Pramanmimansa

Author(s): Hemchandracharya, Sukhlal Sanghavi, Mahendrakumar Shastri, Dalsukh Malvania
Publisher: Saraswati Pustak Bhandar Ahmedabad

Page 116

आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचिता [ अ० १, आ०२, सू० १२, १३, ४५. कारणाभावेऽपि कार्यस्य भावे आहेतुत्वमन्यहेतुस्वं वा भवेत् । अहेतुत्वे सदा सत्त्वमसत्वं वा भवेत् । अन्यहेतुत्वे दृष्टादन्यतोSपि भक्तो न दृष्टजन्यता अन्याभावेऽपि दृष्टाद्भवतो नान्यहेतुकत्वमित्यहेतुकतैव स्यात् । तत्र चोक्तम्-“यस्त्वन्यतोत्री
भवन्नुपलब्धो न तस्य धूमस्वं हेतुभेदात् । कारणं च पहिधूमस्य इत्युक्तम् ।" 5 अपि च
"अग्निस्वभावः शक्रस्य मूर्द्धा यद्यग्निरेव सः। प्रधानमिस्वभावोऽसौधूमस्तत्र कथं भवेत् ॥” [प्रमाणवा० १. ३७] इति ।
४६. तथा चेतनां विनानुपपद्यमानः कार्य प्राणादिरनुमापयति तां श्रावणत्वमिवानित्यताम् , विपर्यये बाधकवशारसत्त्वस्येवास्यापि च्यातिसिद्धेरित्युक्तप्रायम् । तन्न 10 प्राणादिरसाधारणोऽपि चेतना व्यभिचरति ।.
६४७. किंच, नान्बयो हेतो रूपं तदभावे हेत्वाभासाभावात् । विपक्ष एव सन् विरुद्धः, विपक्षेपि-अनैकान्तिकः, सर्वज्ञत्वे साध्य वक्तृत्वस्यापि व्यतिरेकाभाव एवं हेत्वाभासत्वे निमित्तम् , नान्वयसन्देह इति न्यायवादिनापि व्यतिरेकाभावादेव हेत्वा
भासावुक्तौ । असाधारणोऽपि यदि साच्याभावेऽसमिति निश्चीयेत तदा प्रकारान्तरा16 भावात्साध्यमुपस्थापयमानैकान्तिका सात् | अपि च यद्यन्बयो रूपं स्थात् सदा यथा
विपक्षैकदेशवतेः कश्चिदन्यतिरेकादगमकत्वम् , एवं सपक्षकदेशकृत्तेरपि स्यात् कथदिनन्वयात् । यदाह---
"रूपं यचन्षयो हेतोयतिरेकवदिष्यते ।
स सपक्षोभयो न स्यादसपक्षोभयो यथा ॥" 20 सपक्ष एव सत्वमन्वयो न सपक्षे सत्वमेवेति चेत; अस्तु, स तु व्यतिरेक एवेत्यस्मन्मतमेवाङ्गीकृतं स्यात् । वयमपि हि प्रत्यपीपदाम अन्यथानुपपत्त्येकलक्षणो हेतुरिति ।
६४८. तथा, एकस्मिन्नर्थे दृष्टेऽदृष्टे का समवाय्याश्रितं साधनं साध्येन । तचकीर्थसमवायित्वम् एकफलादिगंतयो रूपरसयोः, शकटोदय-कृत्तिकोदययोः, चन्द्रोदय-समु.
द्रवृयो, वृष्टि-साण्डपिपीलिकाक्षोभयोः, नागवल्लीदाह-पत्रकोथयोः। तत्र 'एकार्थसमवायी' 25 रसो रूपस्य, रूपं वा रसस्य नहि समानकालभाविनोः कार्यकारणभावः सम्भवति ।
F४९. ननु समानकालकार्यजनकं कारणमनुमास्यते इति चेत् । न तर्हि कार्यमनुमितं स्यात् । कारणानुमाने सामर्थ्यात् कार्यममुमितमेव, जन्याभावे जनकत्वाभावा
१ अहेतुकत्वम् 1 २ अग्नेरन्यो हेतुरस्य । ३ वा अन्य -.। वा भावयेत् अन्य. -गु-पा। वल्मीकस्य । ५न केवलं सपशे किन्तु विपक्षेऽपि। ६सपक्षे उभय सश्चमसर्व वा यस्य । ७समवायातिम-ता० । ८ इदं फलं विशिष्टरूपवत् विधिष्टिरसरत्वात् । इदं नमःखण्ई भाषिशकटोदर्य कत्तिकोदययस्यात् । अयं काल: समुद्रसिमान् चन्द्रोदयवस्वाच । एवम् अप्रेऽपि कालो धौ । ९.०गतरूप-हे। १० कार्यरूपाएकारणं झायवे । तच कीदृशम् ।। समानकालं यत्कार्य रसलक्षण तबरकमनुमीयते ।