Prakrit Praveshika 1

Author(s): Prabhudas Bechardas Parekh, Prashamrativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009097/1

Page #1

श्रीविजयमहोदयसूरिग्रंथमाला-१८
પ્રાક્ત - પ્રવેશિકા
પહેલી
મૂલ્ય
પૂના
યોજક પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ
श्रीविजयमहोदयसूरिग्रंथमाला-१८ પુસ્તક : પ્રાકૃત-પ્રવેશિકા (પહેલી) યોજક : પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ પુનઃસંપાદક : મુનિશ્રી પ્રશમરતિવિજયજી પ્રથમ આવૃત્તિ : વિ. સં. ૧૯૮૯ દ્વિતીય આવૃત્તિ : વિ. સં. ૨૦૬૨
: રૂા. ૧૦0-00 : PRAVACHAN PRAKASHAN, 2006
(પ્રાપ્તિસ્થાન) : પ્રવચન પ્રકાશન ૪૮૮, રવિવાર પેઠ, પૂના-૪૧૧૦૦૨, ફોન : ૩૨૯૨૨૦૬૯ મો. ૯૮૯૮૦૫૫૩૧૦
Email : Pravachan Prakashan@vsnl.net અમદાવાદ : સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર
૧૧૨, હાથીખાના, રતનપોળ, અમદાવાદ-૧ ફોન : ૦૭૯-૨૫૩૫૬૬૯૨ અશોકભાઈ ઘેલાભાઈ શાહ ૨૦૧, ઓએસીસ, અંકુર સ્કૂલની સામે, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮OO૭ ફોન : ૦૭૯-૨૬૬૩૩૦૮૫
મો. ૯૩૨૭૦૭૫૭૯ ટાઈપ સેટિંગ : વિરતિ ગ્રાફિક્સ, અમદાવાદ-૧૬.
ફોન : ૦૭૯-૨૨૬૮૪ ૩૨
પ્રવચન પ્રકાશન ૪૮૮, રવિવાર પેઠ,
પૂના-૨

Page #2

પ્રકાશકીય
તપાગચ્છાધિરાજ, પૂજ્યપાદ આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના તેજસ્વી શિષ્યરત્નો પ્રવચનકાર બંધુબેલડી પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી વૈરાગ્યરતિવિજયજી મ., પૂ. મુનિરાજ શ્રી પ્રશમરતિવિજયજી મ.ની પ્રેરણાથી અલભ્ય ગ્રંથોને ઉપલબ્ધ કરાવતી શ્રીવિનયમોયસૂગ્રિંથમાળા નાં ૧૮માં પુષ્પરૂપે શ્રી પ્રાકૃત પ્રવેશિકા પહેલી પુનઃ પ્રકાશિત થઈ રહી છે.
પરમ શ્રદ્ધેય ગચ્છાધિપતિ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમભૂષણસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પુણ્યપ્રેરણાથી ડીસા શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ પેઢી - ડીસા અને શ્રી રાજપુર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ - રાજપુર (ડીસા) સંઘે આ પુસ્તક
પ્રકાશિત કરવાનો લાભ લીધો છે. અમે તેમની અંતરંગ અનુમોદના કરીએ છીએ.
– પ્રવચન પ્રકાશન
પ્રાસ્તાવિક
ભારતીય સંસ્કૃતિના અનેક પ્રધાન અંગોમાં ભાષા સંસ્કાર નામનું એક મુખ્ય અંગ છે. તે અંગમાં ભારતીય મહા આર્ય પ્રજાની માનસિક વિચાર શ્રેણિનાં આંદોલનો વ્યક્ત કરવા માટે કંઈ કંઈ જાતની ઉત્તમોત્તમ અને સમૃદ્ધ સાધન સામગ્રી રહેલી છે? તેનો વિચાર ઘણો જ ગહન અને દૂરગામી છે. એ ભાષાસંસ્કારમાં સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષા મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. ભાષાઓના શબ્દે શબ્દમાં ભારતીય સંસ્કૃતિની અપૂર્વ ઘટના, સર્વ સામાન્ય લોકવ્યવહાર, સૂક્ષ્મતમ મનોભાવો, સૂક્ષ્મતમ કાયિક વ્યાપારો, સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ આજુબાજુની પરિસ્થિતિઓ અને કુદરતી સંજોગો વગેરેની સર્વદેશીય પરિભાષાઓ વણાયેલી છે, જેનું વર્ગીકરણ આ સંક્ષિપ્ત પ્રસ્તાવનામાં આપણે ન કરી શકીએ.
તેમજ, યદ્યપિ અહીં સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાની ઐતિહાસિક મીમાંસા કરવાનું યે પાલવશે નહીં. તો પણ એટલું તો ચોક્કસ છે કે - એ બન્ને ભાષાઓ પોતપોતાના ભિન્ન ભિન્ન વિભાગોમાં પરસ્પરની ઘટક અને ઉપાદાન સ્વરૂપે ગૂંથાયેલી છે, અને તેથી જ ભારતવર્ષમાં પ્રચલિત આધુનિક કોઈપણ આર્ય ભાષાનું બંધારણ સમજવાને એ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાઓનો તલસ્પર્શી અભ્યાસ આવશ્યક થઈ પડે છે. એ બન્ને ભાષાઓની
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #3

તલસ્પર્શી તુલના પછી જ હિંદી, બંગાળી, મરાઠી, ગુજરાતી,
સ્થપાયા પછી એય સંસ્કૃતિની ખીલવણીમાં ઉપયોગી થઈ શકે એ પંજાબી વગેરે આધુનિક પ્રચલિત ભાષાઓનાં વ્યાકરણને લગતા
દૃષ્ટિથી પ્રથમ સંસ્કૃત અને પાલીભાષાનો અભ્યાસ આ દેશમાં નિર્ણયાત્મક નિયમો અને વ્યુત્પત્તિ-વ્યુત્પાદનો સાંગોપાંગ તૈયાર
ખૂબ પ્રચારવામાં આવ્યો છે. લગભગ એ દૃષ્ટિથી એ બન્ને ધર્મોનું કરી શકાય છે. તથા આર્ય સંસ્કૃતિનો આત્મા સમજાવનારું
સાહિત્ય પણ ઘણું ખેડાઈ ગયું છે. (જો કે – ભારતની પ્રાચીન સાહિત્ય ઉકેલવાને પણ એ બન્ને ભાષાઓના અભ્યાસની પરમ
પ્રણાલિકાથી થતાં પઠન-પાઠનને એટલો બધો ધક્કો લાગ્યો છે, કે આવશ્યકતા રહે છે. સંસ્કૃત ભાષામાં સાહિત્યની દરેકે દરેક
જેને પરિણામે ભારતીય સંસ્કૃતિની દૃષ્ટિથી નવા નવા તત્ત્વ શાખાઓની જેમ વિવિધ પ્રકારનો ગ્રંથસંગ્રહ મળી આવે છે, તે જ
સંશોધનનું કાર્ય લગભગ બંધ પડતું જાય છે.) પ્રમાણે પ્રાકૃત ભાષાઓમાં પણ હોવાનો સંભવ છે, જેમાંનો
તે યુરોપીય વિદ્વાનોનું લક્ષ્ય હવે પ્રાકૃત ભાષાનાં અને જૈન કેટલોક ભાગ હાલ મોજુદ છે. તેના કરતાં અનેક ગણો સંગ્રહ
ધર્મનાં સાહિત્યના અભ્યાસ તરફ ગયું છે. તેના લાભાલાભની પ્રાચીનકાળે વિદ્યમાન હોવાના પુરાવા મળે છે.
મીમાંસામાં અત્રે ઉતરીશું નહીં. તો પણ જીજ્ઞાસુઓએ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતઃ એ બન્ને ય ભાષાનું સાહિત્ય જૈન, બૌદ્ધ
જીવનવિકાસ અને વિશ્વાવલોકન નામના અમારા ગ્રંથના ભાગ ૧ અને વૈદિક – ભારતનાં એ ત્રણેય પ્રધાન દર્શનોના અનુયાયી
ખંડ ૧, અને પુસ્તક પ્રથમના પૃષ્ઠ વાંચી જવા. વિદ્વાનોએ સબળ પ્રયત્નોથી ખીલવ્યું છે. કોઈએ જરા પણ ન્યૂનતા
આ પ્રવેશિકા લખવાનો અમારો મુખ્ય ઉદ્દેશ હાલ કેટલાક રાખી હોય, એવા પુરાવા જણાતા નથી.
વર્ષોથી સંસ્કૃત ભાષાના પઠન-પાઠનને જાહેરમાં વેગ મળવાથી તો પણ જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મનું પ્રધાન ધાર્મિક સાહિત્ય ખાસ
આપણા સંઘમાં પણ અનાયાસે જ વેગ આવ્યો હતો. છતાં કરીને એક જાતની પ્રાકૃત ભાષાઓમાં લખાયેલું છે. અને વૈદિક
આપણને ઉપયોગી પ્રધાન પ્રાકૃત ભાષાના અભ્યાસનો વેગ વધારે ધર્મનું સાહિત્ય મોટા પ્રમાણમાં સંસ્કૃત ભાષામાં લખાયેલું છે. તેથી,
ધીમો પડી ગયો હતો. પરિણામે કેટલાક મુનિમહારાજાઓ અને પ્રાચીનકાળમાં બન્ને ભાષાઓનો અભ્યાસ સતત ચાલુ હતો. દરેક
સાધ્વીજી મહારાજાઓને ગ્રંથવાચનમાં જ્યાં પ્રાકૃત ભાગ આવે સૈકાનો ઇતિહાસ તપાસીશું તો સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસીઓ જેમ
ત્યાં મુશ્કેલી ઊભી થાય છે, તેમજ સંસ્કૃત અધ્યાપકો પણ તેને સંખ્યાબંધ મળી આવે છે, તેમ પ્રાકૃત ભાષાના પૂર્વકાલે સંખ્યાબંધ
સ્થળે અલિત થાય છે, એવો ખાસ અનુભવ છે. અને પાછળથી વિરલ વિરલ પણ અભ્યાસીઓ મળી આવે છે.
તેથી, સામાન્ય રીતે ગુજરાતી ભાષા જાણનારાઓ માટે ભારતમાં બ્રિટીશ રાજય પછી તે રાજ્યનાં પ્રધાન અંગ
સરળતાથી પ્રાકૃત ભાષામાં પ્રવેશ કરવા - નામ અને ધાતુઓનાં તરીકે અને આધુનિક સંસ્કૃતિના પ્રાણાધાર રૂપે આધુનિક શિક્ષણ –
રૂપાન્તરો વગેરેનાં સ્પષ્ટીકરણ સાથેનું – કોઈ ખાસ પુસ્તક ન પ્રણાલીનો પ્રચાર કરનારી યુનિવર્સિટીઓ જુદા જુદા પ્રાંતોમાં
હોવાથી, તે ભાષાનો અભ્યાસ રસમય બનાવવા આ પ્રાથમિક D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #4

પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. તેથી આશા છે કે - આ પ્રયત્ન અભ્યાસીઓને આશીર્વાદરૂપ થઈ પડી આદર પાત્ર થશે.
યદ્યપિ - કલિકાળ સર્વશ આચાર્ય મહારાજ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય પ્રણીત શ્રી સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણનો અષ્ટમઅધ્યાય, પ્રાકૃત વગેરે પ્રાચીન ભાષાઓનું વિશાળ પ્રસ્થાન સાંગોપાંગ વ્યક્ત કરનાર એક અપૂર્વ ગ્રંથ તરીકે જગતમાં સાબિત થઈ ચૂકેલ છે. અને સિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણના સંસ્કૃત વિભાગના સાત અધ્યાયના અભ્યાસીઓને તેની પરિભાષા, શૈલી, અને રચના ખૂબ માફક આવે તેવી છે. પરંતુ સંસ્કૃત ભાષા અને સંસ્કૃત વ્યાકરણોની શૈલીના અનભિજ્ઞ તથા સામાન્ય શક્તિના વિદ્યાર્થીઓને તે ગ્રંથ દુર્ગમ થઈ પડે તેવો હોવાથી, પ્રાથમિક વિદ્યાર્થીઓ તેનો અભ્યાસ કરવાનું લગભગ માંડી જ વાળે છે. પ્રાકૃત ભાષા શીખવાના બીજા કેટલાક છૂટા છવાયા સાધનો જો કે જોવામાં આવે છે, પરંતુ તેમાંનું કોઈપણ સાધન અભ્યાસ કરવાને તેટલું સરળ, સ્પષ્ટ, સંગીન અને પદ્ધતિસર હોવાનું જાણવામાં નથી.
વિદ્યાર્થી વગર હરકતે ક્રમે ક્રમે જાણ્યા ઉપરથી અજાણ્યા વિષયમાં પ્રવેશ કરી ઉત્સાહ અને આનંદપૂર્વક વગર કંટાળે આગળ વધતો જાય તેવું પાઠ્ય પુસ્તક હોય, તો ચોક્કસ ઘણા અભ્યાસીઓ અભ્યાસ કરવા લલચાય એ સ્પષ્ટ વાત છે. એ ઉદ્દેશ લક્ષ્યમાં રાખી યથાશક્તિ આ પ્રયાસ કર્યો છે. ઉદ્દેશની સિદ્ધિ કેટલા પ્રમાણમાં થઈ છે ? તે વિષે અભ્યાસીઓ અને અધ્યાપકોનો અનુભવ વધારે પ્રમાણભૂત ગણાશે.
ગ્રન્થ રચના દિગ્દર્શન આ પુસ્તકની સંકલના, વિષય, વિભાગો અને ક્રમરચનામાં ઘણી જ કાળજી રાખવામાં આવી છે. સરળ સરળ વિષયો સરળ સરળ રીતે પ્રથમ પ્રથમ આપવામાં આવ્યા છે, કઠિન કઠિન વિષયો ક્રમસર પાછળ પાછળ મૂકવામાં આવ્યા છે. જેથી કરીને વિદ્યાર્થી વિના પ્રયાસ અને વિના હરક્ત આગળ આગળ વધી શકશે. કોઈપણ વિષય શરૂ કરતાં પહેલાં પ્રથમ તે વિષયને લગતા ભાષા પરિચય માટે સરળ સરળ વાક્યો આપી વિદ્યાર્થીઓનાં માનસ સાથે ભાષાનો સીધો સંબંધ જોડવામાં આવ્યો છે, પછી તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરનારા નિયમો અને તે ઉપરથી ઉપજતાં રૂપો આપવામાં આવ્યા છે. અંતે પ્રાકૃત અને ગુજરાતી એ બન્ને પ્રકારનાં પરીક્ષા - વાક્યો આપવામાં આવ્યા છે. એમ કરવાથી એકનો એક વિષય જુદી જુદી રીતે અભ્યાસી સન્મુખ મૂકાતો હોવાથી અનાયાસે જ તેનો દેઢ પરિચય મળી જવાનો અને મગજમાં ઠસી જવાનો સંભવ છે. છતાં વિદ્યાર્થીની બુદ્ધિને કસોટીએ ચડાવવા ખાતર જ સાધનિકીઓ આપવામાં આવેલી નથી, તોપણ ગોઠવણ એવી રાખવામાં આવી છે કે - અભ્યાસી સરળતાથી તે સાધી શકશે જ.
પ્રાકૃત-વ્યાકરણો ઘણે ભાગે સંસ્કૃત ભાષાના પરિચયવાળાને ઉપયોગી થાય તેવી શૈલીથી રચાયેલી માલૂમ પડે છે. ત્યારે અમે પ્રાથમિક પાઠોમાં ગુજરાતી ભાષામાં વપરાતા પ્રાકૃત અને લગભગ ગુજરાતીસમ પ્રાકૃત શબ્દોનો ખાસ કરીને સંચય કર્યો છે, જેથી કરીને વિસ્તૃત શબ્દકોષ અજાણ્યો ન થઈ પડતાં કંટાળારૂપ ન થાય, તેમ જ તે યાદ કરવામાં વિશેષ પરિશ્રમ પણ ન પડે.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #5

૧૦
રોજની બોલાતી ભાષામાંના પ્રચલિત શબ્દો યાદ રાખવામાં પરિશ્રમ ન પડે એ સ્વાભાવિક છે. આગળ ઉપર સંસ્કૃત-તભવ શબ્દો સમજાવવા માટે પણ જેમ બને તેમ ગુજરાતી ભાષામાં વપરાતા સરળ અને પ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત શબ્દો ઉપરથી પ્રાકૃત સ્વરૂપ બનાવવાનું શીખવી, ખાસ પ્રસિદ્ધ જેવા સંસ્કૃત શબ્દો આપીને જ અક્ષર પરિવર્તનના નિયમો આપી પ્રાકૃત ભાષામાં રૂપાંતર સમજાવવા આગળ વધવામાં આવ્યું છે. આ જાતની ગોઠવણથી ગુજરાતી ભાષા-ભાષીને પ્રાકૃત શીખવાની ઘણી મુશ્કેલી ઓછી થવાનો ખાસ સંભવ છે.
રૂપો અને પ્રયોગો જેમ બને તેમ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે. પ્રાકૃત ભાષાનાં રૂપો વિકલ્પબહુલ હોવાથી તેનો તાગ મેળવવાને વિદ્યાર્થી ગભરાય છે. તેથી તે વિસ્તારથી આપવામાં આવ્યા છે. જેમ બને તેમ તેમાં અસ્પષ્ટતા કે સંદિગ્ધતા ન રહેવા પામે અને ચોકસાઈ વધારે કેળવાય તે તરફ ખાસ લક્ષ્ય આપવામાં આવ્યું છે.
ભાષા પરિચયનાં વાક્યો અને પરીક્ષા - વાક્યો જેમ બને તેમ પ્રાચીન સાહિત્યમાંથી પસંદ કરવામાં આવ્યા છે, એ વિદ્વાનો સ્પષ્ટ જોઈ શકશે. છતાં પ્રાથમિક પાઠોમાં બન્ને પ્રકારનાં વાક્યો સ્વયં બનાવીને મૂકવા પડ્યા છે, કારણ કે પ્રાથમિક પાઠોની શરતો પૂરી પાડે તેવા સરળ વાક્યો પ્રાચીન સાહિત્યમાંથી મળવા લગભગ દુર્લભ હતા. તેમાં થોડા ઘણા ફેરફાર કર્યા વિના તેનો ઉપયોગ લગભગ અશક્ય જેવો હતો. આગળ ઉપર પ્રાચીન સાહિત્યની નાની નાની વાર્તાઓ અને રોચક પ્રસંગો સળંગ આપવામાં આવ્યા છે.
સંસ્કૃત - શિક્ષિકાની શૈલી અનુસાર બન્ને પ્રકારનાં વાક્યો થોડાં આપવાથી પ્રાથમિક અભ્યાસીની બુદ્ધિ જેવી જોઈએ તેમ કસોટીએ ચડતી નથી, કારણ કે પાઠમાં આપવામાં આવેલા પ્રયોગો અને વિષયોનું પુનરાવર્તન અલ્પ થતું હોવાથી વિષય કાચો અને અસ્પષ્ટ રહી જવા સંભવ રહે છે. એ અનુભવ ઉપરથી સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકાની શૈલી અનુસાર વાકયોની સંખ્યા વધારે પ્રમાણમાં આપવામાં આવી છે. વળી દક્ષિણા મૂર્તિ વાળા પ્રથમ અને દ્વિતીય સંસ્કૃત પુસ્તકની પેઠે માત્ર ભાષાપરિચય આપનારાં વાક્યો આપવા જતાં ભાષાનું બંધારણ સમજવાની ઇચ્છા વિદ્યાર્થીનાં દિલમાં જાગ્રત થાય છે, છતાં તે અપૂર્ણ જ રહી જાય છે. એટલે ભાષાપરિચયનાં વાક્યો પછી તરત જ તેનું પૃથક્કરણ કરનારા નિયમો, રૂપો, અને શબ્દકોષ તેની વિવેચનારૂપે આપવામાં આવ્યા છે. જેથી કરીને પરસ્પર બન્ને વિભાગોના - ભાષા અને બંધારણના જ્ઞાનમાં બુદ્ધિ, ચોક્કસાઈ, સ્પષ્ટતા અને વિશદતા અનાયાસે જ કેળવાશે.
પ્રાચીન કાળમાં પ્રાથમિક અભ્યાસીઓ શબ્દ રૂપાવલી તથા ધાતુ રૂપાવલી અને કોઈક નાનો શબ્દકોષ મોઢે કરી લઈ સાહિત્યમાં પ્રવેશ કરતા હતા. વળી પ્રાકૃત ભાષાના વિકલ્પબહુલ રૂપો વિષે સંશય ન રહે માટે જેટલા થઈ શકતા હોય, તે સઘળા દાખલારૂપ એક એક શબ્દનાં રૂપોની, સ્પષ્ટીકરણ માટે અને મુખ-પાઠ કરવા માટે વિસ્તારથી રૂપાવલી આપવામાં આવી છે. તેને લીધે પુસ્તકનું કદ વધી જવાની અગવડ ક્ષમ્ય ગણી લેવી પડી છે.
પ્રાથમિક અભ્યાસીઓને વ્યાકરણશાસ્ત્રની સામાન્ય
| D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #6

૧૧
૧૨
પરિભાષાઓ અને નિયમોનો જોઈએ તેવો પરિચય અસંભવિત માની લઈ પ્રસંગે પ્રસંગે તે વિષે પણ કૌસમાં સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે. તથા ક્વચિત્ તે તે વિષય શીખવવાની પદ્ધતિસૂચક સંક્ષિપ્ત સૂચનાઓ પણ કરવામાં આવી છે.
સમાસ અને કૃદન્ત જેવા બહુ જ ઉપયોગમાં આવતા વિષયો ઘણા જ વહેલા આપવામાં આવ્યા છે, પરંતુ તે એવી રીતે સરળતાથી આપ્યા છે, કે વિદ્યાર્થીને કઠણ પડવા સંભવ નથી. સરળતા ખાતર કેટલાક પ્રથમ આવી ગયેલા વિષયોનો સંબંધ સમજાવીને આગળ ઉપર તેમાં વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો હોય છે. આવી પુનરુક્તિઓ સરળતા ખાતર જ કરવામાં આવી હોય છે.
પ્રાકૃતભાષામાં અક્ષર-પરિવર્તનનો વિષય કઠણ, વિસ્તૃત અને ગૂંચવણ ભરેલો છે. પ્રાચીનવ્યાકરણોમાં તેના ઘણા બારીક બારીક નિયમો છે. જો કે તે સઘળા અહીં આપી ન શકાય તો પણ ઉપયોગી તો આપવા જ જોઈએ, તે આપવા જતાં પણ બહુ જ વિસ્તાર થઈ જવાનો સંભવ હતો. એટલે તેની સામાન્ય ભૂમિકાઓ અને સમગ્ર એકીકરણ મગજમાં ઠસાવીને પછી તેનું ઉચિત પૃથક્કરણ કરવામાં આવ્યું છે. દાખલા તરીકે - અક્ષર પરિવર્તનના કુલ પ્રકારો એક પાઠમાં બતાવ્યા છે, અને પછી દરેક પ્રકારનું વિવેચન જુદા જુદા પાકોમાં ટૂંકામાં છતાં સ્પષ્ટ રીતે આપવામાં આવેલ છે. જેમ બને તેમ નિયમો થોડા અને વિષયનો સંગ્રહ વધારે થાય તેવી કાળજી રાખવામાં આવી છે. તે, સંસ્કૃત સ્વરોના પ્રાકૃત સ્વરપરિવર્તન વિષેના નિયમો જોવાથી સ્પષ્ટ સમજાશે. તે જ પ્રમાણે અક્ષર પરિવર્તનના દરેક પ્રકારો વિષે છે. આગળ તેના પણ ઉપયોગી અપવાદો કોષનાં રૂપમાં આપવામાં
આવેલ છે. તેથી અભ્યાસીઓ અક્ષર પરિવર્તન જેવા વિષયનું એકીકરણ તથા પૃથક્કરણ ઉચિત પ્રમાણમાં જોઈ શકશે.
સંખ્યા વાચક શબ્દો વિસ્તારથી આપવામાં આવ્યા છે. સર્વ નામનાં રૂપાંતરોની ભિન્નતા માટે એક જાતનો ક્રમ ઠરાવી એકીકરણ અને સમાન ધોરણ એવી રીતે ગોઠવવામાં આવેલ છે, કે જેથી કરીને તેની સાધનિકો અને રૂપોની વિવિધતામાં વગર હરકતે વિદ્યાર્થી પદ્ધતિસર પ્રવેશ કરી શકે – એટલે કે જેમ બને તેમ તેની કઠિનતાને હળવી કરવામાં આવી છે. ધાતુઓ અને પ્રયોગો વિષે પણ એવી જ રીતે સંક્ષેપમાં છતાં સર્વતોમુખ પરિચય આપવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
ઉપયોગી અવ્યયો અને તદ્ધિત પ્રત્યયો પણ છોડવામાં આવ્યા નથી. છેવટે આર્ષ પ્રયોગો, બહુલના પ્રયોગો, દેશ્ય પ્રયોગો તથા બીજી પ્રાકૃત ભાષાને લગતી વિવિધતાઓ, જાતિનું ધોરણ વગેરે પરચૂરણ વિષયો ટૂંકમાં આપવામાં આવ્યા છે. પ્રાકૃત છંદોનો પરિચય અને નિયમો આપવાનું પણ જતું કરવામાં આવ્યું નથી. છંદ:શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ આઠ ગણો સહેલાઈથી યાદ રહી શકે માટે લક્ષ્ય-લક્ષણ સૂચક ટૂંકું ચક્ર શોધી કાઢવામાં આવ્યું છે.*
પરિશિષ્ટમાં પ્રાકૃતભાષાનાં ગદ્ય-પદ્ય મય જુદી જુદી જાતના નમૂનાઓ આપવામાં આવ્યા છે. તેમાંના કઠિન શબ્દો અને પ્રયોગોનું એક સંક્ષિપ્ત ટિપ્પણ પણ સાથે જોડવામાં આવ્યું છે. છેવટે ગુજરાતી ભાષામાં પરિચિત હોય તેવા દેશ્ય શબ્દોનો થોડો કોષ અને સંસ્કૃત ધાતુઓના પ્રાકૃત આદેશાંતરો આપવામાં આવ્યા છે.
કરા. બળવંતરાય ઠાકોરનું પદ ૧૯૮૯ના ચિત્રના “કુમાર”માં યમાતારાજભાનસલગા - આ પ્રમાણે હમણાં પ્રસિદ્ધ થયું છે.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #7

