________________
१३१
१३२ વિચાર કરવામાં આવ્યો છે, જેને મહારાષ્ટ્ર પણ કહેવામાં આવે છે.
૩. બહુવ્રીહિ સમાસના મુખ્ય પ્રકારો :સંસ્કૃત અને તેની સાથે સંબંધ રાખતી પ્રાકૃત વગેરે ભાષાઓની
૧. સમાનાધિકરણ બહુવ્રીહિ. | ૪. નગુ બહુવ્રીહિ. રચનામાં સમાસોનો ઉપયોગ ઘણો વધારે છે. તેથી તે સંબંધી કંઈક ખ્યાલ
૨. વ્યધિકરણ બહુવ્રીહિ. ૫. પ્રાદિ બહુવ્રીહિ. આપવા આ પાઠો આપવામાં આવ્યા છે.
૩. ઉપમિત બહુવ્રીહિ.
૬. સહાર્થ બહુવ્રીહિ. વાક્યોમાં છૂટાં પદો પણ વપરાય છે, તેમ કેટલાક છૂટાં પદોનું એક
૪. અવ્યયીભાવના પ્રકારો :- ૧. નિત્ય અવ્યયી ભાવ. પદ બનાવીને પણ વપરાય છે. અર્થાત્ “અનેક પદોના એક સમૂહને સમાસ
૨. અનિત્ય અવ્યયી ભાવ. કહે છે.' દાખલા તરીકે :
સમાસમાં ખ્યાલ રાખવા જેવા ઉપયોગી ખાસ શબ્દો :देवस्स राया पणमइ, देवराया पणमइ सारा बाला पढन्ति, सारबाला पढन्ति.
૧. પૂર્વપદ-આગલું પદ. | ૭. અનિત્ય સમાસ-સમાસ અને રેવણ અને જથા એ બે પદો અને સારા અને યાત્રા એ બે પદોનો
૨. ઉત્તરપદ-છેલ્લું પદ.
છૂટાં પદો બન્ને વપરાય. સમાસ થઈ એક પદ થયા છે.
૩. અન્યપદ-સમાસમાં વપરા- | ૮. વિગ્રહ-અર્થ સમજાવવા માટે
યેલાં પદો સિવાયનું પદ. સમાસમાં વપરાયેલા શબ્દો ભાષાનું બંધારણ જોતાં સમાસોના અનેક પ્રકારો છે. તો પણ ઘણા
૪. મુખ્ય પદ-ક્રિયાપદ સાથે છૂટા પાડવા. ખરા પ્રકારોનો ૪ પ્રકારમાં સમાવેશ કરવામાં આવેલો છે.
સંબંધ ધરાવતું પદ
સમાસ વિધિ-સમાસ થવાથી ૧. દ્વન્દ ૨. તત્પરુષ. ૩. બહુવ્રીહિ. ૪. અવ્યયીભાવ.
૫. ગૌણપદ-ક્રિયાપદ સાથે
શબ્દોમાં થતા ફેરફારો. ૧. દુન્દુ સમાસના ઇતરેતર દ્વન્દ્ર અને ૨. સમાહાર દુન્દુ એવા બે
સીધો સંબંધ ન રાખતું પદ. ૧૦. સમાસાતવિધિ-સમાસ પ્રકાર છે.
નિત્ય સમાસ-સમાસ જ
થયા પછી સમાસને અંતે ૨. તપુરુષના મુખ્ય પ્રકારો નીચે પ્રમાણે છે :
વપરાય. જેનો વિગ્રહ ન
થતા ફેરફાર. થાય.
૧૧. સમાસમાં જાતિ વિચાર. ૧ દ્વિતીયા તત્પરુષ.
૧ સમાનાધિકરણ કર્મધારય. ૨ તૃતીયા તપુરુષ. ૨ વિશેષણ અને વિશેષ્યનો
સમાસને લગતા નિયમો :૩ ચતુર્થી તસ્કુરુષ.
કર્મધારય. ૪ પંચમી તપુરુષ. ૩ વિશેષણ ઉત્તરપદ કર્મધારય.
૧. દ્વન્દ સમાસ :૫. ષષ્ઠી તપુરુષ. ૪ વિશેષણ જ વિશેષ્ય કર્મધારય.
૧ પહેલી વિભક્તિમાં વપરાયેલા બે કે તેથી વધારે નામપદોના ૬ સપ્તમી તપુરુષ. ૫ ઉપમાન ઉત્તરપદ કર્મધારય.
સમાસને દ્વન્દ સમાસ કહેવો. ૬ ઉપમાન ઉત્તરપદ કર્મધારય. ૭ પ્રાદિ તપુરુષ. ૭. પહેલી અને પછીથી થતી
૨ દ્વન્દ સમાસમાં બધાં પદો મુખ્ય હોય છે. ૮ નનું તપુરુષ.
- ક્રિયાનો કર્મધારય ૯ કર્મધારય તપુરુષ. ૮ દ્વિગુ કર્મધારય.
૩ દ્વન્દ સમાસના વિગ્રહમાં દરેક નામને પહેલી વિભક્તિ લાગે D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof
