________________
પ્રવૃત્તિની અનુમોદના ન કરી, સુપાત્રદાન વખતના પોતાના સંસારથી તરવાના ભાવની અનુમોદના કરેલી. ક્રિયા એ સુકૃત કે ભાવ એ સુકૃત ? આપણે ક્રિયાને જ સુકૃત માનીને તેની અનુમોદના કરીએ છીએ અને ભાવની ઉપેક્ષા કરીએ છીએ. આ સંસાર તરવાનો ભાવ જેમાં ન હોય એ સુકૃત જ નથી. સુકૃતની અનુમોદના કરવાની, એ વાત સાચી. પરંતુ આપણે અનુમોદના ઉપર ભાર આપીએ છીએ, શાસ્ત્રકારો સુકૃત ઉપર ભાર આપે છે. સંસારથી તરવાનો ભાવ ન હોય એવું અનુષ્ઠાન ગૃહસ્થપણાનું હોય કે સાધુપણાનું હોય - તે સુકૃત ન કહેવાય. સુકૃતની અનુમોદના અશ્લાઘા(સ્વપ્રશંસા)માં ન પરિણમે તેનું ધ્યાન રાખવાનું. ભાવ વિનાનાં આપણાં કૃત્યો સુકૃતમાં ગણી શકાય એવાં નથી. દુષ્કૃતમાં ગણવા પડે એવાં છે. આથી જ શાસ્ત્રકારોએ પરકૃત સુકૃતની અનુમોદના કરવાનું જણાવ્યું છે.
ત્યાર બાદ નીતિનું ઉલ્લંઘન કરવાની ના પાડી છે. નીતિ એટલે માર્ગાનુસારીપણું, તેનું ઉલ્લંઘન ન કરવું. લોભના ઉદયથી ગૃહસ્થપણામાં રહ્યા છીએ તેથી પૈસા કમાઈએ, પણ અનીતિ કરીને ગમે તેટલો પૈસો મળતો હોય તોપણ નથી જોઈતો. અમારે ત્યાં જેમ આહાર લેવો હોય તોપણ દોષિત આહાર ન લેવાય, તેમ સમજવું. કાયમ માટે મર્યાદામાં જીવવું છે. મહાપુરુષોએ બાંધેલી મર્યાદા તેનું નામ નીતિ. માર્ગાનુસારીપણાના પાંત્રીસ ગુણો નીતિમાં સમાય છે.
સવ ધંધામાં નફાનું ધોરણ કેવી રીતે નક્કી કરવું ?
આપણને જેટલું પાલવે એવું હોય એટલો નફો લેવો. આપણી પાસેથી લોકો જેટલો નફો લે અને આપણને પાલવે એટલો નફો આપણે લેવો. આ તો પોતે પચાસ ટકા નફો લે અને બીજો જે પચાસ ટકા લે તો શું કહે ?
‘ચીરે છે, સાહેબ ચીરે છે.’ એમ હાથ ઊંચા કરીને બોલો ને ? વ્યાજનો દર પણ એ જ રીતે સમજવો. તમારી પાસે જેટલા ટકા વ્યાજ લે અને તમને પોસાય એટલું વ્યાજ બીજા પાસેથી લેવું. આનું જ નામ નીતિ. ધર્મનાં કાર્યો પૈસા માંગીને ન કરવાં, પૈસા હોય તો જ કામ કરવું. આટલો નિયમ લેવો છે ? જે સ્વદ્રવ્યથી પૂજા ન કરી શકે તેના માટે શાસે કહ્યું છે કે‘તે પૈસાનો ભોગ ન આપી શકે તો સમયનો ભોગ આપે. દેરાસરમાં વાસીદું કાઢે. અંગભૂંછણાં ધોઈ નાંખે. શેઠિયાઓને આંગી વગેરેમાં સહાય કરે.' તો બીજા મોટા પ્રસંગો લોકો પાસેથી પૈસા ઉઘરાવીને કેવી રીતે કરાય ?
નીતિનું ઉલ્લંઘન ન કરવું અને ઔચિત્યનું પાલન કરવું : આ બે પણ સજનતાનાં લક્ષણ છે. નીતિ અને ઔચિત્યમાં થોડો ફરક છે. નીતિના કારણે આપણે લોકમાં સારા ગણાતા હોઈએ છીએ. કેવળ નીતિને-ન્યાયને વળગી રહેનાર પણ ઘણી વાર ઔચિત્ય ચૂકી જાય છે. તેથી ઔચિત્યની વાત જુદી બતાવી છે. ઔચિત્ય તો આપણી સાથે રહેનારા કે પરિચયમાં આવનારા દરેકની સાથે ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવા સ્વરૂપ છે. વડીલજનોની આમન્યા જાળવવી, તેમને વંદનાદિ કરવું તે નીતિ અને નાના અથવા હીનજાતિનાનો પણ તિરસ્કાર ન કરવો તેનું નામ ઔચિત્ય, વિનય અધિકગણીનો હોય, વડીલનો હોય, ઔચિત્ય દરેકનું સાચવવાનું. ગુર્નાદિક વડીલજન નજરમાં આવે કે તરત જ ઉભા થઈ જવું તે ઔચિત્યપૂર્વકનો વિનય અને ગુરુની નજર આપણી ઉપર પડે પછી ઊભા થવું. તે વિનય હોવા છતાં તેમાં ઔચિત્ય નથી. ગુર્નાદિકની ભક્તિ ઔચિત્યપૂર્વકની કરવી હોય તો તેઓ આવે એના પહેલાં જ ઊભા થઈ જવું. સર્વત્ર ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવી એ અપુનબંધકદશાનું લક્ષણ છે અને અપુનબંધકદશા એ સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિની યોગ્યતા સ્વરૂપ છે. જો ઔચિત્યનું પાલન નહિ કરીએ તો સમ્યગ્દર્શન પામી