૧૩
૧૪
આ ઉપરથી વિદ્ધગણ જોઈ શકશે કે પ્રાકૃત ભાષાનાં વ્યાકરણમાં આપવામાં આવેલા દરેકે દરેક સ્થલ કે સૂક્ષ્મ વિષયોનો ઉપયોગી સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. અને સરળતા સાથે આ પ્રવેશિકાને ઉપયોગી બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
- યદ્યપિ આ પુસ્તકમાં લગભગ ૪000 હજાર જેટલા શબ્દોનો સંગ્રહ આપવામાં આવ્યો છે. છતાં તેની સંપૂર્ણ શબ્દસૂચિ પાછળ આપી શક્યા નથી. કારણ કે – પુસ્તકનું આથી વિશેષ કદ વધવા દેવું વધારે અનુચિત હતું.
કોઈ કોઈ સ્થળે વિષય સંકલના અને ક્રમ ખામી ભરેલા જણાશે. તેનું કારણ એ છે કે – પાછળના અર્ધા ગ્રંથનો પ્રાથમિક ખરડો મુસાફરીમાં ગુમ થવાથી ફરીથી બીજી સંકલન કરવા જતાં કયાંક ક્યાંક ખલનાઓ રહી જવા પામી છે. તેમજ દૃષ્ટિ દોષથી તથા કંપોઝીટરોની શરત ચૂકથી કેટલીક અશુદ્ધિઓ રહી જવા પામી છે. તેમાંના ખાસ મહત્ત્વના ભાગનું શુદ્ધિપત્રક આપવામાં આવ્યું છે.
તો પણ રહી ગયેલી ખામીઓ હવે તો બીજી આવૃત્તિમાં જ સુધારી શકાશે. કારણ કે આવા ગ્રંથો પાછળની આવૃત્તિમાં જ બરાબર સુધારી શકાય છે, અને સુધારી શકાય છે. તેમ જ અધ્યાપકો અને અભ્યાસીઓ તરફના અનુભવોની જુદી જુદી સૂચનાઓની પણ આવશ્યકતા રહે છે. તે મળ્યા પછી ઘણા સુધારા વધારા કરવા પડે છે. એટલે હાલ પ્રથમ દર્શને તો આ ગ્રંથને એક કાચો ખરડો ગણવામાં આવશે, તો પણ ચાલશે. પરંતુ બીજી ત્રીજી આવૃત્તિમાં ચોક્કસ સ્વરૂપ ઘડાઈ જવા સંભવ છે.
ખાસ મુશ્કેલી તો એ હતી કે સ્થાનાન્તર સ્થિતિ જેવી પરિસ્થિતિમાં પ્રાકૃત સાહિત્યના ગ્રંથોની દુર્લભતાથી બેચાર ગ્રંથો ઉપરથી જ આખી ઇમારત ઊભી કરવામાં આવી છે. તેથી પણ ઘણી ત્રુટિઓ જોવામાં આવશે. પરંતુ તે અનિવાર્ય સમજી વિદ્વાનો હાલ તુરતમાં દરગુજર કરશે, એવી આશા છે.
અંતમાં - પ્રાકૃતભાષાના રસિકો, અભ્યાસીઓ, અને અધ્યાપકો, અમારા આ યત્કિંચિત્ પ્રયત્નનો સાદર ઉપયોગ કરી યથાયોગ્ય સૂચનાઓ આપી ભવિષ્યમાં સાંગોપાંગ બનાવવા સહાયક થશે, એવી આશા સાથે વિરમીએ છીએ.
મહેસાણા જૈન પાઠશાળા
પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ સંવત ૧૯૮૯ના ચૈત્ર વદી ૧૩
આ પ્રવેશિકા લખવાની પ્રાથમિક પ્રેરણા મળવા માટે પન્યાસજી મહારાજ શ્રી શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજ્ઞાન વિજયજી મહારાજશ્રીના શિષ્ય, પ્રાકૃત ભાષાના અભ્યાસ મુનિ મહારાજ શ્રી કસ્તુરવિજયજી મહારાજશ્રીનો ઋણી છું.
પ્ર. એ. પારેખ
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #8

પ્રભુદાસભાઈનો માતૃસ્પર્શ
સંસ્કૃતભાષામાં પ્રવેશ કરવા માટે પહેલાં ભાંડારકરની બુક ભણવાનો રિવાજ હતો. હવે હેમસંસ્કૃતપ્રણી પ્રચારમાં આગળ છે. પ્રાકૃતભાષામાં પ્રવેશ કરવા માટે પ્રવિજ્ઞાનપીડમાતા આજે સર્વસ્વીકૃત છે. તેની પૂર્વે કોઈ પ્રાકૃત માટેની બુક હતી ? આ પ્રશ્નનો જવાબ છે. હા. બુક હતી, એથી મહત્ત્વની વાત એ છે કે પ્રાકૃતની એ બુકની ૨ચના શ્રી પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખે કરી હતી. પ્રભુદાસભાઈનું નામ પડે એટલે શાસન માટેની તીવ્ર ધગશ, સાંપ્રતયુગના વિકટ પ્રશ્નો અને ભવિષ્યની એંધાણી સાથે સતત લખતા રહેલા સૂક્ષ્મ તત્ત્વચિંતકની પ્રતિમા નજર સમક્ષ આવે. તેમણે પ્રાકૃતભાષાનું પાયાનું વ્યાકરણ લખ્યું છે તે વાતની જાણ કોઈને નથી. આ પુસ્તક નામે પ્રાકૃત પ્રશિક્ષા એમનેમ હાથમાં લીધું હતું. થોડા પાનાં ફેરવીને બંધ કર્યું. ટાઇટલ પર નામ હતું પ્રભુદાસભાઈનું. મારા હાથમાં રહેલી એ બુક પાછી મૂકી દેવાનો હવે સવાલ જ નહોતો. એ બુક બે-ત્રણ જાણતલ વિદ્વાનોને બતાવી. અભિપ્રાય એવો મળ્યો કે - પ્રાકૃવિજ્ઞાન પાઠમાતા છે માટે આની ઉપયોગિતા છે નહીં. મને થયું કે પ્રભુદાસભાઈનું કામ છે માટે એને વજન તો મળવું જ જોઈએ. પ્રાસ્તવિક વાંચ્યું. આ બુક માટે ખુદ પ્રભુદાસભાઈને પણ સંતોષ
હોય તેવું લાગ્યું નહી. પ્રભુદાસભાઈ પોતે લખે છે–
રહી ગયેલી ખામીઓ હવે તો બીજી આવૃત્તિમાં જ સુધારી શકાશે. કારણ કે આવા ગ્રંથો પાછળની આવૃત્તિમાં જ બરોબર સુધારી શકાય છે, અને સુધારી શકાયા છે. તેમ જ અધ્યાપકો અને અભ્યાસીઓ તરફથી જુદી જુદી સૂચનાઓની પણ આવશ્યકતા રહે છે. તે મળ્યા પછી ઘણા સુધારા વધારા કરવા પડે છે.
આટલી ફરિયાદ કર્યા પછી પ્રભુદાસભાઈ પોતાની આ કૃતિ વિશે એકદમ સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપે છે :
એટલે પ્રથમદર્શને તો આ ગ્રંથને એક કાચો ખરડો ગણવામાં આવશે, તો પણ ચાલશે. પરંતુ બીજી, ત્રીજી આવૃત્તિમાં ચોક્કસ સ્વરૂપ ઘડાઈ જવા સંભવ છે.
પ્રભુદાસભાઈનું આ પ્રાકૃતનું પ્રાથમિક વ્યાકરણ રચનારૌલીની દૃષ્ટિએ એકદમ સુંદર છે. તેમને પોતાની રચેલી આ પ્રવેશિકામાં ખામીઓ જણાય છે તે એમની નમ્રતા છે, નિખાલસતા છે કે જાગ્રતા છે ? આ સવાલ સાથે પાઠો પર નજર ફેરવી. બુકના પહેલા પાઠનાં મથાળે લખ્યું હતું. પઢમં પારણમ્. પ્રાકૃતભાષા માટેનો અહોભાવ પ્રભુદાસભાઈનાં અંતરમાં છે પરંતુ પ્રાકૃતભાષાની જ ભૂલ થઈ છે. હૈમપ્રાકૃતધ્યાન ના પ્રથમપાદનું ત્રેવીસમું સૂત્ર જણાવે છે તેમ મોડનુસ્વાર: / એની વૃત્તિમાં લખ્યું છે. બન્યમવરસ્થાનુસ્વારો મવતિ | પદને અંતે રહેલા ૬ ને સ્થાને અનુસ્વાર થાય છે. આ પ્રવેશિકાના પિસ્તાળીસમા પાઠમાં ખુદ પ્રભુદાસભાઈ લખે છે કે પદને અન્ને, ૬ નો નિત્ય અને સ્વર પર

Page #9

૧૭
છતાં વિકલ્પ અનુસ્વાર થાય છે. પઢમં પીરમાં પદને અંતે – છે. તેની પછી સ્વર નથી. પIRT એમ જ લખવું જોઈએ. પIRTમ્ લખ્યું છે તે ભૂલ છે? જવાબ તો હા છે પરંતુ પ્રભુદાસભાઈએ ભૂલ કરી છે તેવું કહી કેવી રીતે શકાય? આ અનવધાનમાં થયેલી ભૂલ છે તે બીજાં પાને રહેલું મથાળું પૂરવાર કરે છે. વિજ્ઞ પર. આ પારગમ્ જેવી બીજી ભૂલો આ બુકમાં હશે કે નહીં તે વિચારવાનું ટાળીને આખી બુક પુનઃ સંપાદિત કરી છે. સાથે સાથે પ્રભુદાસભાઈની સરળતા પ્રત્યે અનહદ સદૂભાવ બની રહ્યો છે. તેમના વિચારોમાં તેઓ સ્પષ્ટ તો હતા જ. પોતાની રજૂઆતમાં ભૂલ હોવાની સંભાવના વિશે તે સભાન હતા. મુદ્રણ પામી ચૂકેલી આખી પ્રવેશિકામાં તેઓ સુધારાવધારા જરૂરી માનતા હતા. તેમના પ્રકાશિત ન થઈ શકેલાં સાહિત્ય અંગે પણ તેઓ સ્પષ્ટ જ હશે. તેમણે લખીને મૂકી રાખ્યું હોય અને છાપવામાં ન લીધું હોય તેવું સાહિત્ય - એક કાચો ખરડો - તરીકે તેમણે જેમનું તેમ રાખી મૂક્યું હશે, પોતાના એ વિચારને તેમણે સુધારવાની અથવા વધારવાની દૃષ્ટિથી ફેરતપાસ માટે લખી રાખ્યો હશે. તે વિચારને જાહેર રૂપ ન આપીને તેમણે પોતાની સરળતાની સો ટકાની સાચવણી કરી. અને આજે તેમના સ્વર્ગવાસનાં કેટલાય વરસો બાદ તેમનું તિથિનાં અર્થઘટનનું સાહિત્ય પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે ત્યારે પ્રભુદાસભાઈની સુધારાવધારાની તૈયારી દાખવતી સરળતાને ઝાંખપ લગાડવામાં આવી હોય તેવું અવશ્ય લાગે છે. પ્રભુદાસભાઈના દરેક વિચારોની પુનઃ સમીક્ષા થાય તેમાં સૌથી વધુ રાજીપો પ્રભુદાસભાઈને જ થાય. તેઓ વિચારશીલ અને શ્રદ્ધાસંપન્ન શ્રાદ્ધવર્ય હતા. તેમણે શાસન માટે દાખવેલી
૧૮ દૂરદર્શિતાનો જોટો જડે તેમ નથી. તો પણ જાહેરમાં વહેતા મુકાયેલા વિચારોમાં ખામી જણાય તો સુધારી લેવાની તેમણે જાહેર તૈયારી રાખી હતી, તે આ પ્રવેશિકાની પ્રસ્તાવના દ્વારા વાંચવા મળે છે. તેમની આ આલા દરજ્જાની સરળતાનો અર્થ એ નથી કે તેઓ ક્યારેક ખોટા પૂરવાર થયા હતા. પ્રભુદાસભાઈની સાચી પડેલી આગાહીઓનું સરવૈયું ખૂબ લાંબું થવા જાય છે. પ્રભુદાસભાઈનો વિચારવૈભવ આપણને આર્યસંસ્કાર અને જૈનઆચારમાં સુદૃઢ બનાવે છે. પ્રભુદાસભાઈનો વિચારવારસો જીવતો રાખવાની સાથે જ એ વિચારશીલ સત્પુરુષનાં સરળ અને નિર્મળ માનસને પણ નજરસમક્ષ રાખવું જોઈએ.
જયારે ગુજરાતી ભાષામાં પ્રાકૃતભાષાનું વ્યાકરણ ઉપલબ્ધ નહોતું ત્યારે તેમણે આ પ્રવેશિકાની રચના કરી છે. પ્રભુશાસનનાં મૂળ શાસ્ત્રોની આગમોની ભાષા માટે તેમણે - આ પ્રવેશિકા રચી તેમાં એમનો ધગધગતો શાસનપ્રેમ વર્તાય છે. વિ. સં. ૧૯૮૯માં પ્રાકૃત પ્રવેશિકાની પહેલી આવૃત્તિ, પ00 નકલમાં છપાઈ હતી. આ કાચા ખરડા - ને ચોક્કસ સ્વરૂપે ઘડાઈ – જવાનો સમય મળે તે પૂર્વે વિ. સં. ૧૯૯૯માં પ્રવૃત્તવિજ્ઞાનપીઠમાતા પ્રકાશિત થઈ ગઈ. આ પાઠમાળાએ જબરજદસ્ત સફળતા મેળવી. એટલે પછી પ્રશિl ને જોઈએ તેવો સુધારો ન મળ્યો અને જોઈએ તેવો અવકાશ કે પ્રચાર ન મળ્યો.
પ્રવેશિકા અને પાઠમાળામાં પાયાનો તફાવત પણ છે. પ્રવેશિકાની અભ્યાસપદ્ધતિમાં પહેલાં વાક્યો આવે છે. પછી નિયમ પછી શબ્દો. પછી વિશેષ નિયમ. પછી રૂપો. પછી ઉદાહરણ વાક્યો. ભૂતકાળ સમજાવવા માટે પ્રવેશિકાનો પંદરમો
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #10

૧૯
પાઠ ભૂતકાળનાં વાક્યો બતાવે છે, પછી સોળમા પાઠમાં એ અંગેના નિયમો અને શબ્દો અને વિશેષ નિયમો અને રૂપો આવે છે. નામપદનાં રૂપો માટે સત્તરમાથી માંડીને એકવીશમા પાઠ સુધી સીધાં વાક્યો જ રજૂ થયાં છે. પછી બાવીસમા પાઠમાં પ્રત્યયો અને નિયમો સમજાવ્યા છે. વ્યાકરણ શાસ્રની ભાષામાં કહીએ તો – પ્રવેશિકામાં પહેલાં ઉદાહરણ મૂકાય છે પછી સૂત્ર આવે છે.
પાઠમાળામાંની પદ્ધતિ તદ્દન જુદી છે. પાઠમાળામાં પહેલા નિયમ આવે છે, પછી સાધનિકા પછી શબ્દો અને છેક પછી વાક્યો. ઘણી વખત પહેલા શબ્દો અને પછી નિયમો એવું પણ બને છે. પણ વાક્યો તો છેવટે જ આવે છે. પાઠમાળાનો ચૌદમો પાઠ ભૂતકાળ સમજાવે છે. તેમાં પહેલાં નિયમ છે. પછી સાનિકા. પછી વિશેષ નિયમો અને વિશેષ સાનિકા. પછી શબ્દો અને છેક છેલ્લે વાક્યો છે. નામપદમાં રૂપોના નિયમ માટે પાઠમાળામાં પાઠ સાતમો – પ્રથમા અને દ્વિતીયા વિભક્તિ માટે છે - તેમાં પહેલાં નિયમો અને પછી રૂપો અને પછી શબ્દો છે. પ્રવેશિકામાં ત્રેવીસમો પાઠ પહેલી ચાર વિભક્તિ માટે છે અને સત્તરમાથી એકવીસમા પાઠ સુધીમાં ચાર વિભક્તિનાં વાક્યો આવી ચૂક્યાં છે. આ જ રીતે સત્ત્તાવીસમો પાઠ પાંચમી, છઠ્ઠી, સાતમી વિભક્તિ અને સંબોધન માટે છે. અને ચોવીસમા, પચીસમા અને છવ્વીસમા પાઠમાં આ પાંચમી, છઠ્ઠી, સાતમી વિભક્તિ અને સંબોધનનાં વાક્યો આવી ચૂક્યા છે. આમ પ્રવેશિકા કરતાં પાઠમાળાનો ક્રમ જુદો છે. વ્યાકરણ શાસ્રની ભાષામાં કહીએ તો પાઠમાળામાં પ્રથમ સૂત્ર આવે છે પછી
ઉદાહરણ મૂકાય છે.
પ્રભુદાસભાઈએ આ અંગે પ્રાસ્તાવિકમાં ખુલાસો પણ કર્યો
છે
એટલે ભાષા પરિચયનાં વાક્યો પછી તુરત જ તેનું પૃથક્કરણ કરનારા નિયમો, રૂપો અને શબ્દકોષ તેની વિવેચનારૂપે આપવામાં આવ્યા છે. જેથી કરીને પરસ્પર બન્ને વિભાગોના—ભાષા અને બંધારણ-નાં જ્ઞાનમાં બુદ્ધિ, ચોક્કસાઈ, સ્પષ્ટતા અને વિશદતા અનાયાસે જ કેળવાશે.
પાઠમાળામાં વિષયવસ્તુની સ્પષ્ટતા માટે સતત ટિપ્પણીઓ યોજાઈ છે. પ્રવેશિકામાં ટિપ્પણીઓનું સ્થાન નહિવત્ છે. નિયમ સંકલનાની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો–
+
+
+
૨૦
+
પાઠમાળામાં છંદવિચાર નથી અને અજિતશાંતિસ્તોત્ર પણ નથી.
પ્રવેશિકામાં ૪૧૬ પાનાં છે. પાઠમાળામાં ૪૬૮ પાનાં છે. એકંદરે પાઠમાળામાં સરળતા વધુ છે તેથી તે પ્રચારમાં આગળ નીકળી ગઈ. પ્રાકૃતપ્રવેશિકા લગભગ ભૂલાઈ ગઈ. પ્રભુદાસભાઈની આ પ્રવેશિકા આજે નવેસરથી સંપાદિત થઈ
+
પ્રવેશિકાના જે પાઠોમાં નિયમો છે તે લંબાણ ધરાવે છે. સત્યાવીસમા પાઠમાં સમાસ, સંધિ અને સંખ્યાવાચક શબ્દો વિશે સમજૂતી અને નિયમોએ પૂરાં આઠ પાનાં રોક્યાં છે. પાઠમાળામાં સમાસ અને સંખ્યાવાચકના જુદા પાઠો છે. પ્રવેશિકામાં છંદવિચાર છે. અજિતશાંતિસ્તોત્ર, પરિશિષ્ટમાં છે.
D:\mishra\sachu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #11

अणुक्कमो.
રહી છે. ગીતાર્થ આચાર્યભગવંતો, પદસ્થ મહાત્માઓ અને મુનિભગવંતો આ પ્રભુદાસભાઈની પ્રવેશિકાને હાથમાં અવશ્ય લેશે.
આમપણ પ્રાકૃતભાષાને આપણે પૂરા માનસન્માન આપ્યા નથી. આપણે ત્યાં સંસ્કૃતભાષાનું જ વર્ચસ્વ જામ્યું છે. પ્રાકૃત આપણી માતૃભાષા છે. પ્રાકૃતભાષા તો સરળ પણ છે અને સુંદર પણ છે. સંસ્કૃત ભણ્યા હોઈએ પછી તો પ્રાકૃતના નિયમો અઘરા પણ ન લાગે. પ્રાકૃતભાષાને માવજત સાથે સાચવવાની જવાબદારી આપણી છે. પ્રાકૃતભાષાની દુનિયામાં આ પ્રવેશિકાનું સ્થાન મજબૂત રહેવાનું છે. પ્રાકૃત વ્યાકરણ અને પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાળા ભમ્યા હોઈએ તો પણ આ પ્રાકૃતપ્રવેશિકા વાંચવાનું ગમશે. કેમ કે આ પ્રવેશિકાને મળ્યો છે, પ્રભુદાસભાઈનો માતૃસ્પર્શ. માગસર સુદ ૧૦વિ. સં. ૨૦૧૨
પ્રશમરતિવિજય પાટણ
पढमो पाढो बीओ पाढो
पढमं पगरणं अक्खवियारो
સ્વરો
જોડેલા અક્ષર बिज्जं पगरणं किरियापयाई
तइओ पाढो चउत्थो पाढो पंचमो पाढो छठ्ठी पाढो सत्तमो पाढो अठ्ठमो पाढो नवमो पाढो दसमो पाढो इगारह पाढो बारह पाढो तेरह पाढो चउद्दह पाढो पण्णरह पाढो
વર્તમાનકાળ
ધાતુઓ
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #12

૨૩
२४
सोलह पाढो
१२७
ભૂતકાળ पगरणं
नामपयाई
छतीसो पाढो सत्ततीसो पाढो
तइ
સમાસો, સંધિ અને સંખ્યાવાચક શબ્દો
१३० १४४ १४८ १६८
अठ्तीसो पाढो एगुणचालीसो पाढो चालीसो पाढो एगचालीसो पाढो बायालीसो पाढो तित्तालीसो पाढो चउआलीसो पाढो
२०३
વિભક્તિના પ્રત્યયો અકારાન્ત નામો
सत्तरह पाढो अठ्ठारह पाढो अउणवीसो पाढो वीसो पाढो एगवीसो पाढो दुवीसो पाढो तेवीसो पाढो चउवीसो पाढो पंचवीसो पाढो छव्वीसो पाढो सत्तावीसो पाढो अठ्ठावीसो पाढो अउणतीसो पाढो तीसो पाढो एगतीसो पाढो
२०५
पंचमं पगरणं
२२५
रान्त नाभी (या)
२७९
અકારાન્ત નારીજાતિ નામો અને ભવિષ્યકાળ ૭૬
पणयालीसो पाढो छायालीसो पाढो सगचत्तालीसो पाढो अउणपच्चालीसो पाढो पच्चासो पाटो एगावन्नो पादो बावन्नो पाढो છંદ વિચાર परिसिटुं-१ परिसिटुं-२ परिसिट्ठ-३ परिसिटुं-४ परिसिटुं-५
दुतीसो पाढो तेतीसो पाढो चउतीसो पाढो
१०१
२९५ २९७ ३२५ ३४४ ३५४ ३५५ ३५६ ३५७ ३५८
ઇકારાન્ત અને
ઉકારાન્ત નામો चउत्थं पगरणं पयाणं समासा
पंचतीसो पाढो
१२४
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #13

આ પેજ ૪ ટાઈટલ
परिसिटुं-६ परिसिटुं-७ परिसिटुं-८ परिसिटुं-९ परिसिटुं-१० परिसिट्ठ-११ परिसिटुं-१२ परिसिट्ठ-१३ परिसिटुं-१४
३६० ३६५ ३६७ ૩૭૮ ३८२ ३८४ ३८६
you
પ્રભુદાસભાઈની સરળતા પ્રત્યે અનહદ સદ્ભાવ બની રહ્યો છે. તેમના વિચારોમાં તેઓ સ્પષ્ટ તો હતા જ. પોતાની રજૂઆતમાં ભૂલ હોવાની સંભાવના વિશે તે સભાન હતા. મુદ્રણ પામી ચૂકેલી આખી પ્રવેશિકામાં તેઓ સુધારાવધારા જરૂરી માનતા હતા. તેમના પ્રકાશિત ન થઈ શકેલાં સાહિત્ય અંગે પણ તેઓ સ્પષ્ટ જ હશે. તેમણે લખીને મૂકી રાખ્યું હોય અને છાપવામાં ન લીધું હોય તેવું સાહિત્ય - એક કાચો ખરડો - તરીકે તેમણે જેમનું તેમ રાખી મૂક્યું હશે. પોતાના એ વિચારને તેમણે સુધારવાની અથવા વધારવાની દૃષ્ટિથી ફેરતપાસ માટે લખી રાખ્યો હશે. તે વિચારને જાહેર રૂપ ન આપીને તેમણે પોતાની સરળતાની સો ટકાની સાચવણી કરી. અને આજે તેમના સ્વર્ગવાસનાં કેટલાય વરસો બાદ તેમનું તિથિનાં અર્થઘટનનું સાહિત્ય પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે ત્યારે પ્રભુદાસભાઈની સુધારાવધારાની તૈયારી દાખવતી સરળતાને ઝાંખપ લગાડવામાં આવી હોય તેવું અવશ્ય લાગે છે.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #14

॥ नमो अरिहंताणं ॥
हं नमामि सिरिवीरं, तुम्हे वि सया तं नमह. हं सिक्खावयामि तुझे पाइयं भासं, तुम्हे झट्ट सिक्खेज्जा.
सिरि पाइय-प्पवेसिया
पढमा
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #15

पढमं पगरणं.
बी ओ पा ढो
જો ડે લા અ ક્ષ રોअक्खर-वियारो.
क्क्क्क . सक्करा, सा४२. त्+त्=त्त. पत्तो, ५ोच्यो. पढ मो पा ढो.
क्ख्=क्ख. दुक्खं, दु:. त्+थ्=त्थ. पत्थरो, पथरो. ग्-ग्=ग्ग, मग्गो, भार्ग
दु+द ६. सद्दो,श६. स्वरो.
ग्+घ ग्घ. विग्धं, विन. द्ध द्ध. दुद्धं, दूध.
ङ्-क-डू. क. वई, वाई. न्-त्-न्त. अन्तरं, मांत. अ आ, इ ई, उ ऊ, ए [ऐ], ओ [औ].
ङ्-=ङ्घ ख. सङ्खो, शंभ. न्थ्=न्थ. पन्थो, पंथ. व्यंनो
ङ्ग् ङ्ग.. ग. सङ्गो, संग. न्+=न्द, चन्दो, यहो.
ङ्घ च. ड्य. सङ्घो, संध. न्द्र =न्द्र. चन्द्रो, यंद्र. वर्ग- क् ख् ग् घ् [ङ्]
च् =च्च. सच्चं, सायं. न्+ध्=न्ध. खन्धो, मांय. य - च् छ् ज् झ् [ञ्]
च+ छ्-च्छ. पच्छा, पछी. न्+न्न्न. कन्ना, न्या.
ज्+ =ज्ज., अज्ज, आ४. न्-ह-न्ह. उन्हं, अनु. 2 [-ट् ठ् ड् ढ् ण्
ज्+ झज्झ. मज्झे, मध्ये. प्+प्=प्प. सप्पो, स. त व -त् थ् द् ध् न्
ञ्च् ञ्च, चञ्चु, यांय. प्+फ्=प्फ. पुष्पं, पुष्प ५ व -प् फ् ब् भ् म्
+ छ् ज्छ. वाञ्छा, ail. ब्-ब्=ब्ब. बब्बुलो, श्रावण
+ =ञ्ज, अञ्जली, अंडणी. ब+भ ब्भ. उब्भं, . य् र् ल् व्
+ झज्झा. सञ्झा, संध्या. म्+प्=म्प, कम्पो , ५. ट्+ ट्-ट्ट. उट्टो, .
म्+फ्=म्फ. वम्फइ, पणेछ. ट्+ तृट्ठ. हे?, .
म्+ब्-म्ब. निम्बो, बीडो. પ્રાકૃત ભાષામાં ઉપર પ્રમાણે જ સ્વરો અને વ્યંજનો
ट्+ ङ्ड. लड्डुओ, बायो. म्+=म्भ. बम्भणो, प्रा . ड्ढ् -ड. वुड्डो, मुहा.
म्+म्म्म . धम्मो , धर्म. વપરાય છે.
+ ट्=ण्ट, कण्टओ, sizो. म्ह्म्ह . अम्हे, अभे. [] समां बतावेला अक्षरो मते ४ १५२राय छे.
ण्+ ल् ण्ठ कण्ठो , sizn.
यह यह. तुम्हे, तमे. ऋ, ऋ, लु, लु, श, ष, ळ्, क्ष, ज्ञ, मेटा अक्षरो
ण्+ण्ड, पेण्डो, पेंडो.
ल+ल्ल. मल्लो, मस પ્રાકૃતભાષામાં વપરાતાં જ નથી.
+ =ण्ढ. सण्डो, सां. ल+ह ल्ह. कल्हार, सार. + ण्=ण्ण. चुण्णो, युनो. व्व्व्व . सव्वं, सव.
+ हण्ह. विण्हु, विष्.. स्+स्स्स . रस्सी, राश D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
૧
२ 3

Page #16

૧ પ્રાકૃત ભાષામાં ખાસ કરીને ઉપર ગણાવેલા જ જોડેલા
अक्षरो राय छे.हेनी संध्या (५२.) पावन छे. समस्ती :अ. वनिो पहेलो अक्षर पटेमा भने का अक्षर साथे
જોડાય છે आ. वर्णनो श्री मक्ष श्री भने योथा अक्ष२ साथे
જોડાય છે. રૂ. અનુનાસિક અક્ષર પોતાના વર્ગના અક્ષર સાથે
જોડાય છે. ई. ण् साथे ण, न् साथै न्, भने म् साथे म्ाय छे. उ. ण, न्, म्, य्, भने ल् साथे ह य छे. ऊ. ल् साथे ल्, व् साथे व् भने स् साथे स् राय छे. ऋ. चन्द्र शमां न्+द्र शेय भक्षरो साथे डाय छे.
बिज्जं पगरणं.
किरिया-पयाई त इ ओ पा ढो.
बोल्लामि. हसेमि. कहेमि. रुवेमि.
जेममि. भमेमि.
her the the thor the the the the thor the the the the thos
पडामि. नमामि. पिवामि. भणामि. भणमि. भणेमि. कहेज्ज. भणेज्जा.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #17

च उत्थो
पा ढो.
पं च मो पा ढो.
अम्हे
भणसि वन्दसि. बोल्लसि.
अम्हे
चल्लसि.
अम्हे अम्हे
बोल्लामो. भमामो. भणामो. रुवामो. करामो. बीहामो. जाणामो. पडिम. जेमिमु.
अम्हे
अम्हे
GA....AAAAAAAA..
अम्हे
अम्हे अम्हे
कहिमु.
पिवसि. जाणसि. हससि. कहसि. पिवसे. बोल्लसे. पडसे. भणेसि. पिवेज्ज. जाणेज्जा.
अम्हे
अम्हे अम्हे
जाणिम. पडेज्ज. करेज्जा .
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #18

छ हो पा ढो.
सत्त मो पा ढो.
तुम्हे
तुम्हे
हसइ. वसइ. पडइ.
करइ.
तुम्हे
पडए. भणेइ.
तुम्हे तुम्हे
कहह. पिवह. चल्लह. हसह. जाणह. पडह. बीहित्था. करित्था. भणित्था. कहेइत्था. होइत्था. होह. भणह. कहेज्ज. वन्देज्जा.
देखिइ. बीहइ. जेमइ. भणए. बोल्लए.
तुम्हे तुम्हे
हसेइ. भणइ. देखेज्ज. जेमेज्जा .
तुम्हे
तुम्हे
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #19

१२ न व मो पा ढो.
अटू मो पा ढो.
अहं
अम्हे अम्ह
फासन्ति. करन्ति. जाणन्ति. चरन्ति. देक्खन्ति. पडन्ति. पिवन्ते. वसन्ते. चल्लिरे.
बोल्लामि. बोल्लामि. बोल्लामो. बोल्लामो. बोल्लसि. बोल्लसि. बोलह
तुम्हे
तुब्भे
AAAAAAA02022 2022
बोलहबोल्लइ. बोलइ.
रुविरे.
सो
बोलन्ति.
कहिरे. फासेन्ति. हसेइरे.
होन्ति.
होइरे. वसेज्ज. चलेज्जा.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #20

१३
द श मो पा ढो.
हं
हं पडमि,
हं पडेज्ज, अम्हे पडम, अम्हे पडिम, अम्हे पडमु, अम्हे पडिम, अम्हे पडिमो, अम्हे पडेज्ज,
पडसि, तुं पडेज्ज,
तुं
पडामि, हं पडेमि, हं पडेज्जा. अम्हे
पडाम, अम्हे पडेम, अम्हे
पडामु, अम्हे पडामो, अम्हे पडेमो,
अम्हे पडेज्जा. पडेसि, तुं पडसे,
तुं पडेज्जा. तुम्हे पडेह, तुम्हे पडेइत्था,
तुम्हे पडेज्जा. पडेइ, सो पडए,
पडेज्जा. पडेन्ति, पडेन्ते,
इ गा रह पा ढो. વર્તમાન કાળ.
प्रत्ययो. એક વચન.
बहुपयन. १९ो ५.मि, ज्ज, ज्जा.
मु, मु, मो, ज्ज, ज्जा. २ पु. सि, से, ज्ज, ज्जा. ह, इत्था, ज्ज, ज्जा. ॐ पु. इ, ए, ज्ज, ज्जा. न्ति, न्ते, इरे, ज्ज, ज्जा.
सर्वनाम. १९ो पु. हं, अहं = ई. अम्ह, अम्हे, अम्हो =अमे. २ पु. तुं, तं = तु. तुम्हे, तुब्भे. तमे. उ ५. स, सो = ते. ते.
=तेमो. धातुमो. कर् = २. नम् = नभ. भम् = भभ. कह् = 5 . पड् = ५७j. रुव् = रोj. चर् = A२. पीव् = पी. वन्द् = वंहवं. चल्ल् = यस. फास् = स्पर्श २वो. वस् = वस. जाण् = Muj. बीह् = ४२. हस् = सj. जेम = भj. बोल्ल् = बोल. हो हो. देवख् = g. भण् = भाj. सामान्य नियमो:૧ વ્યજનાન્ત ધાતુઓને એ લગાડ્યા પછી પ્રત્યય લગાડવા. ૨ સે અને ઇ સિવાય દરેક પ્રત્યયો પર છતાં વિકલ્પ, અને
ज्ज, ज्जा प्रत्ययो ५२छतां नित्य, धातुना छदा अनोए थाय छे.
तुम्हे
पडह,
पडित्था,
पडेज्ज, पडइ,
सो
EEEEEEET
पडेज्ज, पडन्ति, पडन्ते, पडिरे, पडेज्ज,
METE TET
पडेइरे,
पडेज्जा .
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #21

3
१५
બહુવચનના સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર છતાં ઘણે ભાગે મૈં નો लोप थाय छे.
વર્તમાન કાળને લાગતા નિયમો.
१. ज्ज, ज्जा सिवायना पहेला पुरुषना हरेक प्रत्ययो पर छतां ઞ નો આ વિકલ્પે થાય છે. અને
પહેલા પુરુષનાં બહુવચનના પ્રત્યયો પર છતાં મૈં નો રૂ વિકલ્પે થાય છે.
२. से जने ए प्रत्यय अ सिवाय अर्ध पक्ष स्वरनी पछी આવતા નથી.
વર્તમાનકાળનાં રૂપો. વ્યંજનાન્ત ધાતુ. हस्.
खेडवयन १५. हसमि हसामि,
हसेमि,
हसेज्ज,
हसेज्जा.
२४ ५. हससि,
हसेस,
हससे,
हसेज्ज,
अडुवयन हसम, हसाम, हसिम, हसेम, हसमु, हसामु, हसिमु, हसेमु,
हसमो, हसामो, हसिमो, हसेमो,
हसेज्ज,
हसेज्जा.
हसित्था, हसेइत्था,
हसह हसेह.
हसेज्ज, हसेज्जा. हसेज्जा.
उभे पु. हसइ,
हसेइ,
हसए,
हसेज्ज,
हसेज्जा.
हसेज्जा.
સૂચના :—આ રૂપો વિદ્યાર્થીએ બરાબર મોઢે કરવા, દરેક રૂપો નિયમોથી સિદ્ધ કરવાં. ઉપરાંત બીજાપણ કેટલાક ધાતુઓનાં રૂપો અભ્યાસ ખાતર ખાસ તૈયાર કરવાં, યાદ કરવા, અને નિયમોથી સિદ્ધ કરી જવા.
પ્રાકૃત વાક્યો.
अम्हे
तुम्हे
ते
अम्हे
तुं
हं
हं
तुं
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
बीहेज्जा ?
बीहेज्ज.
जेमेन्ते ?
जेमिमो.
देक्खेसि ?
देक्खमि.
फासिरे.
वसेइत्था.
चल्लेज्जा.
बोल्लेह.
१६
हसन्ति, हसेन्ति, हसन्ते, हसेन्ते,
हसिरे, हसेइरे,
हसेज्ज,
चरेइरे.
हसेमु.
करेज्जा ?
करेज्जा.
हसमि.
पडिम.
नमेमि.
नमेमु.
करेह.
करह.
कहसे.
जाणए.
जाणेसि.
फासित्था.
होइरे.
होइ.
अम्हे वन्देज्ज ?
तुम्हे वन्देज्ज.

Page #22

१७
ગુજરાતી વાક્યો.
बा र ह पा ढो.
हं
अज्ज गाअमि.
સિ. દ્વાનો. खाअह.
अम्हे
અમે ડરીએ છીએ. હું ચાલું છું. તમે બોલો છો. હું ભણું છું. તેઓ અડકે છે. તે નમે છે. તું જાણે છે.
તેઓ ચાલે છે. હું જમું છું.
અમે ચરીએ છીએ. તમે થાઓ છો.
તેઓ ભમે છે. તું રહે છે.
આપણે કરીએ છીએ. તે ચરે છે.
તમે પડો છો. તું નમે છે.
અમે હસીએ છીએ. સૂચના :–જેટલી રીતે થાય તેટલી રીતે વાક્યો લખવા યા બોલવા.
E É દ 'F
जाएइरे. नेइरे. जाअए. जाएसि?
નમિ.
? •he “he “he
નેમિ.
નેગામિ. अम्हे बाहिर जाइमो? अम्हे झट्ट जामो.
होइत्था. होएज्जेइत्था.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #23

1 te the ete
तुम्हे अम्हे
अम्हे
हं
ते
अम्हे
अम्हे
१९
तेरह पा ढो.
कहिँ
न
जहिं
अहुणा
पच्छा
निद्दाज्जइ ?
निहाज्ज.
निद्दाएज्जेइत्था.
निद्दाएड़त्था,
निद्दाज्जा.
निद्दाएज्जा.
निद्दाएज्ज.
सुणइ ?
सुणेइ.
हरिससे.
हरिसेज्जा.
म्हि.
सि.
अत्थि ?
अत्थि.
अस्थि.
म्हो ?
म्ह.
अस् =
खा
गा
जा
हो.
= जावु
= गावु
= ४.
3750 = 2418%
अहुणा = हम कहि = 5यां ?
१.
२०
च उद्दह पा ढो.
सामान्य नियमो :—
धातुखो
तर्
= तरयुं. तुद्रु = तूटवु.
निद्दा = अंधg.
ने
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
= बर्ध ४धुं.
अव्ययो.
जहि = ४यां.
झट्ट = ४९६ी. तहि = त्यां.
लुच्छ् = लूंछ.
सिव्व = सीवj.
सुण् = सांभण. हरिस् = हर्ष पावो.
ण, न = नहिं. पच्छा = पछी. बाहिर = जहार.
સ્વરાન્ત ધાતુઓને પ્રત્યયો લગાડતાં 3 વિકલ્પે લગાડવામાં
खावे छे.
२. स्वरान्त धातुखने प्रत्ययोनी पूर्वे पक्ष ज्ज, खज्जा. પ્રત્યયો વિકલ્પે ઉમેરાય છે.
समभूती :
. એટલે નીચે પ્રમાણે સ્વરાન્ત ધાતુઓના વર્તમાન કાળના પ્રત્યયો થશે.

Page #24

२१ मेऽवयन.क्यन.
વર્તમાન કાળ
સ્વરાજ
१सो . मि, ज्जमि, ज्जामि,
ज्ज, ज्जा.
म, ज्जम, ज्जाम, मु, ज्जमु, ज्जामु, मो, ज्जमो, ज्जामो, ज्ज, ज्जा.
गा.
એકવચન
પહેલો
२० पु. सि, ज्जसि, ज्जासि,
से, ज्जसे, ज्ज, ज्जा.
ह, ज्जह, ज्जाह, इत्था, ज्जइत्था, ज्जाइथा, ज्ज, ज्जा.
ज्ज.
ज्जा .
गाज्ज,
गाज्जा,
ओ पु. इ, ज्जइ, ज्जाइ,
ए, ज्जए, ज्ज, ज्जा.
न्ति, ज्जन्ति, ज्जान्ति, न्ते, ज्जन्ते, ज्जान्ते, इरे, ज्जइरे, ज्जाइरे, ज्ज, ज्जा.
गाअमि, गाआमि, गाएमि,
गाएज्जा, गाज्जामि, गाएज्जामि,
आ. प्रत्ययना अभय ५९। प्रत्ययो ५२ छतां अव्या२मा पाना
બધા ફેરફારો થશે.
गाएज्ज, गाज्जमि, गाज्जामि, गाज्जेमि, गाएज्जमि. गाएज्जामि, गाएज्जेमि,
વર્તમાન કાળને લાગતા નિયમો : -
3. अस् पातुना वर्तमान अणना ३५ो “अत्थि" १२वाथी थाय
छे. परंतु सि प्रत्यय ५२ छतां "सि"३५ थाय छे. मि, म, अने मो ५२ छत "म्ह, म्ह, म्हो." ३५ो थाय छे.
D:\mishra sadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #25

२४
ના રૂપો
गाएमु,
गाज्जामु गाएज्जामु,
धातु :
બહુવચન
मु-गाम:
પુરુષ
भूग.
ज्ज.
ज्जा .
गाअम,
गाज्ज,
गाज्जा,
गाज्जा,
गाएज्ज,
गाएज्जा,
गाआम, गाइम,
मु-गामुः मो-गामो; मो-गामो; मो-गामो; मो-गामो;
गाअमो, गाआमो, गाइमो, गाएमो,
गाज्जामु, गाज्जिमु, गाज्जेमु, गाएज्जमु, गाएज्जामु, गाएज्जिमु, गाएज्जिमु, गाएज्जेमु, गाज्ज, गाएज्जा, गाज्जमो, गाज्जामो, गाज्जिमो, गाज्जेमो, गाएज्जमो, गएज्जामो, गाएज्जिमो, गाएज्जेमो,
गाएज्जा, गाज्जामो, गाएज्जामो.
गाएम
गाज्जम,
गाज्जाम,
म-गाम; म-गाम; म-गाम; म-गाम; म-गाम; म-गाम; म-गाम; म-गाम; म-गाम; म-गाम: म-गाम;
मो-गामो;
गाएज्जाम.
मो-गामो मो-गामो;
गाज्जाम, गाज्जिम, गाज्जेम, गाएज्जम, गाएज्जाम, गाएज्जिम, गाएज्जेम,
मो-गामो
मो-गामो; मो–गामो;
गाअमु, गाआमु,
गाज्ज, गाएज्ज,
गाज्जा, गाएज्जा,
मु-गामुः मु-गामुः
गाइमु.
गाज्जमु.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #26

બીજો
પુરુષ
भूग.
ज्जा.
भूण.
ज्ज.
ज्जा.
गाज्ज,
गाअसि, गाएसि,
गाज्जा, गाएज्जा, गाज्जासि,
सि-गासि, सि-गासि, सि-गासि, सि-गासि, सि-गासि, सि-गासि, से-*
गाज्ज, गाएज्ज, गाज्जसि, गाज्जेसि, गाएज्जसि, गाएज्जेसि,
गाज्जा, गाएज्जा, गाज्जाइत्था, गाएज्जाइत्था,
इत्था-गाइत्था, गाइत्था,
गाइत्था, गाएइत्था, गाइत्था, गाइत्था, गाइत्था,
गाइत्था, ह-गाह, गाअह,
गाएह,
गाएज्ज, गाज्जित्था, गाज्जेइत्था, गाज्जित्था, गाएज्जेइत्था,
गाएज्जासि,
गाज्ज.
गाज्जा,
गाअसे.
गाज्ज,
गाज्जा,
गाएज्ज,
गाएज्जा,
गाएज्जा.
गाज्जाह,
गाज्जह, गाज्जेह,
गाएज्जाह.
गाएज्ज, गाज्जसे, गाज्जसे,
गाएज्जह, गाएज्जेह,
★ से भने ए भाटे ५. ११ मा नो वर्तमानाने सागतो नियम भी हुनो.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #27

इ-गाइ,
गाइ,
गाइ,
गाइ,
गाइ,
गाइ,
ए - ★
गाअइ,
गाएइ,
गाअए,
२७
गाज्ज,
गाएज्ज,
गाज्जइ,
गाज्जे,
गाएज्जइ,
नावे.
गाज्ज,
गाएज्ज,
गाज्जए,
गाएज्जए,
"
ત્રીજો
गाज्जा,
गाएज्जा,
गाज्जाइ,
गाएज्जाइ,
गाज्जा,
गाएज्जा.
*
પુરુષ
न्ति-गान्ति, गाअन्ति, गापनित
।।।।।।।।।।
न्ते- गान्ते,
इरे - गाइरे,
III│
गाअन्ते
गाएनो
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
गाइरे, गाएइरे,
२८
गाज्ज,
गाएज्ज,
गाज्जन्ति,
गाज्जेन्ति,
गाएन्हन्ति,
गाज्जन्ति,
गाज्ज,
गाएज्ज,
गाज्जन्ते,
गाज्जेते,
गाएयन्ते,
गाज्जेते,
गाज्ज,
गाएज्ज,
गाज्जिरे,
गाज्जेइरे,
गाएज्जिरे,
गाएज्जेइरे,
गाज्जा,
गाएज्जा,
गाज्जान्ति,
गाज्जान्ति,
गाज्जा,
गाएज्जा,
गाज्जाते,
गाएज्जान्ते,
गाज्जा,
गाएज्जा,
गाज्जारे,
गएबारे
સૂચના :—અગ્યારમા અને ચૌદમા પાઠના નિયમો ધ્યાનમાં લઈને ઉપરનાં રૂપો સિદ્ધ કરવા. શિક્ષકે આ રૂપો સિદ્ધ કરવામાં વિદ્યાર્થીઓને મદદ કરવી. આવી જ રીતે બીજા પણ ધાતુઓના રૂપો સિદ્ધ કરવા. અને ખૂબ સારી રીતે રૂપોનો અભ્યાસ થયા પછી જ આગળ વધવું.

Page #28

३०
प ण्ण रह पा ढो.
हसीअ.
हसीअ. अम्हे हसीअ.
करीअ. तरीअ. तरीअ. गाही. गासी. गाहीअ.
मेवयन.
बहुपयन. १ पु. म्हि.
म्ह, म्हो. २. पु. सि.
अत्थि . 3. पु. अत्थि.
अत्थि .
પ્રાકૃત વાક્યો. तुं बाहिर गाज्जा. हं पच्छा नेज्जामि. अम्हो गाएज्ज. तुं होज्जसे. सो निहाज्जा. तुम्हे सेणेइत्था. अम्हे अज्ज निहाएमो. निदाएज्जेइत्था. सो अत्थि.
अत्थि . अम्हे म्हो.
ते तहिं न अस्थि. ते गाज्जेडरे.
खाज्जसे. अहुणा जासि.
अज्ज झट्ट खाज्जह. जाज्जसे.
जाज्जाह. सुणेन्ते.
खाएह. अम्हे खाएज्जिमो.
जाअए
ગુજરાતી વાક્યો. તમે જલદી જાઓ છો. तुंछो. તે ગાય છે.
તે ત્યાં લઈ જાય છે. અમે જમીએ છીએ. તેઓ મરે છે. તેઓ ક્યાં ઊંધે છે ? અમે હમણાં તરીએ છીએ. તમો બોલો છો.
આપણે પછી હર્ષ પામીએ છીએ. આપણે બહાર પડીએ છીએ. હું આજ જમું છું. તેઓ નમે છે.
हुं . सूयना-ज्ज, ज्जा । प्रत्ययो पास वाप२वा.
GEE Ae •he •he •he 'FACE he
नेही.
ic
खासी. निदासी. आसि. आसि? आसि. अहेसि. अहेसि. अहेसि? आसि. अहेसि.
E
F GE
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #29

सो ल ह पा ढो.
ભૂતકાળ.
પ્રત્યયો. એકવચન
બહુવચન ૧લો પુ. | વ્યંજનાન્ત ધાતુઓને રૂમ લાગે છે.
ભૂતકાળને લગતા નિયમો :૧ ભૂતકાળના પ્રત્યય લગાડતાં ધાતુને લગાડવાની જરૂર
નથી. ત્રમ્ ધાતુનાં “માસિ'' અને “મસિ'' આ બે રૂપો ભૂતકાળમાં દરેક ઠેકાણે વપરાય છે.
૨જો પુ.
ભૂતકાળનાં રૂપો વ્યંજનાન્ત ધાતુ
એકવચન. ૧લો પુ. તુર્કીંગ. ૨જો પુ. તુટ્ટી. ૩જો પુ. તુટ્ટીગ..
૩જો પુ. | સ્વરાન્ત ધાતુઓને–સી, ટી, ઢીમ. લાગે છે.
ધાતુઓ ઉઉંઘવું, વચડવું. ટા=ઉભા રહેવું, રહેવું. ૩ઘુ ઊડવું. વૃ ચુકવું. ઢો–ઢંઢોળવું, ગોતવું
TI-ઓગાળવું. શોભવું. +હ-નીકળવું. figઋખીજવું. છઠ્ઠું છોડવું.
મેલવું. વિક્ખરવું. શંg=ઝંખવું, ઠપકો સમસમારવું, સુધાયુ—ઘુમવું. દેવો, નિસાસો રવું, રચવું.
નાંખવો. પીવું. ડરવું.
સુ-યાદ કરવું.
સર્વનામ ૩મટ્ટી=અમારું તે તે.
P=મેં. જો કોણ. તુમ્હ-તારું. મËમારું. નો=જે. તુમ્હાપ =તમારું. તુમં–તને. મમં મને.
અવ્યયો ૩રિ–ઉપર. વિં=કેમ.
=નહીં. સ્થ અહીં. ૨, ઐ=અને. અરે. 7ો ક્યાંથી ઘૂ ઘૂ ઘૂ. ૩ અરે.
બહુવચન. તુટ્ટીગ્ન. તુટ્ટીઝ.
तुट्टीअ. સ્વરાત્ત ધાતુ.
૧લો પુ. વાણી, સાદી, કામ રજો પુ. તાસી, ડાહી, તાગ. ૩જો પુ. વાસી, રાહી, તા.
ટાકી, ટાદી, રાહીમ. ટીસી, તારી, તારીગ. તાસી, વાહ, તારીઝ.
€ € €
૧લો પુ. બસ, બસ. રજો પુ. બસ, મસિ. ૩જો પુ. બસ, એસિ.
आसि, अहेसि. आसि, अहेसि. શાસ, બસ.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #30

३४
પ્રાકૃત વાક્યો. વો સંયડુ ? તું ૩થે ના. ते बाहिर णीहरीअ. अज्ज को लुच्छए ? हं तुमं न खिज्जामि. अहुणा हुं सिव्वामि. तुं ममं सुमरसे. तुं सिव्वीअ ?
कत्तो तुट्टीअ. ન, હું સિલ્વીમ. सो ममं तुमं च चुक्कइ. ते अहेसि ?
को उड्डेहीअ? तुम्हे अहेसि.
तुं उडेसी. सो बहिर घुम्मइ.
तुम्हे थू थू करेज्ज. पच्छा तुं ममं सुमरीअ. अम्हे थू थू न करेज्जा. अहुणा हं तुमं सुमरीअ.. जो चडइ, सो पडइ. जहिं ठाही, तर्हि ओगालीअ. खिरेइरे. तुम्हे ढण्ढोलेइत्था ? खिज्जन्ते ? ते न खिज्जेइरे. अम्हे मेल्लामो.
हं घोट्टीअ, तं डरीअ, सो य सो बाहिर णीहरीअ.
છઠ્ઠીમ.
તે બહાર નીકળ્યો અને ગયો. હું તને જાણું છું. તમે મને જાણ્યો ? અમે જમ્યા અને ભણ્યા. તમે કયાંથી આવ્યા ? તે ભમે છે અને મને અડકે છે. તું પડ્યો અને પછી રોયો. તેઓ ખીજ્યા. તમે મેલ્યું. તે તૂટ્યું. તું શોભ્યો. તમે હસ્યા, અમે ઊંધ્યા. ત્યાં જે ગયા તે મૂઓ.
અમે ડર્યા નહીં. તું છે, ને હું છું. અરે ! કોણ ક્યાંથી નીકળ્યો ? અરે ! તે ઉપર ચડ્યો. હમણાં તું મને નમ્યો. હમણાં હું તને ઝંખું છું. તે મને ઠપકો દે છે. જયાં હું બોલ્યો, ચૂક્યો, ડર્યો અને ઘૂમ્યો, ત્યાં તું ખીજાયો, ચડ્યો, પડ્યો અને ઉડ્યો. તમારું પડ્યું. અમારું હતું. તેઓ જયાં ઊભા રહ્યા,
ત્યાં તેઓ ઉડ્યા. કોણ તરતો હતો?
અહીં કોણ બોલ્યો ? તે ત્યાં ઉભો રહ્યો. તે અહીં ન નમ્યો. તું હતો ત્યાં હું હતો.
ગુજરાતી વાક્યો.
મેં ખાધું, ને તેં પીધું. જે ખાય છે, તે હસે છે. તમે જ્યાં ગાયું, ત્યાં મેં સાંભળ્યું.
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #31

३५ तइयं पगरणं.
नाम-पयाई सत्त र ह पा ढो.
अट्ठा र ह पा ढो.
चोरो बाला
रामं लड्डअं धम्म महावीरं
अम्हे रामो कुंभारो णरो
देव
देक्खइ. खाएज्जेडरे. जाणामि. वन्दामो. पुच्छेज्जा. करेइ. ढण्ढोल्लइ.
घडं
देवो देक्खइ. मोरो झट्ट जाहीअ. चन्दो णीहरइ. घोडो चरड. घडो पडेइ. चोरो मेलइ. भमरो पच्छा उड्डेइ. दंडो त इ. जणो सोहइ. णरो जेमेइ. दीवो अत्थि. पुत्तो जेमीअ.
।
देवा देक्खन्ति. मोरा झट्ट जाहीअ. चन्दा णीहरन्ति. घोडा चरन्ते. घडा पडेन्ते. चोरा मेल्लिरे. भमरा पच्छा उडेएन्ते. दंडा तुट्टेन्ति. जणा सोहिरे. णरा जेमेज्जा. दीवो न अस्थि. पुत्ता जेमीअ.
करेड.
देवे
कुंभारो कुंभारो बाला बाला तुम्हे अम्हे
देवा
करेइ. नमिरे. नमिरे. करित्था ? करिमो.
..
दंडे
३
ઘોડો જાય છે. માણસ હસ્યો. ६१ गयो. પુત્ર બીએ છે. મોર નાચે છે. ચોર ખાય છે. भभरोतो.
ઘોડાઓ જાય છે. भासो स्या. हेवो गया. પુત્રો બીએ છે. भोरी नाये छे. ચોરો ખાય છે. ભમરા હતા નહીં.
હું ઘડો કરું છું. તું ઘડાઓ કરે છે. તેઓ ઘડાઓ કરે છે. રામ મોર જુએ છે. દેવ મોરો જુએ છે. બાળક માણસને પૂછે છે. માણસો બાળકોને પૂછે છે. અમે આજ, ઘોડા જોઈએ છીએ.
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #32

३७
अ उ ण वी सो पा ढो.
वी सो पा ढो.
पीवइ.
देवो
घरं पडइ.
घराणि पडिरे. हं घरं देवखेमि. हं घराणि देक्खेमि. एत्थ फुल्लं होइ. एत्थ फुल्लाई होन्ति. तुं फुलं देक्खसि ? हं फुल्लाई देक्खमि. कहि पत्ताई भमन्ति. तहिं पत्ताई भमन्ति. जहिं पत्ताणि भमन्ति, तहिं कमलाई देक्खमि. रामो कमलाइँ न मेल्लइ, पुत्तो कमलाणि मेल्लइ. एत्थ आसणं होज्जा. जणो आसणाणि करेइ. घरं धणं रक्खइ. धणं घरं करइ.
वणं
फुल्लेहि
घडेण
रहेण जाइ. कुंभारो
दंडेण चक्कं भमाडेइ. एगेण चक्केण रहो न चलइ. सया धम्मेणं
आणन्दं करेमि.
छज्जइ. हत्था दाणेहिं सोहेज्जा. णयरं घरेहि सोहइ. जणा उद्देहिँ धावेइरे. सच्चेण वि धम्मो अत्थि .
केण देक्खित्था ? अम्हे नेत्तेहिं देक्खिमो. गुणेहिं छज्जमो. तुम्हे पुत्तेहिं सह मन्दिरं जाज्जह ? हा, अम्हे पुत्तेहिं सह मन्दिरं जाएज्जमो. मम्ह मत्थअं घुम्मइ. बम्हणा पुत्थअं भणन्ति. आयरिया णाणेण तत्तं जाणीअ. सीसा तत्तण धम्म सुणेइरे.
तुम्हे
ફૂલ શોભે છે. રામ ફૂલ જુએ છે. घ२ ५छ. પાંદડું ખરે છે. ઘોડો પાંદડાં ચરે છે. આસનો તૂટે છે.
ફૂલો શોભે છે. બાળકો ફૂલો જુએ છે. घरी पडे छे. પાંદડાં ખરે છે. ઘોડો ફૂલો ખાય છે. હું આસનો સીવું છું.
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #33

૩૬
ए ग वी सो पा ढो.
पुत्तस्स अज्ज धणं देड. नरिंदो बम्हणाणं गामा देज्जाइ. पुत्तो गामस्स जाएज्जेइ. सुवण्णं भूसणाय होइ..
માણસો ગુણોવડે શોભે છે. પુરુષો દાનવડે દેવો થાય છે. કુંભારો ચક્રવડે ઘડાઓ કરે છે. રથો ઘોડાઓવડે દોડે છે. હું આંખોવડે તમારા હાથો જોઉં છું. તે એક આંખવડે પુત્રોને જુએ છે, અને એક આંખવડે દેવને જુએ છે. શિષ્યો મસ્તકવડે નમે છે. ચોરો સત્ય બોલતા નથી. આસનોવડે મારું ઘર શોભે છે. તમે ધનવડે ઘરો સમારો છો. મોરોવડે વનો, અને વનોવડે નગરો શોભે છે. તત્ત્વ વડે ધર્મ અને ધર્મવડે માણસ શોભે છે. છોકરો લાકડીવડે ઊભો રહે છે. દંડવડે ચોર બહાર નીકળે છે.
चन्दो नक्खत्ताइँ भूसइ. देवो फुल्लेहि तित्थयरे पूजीअ. बुहा णाणं इच्छन्ति. तुं विणयेण सुठु सोहसे. सव्वे सिद्धे सया नमामो. सव्वा आयरिया सया वन्दामो. सो एगं घडं पाणीयेण भरइ. बुहा बुहं जाणन्ते, किं मुरुक्खा ? एगं जाणइ सो सव्वं जाणइ. सव्वं जाणइ सो एगं जाणइ. करेमि सामाइयं. तुब्भे जाणह, अहं ण जाणामि. जइ इच्छह परमपयं, ता सया धम्मेण किं न वट्टित्था ?
આચાર્યો શિષ્યોને ધર્મ સમજાવે છે. તીર્થકરો સત્ય કહે છે. રાજાઓ બ્રાહ્મણને દાન આપે છે. બ્રાહ્મણો લાડુ જમે છે. તે એક આંખે અંધ છે.
તું ક્યાંથી ઉડ્યો ?
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #34

दु वी सो पा ढो. વિભક્તિના પ્રત્યયો.
નર જાતિ.
અકારાન્ત એકવચન
બહુવચન ૧લી. પુ. મો. રજી. .
o, . ૩જી. , .
fe, fહં, . ૪થી. ય, સ..
, r. પમી. ,૩,,દિદિન્તો,૦, રો;૩,મો,દિદિન્તો,મુનો. દઢી. સ. ૭મી. ઇ, fમ.
મુ, તું. સંબોધન ૦, મો, ૪.
ઇકારાન્ત ૧લી. પુ. ૦,
અ૩, અમો, જો, ૦.
નો, ૦. ૩જી.
દિ, Éિ, fË. ૪થી. , H.
, M. પમી. છો, તો, મો, ૩, હિતો. તો, મો, ૩, હિન્તો, યુનો. દઢી. નો, 8.
૭મી. મિ. સંબોધન x, ૦.
સ૩, અમો, નો, ૦.
નાન્યતર જાતિ. ૧લી. પુ. ૫.
રું, હૈ, જિ. સંબોધન ૪.
{, {, જિ. બાકીની વિભક્તિમાં તે તે નરજાતિ પ્રમાણે પ્રત્યયો સમજવા.
નારી જાતિ.
૩, મો, ૦. ૨જી . .
૩, મો, ૦. ૩જી. , , .
દિ. fé, ૪થી. ૫, ૩, ૪.
, . પમી. ૩૫,૩,,તો,,૩, હિન્તો. રો, મો, ૩, દિન્તો, સુન્તો. ૬ઠ્ઠી. ૫, ૬, .
, . ૭મી. X, , ઇ. સંબોધન ૦.
૩, મો, ૦.
૧લી. પુ. ૦,
, જે.
સૂચના-ઉપર આપેલા સામાન્ય પ્રત્યયો વિદ્યાર્થીએ બરાબર મુખ પાર્ક કરવો.
D: mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #35

४४
સાપ
વિભક્તિઓનો ઉપયોગ કરવા વિષેના કેટલાક
સામાન્ય નિયમો. ૧. એ. કર્તરિ પ્રયોગમાં કર્તાને નામાર્થમાં પહેલી વિભક્તિ
લાગે છે. આ. કર્મણિ પ્રયોગમાં કર્મને નામાર્થમાં પહેલી વિભક્તિ
લાગે છે. ૨. એ. કર્તરિ પ્રયોગમાં ક્રિયાપદનાં કર્મને બીજી વિભક્તિ
લાગે છે. આ. જયાં જવું હોય તે સ્થાનવાચક નામને પહોંચ્યા ન
હોઈએ ત્યાં સુધીમાં બીજી વિભક્તિ લાગે છે. ૩. , કર્મણિ પ્રયોગમાં કર્તાને ત્રીજી વિભક્તિ લાગે છે. મા. અને ક્રિયાનાં સાક્ષાત્ મદદગાર સાધન (કરણ)ને
ત્રીજી વિભક્તિ લાગે છે. શું. સદ સાથે જોડાયેલા નામને ત્રીજી વિભક્તિ લાગે છે. ૪. એ. કોઈ ચીજને જેની બનતી હોય, તેને ચોથી વિભક્તિનો
પ્રત્યય લાગે છે. આ. ૪. એ.માં જણાવેલા પ્રસંગ સિવાય પ્રાકૃત ભાષામાં
ચોથીને ઠેકાણે છઠ્ઠી લાગે છે. ૫. મ. કર્તા, કર્મ, અને ક્રિયાનું સાક્ષાત્ રીતે કે બુદ્ધિથી
જેનાથી જુદા પડવાનું સમજાતું હોય, તે અપાદાન કહેવાય છે. અપાદાન અર્થમાં પાંચમી વિભક્તિ લાગે
કોઈ પણ જાતના સંબંધના અર્થમાં, તેમ જ ચોથી વિભક્તિ વાપરવાને જયાં પ્રસંગ હોય, નામયોગી
અવ્યયનો સંબંધ હોય ત્યાં છઠ્ઠી વિભક્તિ વપરાય છે. ૭. મ. કર્તા, કર્મ અને ક્રિયાના આધાર એટલે અધિકરણને
સાતમી વિભક્તિ લાગે છે. ૩. સમુદાયમાંથી અમુક ભાગને જુદો પાડી બતાવવાનો
હોય, ત્યારે સમુદાયવાચકને છઠ્ઠી કે સાતમી લાગે છે. તેને નિર્ધારણ છઠ્ઠી કે સાતમી કહેવાય છે. સતિ-(છતાં) અર્થમાં સાતમી વિભક્તિ વપરાય છે. કોઈને બોલાવવા માટે કેટલાક ફેરફાર સાથે પહેલી વિભક્તિ વપરાય છે, તેને સંબોધન કહે છે.
પ્રાકૃત ભાષામાં કોઈ કોઈ વખતA. બીજી ત્રીજી વગેરેને સ્થાને કોઈવાર છઠ્ઠી વપરાય છે. . બીજી અને ત્રીજીને બદલે ક્યાંક સાતમી પણ વપરાય
3. ક્યાંક પાંચમીને બદલે ત્રીજી અને સાતમી વપરાય છે. છું. ક્યાંક સાતમી અને પહેલીને બદલે બીજી વિભક્તિ
લાગે છે. સૂચના- શિક્ષકે ક્યા વાકયમાં કઈ વિભક્તિ ક્યા અર્થમાં વપરાય
છે ? તે વિષે વિદ્યાર્થીઓને પ્રશ્ન કરવા, અને ઉપરના નિયમો સચોટ સમજાવવા. આ ભાગમાં સામાન્ય રીતે ગુજરાતી ભાષામાં વપરાતા ધોરણ પ્રમાણે કામ લેવું ઠીક પડશે.
આ. કોઈ વખતે ત્રીજીના અર્થમાં પણ પાંચમી વપરાય છે.
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #36

૧લી.
૨૦ .
૩જી.
૪થી.
૧લી.
૨જી .
૩.
૪થી.
એકવચન
ઓ.
મ્
, M.
ય, સ.
મ્
મ્
४५
तेवी सोपा ढो.
અકારાન્ત નામો.
વિભક્તિના પ્રત્યયો.
નર જાતિ.
બહુવચન
. [૬]
૦, પ્.
f. હૈં, ≠.
ળ, નં. (f×)
નાન્યતર જાતિ
ૐ, ૐ, f. ૐ, ૐ, f.
VII.
ો, Æ. નર જાતિ પ્રમાણે.
નિયમો :—
૧. પાંચમી વિભક્તિ સિવાયના સ્વરાદિ પ્રત્યયો પર છતાં
નામના અન્ય સ્વરનો લોપ થાય છે. આ નિયમ નારી જાતિમાં લાગતો નથી.
૨. બહુવચનના પ્રત્યયો, ૦, અને હૈં પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થાય છે.
४६
૩. સ્ નો અનુસ્વાર થાય છે.
૪.
ત્રીજી વિભક્તિના દરેક પ્રત્યયો અને બહુવચનના સ્થી શરૂ થતા પ્રત્યયો પર છતાં નામના મૈં નો ॥ થાય છે.
૫. [ ] ચોરસ કૌંસમાં બતાવેલા પ્રત્યયો સર્વનામને નિત્ય લાગે છે, અને ( ) ગોળ કૌંસમાં બતાવેલા પ્રત્યયો વિકલ્પે લાગે
છે.
૧લી.
૨જી.
રજી.
૪થી.
૧લી.
રજી.
30.
૪થી.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
અકારાન્ત નરજાતિ.
તેવો.
તેવું.
દેવળ, વેળ,
દેવાય, તેવમ્સ.
E
घरं.
घरं.
ધોળ, કરેણું
ધરાય, કરમ્સ.
દેવ.
અકારાન્ત નાન્યતરજાતિ.
તેવા.
તેવા, તેને.
વેદિ, તેદિ દિ
તેવાળ, દેવાનું.
घर.
ધારૂં, ધરા, ધાળિ
ધારૂં, ધરા, ધળ
પ્રદ, દિ, ધનિ
વરાળ, વરાળું.

Page #37

૧લી.
૨ .
૩જી .
૪થી.
૧લી.
૨.
૩૦.
૪થી.
४७
અકારાન્ત સર્વનામના રૂપો.
નર જાતિ.
સભ્યો.
મળ્યું.
સળ, સ∞ળ,
सव्वाय, सव्वस्स.
સમજુતી :—
૧.
સર્વાં.
સર્વાં.
સત્રે, મલ્વેનં.
सव्वस्स, सव्वाय.
सव्व.
સને.
નાન્યતર જાતિ.
ધર
સા,
સર્જે.
સવ્વેદિ, સવ્વેદિ, સદિ સાળ, સાળું, સવ્વેસિ
સારૂં, સા, સા
સારું, સવ્વા, સળિ
સવ્વેદિ, સવ્વેદિ, સહિ
સબાળ, સવ્વાળું, સવ્વેસિ
પ્રાકૃત ભાષામાં ત્રણ જાતના શબ્દો વપરાય છે.
સંસ્કૃત શબ્દો ઉપરથી અને સંસ્કૃત રૂપો ઉપરથી બનેલા હોય, એવા જે શબ્દો પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાય છે, તે તદ્ભવ કહેવાય છે, અને તેની ટૂંકી સંજ્ઞા [7] રાખવામાં આવી છે.
આ. સંસ્કૃત શબ્દો અને સંસ્કૃત રૂપો સંસ્કૃત જેવા જ પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાય છે. તે સંસ્કૃત સમ કહેવાય છે. તેની ટૂંકી સંજ્ઞા [7] રાખવામાં આવી છે.
HER **** *** **
[7॰] આનંદ. આઞિ [7] આચાર્ય. [7૰] ઉંટ.
आणन्द
उड्ढ
कुंभार
गुण
गाम [7॰] ગામ.
घड
घोड
चन्द
चोर
जण
जिण
पर
इ. અને કેટલાક શબ્દો જુદા જુદા દેશોના લોકોની બોલીમાં વપરાયેલા અને પ્રાકૃત ભાષામાં દાખલ થયેલા, તે દેશ્ય શબ્દો કહેવાય છે, તેની ટૂંકી સંજ્ઞા [દ્દે] રાખવામાં આવી છે. નરજાતિ નામો. નનિ [ ત॰ ] રાજા. पुत्त [7] પુત્ર. વળ [F॰ ] બ્રાહ્મણ. વાળ [70 ] છોકરો.
बुह
भत्त
[0] ડાહ્યો માણસ. [7॰ ] ભક્ત, ભગત. ૨. ભાત, ભાતું. મમરૢ [70 ] ભમરો. [૬૦] બોજો, ભાર. મહાવીર [ 10 ] મહાવીરસ્વામી. મુરુs [ ૪૦ ] મૂર્ખ.
भार
मेह
[70] વરસાદ. [70 ] મોર.
मोर
रह
[7૰] રથ.
राम
[F ] રામ.
નંદુઅ [ã૦] લાડવો. વિનય [70 ] વિનય, નમ્રતા. સિદ્ધ [7 ] સિદ્ધ થયેલ, મોક્ષ પામેલ. [7 ] શિષ્ય, [70] હાથ.
दीव
देव
धम्म
[7॰ ] કુંભાર.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
[F॰ ] ગુણ.
તિત્ત્વવર [7] તીર્થંકર.
[7] ઘડો.
[70] ઘોડો. [7॰] ચંદ્રમા. [F ] ચોર.
[ño ] માણસ. [7॰ ] જીન પ્રભુ.
[૧૦] પુરુષ.
[7] લાકડી.
[70] દીવો.
૪૮
[૬૦] ૧. રાજા ૨. દેવ. સીસ
हत्थ
[70] ધર્મ.

Page #38

५०
चक्क
४९
નાન્યતર જાતિ નામો. अन्न [स०] मना. पत्त [त०] प . २. गण. आसण [त०] भासन. परमपय [त०] भोक्ष. कमल [स०] भण. पाणिय [त०] पाएी. घर [त०] १२.
पुत्थय [त०] पुस्त [त०] 4, पै. फुल्ल [त०] दूस. छत्त [स०] छत्री. भूसण [त०] घरे.
[त०] पानी. मत्थय [त०] भाy. तत्त [त०] तत्व. मन्दिर [स०] भहिर,हे. दाण [त०] हान. रुप [त०] ३ . धण [त०] एन. वण [त०] बन. नक्खत्त [त०] नक्षत्र वत्थ [त०] गई, १२. नयर [त०] शह२. सच्च [त०] सायं. नाण [त०] शान. सय [त०] सो. निव्वाण [त०] मोक्ष. सामाइय[ त०] सामायि. नेत्त [त०] in. सुवण्ण [त०] सोनु.
સર્વનામ अन्न [त०] श्री. ज [त०]हे. एग, एक्क [त०] . त, ण [त०] . क [त०] ओ. सव्व [त०] सर्व, अधु.
વિશેષણ अन्ध [स०] मां५j. थोव [त०] थोडं. उत्तम [स०] सा. मिट्ट [त०] भी. काण [स०] . सार [त०] सारे
સર્વનામ અને વિશેષણોનાં વિશેષ્યની જાતિ પ્રમાણે ત્રણે ય ાતિમાં રૂપો થાય છે.
E EEEEEEEEEEEEEE EEE 222
અવ્યય [त०] अरे. सया [त०] उम्मेश, रो४. [त०]ो . सह [स०] साथे. [त०] त्यारे. सुदु [त०] सारी शत. [त०] तो.
धातुओ. इच्छ [स०] ७g. फुट् [दे०] 2g. गण् [स०] गा. भमाड् [त०] ममाsg. घड् [त०] घg,४२. भूस् [त०] शागार. डह् [त०] अण,माण. रक्ख [त०] राम, जयावg. दे, दी [त०] हे. रोअ [त०] रुय, गमg. दय् [त०] ध्या १२वी. रोव [त०] रो. चोप्पड् [दे०] यो५७. वट्ट [त०] वत. धाव् [स०] होsg. वह [त०] 4g. नच्च् [त०] नाय. वरिस् [त०] वरस. पास् [त०] . सोह् [त०] शोमg. पुच्छ् [त०] पूछg. सिक्ख् [ त०] १ शीम. पूज् [स०] पू४.
२. शी . प्राकृत वाध्यो. चोरे देवो भणइ.
हं बारहं पाढं भणामि. अइ ! नयरं गच्छामो. देवावि तं जिणं नमन्ति, को सि तुं ? कहिं गच्छसि ? बालो रहेण सह चलइ. सो चोरो नयरं जाही. धणं धणेण वड्डइ. एगो हं घराई करेमि. मोरा नच्चन्ति. थोवा णरा किं करेन्ति ? नरिन्दा रहेण आयरियं ढण्ढुल्लेइरे.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #39

च उ वी सो पा ढो.
तुम्हे दीवहिँ किं पासित्था ? वत्थाणि पत्ताणि वा ? रामस्स फुल्लाई रोएन्ति, बम्हणाणं च लड्डुआ.
પ્રાકૃત વાક્યો. તમે પુસ્તકો વડે બધું જાણો છો. અમે ઘોડાઓ વડે નગર તરફ જઈએ છીએ. તમે રથ વડે ગામ તરફ જાઓ છો. જ્ઞાન નિર્વાણ માટે થાય છે. તે આંખે કાણો છે. હું બ્રાહ્મણોને વસ્ત્ર આપું છું. તે બ્રાહ્મણોને દાન આપે છે. આચાર્યો પણ તીર્થકરોને નમે છે.
४ मे मां शुभेछ, ते आपोछे. | શિષ્ય કહે છે- ‘આચાર્યો આજે શિષ્યો સાથે બીજે ગામ गया.”
સારું થયું તું ઝટ ગયો, અને જમ્યો.
અમારા ઘોડા ક્યાં છે? જયાં તમારો રથ છે, ત્યાં તમારા ઘોડા ચરે છે.
એક શહેર હતું, ત્યાં એક રાજા હતો. તે બ્રાહ્મણોને રોજ ફૂલો અને વસ્ત્રો આપતો હતો. તેઓ તેને તત્ત્વ કહેતા હતા, અને તે બ્રાહ્મણોને સારી રીતે પૂજતો હતો. ત્યાં વરસાદ સારો વરસતો डतो.
एक्काओ घराओ बीअं घरं कुद्देइ वाणरो. रामो एकत्तो हत्थत्तो सप्पं फासीअ. एक्काउ चन्दाउ निक्कलेइरे किरणा.
एक्काहि घोडाहि बालो पडीअ. एक्काहिन्तो कुवाहिन्तो घडेहिँ पाणियं पीवामि.
एक्का मोरा पिच्छं गेण्हामि. दीवाओ वत्थाइँ पासेमि. जणाउ पडिउत्तरं सुणेइ. मुहत्तो णरे उवलक्खेमो. रक्खसाहि णरा डरेन्ते. घरेहि पत्थरा पडीअ. गामाहिन्तो नगरं जाएइ नरिन्दो. वग्घेहिन्तो सव्वे बीहेन्ते. भमरा खज्जुरासुन्तो रसं पीवीअ. कमलेसुन्तो भमरा उड्डेन्ते. वणत्तो ठगा धावीअ. तलावाउ पाणियं भड़. छोयरो लाभा चुक्कइ.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #40

५४ पं च वी सो पा ढो.
અમે ચોરોથી ડરીએ છીએ. શિષ્યો આચાર્ય પાસેથી શીખે છે. તેઓ બાળક પાસેથી લાડુ લે છે. ઘરમાંથી દૂધ પીધું. પંડિતોથી મૂખ નાસે છે. ચોર પત્થરપરથી પડે છે. કૂવાઓમાંથી પાણી મીઠું નીકળે છે. હાથમાંથી દીવો પડે છે. પુસ્તકોમાંથી સત્ય જાણે છે. રથમાંથી ચક્રો પડ્યાં. તે આસનેથી દોડ્યો.
ઘર પાસેથી ચોર દોડ્યો. છોકરાઓ પાસેથી વાન્દરાઓ ખજૂર મેળવે છે.
પાણીમાંથી કમળો નીકળ્યા. દીવાઓમાંથી પ્રકાશ નીકળ્યો. વનમાંથી વાઘ દોડ્યો. દૂધમાંથી ઘી થાય છે. ગામથી શહેર દૂર છે.
तुज्झ फुल्लस्स वासं सुंघेमि. वणत्तो अंबस्स फलं आणेएज्जिमि. रामस्स भूसणं हं ण देक्खेमि. सारो चोरो बम्हणाणं धणं ण चोरए.
मन्दिरस्स सेहराओ मोरो उड्डीअ. नयरस्स बालाणं नरिन्दो हरिसेण लड्डए देइ.
सव्वेर्सि घोडाणं पल्लाणं न होइ. हं तंबस्स पत्तं देक्खीअ. अम्हाणं घराणं अंगणं सुन्देरं होइ. अरिझुस्स फलेहिँ वत्थं धोवेन्ते. ठिण्णं घयं मम हत्था पडीअ.
णमो अरिहंताणं. णमो सिद्धाणं. णमो आयरियाणं.
णमो उवज्झायाणं. मंगलाणं च सव्वेसिं पढमं हवइ मंगलं. वद्धमाणस्स भावत्तो एक्कोवि नमुक्कारो णरं तारेइ. जो आयारं न पालेइ. सो तत्तं न जाणेइ.
सव्वाण रहाण चक्काइँ भमन्ति.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #41

दीवाणं पयासो तत्थ न पडीअ. सावया सया सामाइयं करेन्ति. बम्हणा सया पहाणं करेइरे.
अम्हाणं कोट्ठाराओ धणं णेइ चोरो. सव्वस्स समुहस्स पाणियं खारं, कुवस्स उ मिटुं होएज्जाइ.
समुद्दस्स पाणियं कयावि मिटुं होइ ? लोगस्स उज्जोयगरे सव्वे जिणे वन्दिमो. निंबस्स पत्ताइँ कडुआई अत्थि. अधिस्स फलाई छंदड़ छोयरो. सारो माणसो आयारं ण छोडइ. रमणस्स मोरो तडप्फडइ. तिलाणं सारं तेल्लं. झुट्ठस्स झगडस्स फलं सारं होइ न.
શરીરનું ભૂષણ શું? સારો આચાર. હાથનું ભૂષણ શું ? દાન. વનનું ભૂષણ શું ? ફૂલ. તે ચડ્યો, અને રથોના ચક્રો ભમ્યા. ઘરના દીવા પ્રકાશ કરે છે. મોરનું પીછું સુંદર છે. શહેરના બાળકો ભણે છે. પત્થરોનું ઘર પડતું નથી.
જે દેવોનો પણ દેવ છે, તે મહાવીરને વંદુ છું. આપણા દેશના માણસો આપણા દેશનું ધન બચાવે છે.
ફળોના રસથી શરીરનું સારું તત્ત્વ વધે છે. પાણીનાં ખારનું મીઠું થાય છે. લીંબડાનાં ફળો કડવા હોય છે, અને આંબાના
મીઠાં હોય છે. પંડિતોનું હોં ગમે છે, અને મૂઓનું હોં ગમતું નથી.
થોડા ઝગડામાંથી ઘણો ઝગડો થાય છે. ભમરો તરફડ્યો. અમે તલ ખાઈએ છીએ. લીંબડાનાં ફળોમાંથી તેલ નીકળે છે. ધનથી ધન વધે છે.
અમે લીંબડાના પાંદડાં ગણીએ છીએ. અમે રાજાઓના કોઠારમાંથી ધન ન લીધું. આચાર્યના હાથમાંથી શિષ્ય પુસ્તક લીધું. ઉપાધ્યાયોને નમસ્કાર હોય. હું શ્રાવકોનો ધર્મ જાણું છું. મીઠાં પાણીનો ઘડો અહીં ફૂટ્યો. તું બ્રાહ્મણોનો આચાર શીખે છે.
D:mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #42

५७
छ व्वी सो पा ढो.
पत्थरे तेल्लं बालो चोप्पडइ. अज्जिण्णे भोयणं वीसं. मम हत्थे पुत्थयाणि अत्थि.
वग्धो वणे चरइ. सव्वर्सि वच्छे पत्ताई अत्थि. बालो वणम्मि बब्बुलस्स वच्छत्तो गुंदं उक्खुडेइ.
मम खोले बालो सुवेइ. तस्स कण्ठम्मि भूसणाइ अस्थि. दीवे तेल्लं न अत्थि, तिले तेल्लं होइ. पुरिसा मत्थये वत्थं विण्टेइरे.
पुत्थयेसु णाणं होइ. सिद्धा लोगस्स मत्थये वसन्ति. सव्वेसुं णयरेसुं जंताई अन्नं न दलन्ति. घरे घरे गच्छन्ति भिक्खुआ.
सव्वम्मि जले मिटुं न होइ. सव्वहिं अंबे मिट्ठाई फलाइँ न होएज्जेइरे.
दिणे दिणे वड्डेइरे माणसा. हे देव ! अम्हे पावं न करिमु.
५८ हे रामो ! तुं किं करेसि? हे तित्थयरा ! तुम्हे अम्हाणं धम्म कहित्था. हे सीसा ! तुम्हे पाढं सुट्ट जाणेज्जा, भणेज्जेह य. हे समुद्दा ! तुं मिटुं जलं किं न देएज्जए ? हे समुद्दस्स जल ! तुं किं खारं होइ ?
एगो हं संसारे नत्थि मे कोवि. गोहूमाणं लोट्टस्स रोट्टगेसुं घयं चोप्पडीअ.
मगरो समुद्दे रहइ, पहाइ, तरेड़ य. तलावम्मि पाणियं खुट्टइ. एगम्मि कच्चोले दुद्धं, एगस्सि य घयं होइ. मम हत्थस्सुवरि कच्छरो पडीअ. तुज्झ पाये कच्चो लग्गीअ.
હું ઘડામાં થોડું પાણી જોઉં છું. અમે રોજ ઘરમાં સૂઈએ છીએ. મંદિરોમાં ઘીના દીવા બળે છે. રામ દેવના રથ ઉપર ચડે છે ? આંબાનાં ફળ માટે રાજા રથવડે ઘેરથી
વનમાં જાય છે. ઘોડાઓ શહેરના માર્ગોમાં દોડે છે.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #43

હે પુરુષો ! તમે કેમ સાંભળતા નથી ?
હે પુત્રો ! તમે શું જમો છો ?
હે મૂર્ખાઓ ! તમે સુવો છો કે હસો છો ? હે બાળક ! તું લાડુ ખાય છે, કે ઘી ખાય છે ? હે પાપો ! તમે મને કેમ છોડતા નથી ?
હે વન ! તેં ફળો કેમ ન આપ્યા ? હે કમળ ! તું કેમ શોભતું નથી ? ઘરમાં બાળકો આનંદ કરે છે. તારા માથા ઉપર ફૂલે શોભે છે. તારી આંખોમાંથી પાણી કેમ પડે છે ? તેઓ હાથમાં હાથ મેળવે છે.
હું તે વનમાં આંબા જોઉં છું. હે પુત્રો ! તે રાજા તીર્થકરોને ફૂલોથી પૂજે છે. હે નરેન્દ્ર ! તે બ્રાહ્મણ રામનાં વનમાંથી દેવ માટે હાથ વડે સુંદર ફૂલો શહેરમાં લઈ જાય છે. મેં કચોળામાં તેલ ભર્યું અને હવે હાથે ચોપડું છું. વનમાં વાઘથી છોકરાઓ બીએ છે. રોટલો અને દૂધ ખાઉં છું.
६० सत्ता वी सो पा ढो. અકારાન્ત નામો (ચાલુ.) વિભક્તિના પ્રત્યયો.
નર જાતિ. એકવચન
બહુવચન પમી. તો,૩,,દિ હિન્તો, ૦. રો;૩,મો,fણ હિન્તો,મુન્તો. ૬ઠી. સ.
, , (fk). ૭મી. ૪,૫, (fસ, હિં,ી.) સુ, સું. સંબોધન , ૦, ૪.
નાન્યતર જાતિ પમી. | ૬ઠી. | નર જાતિ પ્રમાણે જ. ૭મી. | સંબોધન x.
રુ, હૈં, જિ. ૧. પાંચમીના
તો સિવાયના . એકવચનના પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વનો સ્વર નિત્ય દીર્ઘ થાય
છે. અને મ. બહુવચનના વ્યંજનાદિ પ્રત્યયોમાં વિકલ્પ મ નો " થાય
(પાઠ ૨૩ માનો રજો નિયમ જુઓ.) ૨. પ્રાકૃત ભાષામાં જોડાક્ષરની પૂર્વનો સ્વર હૃસ્વ જ થાય છે, માટે
7ો પ્રત્યય પર છતાં હૃસ્વ થાય છે, ને હૃસ્વ રહે છે.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #44

૬૨
છોયર [૨૦] =છોકરો. વિITH [૪૦] =વિનાશ, નાશ. રવવું [7] =ઝાડ. સM [ત ] =સાપ. (નામ [૪૦] =ફાયદો. સવ [de] સામે. નોન [ ] =૧ લોક સમુદ્ર [7] =સમુદ્ર
૨ જગત નોટ્ટ [૩૦] =લોટ સંસાર [a૦ ] =સંસાર, વર્ષ [ તo] =વાઘ
દુનિયાદારી, વછે [તo] =ઝાડ. વૃક્ષ સાવ) [તo ] =શ્રાવક. વદ્ધમાન [a૦ ] =વર્ધમાનસ્વામી. સિદ્વિસ્થ [7] =સિદ્ધાર્થનામના વાઈનર [૪૦] =વાંદરો.
રાજા. વાણ [૫૦] =૧. સુગંધ, રિસ [ 7 ] =હર્ષ.
૨. રહેઠાણ.
૩. સાતમી વિભક્તિનો પ્રત્યય સર્વનામને લાગતો નથી.
(પાઠ ૨૩ વીશમાંનો પમો નિયમ જુઓ.) ૪. પ્રાકૃતમાં બે સ્વરો પાસે પાસે આવે તો ઘણી વખત પહેલો સ્વર ઊડી જાય છે.
નર જાતિ નામ. સદ્દિન [૪૦ ] =અહંતુ પ્રભુ. : [૨૦] =ઝાડ.
ટ્ટિ [ ] =અરીઠાનું ઝાડ. ગ્લાદુ [૨૦] =ઝગડો, તોફાન. મંત્ર [૪૦ ] =આંબાનું ઝાડ. તત્ર [૪૦] =તળીયું. માથાર [૪૦] =આચાર, તત્ર [૪૦] =તલ. માદાર [a૦] =ખોરાક, રુવ [૫૦] =દાવાનલ. ૩વાય [૪૦] =ઉપાધ્યાય. નમો ક્ષાર [ત ] =નમસ્કાર. વષ્ય [a૦] =કાચ. નિq [૪૦] =લીંબડાનું ઝાડ.
[૪૦ ] =કચોળું, વાટકો પડતત્તર [a૦ ] =જવાબ. છર [7] =કચરો, કાદવ. પvય [ 7 ] =પંડિત, વિદ્વાનુ. #va [૪૦] =ગળું. પત્થર [૪૦] =પથરો. TI [ H૦] =કાગડો. પથાર [ત ] =પ્રકાશ. વિરVT [ ] =કિરણ. પાઢ [૪૦] =પાઠ. યુર્વ [1] =કુવો. વેર [] =બકરો. વોડ્રન [૪૦] =કોયલ. વેલ્થત [તo ] =બાવળનું ઝાડ. #ોટ્ટામાર [7] =કોઠાર. ભાવ [૪૦] =મનનો ભાવ. હોદ [d૦ ] =ક્રોધ. fમવરઘુગ [૪૦] =ભિક્ષુક. અનુર [૪૦] =ખજૂર. H/૨ [] =મઘર.
ન [2] =ખોળો. રોટ્ટા [7] =રોટલો. Sલ [ ] =ગુંદર. મન [ રે ] =માર્ગ.
દૂન [૪૦] =ઘઉં. માનસ [7૦ ] =મનુષ્ય. I [] =કંગ વરસ [૪૦] =રાક્ષસ
નાન્યતર જાતિ નામ.
ગંગાળ [તo ] =આંગણું. પાપ [a] =પલાણ. #ળ [તo ] =કામ. પાવ [૪૦] =પાપ.ખોટુંકાર્ય. વજન [૪૦] =કાંબળી. પિચ્છ [૪૦] =પીછું. #TRUT [R૦ ] =કારણ. પુu [7૦ ] =પુણ્ય, સત્કાર્ય. घय [7] =ધી. મોયUT [૪૦] =ભોજન. છઠ્ઠા [તo] =સ્નાન. માન [7] =મંગળ, કલ્યાણ. તંવ [R૦ ] =તાંબુ. ઉમટ્ટ [તo ] =મીઠું. તનાવ [૩૦] =તળાવ. વયUT [7] =૧વચન. ૨હીં. તૈ૪ [R૦ ] =તેલ. વીસ [ત૭ ] =ઝેર. યુદ્ધ [ 7 ] =દૂધ. મેર [a૦ ] =શિખર. ધન્ન [ 7 ] =ધાન્ય, અનાજ. દિયર [7૦ ] =હૃદય
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #45

६३
६४
અકારાન્ત નામનાં રૂપો. मेजवयन.
बहुपयन.
देव.
देवो.
देवं.
देवेण, देवेणं, देवाय, देवस्स. देवत्तो, देवाउ, देवाओ, देवाहि, देवाहिन्तो, देवा.
સર્વનામ. धन्न [त०] =धान्य
વિશેષણ. अजिण्ण [त०] = f. धउल [त०] =धोमुं. असुह [त०] =अशुभ. ठिण्ण [त०] =थीj. उज्जोयगर [ त०] = २ना२. दूर [स०] =९२, छेटे. कडुअ [त०] =tsj. पढम [त०] =4दु. खार [त०] =HI. रत्त [त०] =रातुं. झुट्ट [दे०] =शुई. सुन्देर [त०] =सुं६२, सरस.
मव्ययो. उ [त०] =तो. कया [त०] =ध्यारे. कह [त०] =? मिच्छा [त०] =मिथ्या. ना . जया [त०] =यारे. वा [स०] =3. अथवा णमो [त०] =नमस्कार. वि. तत्तो [त०] =तेथी, ते पछी अवि. [त०] =५॥
पातुमो. उक्खुड् [त०=6M. आणे [त०] = g, बा. उम्भ [त०]=6मा २४. तडफड् [दे०] =ds .
[त०] . तार् [त०] =तार. खुट्ट [त०]=yeg. धोव् [दे०] =पो. गच्छ [स०४. निक्कल् [तनीmg.
[त०]=sj. पाल् [त०] =पाण. चोप्पड् _[दे०]=योsj. पिक्क [त०] =पाsg.
[त०५g. रह [दे०] =२४.
[दे०]= . उव+लक्ख् [त०] =ोणमg. छोड् [ दे०]-छोsg. लग्ग् [त०] =दा . उत्-ठा-उठ् [त०]=66g. विण्ट् [त०] =वी . पहा [त०]=ना. सुव् [त०] =सू.
देवे, देवा. देवेहि, देवेहि, देवेहिँ. देवाण, देवाणं. देवत्तो, देवाउ, देवाओ, देवाहि, देवेहि, देवाहिन्तो, देवेहिन्तो, देवासुन्तो, देवेसुन्तो. देवाण, देवाणं. देवेसु, देवेसुं. हे देवा !
देवस्स. देवे, देवम्मि . हे देवा ! हे देवो ! हे देव !
कुद्द
चड्
छिन्
घरं. घरेण, घरेणं. घरस्स, घराय. घरत्तो, घराउ, घराओ,
घर.
घराई. घराइँ, घराणि. घराई, घराइँ, घराणि. घरेहि, घरेहि, घरेहिँ. घराण, घराणं. घरत्तो, घराउ, घराओ.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #46

६५
घराहि, घराहिन्तो, घरा.
सव्वं.
घराहि, घरेहि, घराहिन्तो, घरेहिन्तो, घरासुन्तो, घरेसुन्तो. घराण, घराणं. घरेसु, घरेसुं. घराई ! घराई ! घराणि !
घरस्स . घरे, घरम्मि. हे घर !
सव्व.
नरति.
सव्वो.
सव्वे. सव्वं.
सव्वा, सव्वे. सव्वेण, सब्वेणं.
सव्वेहि, सव्वेहिं, सव्वेहिँ. सव्वस्स, सव्वाय.
सव्वेसिं, सव्वाण, सव्वाणं. सव्वत्तो, सब्वाउ, सव्वाओ, सव्वत्तो, सव्वाउ, सव्वाओ, सव्वाहि, सव्वाहिन्तो, सव्वा. सव्वाहि, सव्वेहि,
सव्वाहिन्तो, सव्वेहिन्तो,
सव्वासुन्तो, सव्वेसुन्तो, सव्वस्स.
सव्वेसि, सव्वाण, सव्वाणं. सव्वम्मि, सव्वहिं, सव्वस्सि,सव्वत्थ. सव्वेसु, सव्वेसुं.
નાન્યતર જાતિ.
सव्वाई, सव्वाइँ, सव्वाणि. सव्वं.
सव्वाई, सव्वाइँ, सव्वाणि. सव्वेण, सव्वेणं.
सव्वेहि, सव्वेहि, सव्वेहिँ. सव्वस्स, सव्वाय,
सव्वेसि, सव्वाण, सव्वाणं. सव्वत्तो, सव्वाउ, सव्वाओ, सव्वत्तो, सव्वाउ, सव्वाओ, सव्वाहि, सव्वाहिन्तो, सव्वा. सव्वाहि, सव्वेहि,
सव्वाहिन्तो, सव्वेहिन्तो,
सव्वासुन्तो, सव्वेसुन्तो, सव्वस्स.
सव्वेसि, सव्वाण, सव्वाणं. सव्वम्मि, सव्वस्सि, सव्वहि, सव्वत्थ. सब्वेसु, सव्वेसुं.
एग, एक्क.
નરજાતિ. एगो. एक्को.
एगे. एक्के. एगं. एकं.
एगे, एगा. एक्के, एक्का. एगेण, एगेणं. एक्कण, एक्केणं. एगेहि, एगेहिं, एगेहिँ.
एक्केहि, एक्केहि, एकेहिँ. एगस्स, एगाय. एक्कस्स, एक्काय.. एगेसिं, एगाण, एगाणं.
एक्केसि, एक्काण, एक्काणं. एगत्तो, एगाउ, एगाओ,
एगत्तो, एगाउ, एगाओ, एगाहि, एगाहिन्तो, एगा.
एगाहि, एगेहि, एगाहिन्तो, एगेहिन्तो, एगासुन्तो, एगेसुन्तो.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #47

एक्का.
एक्कत्तो, एक्काउ, एक्काओ, एक्कतो, एक्काउ, एक्काओ, एक्काहि, एक्काहिन्तो,
एक्काहि, एक्केहि, एक्काहिन्तो, एक्केहिन्तो.
एक्कासुन्तो, एक्केसुन्तो. एगस्स. एक्कस्स.
एगेसि, एगाण, एगाणं.
एक्वेर्सि, एक्काण, एक्काणं. एगत्थ, एगस्सि, एगम्मि, एगहिं. एगेसु, एगेसुं. एकत्थ, एकस्सि, एक्कम्मि, एक्कर्हि. एकेसु, एक्कसुं. हे एग ! एगो ! एगा ! हे एक ! एक्को ! एक्का. एक्का !
एक्कत्तो, एक्काउ, एक्काओ, एक्कत्तो, एक्काउ, एकाओ, एक्काहि, एक्काहिन्तो, एक्का. एक्काहि, एक्केहि,
एक्काहिन्तो, एक्केहिन्तो,
एक्कासुन्तो, एक्केसुन्तो. एगस्स, एक्कस्स.
एगेसि, एगाण, एगाणं.
एक्केसि, एक्काण, एक्काणं. एगत्थ, एगम्मि, एगस्सि, एगहिं. एगेसु. एगेसु. एकत्थ, एक्कम्मि, एकसि, एक्कहिं. एकेसु. एक्केसुं. हे एगं !
एगाई ! एगाइँ ! एगाणि ! हे एकं !
एक्काई ! एक्काइँ ! एक्काणि ! थोव विशेष.
નરજાતિ.
નાન્યતર જાતિ. एगं. एकं.
एगाई, एगाइँ, एगाणि.
एक्काई, एक्काइँ, एक्काणि. एगं. एकं.
एगाई, एगाइँ, एगाणि.
एक्काई, एक्काइँ, एक्काणि. एगेण, एगेणं. एक्केण, एक्केणं. एगेहि, एगेहि, एगेहिँ.
एकेहि, एक्केहि, एक्केहिँ. एगस्स, एगाय. एक्कस्स, एक्काय.. एगेसि, एगेण, एगेणं.
एक्केसि, एक्काण, एक्काणं. एगत्तो, एगाउ, एगाओ,
एगत्तो, एगाउ, एगाओ, एगाहि, एगाहिन्तो एगा.
एगाहि, एगेहि, एगाहिन्तो, एगेहिन्तो, एगासुन्तो, एगेसुन्तो.
१४ी. थोवो. २७. थोवं. उ®. थोवेण, थोवेणं. ४थी. थोवाय, थोवस्स पभी. थोवत्तो, थोवाउ, थोवाओ,
थोवाहि, थोवाहिन्तो, थोवा.
थोवा. थोवा, थोवे. थोवेहि, थोवेहिं, थोवेहिँ. थोवाण, थोवाणं. थोवत्तो, थोवाउ, थोवाओ. थोवाहि, थोवेहि, थोवाहिन्तो थोवेहिन्तो, थोवासुन्तो थोवेसुन्तो.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #48

६९
हठ्ठी. थोवस्स.
उभी. थोवे, थोवम्मि
संशोधन थोवो ! थोवा ! थोव !
નાન્યતર
tell. ed. २७. थोवं
३. थोवेण, थोवेणं.
४थी. थोवाय, थोवस्स.
पभी. थोवत्तो, थोवाङ, थोवाओ,
थोवाहि, थोवाहिन्तो,
थोवा.
€81. 19.
उभी. थोवे, थोवम्मि.
संबोधन हे थोव !
थोवाण, थोवाणं. थोवेसु, थोवेसुं. थोवा ! જાતિ.
थोवाई, थोवाइँ, थोवाणि.
थोवाई, थोवाइँ, थोवाणि.
थोवेहि, थोवेहि, थोवेहिँ.
थोवाण, थोवाणं.
थोवत्तो, थोवाड, थोवाओ.
थोवाहि, थोवेहि,
थोवाहिन्तो थोवेहिन्तो,
थोवासुन्तो थोवेसुन्तो. थोवाण, थोवाणं.
थोवेसु, थोवेसुं.
थोवाई ! थोवाइँ ! थोवाणि !
પ્રાકૃત વાક્યો.
राम ! तुं वणम्मि कहं वासं करेसि ? रक्खाणं विणासाय मम वासो होइ. तित्थयरं महावीरं वद्धमाणं देवं तुं उवलक्खेसि ? सिद्धत्थस्स नरिन्दस्स पुत्तं उवलक्खेमि. मोरो उड्डेड, पच्छा वाणरो कुद्देइ, रुक्खो य कम्पइ. तुम्हे सावयाणं आयारं बोल्लीअ, अहुणा आयरियाणं आयारं बोलेइत्था ?
७०
सारा जरा थोवा अत्थि, सव्वे वि णरा सारा नत्थि समुहस्स जलाओ तावेण मिट्टं पिक्केs.
तुम्हे केणं कारणेणं बहुसो पाढं भणेह ? एगम्मि कुवम्मि सव्वेसिं जणाणं घडे जलेण मणीलालो भरए.
अहं सव्वं सुणेमि तुं सुवेसि.
नेत्तेणं काणं काणं कहं न कहसि ?
तस्स हिययम्मि कोहो जाएइ, तत्तो न कहेमि. छिन्नड़ असुहं कम्मं.
समुद्दम्मि एत्थ ठाणे पाणीयं वट्टए, एक्कस्सि ठाणम्मि दवो वट्टेज्जा.
सव्वासुन्तो आहाराहिन्तो बुहा दुद्धस्स आहारं उत्तमं गणीअ.
देवदासो मोरं भमाडेड़. मोरो नच्चइ. नमो णाणस्स. तस्स मुहस्स भरिमो रहेसु मग्गे जाएड. बालो चोरेण बीहड़ कुंवे पाणीयं निक्कलेइ.
ગુજરાતી વાક્યો.
અમે શું કરીએ છીએ, તે તમે ઝટ ન કહ્યું.
હું ઊભો રહ્યો, ત્યારે તે ઉઠ્યો, અને હું ઉઠ્યો ત્યારે તો તે સુઈ ગયો. પછી મેં એક ચોર જોયો. તે દોડ્યો અને ઘરની પાછળ
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #49

७१
७२ अट्ठा वी सो पा ढो.
गयो. हुं त्यो गयो, त्यारे ते ४ही त्यांची नाण्यो, होऽयो, કૂવાની સામે ગયો અને તેમાં પડ્યો.
એક હતો બ્રાહ્મણ, તે લીંબડાનાં ઝાડ નીચે ઊભો હતો. તેની સામે એક બકરો ઝાડનાં પાંદડાં ચરતો હતો, મેં પૂછ્યું. “તે परो तारो छ?" तो हां, "ना भारी नथी. नो छ.".
મેહ વરસ્યો છે, ધાન્ય પાક્યું છે. ધાન્ય પણ ધન છે. એક હાથે કામ સારી રીતે થતું નથી. તું ખારું પાણી પીએ છે, ને મીઠું કેમ પીતો નથી ? તમારા ગામનો રાજા લોકોની રક્ષા કરે છે ? है ३५ ५ऽथु, ते में यु. ભમરો કમળમાંથી વાસ સુંઘે છે. કાગડા કરતાં કોયલનો કંઠ મીઠો કેમ હોય છે? ધોળો ઉંટ અને રાતો ઘોડો માર્ગમાં દોડ્યા. મેં જે જે પાપ કર્યું, તે પુણ્યથી મિથ્યા થયું. તું કોની સાથે જીનનાં મંદિરમાં ગયો? જયારે અમે સમુદ્રમાં પડ્યા, ત્યારે ચંદ્રનો
પ્રકાશ ન હોતો. કારણ વિના કાર્ય થતું નથી. કોઈ પણ કાર્યનું કાંઈ પણ કારણ હોય જ છે.
ताय ! एसा गंगा? पुत्त ! एसा गंगा. ताय ! एसा कोइला ? पुत्त ! एसा कोइला.
हे माआ ! मम्हं लड्डुअं देहिसि ? बालाउ पाढसालं जाहिन्ते ? बालाओ पाढसालं जाहिन्ति. अज्ज सव्वा दिसा हरिसेज्जा. हं मालाउ देखेमि. तुं पडायाओ उड्डाविहिसे. अम्हे माउसिआ वन्देज्जा. मम पसंसं हं न सुणिस्सं.
तुम्हे छुरिआअ साकं समारिहित्था. अम्हे डोलाए हिंडोलीअ. सक्कराइ सह दुद्धं पीवेइ. सिंघो दाढाहि तोडइ. नावाहिं समुई तरेन्ति जणा. दुव्वाहिँ कन्नाओ नरिन्दं वड्ढावेहिरे. इट्टाअ मट्टिअं आणेस्सं. पडिमाइ सारा सिला णीहरीअ. नणंदाए वत्थं देइ. मालाणं पुष्फाइँ ढण्ढोलामि. माउसिआणं साडिआओ देएज्जेन्ते.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #50

७३
अ उ ण ती सो पा ढो.
सेज्जत्तो राम भारिआ सिआ उढेइ. मालाअ फुलं पडइ. माआइ सक्करं लहेइ. अम्हे सहाए उट्ठासी. नावाओ पाणीअं निक्कलइ. कन्नाहिन्तो कहं सुणीअ. वीसाउ बालाहिन्तो वीणं सुणिस्सं. सव्वाहिन्तो दिसासुन्तो पभा पसङ्.
तीसत्तो सेज्जाओ उट्ठाही णरा. साराउ भाउजायासुन्तो पडायं सिक्खिहिमि. अज्ज कक्कडिआअ साकं खाज्जस्सामि. कल्ले बालाणं परिक्खा होज्जहिए.
बुहुक्खाए दुक्खं बहु. तिसलाइ माआए पुत्तो सिरिवद्धमाणो होज्जाहिए.
कोइलाणं सदं सव्वे सुणेइरे. धवलाए चन्दिआअ पयासो आणंदं देइ.
बालो गड्डाए पडीअ ? नावाइ पडीअ, गड्डाअ न. वासवदत्ते ! हलिहाए मिटुं होइ ? सरला ! हलहाअ
मिटुं नत्त्थि. निसासु सिंघो तराए धावइ. सिरिवीरस्स आणासु सहहामो. छरिआणं धारासुं थोवं पाणीयं अत्थि. बाला ! तुम्हे सिक्खं सुणेह.. माउसिआओ ! झट्ट किं न जाही ? ओ माआउ ! तुम्हाणं आसिसं इच्छामो.
हे माअरा ! संपयाओ इच्छामो. वीसाए सह वीसाइ चालीसा होइ. वीसाइ सह तीसाअ पन्नासा होइ. चउवीसं जिणाणं वन्दामि.
D:mishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #51

ए ग ती सो पा ढो. આકારાન્ત નારી જાતિ નામો.
અને
७५
ती सो पा ढो. અમે શ્રી વીરની પ્રતિમાને વંદન કરીએ છીએ.
- ગંગા સમુદ્રને મળે છે. જાણે દિશાઓ ચંદ્રિકા વડે હસે છે. સરલા ! તારી છરીની ધાર ખરી પડશે. અમે કાલે કોયલડીઓ શોધીશું. આજે કન્યા માટે સાડીઓ આપીશું. માશીઓ પથારીમાં સૂશે. તમે ખાડામાં કયારે માટી ઓગાળશો ? સાકરથી માટી જુદી છે.
માની શીખામણમાં હું શ્રદ્ધા રાખીશ. હે કન્યાઓ ! સમુદ્રનાં પાણીમાંથી મીઠું ક્યારે કરશો ?
વાસવદત્તા ઉપર સરલા ખીજે છે. તેં કાકડી ખાધી ? ના. મેં સાકર ખાધી.
નણંદની પ્રશંસા હું કાલે સાંભળીશ. તેઓ ઈંટો ઉપર ઇંટો ગોઠવે છે. તું હોડી ઉપર ચડે છે. સરલા સાડીથી શોભે છે. તે મારી પ્રશંસાથી ડરશે. તેઓ પ્રતિમાઓને ફૂલોથી પૂજશે.
હોડીમાંથી ચોરને છોડશે. તેઓ શીખામણમાંથી ચૂકશે, તો ખાડામાં પડશે.
બાળાઓ ! હિંડોળા ઉપરથી પડશો. તેને મારી દાઢમાં રાખીશ. હે માસી ! મારી મા ક્યાં ગઈ ? હે બાલા ! તારી મા મન્દિરે ગઈ?
ભવિષ્ય કાળ.
પ્રત્યયોઆકારાન્ત નારી જાતિના. એકવચન
બહુવચન ૧લી. ૦.
૦, ૩, મો. રજી. ૫.
૦, ૩, મો. ૩જી. મ, રૂ, .
f૬, હિં, હિં. ૪થી. એ, ડું, ઇ.
UT, T. (fક્ષ) પમી. 1,૩,૪,રો;૩, મો, દિત્તો. રો, ૩, શો, દિત્તો, સન્તો. ૬ઠ્ઠી. મેં, ૩, ૫.
, . (f) ૭મી. ૫, , ૫.
મુ. મું. સંબોધન. ૦.
૦, ૩, મો.
ભવિષ્ય કાળના, ૧લો પુ. , સસ, હામ, fમ, સમી, હામ, f,
સામુ, હામુ, હિમુ,
HTE, ઢામ, દિક,
હિસ્સા, હિલ્યા, 1, ના. રજો પુ. દિસિ, દિસે, ન્ન, ના. દિલ્યા, fu, ન્ન, ના. ૩જો પુ. દિડ, gિ, ઝ, Mી. ઉત્તિ,દિને, દિર,ઝ,જ્ઞા.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #52

૭૭
૭૮
(આમ ઉડી ગયેલા અક્ષરનો બાકી રહેલો સ્વર ઉદ્વર્ત કહેવાય છે. મ, મા પછી ઉર્ત મેં, આવે તો તેનો ય, ય થાય
આકારાન્ત નારી જાતિને લગતા નિયમો :૧. અકારાન્ત સર્વનામ, વિશેષણ, અને સંખ્યાવાચક નામોને પણ
સામાન્ય રીતે મા લગાડવાથી નારીજાતિ અંગ બને છે. અને તે
માવિન નારી જાતિ કહેવાય છે. ૨. સાવન નારી જાતિ નામને સંબોધનમાં વિકલ્પ મ નો " થાય
૨. ૬, ૫, ૬, ૬, અને મ્ નો ૪ થાય છે. ૩. નો , નો સ્, નો ત્, અને ટૂ નો ત્, નો , અને
નો થાય છે. ૨. જોડાયેલા ન હોય છતાં પદની શરૂઆતમાં, ન્ હોય તો પણ તેનો મ્
વિકલ્પ છે, અને યૂ હોય તો તેનો = નિત્ય થાય છે. ૩. શું અને ૬ નો કોઈ પણ ઠેકાણે જૂ થાય છે.
૩. બીજી વિભક્તિનો મ્ પ્રત્યય લાગતાં નારીજાતિમાં સ્વર હુસ્વ
થાય છે. ૪. fé પ્રત્યય લાગતાં આ નો જ થાય છે. ભવિષ્યકાળને લગતા નિયમો :૧. ભવિષ્યકાળના પ્રત્યય લાગતાં ધાતુના અન્ય મ નો રૂ અને
થાય છે. ૨. સ્વરાત્ત ધાતુઓનો ઝ, જ્ઞા સિવાયના પ્રત્યય લાગતાં દરેક
પ્રત્યયોની પૂર્વે , 5ના પ્રત્યયો વિકલ્પ ઉમેરાઈ વધારે પ્રત્યયો બને છે. (પૃ. ૧૪નો ૧, ૨, અને પૃ. ૨૦નો ૧, ૨.
નિયમ જુઓ.). અક્ષર પરિવર્તનના નિયમો :–
| ( આપણી ગુજરાતી ભાષામાં ઘણા સંસ્કૃત શબ્દો વપરાય છે. તેના પ્રાકૃત શબ્દો બનાવવાના જો કે ઘણા બારીક નિયમો છે. તો પણ કેટલાક સામાન્ય નિયમો અહીં આપીએ છીએ.) ૧. મ. સ્વરથી પર હોય
મા. પદની શરૂઆતમાં ન હોય એવા વ્યંજનોમાંના રૂ. અને જોડાયેલા ન હોય(૧) , , વ્ર, , 7, ૬, ૫, ૬, ૩, ઉડી જાય છે.
નારીજાતિ નામો. (સૂચના-આ નિશાનીવાળા શબ્દો આવન્ત નથી.) સT [1]=આર્ય જાતની 1 [10]=ગંગા નદી
સ્ત્રી, પૂજ્ય સ્ત્રી 13T [૪૦]=જમના નદી. મUT [૪૦]=આજ્ઞા.
यमुना *આસિસT[ a૦]=આશિષ. ૧૬ [7]=ખાડ.
શમ્ *વડવા [7]=ચોવીશ ફટ્ટ [૪૦]=ઈટ. afમા [તo ] ચંદ્રિકા,ચંદ્રિવી US [૪૦]=ઉત્કંઠા, ઇચ્છા. *ત્રાત્રીના [૪૦]=ચાળીશ. ડમ્રા [૪૦]=કાકડી. નિવમા [તo] જીભ
कर्कटिका जिहा વવવ [7]=કાંખ. હરિ [7]=છરી. વિ. તન્ના [૪૦]=કન્યા. રોના []=હિંડોળો. લઠ્ઠા [૪૦]=કથા. થા, તરી [ તo]=વરા, ઉતાવળ. #ોડુત્રા [૪૦]=કોયલડી. (તસતા [તo ]=તે નામના માતા
ત્રિશના.
कोकिला
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #53

* तीसा [ त०] त्रीश.
[ त०] =डाढ
[ त०] = हिशा. दि‍.
[ त०] =प्रो.
दाढा
* दिसा
दुव्वा
धारा
* नणंदा
* नावा
निसा
[ त०] =धार.
[ त०]
संह
[ त०] =नाव, होडी.
[ त०] =निशा, रात्रि
निशा
* पन्नासा [ त०] =पयास.
पडाया
[ त०] =पताडा, ६५,
पडा पताका
७९
भाउजाया [ त०] =भाली. मट्टिआ [ त०] =भाटी.
माअरा
[ त०] =भाताक
*माआ
* माउसिआ [ त०] =भाशी.
माला
रम्भा
[ स० ] =भाषा. [स०] = १ रंभानाम,
२.
वाडिआ [ त०] =वाडी. वाटिका. वासवदत्ता [ स०] = वासवहत्ता નામની સ્ત્રી. [स०] =वीला.
[ त०] =वीश.
वीणा
* वीसा
सक्करा
सरला
[ त०] =प्रतिभा
पडिमा सहा पत्तिआ [ त०] =पत्रिअ, अगण. संपया परिक्खा [त०] = परीक्षा. साड पसंसा [ त०] =प्रशंसा प्रशंसा. सिक्खा पाढसाला [ त०] = पाठशाणा पाठशाला.
बाला
[ त०] ] = आणिडा. बुहुक्खा [त०] =भू. भज्जा [ त०] =भार्या भारिया
सिला
सीआ
सुहा
[ त०] ] =भा. भाता
सोहा
हलद्दा हलिहा
[ त०] =साइ२.
[ स०] =ते नामनी स्त्री
[ त०] =सभा सभा.
[ त०] =संपत्ति. संपद्.
[त०] साडी. शाटिका.
[ त०] = शिक्षा,
शिपामश.
[ त०] [] =पत्थर.
[ त०] =सीता.
[ त०] ] = १ यूनो,
૨. અમૃત सुधा.
[ त०] =शोभा.
[ त०] १६२
जन्म
ताय
दुह, दुक्ख नान्य.
[ त०] = दु:५, दुःख. देविन्द न२. [] त०] = ते नामनो
માણસ
इमा
[ त०] आ. एगा, एक्का [त०] खेड एता
का
[ त०] = ४-म.
[ त०] =तात, पिता. तात.
ओ
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
[ त०] = डेट.
केत्तिल जेत्तिल
[ त०] = ४टं
तेत्तिल [ त०] =तेरसुं.
एसा० ] [ त०] =५६.
८०
नाभी.
નારીજાતિ સર્વનામ.
[ त०] आ. (१बी.ओ.
[ त०] ]] अरे !
नाम नान्य [ त०] नाम
सवण नान्य [] त०] =सांभवं ते.
साक नान्य. [ त०] =शा.
सिंघ १२. [ त०] =सिंह. सुबोह १२. [ त०] =सारो पोष सुबोध,
जा ता, णा
मम
વિશેષણ
धवल
तिक्ख
तिण्ह
बहु
अव्ययो.
कल्ल
[ त०] ] = ४. [ त०] ] =ते.
[ १सी. ओ. व. सा० णा० ]
[[] त०] =भारं.
[ त०] =धोणुं.
[ त०] =तीभुं.
[ त०] = तिक्ष्ण अशीहार
[ स०]=६धुं.
[ त०] =डा.

Page #54

८२ ભવિષ્યકાળનાં રૂપો.
વ્યંજનાન્ત ધાતુ
८१
धातुमओ. उड्डाव् [ त०] 615. पसर् [ त०] प्रसर, बापुं. उल्लंघ् [त०] मोग. लह् [ त०] मेmaj,वे. कड्द [ त०] .
वड्डाव् [ त०] धाव.
सद्दहा [त०] श्रद्धा राजवी. तोड् [ त०] तोs.
हिंडोल् [त०] यg. पडाव् [ त०] 44. हिल् [त०] .
સૂચના–શબ્દોમાંના અક્ષરોનાં પરિવર્તન તરફ ધ્યાન ખેંચી શિક્ષકે નિયમો લગાડતા શિખવવું.
નારી જાતિ નામના રૂપો. आबन्त मारान्त श६.
माला. १ माला.
माला, मालाउ, मालाओ. २ मालं.
माला, मालाउ, मालाओ. ३ मालाअ, मालाइ, मालाए. मालाहि, मालाहि, मालाहि. ४ मालाअ, मालाइ, मालाए. मालाण, मालाणं. ५. मालाअ, मालाइ, मालाए, मालत्तो, मालाउ, मालाओ,
मालत्तो, मालाउ, मालाओ, मालाहिन्तो, मालासुन्तो.
मालाहिन्तो. ६ मालाअ, मालाइ, मालाए. मालाण, मालाणं. ७ मालाअ, मालाइ, मालाए. मालासु, मालासुं. सं. माले ! माला !
माला ! मालाउ ! मालाओ! सूयना-नारी तिना विशेष ३५ो. ८८, ८०, मा पृ४ ०५२
मेश्वयन.
બહુવચન १९ो पु. हसिस्सं, हसेस्सं, हसिस्सामो, हसेस्सामो,
हसिस्सामि, हसेस्सामि, हसिहामो, हसेहामो, हसिहामि, हसेहामि, हसिहिमो, हसेहिमो, हसिहिमि, हसेहिमि, हसिस्सामु, हसेस्सामु, हसिज्ज, हसेज्ज, हसिहामु, हसेहामु, हसिज्जा, हसेज्जा. हसिहिमु, हसेहिमु,
हसिस्साम, हसेस्साम, हसिहाम, हसेहाम, हसिहिम, हसेहिम, हसिहिस्सा, हसेहिस्सा, हसिहित्था, हसेहित्था. हसिज्ज, हसेज्ज.
हसिज्जा, हसेज्ज. २ पु. हसिहिसि, हसेहिसि, हसिहित्था, हसेहित्था,
हसिहिसे, हसेहिसे, हसिहिह, हसेहिह, हसिज्ज, हसेज्ज, हसिज्ज, हसेज्ज,
हसिज्जा, हसेज्जा. हसिज्जा, हसेज्जा. ओ पु. हसिहिइ, हसेहिइ, हसिहिन्ति, हसेहिन्ति.
हसिहिए, हसेहिए, हसिहिन्ते, हसेहिन्ते, हसिज्ज, हसेज्ज, हसिहिरे, हसेहिरे, हसिज्जा, हसेज्जा. हसिज्ज, हसेज्ज,
हसिज्जा, हसेज्जा. સૂચનાઃ—ભવિષ્યકાળનાં ખાસ રૂપો માટે ૯૨માં પૃષ્ઠ ઉપર ધ્યાન આપો.
मी.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #55

८४
સ્વરાજો
धातु:
गा.
બહુવચન
એકવચન
પહેલો
પુરુષ
गास्सामो
गाइस्सामो गाएस्सामो
गाज्जास्सामो गाइज्जास्सामो गाएज्जास्सामो
गास्सं
गाइस्सं गाएस्सं
गाजास्सं गाइज्जास्सं गाएज्जास्सं
गाज्जस्सामो गाइज्जस्सामो गाएज्जस्सामो गाज्जिस्सामो गाइज्जिस्सामो गाएज्जिस्सामो गाज्जेस्सामो गाइज्जेस्सामो गाएज्जेस्सामो गाज्जहामो गाइज्जहामो गाएज्जहामो गाज्जिहामो गाइज्जिहामो गाएज्जिहामो गाज्जेहामो गाइज्जेहामो गाएज्जेहामो
गाहामो
गाज्जस्सं गाइज्जस्सं गाएज्जस्सं गाज्जिस्सं गाइज्जिस्सं गाज्जेस्सं गाइज्जेस्सं गाएज्जेस्सं गाज्जस्मामि गाइज्जस्सामि गाएज्जस्सामि गाज्जिस्सामि गाइज्जिस्सामि गाएज्जिस्सामि गाज्जेस्सामि गाइज्जेस्सामि गाएज्जेस्सामि
गास्सामि गाइस्सामि
गाएस्सामि
गाइहामो गाएहामो
गाज्जास्मामि गाइज्जास्सामि गाएज्जास्सामि
गाज्जाहामो गाइज्जाहामो गाएज्जाहामो
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #56

गाहामि
गाहिमि
गाज्ज
गाइहामि
गाएहामि
गाइहिमि गाएहिमि
गाइज्ज गाएज्ज
८५
गाज्जहामि
गाइज्जहामि
गाज्जहामि गाज्जाहामि
गाज्जिहामि
गाइज्जिहामि
गाज्जिहामि
गाज्जेहामि
गाइज्जेहामि
गाज्जेहामि
गाज्जहिमि
गाइज्जहिमि
गाज्जहिमि
गाज्जिहिमि
गाइज्जिहिमि
गाज्जहिम
गाज्जेहिमि
गाइज्जेहिमि
गाज्जेहिमि
गाज्जाहामि
गाइज्जाहामि
गाज्जाहिमि
गाइज्जाहिम
गाज्जाहमि
गाज्जा
गाइज्जा
गाइज्जा
गाहिमो
गास्सामु
गाहामु
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
गाइहिमो
गाएहिमो
गाइस्सामु
गाएस्सामु
गाइहामु
गाएहामु
८६
गाज्जहिमो
गाज्जाहिमो
गाइज्जहिमो गाइज्जाहिमो
गाज्जहिमो
गाज्जाहिमो
गाज्जिहिमो
गाइज्जहिमो
गाएज्जिहिमो
गाज्जेहिमो
गाइज्जेहिमो
गाज्जेहिमो
गाज्जस्सामु
गाइज्जस्सामु
गाएज्जस्सामु
गाज्जिस्सामु
गाइज्जिस्सामु
गाएज्जिस्सामु
गाज्जेस्सामु
गाइज्जेस्सामु
गाज्जेस्सामु
गाज्जहामु
गाइज्जहामु
गाएज्जहामु गाज्जिहामु
गाज्जास्सामु गाइज्जास्सामु
गाएज्जास्सामु
गाज्जाहामु
गाइज्जाहामु
गाएज्जाहामु

Page #57

गाहिमु
गास्साम
गाइहिमु
गाएहिमु
गाइस्साम गाएस्साम
८७
गाइज्जहामु
गाएज्जिहामु
गाज्जेहामु
गाइज्जेहामु
गाएज्जेहामु
गाज्जहिमु
गाइज्जहिमु
गाएज्जहिमु
गाज्जिहिमु
गाइज्जिहिमु
गाएज्जिहिमु
गाज्जेहिमु
गाइज्जेहिमु
गाज्जेहिमु
गाज्जस्साम
गाइज्जस्साम
गाएज्जस्साम
गाज्जिस्साम
गाइज्जिस्साम
गाएज्जिस्साम
गाज्जेस्साम
गाइज्जेस्साम
गाज्जाहि
गाइज्जाहि
गाज्जाह
गाज्जास्साम
गाइज्जास्साम
गाएज्जास्साम
गाहाम
गाहिम
गाहिस्सा
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
गाइहाम
गाएहाम
गाइहिम
गाएहिम
गाइहिस्सा
गाएहिस्सा
८८
गाज्जहाम
गाइज्जहाम
गाएज्जहाम
गाज्जिहाम
गाइज्जिहाम
गाएज्जिहाम
गाज्जेहाम
गाइज्जेहाम
गाज्जेहाम
गाज्जहिम
गाइज्जहिम
गाज्जहिम
गाज्जिहिम
गाइज्जिहिम
गाएज्जिहिम
गाज्जेहिम
गाइज्जेहिम
गाज्जेहिम
गाज्जहिस्सा
गाइज्जहिस्सा
गाज्जहिस्सा
गाज्जिहिस्सा
गाज्जाहाम
गाइज्जाहाम
गाएज्जाहाम
गाज्जाहिम
गाइज्जाहिम
गाज्जाहिम
गाजा हिस्सा
गाइज्जा हिस्सा
गाज्जाहिस्सा

Page #58

८९
९०
गाहिसि
गाइहिसि गाएहिसि
બીજો गाज्जाहिसि गाइज्जाहिसि गाएज्जाहिसि
गाहित्था
गाइहित्था गाएहित्था
गाइज्जिहिस्सा गाएज्जिहिस्सा गाज्जेहिस्सा गाइज्जेहिस्सा गाएज्जेहिस्सा गाजहित्था गाइज्जहित्था गाएज्जहित्था गाज्जिहित्था गाइज्जिहित्था गाएज्जिहित्था गाज्जेहित्था गाइज्जेहित्था गाएज्जेहित्था
गाज्जाहित्था गाइज्जाहित्था गाएज्जाहित्था
गाहिसे
गाइहिसे गाएहिसे
गाजहिसि गाइज्जहिसि गाएज्जहिसि गाज्जिहिसि गाइज्जिहिसि गाएज्जिहिसि गाज्जेहिसि गाइज्जेहिसि गाएज्जेहिसि गाज्जहिसे गाइज्जाहिसे गाएज्जहिसे गाज्जिहिसे गाइज्जिहिसे गाएज्जिहिसे गाज्जेहिसे गाइज्जेहिसे गाएज्जेहिसे
गाज्जाहिसे गाइज्जाहिसे गाएज्जाहिसे
गाज्ज
गाज्जा
गाइज्ज गाएज्ज
गाइज्जा गाएज्जा
गाज्ज
गाज्जा
गाइज्ज गाएज्ज
गाइज्जा गाएज्जा
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #59

९१
पुरुष. गाहित्था
गाहिइ
गाइहिइ
गाइहित्था गाएहित्था
गाज्जाहित्था गाइज्जाहित्था गाएज्जाहित्था
ત્રીજો गाज्जाहिइ गाइज्जाहिइ गाएज्जाहिइ
गाएहिइ
गाज्जहित्था गाइज्जहित्था गाएज्जहित्था गाज्जिहित्था गाइज्जिहित्था गाएज्जिहित्था गाज्जेहित्था गाइज्जेहित्था गाएज्जेहित्था गाजहिह गाइज्जहिह गाएज्जहिह गाज्जिहिह गाइज्जिहिह गाएज्जिहिह गाज्जेहिह गाइज्जेहिह गाइज्जेहिहि
गाज्जहिइ गाइज्जहिइ गाएज्जहिइ गाज्जिहिइ गाइज्जिहिइ गाएज्जिहिइ गाज्जेहिइ गाइज्जेहिइ गाएज्जेहिइ गाज्जहिए गाइज्जहिए गाएज्जहिए गाज्जिहिए गाइज्जिहिए गाएज्जिहिए गाज्जेहिए गाइज्जेहिए गाएज्जेहिए
गाहिए
गाहिह
गाइहिए गाएहिए
गाइहिह गाएहिह
गाज्जाहिह गाइज्जाहिह गाएज्जाहिह
गाज्जाहिए गाइज्जाहिए गाएज्जाहिए
गाज्ज
गाइज्ज गाएज्ज
गाज्जा गाइज्जा
गाज्ज
गाज्जा
गाइज्जा गाएज्जा
गाएज्जा
गाइज्जा गाएज्जा
સૂચના:- નિયમો લગાડવાથી જો કે રૂપો ઉપર પ્રમાણે થાય છે. તો પણ
તેમાંના કેટલાક વપરાશમાં આવતા નથી.
D: mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #60

९३
९४
आशन्त श६.
पुरुष. गाहिन्ति
गाइहिन्ति गाएहिन्ति
दिसा.
गाज्जाहिन्ति गाइज्जाहिन्ति गाएज्जाहिन्ति
गाहिन्ते
गाइहिन्ते गाएहिन्ते
गाज्जाहिन्ते गाइज्जाहिन्ते गाएज्जाहिन्ते
गाजहिन्ति गाइज्जहिन्ति गाएज्जहिन्ति गाज्जिहिन्ति गाइज्जिहिन्ति गाएज्जिहिन्ति गाज्जेहिन्ति गाइज्जेहिन्ति गाएज्जेहिन्ति गाज्जहिन्ते गाइज्जहिन्ते गाएज्जहिन्ते गाज्जिहिन्ते गाइज्जिहिन्ते गाएजिहिन्ते गाज्जेहिन्ते गाइज्जेहिन्ते गाएज्जेहिन्ते गाज्जहिरे गाइज्जहिरे गाएज्जहिरे गाज्जिहिरे गाइज्जिहिरे गाएज्जिहिरे गाज्जेहिरे गाइज्जेहिरे गाएज्जेहिरे
१ दिसा.
दिसा, दिसाउ, दिसाओ. २ दिसं.
दिसा, दिसाउ, दिसाओ. ३ दिसाअ, दिसाइ, दिसाए. दिसाहि, दिसाहि, दिसाहिँ. ४ दिसाअ, दिसाइ, दिसाए. दिसाण, दिसाणं. ५ दिसाअ, दिसाइ, दिसाए, दिसत्तो, दिसाउ, दिसाओ,
दिसत्तो, दिसाउ, दिसाओ, दिसाहिन्तो, दिसासन्तो. दिसाहिन्तो. ६ दिसाअ, दिसाइ, दिसाए. दिसाण, दिसाणं, ७ दिसाअ, दिसाइ, दिसाए. दिसासु, दिसासुं. सं. दिसा !
दिसा ! दिसाउ ! दिसाओ ! आबन्त सर्वनाम.
सव्वा . १ सव्वा .
सव्वा, सव्वाउ, सव्वाओ. २ सव्वं.
सव्वा, सव्वाउ, सव्वाओ. ३ सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए. सव्वाहि, सव्वाहि, सव्वाहि. ४ सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए. सव्वाण, सव्वाणं, सव्वेसिं. ५ सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए, सव्वत्तो, सव्वाउ, सव्वाओ.
सव्वत्तो, सव्वाउ, सव्वाओ, सव्वाहिन्तो, सव्वासुन्तो.
सव्वाहिन्तो. ६ सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए. सव्वाए, सव्वाणं, सव्वेसि, ७. सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए. सव्वेसु, सव्वेसुं. सं. सव्वे ! सव्वा !
सव्वा ! सव्वाउ ! सव्वाओ !
गाहिरे
गाइहिरे गाएहिरे
गाज्जाहिरे गाइज्जाहिरे गाएज्जाहिरे
गाज्ज
गाइज्ज गाएज्ज
गाज्जा गाइज्जा गाएज्जा
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #61

९६
९५
एगा. १ एगा.
एगा, एगाउ, एगाओ. २ एगं.
एगा, एगाउ, एगाओ. ३ एगाअ, एगाइ, एगाए.
एगाहि, एगाहिं, एगाहिँ. ४ एगाअ, एगाइ, एगाए. एगाण, एगाणं, एगेसिं. ५ एगाअ, एगाइ, एगाए, एगत्तो, एगाउ, एगाओ,
एगत्तो, एगाउ, एगाओ, एगाहिन्तो, एगासुन्तो.
एगाहिन्तो. ६ एगाअ, एगाइ, एगाए. एगाण, एगाणं, एगेसिं. ७ एगाअ, एगाइ, एगाए.
एगासु, एगासुं. सं. एगे ! एगा !
एगा ! एगाउ ! एगाओ !
थोवा. १ थोवा.
थोवा, थोवाउ, थोवाओ. २ थोवं.
थोवा, थोवाउ, थोवाओ. ३ थोवाअ, थोवाइ, थोवाए. थोवाहि, थोवाहि, थोवाहिँ.
थोवाअ, थोवाइ, थोवाए. थोवाण, थोवाणं. ५ थोवाअ, थोवाइ, थोवाए, थोवत्तो, थोवाउ, थोवाओ,
थोवत्तो, थोवाउ, थोवाओ, थोवाहिन्तो, थोवासुन्तो.
थोवाहिन्तो. ६ थोवाअ, थोवाइ, थोवाए. थोवाण, थोवाणं. ७ थोवाअ, थोवाइ, थोवाए. थोवासु, थोवासुं. सं. थोवे ! थोवा !
थोवा ! थोवाउ ! थोवाओ !
१ कर ४२वुमे पातु भूताण अने भविष्यमा का ३५ थाय छे. ૨ ભવિષ્યકાળમાં ૬ અને ૨ ધાતુને પહેલા પુરુષ એકવચનમાં¢ પ્રત્યય વધારે લાગે છે.
એકવચન ૧લા પુ.નું રૂપ. काहं,
હું કરીશ दाहं,
હું આપીશ. સૂચના :–બાકીના રૂપો આ પ્રમાણે સમજવાના છે. ૩ 4. નીચે લખેલા ધાતુઓનાં બાજુમાં બતાવ્યા પ્રમાણે શબ્દો બનાવીને
પછી ભવિષ્યકાળના રૂપો દમ્ પ્રમાણે કરવા. પરંતુ દિ પ્રત્યય વિકલ્પ
લગાડીને રૂપો કરવા. सुण् समगj सोच्छ. वच बोलg वोच्छ्, गच्छ g गच्छ्.
अ५j छेच्छ. रुव रोवु रोच्छ्.
२j भेच्छ. दरिस्सीg
भुज
माj भोच्छ्. मुबु मोच्छ.
ભોગવવું. મા ઉપરના શબ્દોના ઉપર પ્રમાણે રૂપો કરીને પહેલા પુરુષ એકવચનમાં માત્ર અમ્ પ્રત્યય લગાડીને એક રૂપ વધારે કરવું.
हेम:१सो. पु. अवयन :
सोच्छं. सोच्छिस्सं, सोच्छेस्सं, सोच्छिस्सामि, सोच्छेस्सामि, सोच्छिहामि, सोच्छेहामि, सोच्छिहिमि, सोच्छेहिमि, सोच्छिमि,
सोच्छेमि, सोच्छिज्ज, सोच्छेज्ज, सोच्छिज्जा, सोच्छेज्जा. સૂચના –આ ધાતુઓનાં પણ રૂપો બની શકે તો વિદ્યાર્થીએ બરાબર
બનાવીને તૈયાર કરવા.
छिन् भिन्न
मुक
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #62

९७
પ્રાકૃત વાક્યો.
सीआ रामं सुमरे, रामो य सीअं,
डोलाए हं मम वीणं मेल्लीअ, अहुणा तत्थ नत्थि, कहिं होइज्जहिइ ?
इमाओ बाला सिक्खाउ सोच्छिहिन्ते.
हे निसे ! चन्दिआए सह चन्दं कहिं देक्खीअ ?
हे नरिन्दो ! हे तिसले ! अम्हे दुव्वाहिं
वावहिस्साम
सव्वेसिं दिसाणं सोहिं दच्छिहित्था.
सव्वाण छुरिआणं धाराउ निण्हाओ होज्जहिरे.
वीसाहिन्तो गड्डासुन्तो इट्टा लावीअ. अम्हाणं नावाओ समुहं तरीअ.
ગુજરાતી વાક્યો.
પાઠશાળાઓ સર્વ પ્રજાઓના પોષણ માટે થશે ?
વાસવદત્તા જ્યારે વીણા સાથે ગાશે, ત્યારે દિશાઓ પણ સ્થિર થઈ જશે.
સરલા માટે રંભા દૂર્વા લાવે છે, અને રંભા માટે દેવેન્દ્રની ભાર્યા હળદર અને સાકર લાવે છે.
મા અને માશી માતાજીનાં મંદિરમાં ગયા, ત્યાંથી પાઠશાળાઓમાં જશે.
९८
બ્રાહ્મણ સભામાં કથાઓ કહે છે.
વાટિકામાં શશિકલા કોકિલાનું મધુર ગાન સાંભળશે.
મઠની સમીપે કૂપમાંથી ગોદાવરી, યશોધરા અને ગજસાર અરઘટ્ટના ઘટો વડે પાણી કાઢે છે.
અમે જમીએ છીએ, અમે જમ્યા અને અમે જમીશું.
અમે નિદ્રા લઈએ છીએ, અમે નિદ્રા લીધી અને તમે નિદ્રા
લેશો.
સૂચનાઃ—શબ્દ પરિવર્તનના નિયમો લગાડી વાક્યો કરવા, અને છેલ્લા બે વાક્યો જેટલા થાય તેટલા તમામ રૂપો કરીને કરાવવા.
D:\mishra\sachu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #63

१००
९९ द् ती सो पा ढो.
चक्खूहिं देक्खन्ति मणुस्सा. अमूणो तरू जंबूहि फलेहिं सोहन्ते. तुज्झ चक्खूणि चोक्खाई होएज्जेइरे. पहिलो मोरो णच्चिउणुड्डिओ. वाहीहि थक्किआ म्हो. जंबू सामी अयोज्झाए विहरइ.
रत्तो मणी मे दिट्टो. घणा मुणओ झाडस्स हेटु सुत्ता. हं विण्डं णमिउण जोगी नमीअ.
छोयरो घरस्स बाहिर वाउणा उधेड़. केसर सिंघं लहिउं कन्तिणा सह संती गिरी चडेहिड्.
जोगी तत्तं बुज्झा बिढे मुणिणो कहाओ कहेइरे. सत्तू पारक्वेरं मच्चुमिच्छइ.
ममुवरि पाणियस्स बिन्दूई पडिआई. विज्जुणा अग्गिणाव्व अमवो सव्वे वणस्सउ बलिआ.
मे महुं चक्खिअं, साउं होही. अमुं दहि साउं सुगन्धि य अत्थि. वेरीहिं एत्थ रस्सी मुक्किओ होइ. इच्छामि हे मुणउ ! वन्दिउं. जो नराणं पई होइहिइ, सो निवई होएहिइ. किसराए मग्गवो होन्ते. अज्ज अम्हो कारवेल्लस्स सागेण सह
किसरं खाइहिस्सामो. जे गया, ते भिक्खवो होएहिन्ते, ण भिक्खारओ. मे तुज्झ चक्खओ उग्घाडिआ. तेसिमेगो अक्खिणा काणो अत्थि.
सारथि धेछ. वी४णी पडे छे. તઓ વાયુવડે કંપે છે.
અગ્નિવડે વનસ્પતિઓ બળે છે. શાંતિ જમીને ઉડ્યો. પછી કાંતિ જમવા બેઠો છે. અમે યોગીઓ સાથે પર્વતો જોવા ગયા. હે સાધુઓ ! અમે વંદન કરીએ છીએ. तभे भय पीशो ? ना, अभे भुमो माऽशु. ભિક્ષુઓ સાથે ભિખારીઓ મગ લઈને ગયા. સરલા પતિ સાથે મંદિર તરફ જશે. અમે તંતુઓ વડે દોરડાઓ કરીશું. મારી ચક્ષુઓ ચંદ્રના પ્રકાશવડે હર્ષ પામે છે. હાથી દોડીને તળાવમાં પડ્યો. હું ખીચડીમાં ઘી મેળવીને જભ્યો, ને દૂધ પીધું. અગ્નિવડે સર્વ બળે છે. વાયુવડે સર્વ ઉડે છે. અગ્નિએ ઘર બાળ્યું હોય, તોપણ તેના વિના
ચાલતું નથી.
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #64

म्हि.
१०१
तेत्ती सो पा ढो.
मच्चुत्तो बीहेमि, ता परमेट्ठिणो सुहं लहेमि. भाणूओ अग्गी व्व पयासो सरइ.
तुज्झ चक्खुणो आसू पडन्ता दिट्ठा. सव्वण्णूहिन्तो हरिसन्तेण हिययेण धम्मो सुणेयव्वो. तुज्झ बहूसुन्तो सत्तूहिन्तो धाविउणं हं एत्थ आगओ
कईहिन्तो सत्थं जाणणीयं.
भाणुतो ससी रमणीयो होइ.
तुज्झ बाहूउ मम बाहू धउलो होइ.
हरिसमाणेण हिययेण सया दाणं देज्जं. नमो लोए सव्व - साहूणं.
सेट्टिणो पुत्तो हत्थित्तो नासेइ.
खत्तस्स बालो धणुओ बाणं उत्तारेइ. एसो बालो दहिम्मि सक्करं भेलविउण पिवीअ.
बीए दिणे मन्तिणा तहेव कज्जं कयं. मम सामीहिन्तो आगओ सारही.
कई कालिदासो महाकई.
इसिस्स सिसो भाणुस्स पयासं वन्दइ.
१०२
पडमाणस्स भिक्खुणो खणखणन्तं पत्तं पडिअं. हे सामी ! जहा वाही मम, तहा अकज्जं कज्जं पीडेड़. हसमाणा सरला जंबूणं रसं हसमाणं पेमिलं देइ. हे ! इसउ ! तओ हं इओ तओ भमन्तो इह आगओ. ओ सिरिकन्ताए समं सुहं माणन्तस्स गच्छन्ति दिणा. "रे रे दयालु ! वरधणू ! निवड़ ! कहिं गओ बंभदत्तो ?" त्ति भणन्तेहिं सुभडेहिं हं पुच्छिओ. महाभागा ! इसिणो ! दयालवो मुणी ! कहिं मग्गे
हिंडियव्वं ?
हे कइ ! किंवि नत्थि तुम्हं कहणीयं ?
हे सभओ ! जोगउ ! हे दयालओ ! साहूणो !, हे दीग्धाअउ ! निवअओ, हे सव्वण्णू ! पहू ! मम तुम्हाणं सरणं.
૨
કવિઓ પાસેથી કવિતા, સાધુઓ પાસેથી શાસ્ત્ર અને ઋષિઓ પાસેથી ધર્મ સાંભળીશું.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
મણિ, અગ્નિ અને ભાનુમાંથી પ્રકાશ પ્રસરે છે. સ્વયંભૂ પ્રભુ ઋષિઓથી સર્વજ્ઞ છે.
આ તરુ ઉપરથી ફણિધર ઉતર્યો.

Page #65

છે.
१०३
ભિખારીથી ભિક્ષુ ઉત્તમ છે, મુનિથી પણ ઋષિ દયાળુ
પ્રેમિલા પતિ પાસે દોડતી દોડતી આવી, અને સરલા કવિ પાસેથી રોતી રોતી ચાલી ગઈ.
શત્રુઓના માણસો મારી આંખમાં ઝેરનાં બિંદુઓ પાડે
છે.
આજે સૂર્યનો પ્રકાશ ઘણો નથી.
સાંભળવા યોગ્ય કથાઓ સાંભળવાને શાંતિ હસતો
હસતો ઉઠીને કાંતિને આસને બેઠો.
અમે મગમાં દહી ભેળવતા નથી, પણ દહીમાં સાકર ભેળવીએ છીએ.
સર્વ મણિઓમાં આ મણિ રમણીય છે.
હે વાયુ ! હે અગ્નિ ! હે ભાનુ ! હે મૃત્યુ ! હે સ્વયંભૂ પરમેષ્ઠિ ! હે દયાળુ ઋષિઓ ! હે દીર્ઘાયુષી સાધુઓ ! હે મુનિઓ ! હે યોગિઓ ! હે લજ્જાળુ રાજાઓ ! હે કવિઓ ! હે સારા શેઠો ! તમે સર્વે જન્તુઓના શરણ થાઓ.
१०४
च उती सो पा ढो. ઇકારાન્ત અને ઉકારાન્ત નામો.
ઇકારાન્ત અને ઉકારાન્ત નર જાતિ તથા નાન્યતર જાતિ નામોને લાગતા પ્રત્યયો.
નારી જાતિ
એકવચન
બહુવચન
અઙ, ઞો, જો, . [ અવો. ] ì, .
હૈં, હિં, હૈિં.
ળ, નં. (fk)
ત્તો, ઓ, ૩, હિન્તો, સુન્તો.
[, j.
મુ. મું.
અડ, ગો, જો, . [ અવો. ] નાન્યતર જાતિ
૧લી મેં.
૨જી
ૐ, ૐ, f.
સંબોધન X
બાકીની વિભક્તિઓના પ્રત્યયો ઉપર પ્રમાણે છે. નિયમો ઃ—
૧લી. .
૨. મ.
૩૦. રા.
૪થી. ો, સ.
૫મી. તો,ખો,ગો,૩, હિન્તો.
Egl. unì, F.
૭મી. શ્મિ. સંબોધન ૰, x
૧ અવો પ્રત્યય કારાન્ત નામોને જ વિકલ્પે લાગે છે. ૨ ો પ્રત્યય પર છતાં ૪ સિવાય સ્વર દીર્ઘ થતો જ નથી.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #66

१०६ ૩. ૩. ભૂતકાળના અર્થમાં જે કૃદન્ત વપરાય છે, તે ભૂત કૃદન્ત
કહેવાય છે. મ. આ ભૂત કૃદન્ત છે, અને તે વિશેષણ નામ તરીકે વપરાય
१०५ ૩ ૪ આવા નિશાનીવાળા શબ્દોના પહેલી તથા બીજીના
એકવચન અને દ્વિવચનનાં રૂપો થતા નથી. ૪ દીર્ઘ ફેંકારાન્ત અને કૂકારાન્ત નર જાતિના કેટલાક, અને
નાન્યતર જાતિના બધા-નામોનો અન્ય સ્વર હૃસ્વ થાય
છે. અર્થાત્ હ્રસ્વ રૂકારાન્ત સકારાન્ત નામો બને છે. જેમકે :- ૩૧ = ૩૫ નર, નાન્ય.
સવૅમ્ = સયંમ નર, નાન્ય. પરંતુ- મુન્નrછી નર. માં સારી લમીવાળો.
સુત્નજી નાન્ય.માં સારી લક્ષ્મીવાળું.
કૃદન્તો. હેત્વર્થક કૃદન્ત, અવ્યય રૂપ સંબંધક ભૂત કૃદન્ત, વર્તમાન કૃદન્ત અને યોગ્યાર્થક (વિધ્યર્થક) કૃદન્ત.
કોઈપણ ક્રિયા કરવાનો હેતુ જણાવવા માટે જે કૃદન્ત વપરાય છે, તે હેત્વર્થક કૃદન્ત કહેવાય છે. આ કૃદન્ત
અવ્યય તરીકે વપરાય છે. ૨. 4. એક ક્રિયા કરીને પછી તરત જ બીજી ક્રિયા કરવાની હોય
છે, એવો સંબંધ બતાવવાને જે કૃદન્ત વપરાય છે તે
સંબંધક કૃદન્ત કહેવાય છે. મા. આ કૃદન્ત ભૂતકાળ સૂચવે છે. માટે ભૂત કૃદન્ત પણ
કહેવાય છે. રૂ. અને તે પણ અવ્યય તરીકે વપરાય છે, “માટે અવ્યયરૂપ
સંબંધક ભૂત કૃદન્ત” આખું નામ ધારણ કરે છે.
રૂ. ભૂત કૃદન્ત-કર્તરિ, કર્મણિ અને ભાવે એ ત્રણેય પ્રયોગમાં
વપરાય છે. તેથી તે કર્તરિ ભૂત કૃદન્ત કર્મણિ અને ભાવે
ભૂતકૃદન્ત પણ કહેવાય છે. ૪. એ. વર્તમાન કાળના અર્થમાં જે કૃદન્તો વપરાય છે, તે વર્તમાન
કૃદન્ત કહેવાય છે. આ. વર્તમાન કૃદન્તો પણ વિશેષણ નામ તરીકે વપરાય છે. ૫. મ. “(અમુક ક્રિયા કરવા) યોગ્ય” અને “(અમક ક્રિયા
કરવી) જોઈએ.” એવા અર્થમાં જે કૃદન્તો વપરાય છે. તે
યોગ્યર્થ (કે વિધ્યર્થક) કૃદન્તો કહેવાય છે. મ. આ કૃદન્તો પણ વિશેષણ નામ તરીકે વપરાય છે. રૂ. આ કૃદન્તો કર્તરિ, કર્મણિ અને ભાવે પ્રયોગમાં વપરાય
પ્રત્યયો ૧ હેત્વર્થક કૃદન્તના- તું, હું ૨ અવ્યય રૂપ સંબંધક ત્તા, તું, ઉં, તૂM, તૂ, સુખ,
ભૂત કૃદન્તના- તુકા, , vi, ૩૩, ૩i . ૩ ભૂત કૃદન્તના- , ય. ૪ વર્તમાન કૃદન્તના
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #67

१०७
નર જાતિ અને નાન્યતર જાતિમાં ત, મા. નારી જાતિમાં
, ના, નતી, મા, મા. યોગ્યાર્થક કૃદન્તના- ૧ ૫, ..
૨ .
૩ બિન, મય. નિયમો. ૧. કૃદન્તના પ્રત્યય લગાડતાં પહેલાં સામાન્ય રીતે વ્યંજનાન્ત
ધાતુને મ લગાડવામાં આવે છે. ૨. હેત્વર્થ કૃદન્તનો પ્રત્યય, સંબંધક ભૂત કૃદન્તના પ્રત્યયો અને
સત્ર પ્રત્યય પર છતાં મેં નો અને થાય છે. ૩. ભૂત કૃદન્તનો પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના 8 નો રુ થાય છે. ૪. વર્તમાન કૃદન્તના પ્રત્યયો પર છતાં પૂર્વના નો વિકલ્પ થાય
१०८ हसितूण, हसितूणं, हसेतूण, हसेतूणं.
સકળ, હસઝ, હસૈકા, સૈ.
हसितुआण, हसितुआणं, हसेतुआण, हसेतुआणं. ૩. ભૂત કૃદન્તઃ- સિડની, સિગા, સિ..
Tો, વયો, , યા, નમ્ર, ,
વી, ડી, મુકો, સુક્ષો, સુત્તો, પત્તો. વગેરે. ૪. વર્તમાન કૃદન્ત :
. નરજાતિ- દસન્તો, દસેક્નો, ટૂંસમાળો, હસેમાળો.
. નાન્યતરજાતિ- દૈસન્ત, સેન્ત, સમાળ, હસમi. રૂ. નારીજાતિ- હંસ, હસે.
હસન્તી, હસૈન્તી, હંસની, હસેના,
हसमाणा, हसेमाणा, हसमाणी, हसेमाणी પ યોગ્યાર્થક :૨ હૈસો, હર્સ, . નં, ટ્રેí, વિવું, વગેરે. २ हसिअव्वो, हसेअव्वो, हसिअव्वं, हसेअव्वं, हसिअव्वा,
સૅમળી. ३ हसणिज्जो, हसणीओ, हसणिज्जं, हसणीअं, हसिज्जा, हसणीआ. સૂચના : ૧ અકારાન્ત કૃદન્તનાં નરજાતિના રૂપો ટૂંવ જેવા,
૨ અકારાન્ત કૃદન્તનાં નાન્યજાતિના રૂપો પર જેવા, ૩ ગાકારાન્ત કૃદન્તનાં નારીજાતિના રૂપો મીતા જેવા, ૪ ફેંકારાન્ત કૃદન્તનાં નારીજાતિના રૂપો પfarm જેવા થાય છે.
સૂચના :-કૃદન્તોની ભાષામાં ઘણો ઉપયોગ હોવાથી જો કે અત્રે
આપવામાં આવ્યો છે. પરંતુ સંસ્કૃત ઉપરથી વા, તે તત્ર, ,, વગેરે પ્રત્યય લાગીને થયેલાં કૃદન્તોમાં અક્ષરોના ઘણા ફેરફારો થાય છે. તે પછીના પાઠોમાં સમજાશે. તોપણ એવા ફેરફારો ને સમજાય છતાં ઉપયોગમાં લેવા કેટલાક કૃદન્ત કોષમાં આપવા ઉચિત ગણ્યા છે.
કૃદન્તોના રૂપો ૧. હેત્વર્થઃ— હ્રસવું, હસેડે, ઘતું. ૨. સંબંધક :- સત્તા, હત્તા, સોન્વી, વુડ્યા.
હૃસતું, તું, સિવું, .
સ, સેઝ,
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #68

અનિલ [ ño ] આંખ,
અળિ [ ão ] અગ્નિ. अग्गि
કૃત્તિ, ત્તિ [ 1^ ] ઋષિ,
[ 70 ] કવિ, વિ.
કેસરિ[7૰ ] કેસરી સિંહ.
ર
ન્તિ [70 ] કાન્તિલાલ.
વ્રુત્તિ [ 70 ] ક્ષત્રિય.
fift [ ૬૦ ] પર્વત rifs [7॰ ] ગાંઠ, ગ્રંથિ. ટ્ટિ [ 70 ] ચક્રવર્તિ રાજા. ખોનિ [70 ] યોગી, યોશિન્ ધૂળિ [70 ] ધનવાળો. ધ્વનિન્ નિવš [ ão ] રાજા. નિદિ [ ૪૦ ] ભંડાર, નિધિ. નિધિ પડ઼ [ ão ] પતિ, માલિક, પતિ પમેટ્ટિ [10] પરમેષ્ઠી, ઉચ્ચ અધિકારી. પવિશ્વ [ 1૦ ] પક્ષિ.
પત્નિ [ ત॰ ] સાપ.
વ્રુત્તિ [૬૦ ] બળિરાજા.
માર્ગ 7૦ ] ભાઈ.
१०९
નરજાતિ નામો.
કારાન્ત
નિવા[િ રે ] ભીખ માગનાર.
મળિ [ ૬૦ ] મણિ, રત્ન.
મત્તિ [70 ] મંત્રી, દિવા.
મુનિ [70 ] મુનિ. મુનિ
મુરિ[ ૬૦ ] મુર નામના રાક્ષસને
મારનાર-કૃષ્ણ.
ઈમ્સ [૪૦ ] ૧ દોરડી, રાશ ૨ કિરણ.
વળHફ [7૰ ] વનસ્પતિ. वनस्पति
દ્રાદિ [ ત॰ ] વ્યાધિ, પીડા, વ્યાધિ વિદિ [ To ] બ્રહ્મા, વિધિ. વિધિ àત્તિ [ ૪૦ ] વૈરી, શત્રુ.
મત્તિ [ 1૦ ] શશશ, ચંદ્ર. શશિન્ મંતિ [ ૬૦ ] શાંતિલાલ.
સામિ [7॰ ] માલિક, સ્વામી.
સાદિ [fo] સારથિ, રથ હાંકનાર. માર્રાથ
સેટ્ટિ [ ૪૦ ] શેઠ.
ઇન્થિ [ 1૦ ] હાથી.
[ ૬૦ ] ૧. કૃષ્ણ, ૨. ઇંદ્ર, ૩. સિંહ, ૪. વાંદરો.
ઞામુ [ ão ] આંસુ. ગુરુ [ ૬૦ ] ગુરુજી, વડેલ. વસ્તુ [70 ] આંખ.
ગટ્ટુ [ ão ] જતું નામનો રાજકુમાર.
ખંતુ [ ño ] જીવડું, પ્રાણી, બંધુ [ ã॰ ] જંબૂ સ્વામી, જાંબુનું ફળ ને ઝાડ.
નિયમુત્ત [70 ] તે નામનો રાજા. * નામા૩ [ 70 ] જમાઈ
તંતુ [ 70 ] તાંતણો.
તરું [ F॰ ] ઝાડ. *રેડ [70 ] દિયર.
ઘણુ [70 ] ધનુષ્ય.
વસુ [ ત॰ ] પશુ.
પ [7॰ ] પ્રભુ.
વિષ્ણુ [ 10 ] આંખ. સğિ[ 70 ] હાડકું.
કારાન્ત
તંતુ [ T॰ ] આંસુ.
રૂન્દ્રધળું [7૦ ] ઇંદ્રધનુષ. વસ્તુ [ ão ] આંખ.
બંધુ [ ત॰ ] જાંબુડું, જાંબુનું ફળ. ધનુ [ ão ] ધનુષ.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
११०
*પિણ્ડ [70 ] પિતા. વાડું [ ૬૦ ] હાથ. માળુ [ 70 ] ભાનુ, સૂર્ય. મિવુ [7॰ ] ભિક્ષુ, સાધુ. * ભાડ [7૰ ] ભાઈ. મળુ [ño ] મગ, વરઘળુ [ 70 ] તે નામનો રાજપુત્ર વાડ [ño ] વાયુ, પવન. વિષ્ણુ [ño ] વિજળી. વિજ્જુ [ ão ] વિષ્ણુ. સત્તુ [ đ૦ ] શત્રુ.
સાઢુ [ ão ] સાધુ. હિંગુ [ ૪૦ ] હિંગ. હિંશુનુ [ 0 ] હિંગળો. હિંદુ [ à૦ ] હિંદુ.
નાન્યતરજાતિ નામો. ફેંકારાન્ત
વૃત્તિ [7॰ ] દહિં. વધ
કારાન
વિવુ [ ત॰ ] ટીપું, બિંદુ.
મહુ [ ão ] મધ. મધુ મજ્જુ [7॰ ] મૃત્યુ, મરણ. વિજ્ઞાનિક [ ૩૦ ] વાળુ.

Page #69

११२
સર્વનામ. મુ [7] આ.
સુદિ [ 7 ] તમે, તમોએ. વિશેષણ
કારાન્ત HIT [૪૦] અગ્રેસર, આગળ મુ~િ [૫૦] સુગંધવાળું. ચાલનાર.
સુદિ [ 0 ] સુગંધિ સુમ. THM [ 7 ] ગામનો મુખી. સુતી [ત ] સારી લક્ષ્મીવાળું.
सुलच्छि
રૂકારાન્ત
१११
નામો. નમ ન. [૪૦ ] અજિત TVT નાન્ય. [૪૦ ] જ્ઞાન. નામના તીર્થંકર.
ટા નાન્ય. [ત ] દાન. સટ્ટા વય ન. [૪૦] અષ્ટાપદ
લિ. નાન્ય. [] દિવસ. નામનો પર્વત.
લેવર ન. [7] દિયર, દેર. ન. [] આત્મા પોતે.
પાન નાન્ય. [ 7 ] પડખું, બાજુ. अप्पाण
પત્ત નાન્ય. [૪૦] વાસણ, પાત્ર. મા ના. [7] અયોધ્યા.
પિન્નર નાન. [R] પિતા. નામની નગરી. તારવે નાન્ય. [ ] કારેલું.
મિત્ના ના. [૪૦] પ્રેમિલા. ત્રિવાર ન. [૪૦] તે નામનો
વંમર ન. [7] બ્રહ્મદત્ત. કવિ.
મથા નાન્ય. [ 7 ] ભજન,
ભક્તિ. મનન. fસરા ના. [૪૦] ખીચડી. નીમીયર ન. [ 7 ] જમાઈ,
મરદ ન. [૪૦] ભરત. પરત.
મન નાચ. [૪૦] ઘર, મકાન. ગુવ ન. [૪૦] યુવાન.
ભવન, जुवाण મયર નર. [૪૦] ભાઈ.
સન્થ નાખ્યું. [તo] ૧. શાસ્ત્ર,
૨. હથિયાર. મન ન. [૪૦] માર્ગ.
સન નાન્ય. [ 7 ] શરણ. વરવા નાચ. [તo] રક્ષણ.
સા' નાન્ય. [તo ] શાક. રાય ન. [ તo] રાજા.
fણવત્તા ના. [1] શ્રીકાંતા. रायाण
fક્ષય ન. [1] સિંહ. HERી ના. [તo] સાકર, સ૨ ન. [૪] સગર નામનો સુમ ન. [તo ] સુભટ. અમદ, રાજા..
સુદ નાન્ય. [a૦ ] સુખ. મુd. ગ્લાદુ નાન્ય [૨૦] ઝાડ.
દિયય નાન્ય. [૪૦] હૃદય.
# g [10] કરનાર.
યUg [] કૃતજ્ઞ. ત્રી [૪૦] સારું, સુંદર, થાતુ [૪૦] દયાળુ. તાડ [ 1 ] દેનાર.
રિયા: [ 7 ] લાંબા આયુષ્ય
વાળું વંદુ [] ઘણું. 7ઝાનુ [૪૦] શરમાળ.
મુ [ 1 ] જાતે ઉત્પન્ન થયેલ. સી૩ [૪૦] સ્વાદિષ્ટ
રિસ [ 7 ] આવું. #ાર [૪૦] કરનાર. #UT [7] કાણું. થT [ ] ઘણું. વવવ [તo ] ચોખું. વાયા [તo] આપનાર.
મકારાન્ત
ઘાન [a૦ ] ધોળું. પત્નિ [૨૦] પહેલું. પારક્કર [૪૦] પારકું. વીમ [] બીજું. મામા [ તo ] ભાગ્યશાળી. રત્ત [ત ] રાતું.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #70

११३
११४
ડ્રો [d૦] આમ
તો [૪૦] આમતેમ. ફૂદ [૪૦] અહીં.
É [ 7 ] કેમ ? કર્દિ [ 7 ] કયાં. તો [૪૦] તેથી, તે પછી તદેવ [ ] તેમજ
અવ્યયો.
ત્તિ [તo ] ઇતિ, એમ. નમો [ 7 ] નમસ્કાર હો. ??[૪૦] અરે.
a [તo ] પેઠે. દે[ 10 ] હે, એ. HH [R૦ ] સાથે.
ધાતુઓ.
મામ્ =આવવું. ૩થા[R] ઉઘાડવું. ૩+ઠ્ઠા [૪૦] ઉઠવું. ૩+ાર [૪૦] ઉતારવું. g[ [ તo ] ખોદવું. વૃUT U [૨૦] ખણખણ
અવાજ કરવો. મામ્ [૧૦] જવું. flv [ત ] ગ્રહણ કરવું, પકડી
લેવું. વવ+ [ ] ચાખવું. VT [R૦ ] નાચવું. fr+ાન [] નિહાળવું, જોવું. નામ્ ત ] નાસવું. થ [ રે ] થાકવું, કંટાળવું. લિમ્ [ 7 ] દેખાવું. થાત્ [૪૦] દોડવું. (એક
વચનમાં )
પ+{ [ 1 ] ફેલાવું. પૌડુ [ 7 ] પીડવું. વત્ [ ] બળવું. યુદ્દ [૪૦] જાણવું. વે રે ] બેસવું. મેનવું રે ] ભેળવવું. મદ્ [૩૦] માણવું. મુ% [ 7 ] મૂકવું. નમ્ [૫૦] રમવું. ન [૪૦] લાગવું, વળગવું.
[7૦ ] લેવું. પ+વ+ [7] પ્રવેશ કરવો. વિ+[ [ a૦ ] વિહાર કરવો. સુતિ ] સુવું. fÉ [ a૦] હિંડવું, જવું, ચાલવું.
કૃદન્તો
ભૂત કૃદત્ત માય વર્તે[+] આવ્યું, તુ ક્ષo fa] દીઠ દીઠેલું. આવેલું.
દમ તૃ૦ [૫] પડ્યું, પડેલું. ૩યાવિ વર્ષ૦ ઉઘાડ્યું, ઉઘાડેલું.
છિદ્મ વર્ષo [પૂ] પુછ્યું, વિ વર્ત. [૩ + ] ઉછ્યું, ઉઠેલું.
નિમ ૦ [ વન્] બળ્યું, ક્રમ શર્મ. [] કર્યું, કરેલું.
બળેલું. મામ વેતૃ૦ [મ્ ] ગયું, ગએલું. વિઠ્ઠ વાર્ત- [વે ] બેઠું. બેઠેલું. ગ્રામ # [ઘ] ચાખ્યું, ચૌદ વર્o [fa] બીક ચાખેલું.
પામ્યું, બીક પામેલું. ગમ સં. [ના] જન્મેલું, મકમ શi૦ [૫] મૂકવું. જખ્યું થયું.
મૂકેલું. ૪૬ [] બળેલું, બળ્યું.
ની વાતું. [7] લાગેલું, તાંદસ વર્ષo [ તો] તોડ્યું,
લાગ્યું. ન તોડેલું.
મુ તું[મુન ] સૂકાયું, થમ નં[ ] થાક્યું,
સૂકાયેલું. થાકેલું.
સુર વસતું [ સુવું] સૂતું, સૂતેલું
હેત્વર્થ કૃદન્ત જેનું[ 1 ] લેવાને. [ frvç È] ૪િ [4] વાંદવાને, ન૯િ [7] લેવાને.
dils[@] કરવાને.
સંબંધક ભૂત કૃદન્ત. friા [fr] ગ્રહણ કરીને,
[] નાચીને. પકડીને.
વિઝન [ ] દોડીને.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #71

पडमाण | ५७.
हसन्त
। सतुं.
૪થી
११५
११६ नमिऊण [ नम्] नभीन. सोच्चा[ त०] [सुण ] सामणीन.
નરજાતિનાં રૂપો. बुज्झा [ त०] [ बुह् ] पीने. हसिउण [ हस् ] सीन.
રંકારાન્ત मेलविऊण [ भेलव् ] भगवान. काऊण [ कर ] अरीने.
मणि . वर्तमान हन्त.
मेवयन.
બહુવચન खणखणंत मम अवा भमन्त ममतुं.
૧લી मणी.
मणउ, मणओ, मणिणो, मणी. माणन्त भातुं, भोगवतुं.
मणि.
मणिणो, मणी. थक्कन्त थातु
..| ई पामत. पडेन्त हरिसेमाण।
૩જી मणिणा.
मणीहि, मणीहिं, मणीहिँ.
मणिणो, मणिस्स. मणीण, मणीणं बलन्त अग. भणन्त (भपातुं, जोबत.
પમી मणिणो, मणित्तो, मणी. मणित्तो, मणीउ, मणीओ,
मणीओ, मणीहिन्तो. मणीहिन्तो, मणीसुन्तो योग्यार्थ - विध्यर्थ हन्त.
ही मणिणो, मणिस्स मणीण, मणीणं. अब्ब करणीय कर्म० ४२वा योग्य, २
भी मणिम्मि
मणीसु, मणीसुं. सुणिअव्व कर्म० सांभगवा યોગ્ય, સાંભળવું जाणणीय कर्म० | वा योग्य,
संबोधन हे मणी ! मणी ! हे मणउ ! मणओ ! मणिणो ! __maj
मणी ! हिंडिअव्व कर्म० भाव० ४ा जाणणिज्ज
૩કારાન્ત योग्य, मे. रमणीय कर्म० कर्त० २भवा योग्य, काअव्व कर्म० ४२वा योग्य २j રમવું જોઈએ, મનોહર.
तरू सोऽ.
१सी तरू.
तरवो, तरउ, तरओ, तरुणो, तरू. (हत्व, संबंसने अव्व कज्जं कर्म० ४२वा योग्य, अर्थ,
२७ तरुं.
तरुणो, तरू. प्रत्यय ५२ छता कर्नो
म. का थाय छे.) किच्च कर्म० ३२वा योग्य आर्य,
उ® तरुणा,
तरूहि, तरूहि, तरूहिँ. दायव्व कर्म० हेवायोग्य, हे म.
४थी तरुणो, तरुस्स. तरूण, तरूणं. सोऽ. देज्ज, दिज्ज कर्म० हेवा योग्य,
भी तरुणो, तरुत्तो, तरूउ, तरुत्तो, तरूउ, तरूओ, तरूहिन्तो, अणिज्ज अणीय हान.
तरूओ, तरूहिन्तो.. तरूसुन्तो. D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof
शोऽने.
ज्ज-य

Page #72

ઢી
तरुणो, तरुस्स.
૭મી
तरुम्मि.
संबोधन हे तरू ! तरु !
૧લી
૨
3
૪થી
૫મી
ટ્વી
૭મી
दहिं.
दहिं.
૧લી
૨
30
दहिणा.
दहिणो, दहिस्स.
दहिणो, दहित्तो, दहीउ,
दहीओ, दहीहिन्तो.
दहिणो, दहिस्स
दहिम्म
संबोधन हे दहि !
११७
खेडवयन.
बिन्दु.
बिन्दु.
बिन्दुणा.
નાન્યતર જાતિના રૂપો.
ફેંકારાન્ત
दहि.
तरूण, तरूणं.
तरूसु, तरूसुं
हे तरवो ! तरउ ! तरओ ! तरुणो ! तरू !
दहीइ. दहीई. दहीणि.
दही, दही, दहीणि.
दहिहि, दहिहिं, दहिहिं.
दहीण, दहीणं
दहित्तो, दहीउ, दहीओ, दहीहिन्तो, दहीसुन्तो दहीण, दहीणं.
दहीसु, दहीसुं.
हे दही ! दही ! दहिणि !
उठारान्त
बिन्दु.
બહુવચન
बिन्दूइ, बिन्दूई, बिन्दूणि.
बिन्दूइ, बिन्दूई, बिन्दूणि.
बिन्दूहि, बिन्दूहि, बिन्दूहिं.
૪થી
૫મી
૧લી
ટ્વી
बिन्दुणो, बिन्दुस्स बिन्दुम्मि. संशोधन हे बिन्दु !
૭મી
૨જી
3
૪થી
૫મી
ઢી
૭મી
बिन्दुणो, बिन्दुस्स बिन्दुणो, बिन्दुत्तो,
बिन्दूण, बिन्दू. बिन्दुत्तो, बिन्दूड, बिन्दूओ, बिन्दूउ, बिन्दूओ, बिन्दूहिन्तो. बिन्दूहिन्तो, बिन्दूसुन्तो.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
११८
अमुणा, अमुस्स. अमुम्म, अयम्म, इम्म
संबोधन हे अमु ! अमू !
સર્વનામનાં રૂપો.
કારાન્ત
अमु.
नर भति
अमू, अयं.
अमुं.
अमुणा.
अमुणो, अमुस्स.
अमुणो, अमुत्तो, अमूड, अमूओ, अमूहिन्तो.
बिन्दूण, बिन्दूणं. बिन्दुसु, बिन्दूसं.
हे बिन्दूइ ! बिन्दूई ! बिन्दूणि !
अमवो, अमउ, अमओ, अमुणो,
अमू.
अमुणो, अमू.
अमूहि, अमूहि, अमूहिं.
अमूण, अमृणं. अमुत्तो, अमूड, अमूओ, अमूहिन्तो, अमूसुन्तो. अमूण, अमूणं. अमूसु, अमूसुं.
अमवो ! अमउ ! अमओ ! अमुणो ! अमू !

Page #73

१२० ४थी सुगन्धिणो, सुगन्धिस्स. सुगन्धीण, सुगन्धीणं. ५भी सुगन्धिणो, सुगन्धित्तो, सुगन्धित्तो, सुगन्धीउ, सुगन्धीओ,
सुगन्धीउ, सुगन्धीओ, सुगन्धीहिन्तो, सुगन्धिसुन्तो.
सुगन्धीहिन्तो. ६४ सुगन्धिणो, सुगन्धिस्स. सुगन्धीण, सुगन्धीणं.
भी सुगन्धिम्मि. सुगन्धिसु, सुगन्धीसुं. संबोधन हे सुगन्धि ! सुगन्धी ! हे सुगन्धउ ! सुगन्धओ !
सुगन्धिओ ! सुगन्धी !
નાન્યતર જાતિ
નાન્યતર જાતિ १बी अमुं, अह. अमूइ, अमूई, अमूणि. अमुं.
अमूइ, अमूई, अमूणि. अमुणा.
अमूहि, अमूहि, अमूहिँ. ४थी अमुणो, अमुस्स. अमूण, अमूणं.
अमुणो, अमुत्तो, अमूउ, अमुत्तो, अमूउ, अमूओ, अमूओ, अमूहिन्तो. अमूहिन्तो, अमूसुन्तो
अमुणो, अमुस्स. अमूण, अमूणं. भी अमुम्मि, अयम्मि, अमुसु, अमूसुं.
इयम्मि. संबोधन हे अमु ! अमूइ, अमूई, अमूणि.
વિશેષણનાં રૂપો.
રૂકારાન્ત सुगन्धि.
નરજાતિ. मध्ययन.
બહુવચન १बी सुगन्धी.
सुगन्धउ, सुगन्धओ, सुगन्धिणो,
सुगन्धी. २७ सुगन्धि.
सुगन्धिणो, सुगन्धी. उ® सुगन्धिणा. सुगन्धीहि, सुगन्धीहिं, सुगन्धीहिँ.
૪થી પમી
१वी सुगन्धि. सुगन्धीइ, सुगन्धीइं, सुगन्धीणि. सुगन्धि.
सुगन्धीइ, सुगन्धीई, सुगन्धीणि. उ® सुगन्धिणा. सुगन्धीहि, सुगन्धीहिं, सुगन्धीहिँ.
सुगन्धिणो, सुगन्धिस्स. सुगन्धीण, सुगन्धीणं. सुगन्धिणो, सुगन्धित्तो, सुगन्धित्तो, सुगन्धीउ, सुगन्धीओ, सुगन्धीउ, सुगन्धीओ, सुगन्धीहिन्तो, सुगन्धीसुन्तो.
सुगन्धीहिन्तो. ही सुगन्धिणो, सुगन्धिस्स. सुगन्धीण, सुगन्धीणं. भी सुगन्धिम्मि. सुगन्धीसु, सुगन्धीसु. संबोधन हे सुगन्धि ! हे सुगन्धीइ ! सुगन्धीइं!
सुगन्धीणि !
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #74

१२१
१२२
કારાન્ત શબ્દ
बहु
ही बहुणो, बहुस्स. भी बहुम्मि. संबोधन हे ! बहु !
बहूण, बहूणं. बहूसु, बहूसुं. बहूइ, बहूई, बहूणि.
નરજાતિ. એકવચન.
બહુવચન १४ी बहू
बहवो, बहउ, बहओ, बहुणो, बहू. २७ बहुं.
बहुणो, बहू. बहुणा
बहूहि, बहूहि, बहूहिँ, ४थी बहुणो, बहुस्स. बहूण, बहूणं.
बहुणो, बहुत्तो, बहूउ, बहुत्तो, बहूउ, बहूओ, बहूहिन्तो,
बहुओ, बहूहिन्तो. बहूसुन्तो. हट्ठी बहूणो, बहूस्स. बहूण, बहूणं. भी बहुम्मि.
बहूसु, बहूसु. संबोधन हे बहू ! बहु ! हे बहवो ! बहउ ! बहओ !
बहुणो ! बहू !
પમી
પ્રાકૃત વાક્યો. अत्थि अयोज्झा णयरी । तत्थ जियसत्तू निवई । तस्स पुत्तो जाओ अजिओ त्ति नाम बीओ तित्थयरो । तस्स भाई सगरो नाम चक्कवट्टी । तस्स कुमारो जण्ह आसि । गओ सो अट्ठावयगिरिम्मि । तत्थ वन्दिऊण जिणिन्दे पुच्छिओ मंती जण्हुणा कुमारेण:-"केण कारियं अमुं जिणमन्दिरं ?" कहिआ तेण मन्तिणा भरहस्स चक्कवट्टिणो कहा । तं सुणिऊण भणियं जण्हुणा:-"अम्हे वि अन्नं गिरि ढण्ढोल्लिऊण तत्थ मन्दिरं कारवेमो" । मणुस्सेहि कहिअं-"निवई ! एरिसो नत्थि अन्नो गिरी" । जण्हुणा भणिय:-"जइ एवं, ता अमुस्स गिरिस्स रक्खणं करेमो" । सव्वे सगरस्स पुत्ता दंडं गिण्हित्ता गिरिस्स पासेसु लग्गा खणिउं । दंडो फणीणं भवणेसु लग्गो । बीहिआ फणिणो । गया ते सव्वे फणीण पई । कहिअं च:-"सामि ! अम्हाणं भवणाई केणावि तोडिआइ।" सो वि उढिओ। आगओ तत्थ, जत्थ सगरस्स पुत्ता अहेसि, भणियं च:-"अरे ! कि कयं तुब्भेहिं ? कहं अम्हाणं भवणाइँ तोडिआइँ ?" ||
अहवा जं च कायव्वं तं कयमेव सामिणा । गुंजंता महुरं भमन्ति भमरा झाडाउ झाडं तया ।
નાન્યતર જાતિ.
२७
बहुं. बहुणा. बहुणो, बहुस्स बहुणो, बहुत्तो, बहूउ, बहूओ, बहूहिन्तो.
बहूइ, बहूई, बहूणि. बहूइ, बहूई, बहूणि. बहूहि, बहूर्हि, बहूहिँ. बहूण, बहूण. बहुत्तो, बहूउ, बहूओ, बहूहिन्तो, बहूसुन्तो.
૫મી
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #75

१२३
ગુજરાતી વાક્યો. હું ભજન કરીશ હરિનું સદા સુખે. पशु, पंजा, वन, वृक्ष, निहायi. મારું તો હૈયું ગુરુ ! જ્ઞાનમાં આજ લાગ્યું. કયારે સમરીશ પ્રભુ ? હવે તું ક્યારે સમરીશ પ્રભુ ? २ हेव ! भुरारि ! प्रभु ! १२५ तमाएं मारे. છૂટે નહિ ગાંઠ લાગી તે, તમારી સાથે મારી જે. प्रभु ! भने मधु सुपहाधु, ९५, पुत्र, अन्न, धन धु. સર્પનાં માથાપર મણિ હોય છે.
१२४ चउत्थं पगरणं.
पयाणं समासा.
पं च ती सो पा ढो. १.द्वन्द्वसमास:
माअं बप्पं च वन्दामि, माअ-बप्पे वन्दामि. हत्था पाया य धोया, हत्थ-पाया धोया. हत्थी घोडा रहा उट्टा य जुद्धे धावन्ति,
हत्थि-घोडा-रह-उट्टा जुद्धे धावन्ति. २. तत्पुरुष समास:अ. तृतीया तत्पुरुष समास:दोरेण सिव्विअंदोर-सिव्वि कप्पडं पहिरइ. गुरुणा कहिया गुरु-कहिआ कहा सुणिआ. छुरियाए कट्टिअं-छुरिआ-कट्टिअं सागं रन्धेभि. आ. यतुर्थी तत्पुरुष समास:
खंभाय कटुं-खंभ-कट्ठ आणीयं. पडिमाए सीला-पडिमा-सीला मिल्लिआ. इ. पंयमी तत्पुरुष समास:
वग्धत्तो बीहिओ वग्घ-बीहिओ बालो धावइ.
झाडत्तो पडिअं-झाड-पडिअं फलं खाएसि. ई. ५४ी तत्पुरुष समास:
रामस्स भारिया राम-भारिया सीया गया.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #76

१२५ कारवेल्लस्स सागं कारवेल्ल-सागं आणेमो. 3. સપ્તમી તત્પરુષ સમાસઃ
जुद्धे कुसलो जुद्ध-कुसलो कया होइज्जिहिसि ? *. પ્રાદિ તત્પરુષ સમાસઃ
સા-પુત્તો સુ-પુત્તો, પુત્તો-ટુ-ડો. दु-पुत्ताओ सु-पुत्तो सारो. દ નગ્ન તત્પરુષ સમાસઃन सच्चा-अ-सच्चा भासा न भासियव्वा. न धम्मो-अ-धम्मो न आयरियव्वो.
કર્મધારય તપુરુષ સમાસઃ૧. સમાનાધિકરણ કર્મધારય સમાસઃ-—
गंगा नई-गंगा-नई हिमालयत्तो पव्वयत्तो
=हिमालय-पव्वयत्तो णीहरइ. ૨. વિશેષણવિશેષ્ય કર્મધારય સમાસઃ
રસ્તો થોડો રત્ત-થોડો ઘાવ.
धउलो हत्थी धउल-हत्थी तलावे पडिओ. ૩. વિશેષણવિશેષણ કર્મધારય સમાસઃ—
मे बहुँ खारं बहु-खारं जलं चक्खिअं. ૪. વિશેષણ ઉત્તરપદ કર્મધારય સમાસઃ—
कमलं व कोमलो कमल-कोमलो तव हत्थो होइ. ૫. ઉપમાનોત્તરપદ કર્મધારય સમાસઃ-૧ લો પ્રકાર,
अज्ज तव मुहं एव चन्दो मुह-चन्दो देक्खिओ. ૬. ઉપમાનોત્તરપદ કર્મધારય સમાસઃ-૨જે પ્રકાર:
मुहं कमलं व मुह-कमलं विकसइ.
१२६ ૭. પહેલી અને પછી થતી ક્રિયાવાળો કર્મધારય :
पढमे हाओ पच्छा जेमिओ-पहाअ-जेमिओ गओ ૮. દ્વિગુ કર્મધારય સમાસઃ
नवण्हं टंकाणं समूहरूवेण तोलेण तोलिअं घयं देमि-नव-टंकाए तोलिअं घअं देमि. पंचण्हं सेराणं समूहरूवेण तोलेण तोलिअं तेल्लं आणीअं-पंच-सेराए तोलिअं तेल्लं आणीअं.
ગુજરાતી વાક્યો હું રાજા, બ્રાહ્મણ અને આચાર્યને નમ્યો. હાથે તોડેલું ફૂલ હું સૂછું છું. કાળીદાસ કવિએ કરેલું શાસ્ત્ર ભણું છું. સિંહથી બીએલી સરલા માને યાદ કરે છે. રાજાના ઘોડાઓ રથના ભારથી ચાલશે નહીં. અમે સારા ઘોડાની અને ખરાબ ઘોડાની પરીક્ષા કરી. દુર્જનોની પ્રશંસાથી અપ્રશંસા જ સારી. છરીની તીણી ધાર વડે લાકડું કાપ્યું. તારું વસ્ત્ર ભમરા જેવું કાળું છે. અમે સગર રાજાને જ પિતા તરીકે વંદન કરીએ છીએ. તમે નવટાંક મધ ક્યાંથી મેળવ્યું ? અમે સાત આંબાનું ઝૂમખું અને આઠ બાવળો જોયાં.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #77

१२७
छत्ती सो पा ढो.
3. जहुव्रीहि समास:
अ. समानाधिकरण बहुव्रीहि समास:
मिट्ठो सहो जस्स, तं मिट्ठ- सद्दं गीअं गामि.
दढो धम्मो जस्स, सो दढ-धम्मो,
तं दढ - धम्मं गुरुं वन्दामि .
दढं सीलं जो, सा दढ-सीला,
दढ - सीला सीया रामं मिल्लिआ.
रक्तं मुहं जस्स, सो रत्त-मुहो वाणरो कुद्देइ.
आ. व्यधिकरण महुव्रीहि समास:
हत्थे दंडो जस्स, सो दंड - हत्थो कुंभारो धावइ.
मोरो धजे जस्स, सो मोर- धजो,
चन्दो सीसे जस्स, सो चन्द - सीसो,
मोर-धजो रायाणो चन्द-सीसं देवं वन्दइ.
इ. उपमान पूर्वप जहुव्रीहि समास:
चन्दो इव मुहं, जीए, सा चन्द-मुही बाला गया. कमलाई इव नेत्ताइं जस्स, सो कमल-नेत्तो बालो जाइ.
ई. आहि जहुव्रीहि समासः -
विगओ मलो जस्स, सो वि-मलो, तं विमलं जिणं वन्दामो.
१२८
धम्मो जस्स, सो सु
सुडु
उ. नग् जहुव्रीहि समासः -
न अस्थि सच्चं जाए, सा अ-सच्चा,
अ- सच्चा भासा न भासियव्वा.
न अस्थि कलंकं जम्मि, सो अ-कलंको,
अ-कलंक अ-दोसं महावीरं नमीअ.
४. अव्ययीभाव समासः -
- धम्मो सामी विहरड़,
ऊ. सहार्थ जहुव्रीहि समास:
पुत्त्रेण सह - स पुत्तं पिअरं देक्खिमो.
घरे घरे पड़-घरं साहवो गच्छन्ति.
दिणे दिणे पड़-दिणं वडन्ति माणवा.
૫. એકી સાથે એકથી વધારે સમાસોઃ—
भरिय-महुर- दुद्ध-दहि-घय - तंब - वासणो गोपालबिट्टो नयर- दुवारे पविसइ.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
अ. दुद्धं च दहिं च घयं च दुद्ध- दहि-घयाणि [ समासः ]
आ. तंबस्स वासणाणि तंबवासणाणि [ षष्ठी तत्पुरुषः ] इ. महुराणि च ताणि दुद्ध-दहि-घयाणि - महुर- दुद्ध-दहिघयाणि [विशेषण विशेष्य दुर्मधारय समासः ]

Page #78

१२९
१३० स त्त ती सो पा ढो. સમાસો, સંધિ અને સંખ્યાવાચક શબ્દો. સમજૂતી :
મનનો વિચાર બીજાને જણાવવા માણસો બોલે છે. તે ભાષા કહેવાય છે.
ભાષામાં ઉતારેલા વિચારસંગ્રહને ગ્રંથ, પ્રબંધ, પુસ્તક વગેરે કહેવાય
છું. મદુર-દુદ્ધ-દિ-ધયા તંવ-વાસUnifor="દુ-ફુદ્ધિ
દિ--તંવ-વાસUITળ [ષષ્ઠી તપુરુષ સમાસઃ] ૩. રિયfor Hદુર-દુદ્ધ-દિ-જય-તંત્ર-વીસUTTfor
નેTEસો મરિય-મદુર-દુદ્ધ-દિ--તંવ-વાસો . . વાત્ર વિશે ગોવાત-વિ [ષષ્ઠી તત્પરુષ:] સા. નરમ્ય કુવા નીર-કુવાર [પછી તપુરુષઃ]
ગુજરાતી વાક્યો. કાળા મુખવાળો વાંદરો ઘરેઘર કૂદે છે. હાથમાં લાકડીવાળો છોકરો મોર સાથે સારા માણસોવાળી સભામાં જાય છે. ધર્મમાં ચિત્તવાળો રાજા ધોળા રંગવાળું કપડું પહેરે છે. મધુર વચનોવાળો ઋષિકુમાર ભરતને મળ્યો. શુદ્ધપરિણામવાળા, જાણેલ છે શાસ્ત્રોનો અર્થ જેઓએ, તથા તપ અને સંયમવડે ભાવિત આત્માવાળા મુનિઓ દરેક ગામે વિહાર કરે છે. સાધુનાં વચન વડે ઉત્પન્ન થયેલું છે જ્ઞાન જેને, એવો રાજકુમાર આંબા અને લિંબડાના સમૂહવાળાં વનમાં ગયો.
ગ્રંથના ભાગોને પ્રકરણ, પરિચ્છેદ, અધ્યાય કે પાઠ કહેવાય છે. ભાષામાં એક અર્થ પૂરો સમજાય તેવી ભાગને વાક્ય કહે છે.
વાકયે પદોનું બનેલું હોય છે. અર્થાત વાક્યમાં વપરાયેલા શબ્દો તે પદો કહેવાય છે.
પદોનો વિચાર જેમાં પદ્ધતિસર કરવામાં આવ્યો હોય, તેને વ્યાકરણશાસ્ત્ર કહે છે.
ભાષાનાં બંધારણનો જેમાં વિચાર કરવામાં આવ્યો હોય તેને સાહિત્યશાસ્ત્ર કે અલંકારશાસ્ત્ર કહે છે.
જેમાંથી કાંઈક અર્થ નીકળતો હોય એવા શબ્દોને નામની કે ક્રિયાપદની વિભક્તિ લાગીને પદો બને છે. એ પદોનો જ વાક્યમાં ઉપયોગ થાય છે.
પદો છ જાતના છે : નામ, સર્વનામ, વિશેષણ, કૃદન્ત, અવ્યય અને ક્રિયાપદ.
તેમાંના પહેલાં પાંચ જાતના પદોને જો કે નામની વિભક્તિ લાગેલી જ હોય છે, પરંતુ અવ્યયને લાગીને ઉડી જાય છે. છેલ્લાને ક્રિયાપદની વિભક્તિ લાગે છે. માટે એ છએ જાતનાં પદો છે.
ભાષાઓ જગતમાં ઘણી છે. પરંતુ આ પુસ્તકમાં પ્રાકૃત ભાષાનો
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #79

१३१
१३२ વિચાર કરવામાં આવ્યો છે, જેને મહારાષ્ટ્ર પણ કહેવામાં આવે છે.
૩. બહુવ્રીહિ સમાસના મુખ્ય પ્રકારો :સંસ્કૃત અને તેની સાથે સંબંધ રાખતી પ્રાકૃત વગેરે ભાષાઓની
૧. સમાનાધિકરણ બહુવ્રીહિ. | ૪. નગુ બહુવ્રીહિ. રચનામાં સમાસોનો ઉપયોગ ઘણો વધારે છે. તેથી તે સંબંધી કંઈક ખ્યાલ
૨. વ્યધિકરણ બહુવ્રીહિ. ૫. પ્રાદિ બહુવ્રીહિ. આપવા આ પાઠો આપવામાં આવ્યા છે.
૩. ઉપમિત બહુવ્રીહિ.
૬. સહાર્થ બહુવ્રીહિ. વાક્યોમાં છૂટાં પદો પણ વપરાય છે, તેમ કેટલાક છૂટાં પદોનું એક
૪. અવ્યયીભાવના પ્રકારો :- ૧. નિત્ય અવ્યયી ભાવ. પદ બનાવીને પણ વપરાય છે. અર્થાત્ “અનેક પદોના એક સમૂહને સમાસ
૨. અનિત્ય અવ્યયી ભાવ. કહે છે.' દાખલા તરીકે :
સમાસમાં ખ્યાલ રાખવા જેવા ઉપયોગી ખાસ શબ્દો :देवस्स राया पणमइ, देवराया पणमइ सारा बाला पढन्ति, सारबाला पढन्ति.
૧. પૂર્વપદ-આગલું પદ. | ૭. અનિત્ય સમાસ-સમાસ અને રેવણ અને જથા એ બે પદો અને સારા અને યાત્રા એ બે પદોનો
૨. ઉત્તરપદ-છેલ્લું પદ.
છૂટાં પદો બન્ને વપરાય. સમાસ થઈ એક પદ થયા છે.
૩. અન્યપદ-સમાસમાં વપરા- | ૮. વિગ્રહ-અર્થ સમજાવવા માટે
યેલાં પદો સિવાયનું પદ. સમાસમાં વપરાયેલા શબ્દો ભાષાનું બંધારણ જોતાં સમાસોના અનેક પ્રકારો છે. તો પણ ઘણા
૪. મુખ્ય પદ-ક્રિયાપદ સાથે છૂટા પાડવા. ખરા પ્રકારોનો ૪ પ્રકારમાં સમાવેશ કરવામાં આવેલો છે.
સંબંધ ધરાવતું પદ
સમાસ વિધિ-સમાસ થવાથી ૧. દ્વન્દ ૨. તત્પરુષ. ૩. બહુવ્રીહિ. ૪. અવ્યયીભાવ.
૫. ગૌણપદ-ક્રિયાપદ સાથે
શબ્દોમાં થતા ફેરફારો. ૧. દુન્દુ સમાસના ઇતરેતર દ્વન્દ્ર અને ૨. સમાહાર દુન્દુ એવા બે
સીધો સંબંધ ન રાખતું પદ. ૧૦. સમાસાતવિધિ-સમાસ પ્રકાર છે.
નિત્ય સમાસ-સમાસ જ
થયા પછી સમાસને અંતે ૨. તપુરુષના મુખ્ય પ્રકારો નીચે પ્રમાણે છે :
વપરાય. જેનો વિગ્રહ ન
થતા ફેરફાર. થાય.
૧૧. સમાસમાં જાતિ વિચાર. ૧ દ્વિતીયા તત્પરુષ.
૧ સમાનાધિકરણ કર્મધારય. ૨ તૃતીયા તપુરુષ. ૨ વિશેષણ અને વિશેષ્યનો
સમાસને લગતા નિયમો :૩ ચતુર્થી તસ્કુરુષ.
કર્મધારય. ૪ પંચમી તપુરુષ. ૩ વિશેષણ ઉત્તરપદ કર્મધારય.
૧. દ્વન્દ સમાસ :૫. ષષ્ઠી તપુરુષ. ૪ વિશેષણ જ વિશેષ્ય કર્મધારય.
૧ પહેલી વિભક્તિમાં વપરાયેલા બે કે તેથી વધારે નામપદોના ૬ સપ્તમી તપુરુષ. ૫ ઉપમાન ઉત્તરપદ કર્મધારય.
સમાસને દ્વન્દ સમાસ કહેવો. ૬ ઉપમાન ઉત્તરપદ કર્મધારય. ૭ પ્રાદિ તપુરુષ. ૭. પહેલી અને પછીથી થતી
૨ દ્વન્દ સમાસમાં બધાં પદો મુખ્ય હોય છે. ૮ નનું તપુરુષ.
- ક્રિયાનો કર્મધારય ૯ કર્મધારય તપુરુષ. ૮ દ્વિગુ કર્મધારય.
૩ દ્વન્દ સમાસના વિગ્રહમાં દરેક નામને પહેલી વિભક્તિ લાગે D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #80

*
૫
૧.
૨.
१३३
છે. ને દરેક પદની વચ્ચે ૬ કે ય ઉભયાન્વયી અવ્યય મૂકાય છે. હત્યા ય પાવા ય, હત્ય-પાયા.
દ્વન્દ્વ સમાસમાં છેલ્લા નામની જાતિ આખા સમાસની જાતિ ગણાય છે.
ઇતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ બહુવચનમાં, અને સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ એક વચનમાં હોય છે.
૨. તત્પુરુષ સમાસ :—
બીજીથી સાતમી સુધીની વિભક્તિ જેને લાગી હોય, એવું પૂર્વપદ, પહેલી વિભક્તિવાળાં ઉત્તરપદ સાથે સમાસ પામે છે. તે દ્વિતીયા તત્પુરુષ સમાસથી માંડીને સપ્તમી તત્પુરુષ સમાસ સુધી કહેવાય છે.
તત્પુરુષ સમાસમાં ઉત્તરપદ મુખ્ય હોય છે. એટલે જાતિ, વચન, વિભક્તિ ઉત્તરપદ પ્રમાણે આખા સમાસને લાગે છે.
૩. નસ્ તત્પુરુષ -7 અવ્યય સાથે નામનો સમાસ થાય છે. તેને નક્ તત્પુરુષ સમાસ કહે છે.
કોઈપણ સમાસમાં વપરાયેલા 7 અવ્યય પછી સ્વર આવે, તો તેનો અન્ થાય છે અને વ્યંજન આવે તો તેનો ૪ થાય છે.
૪. પ્રાદિ તત્પુરુષ :—પ્રાદિ એટલે ઉપસર્ગો, ઉપસર્ગ સાથે નામનો તત્પુરુષ સમાસ થાય છે. તે પ્રાદિ તત્પુરુષ સમાસ કહેવાય છે. ૫. કર્મધારય તત્પુરુષ સમાસ :—
૧. કર્મધારય સમાસમાં ઘણે ભાગે બન્ને પદો એક સરખી વિભક્તિમાં વપરાયેલા હોય છે. તેથી સામાન્ય રીતે આ
१३४
સમાસ સમાનાધિકરણ જ હોય છે.
૨. એક વિભક્તિમાં વપરાયેલાં નામોનો ઉત્તરપદની મુખ્યતાવાળો સમાસ, સમાનાધિકરણ કર્મધારય સમાસ કહેવાય છે. गंगानदी.
૩. પૂર્વપદ વિશેષણ હોય અને ઉત્તરપદ વિશેષ્ય હોય,
ત્યારે વિશેષણ વિશેષ્ય કર્મધારય સમાસ કહેવાય છે. વિદ્યુ નનં.
૪. પૂર્વપદ નામ હોય અને ઉત્તરપદ સમાન ગુણ જણાવનાર પદ હોય, ત્યારે વિશેષણ ઉત્તરપદ કર્મધારય સમાસ કહેવાય છે. મન-જોમનો દો.
(ચંદ્ર જેવું સુંદર મુખ : આ વાક્યમાં ચંદ્ર : ઉપમાન છે. મુખ : ઉપમેય છે. સુંદર : બન્નેનો સમાનગુણ જણાવે છે. જેવું : સમાનતા સૂચક શબ્દ છે, અને આ રીતની ઘટનાવાળું વાક્ય ઉપમા કહેવાય છે.)
૫. વિશેષણનું પણ વિશેષણ પૂર્વપદમાં હોવાથી મુખ્ય વિશેષણ વિશેષ્ય તરીકે વપરાયેલ હોય, ત્યારે વિશેષણ જ વિશેષ્ય કર્મધારય સમાસ કહેવાય છે. વદુ-વારં
૬.
ઉપમાન ઉત્તર પદમાં હોય અને ઉપમેય પૂર્વપદમાં હોય ત્યારે ઉપમાન ઉત્તરપદ કર્મધારય સમાસ કહેવો. તેના બે પ્રકાર છે.
૧.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
ઉપમેયને ઉપમાન જ માનવું. તે મુદ્દે વ ન્યો મુદ્દો.
=

Page #81

૧.
૭. પહેલાં એક કાર્ય થયું હોય અને પછી બીજું કામ થયું હોય, એમ બતાવવા ઘણે ભાગે કૃદન્તોનો સમાસ થાય છે. તે પહેલી ક્રિયા અને પછીની ક્રિયાનો કર્મધારય તત્પુરુષસમાસ કહેવાય છે.
૩. બહુવ્રીહિ સમાસ :—
સમાસમાં વપરાયેલા ઉત્તરપદ અને પૂર્વપદ સિવાયનું અન્યપદ આ સમાસમાં મુખ્ય હોય છે. એટલે આખો સમાસ વિશેષણ બની જાય છે. અને અન્યપદ પ્રમાણે વિભક્તિ, વચન, તથા જાતિ આખા સમાસને લાગે છે. એ ખાસ ખ્યાલમાં રાખવું.
રૂ.
૩.
१३५
ઉપમાન સાથે ઉપમેયની સમાનતા કરવી. તે મુદ્દે મત્ત મુઃ-મનં.
મૈં =
૨. બહુવ્રીહિ સમાસનો વિગ્રહ “જે” સર્વનામને પહેલી સિવાયની દરેક વિભક્તિ લગાડીને કરી શકાય છે.
૫.
બન્ને પદો પહેલી વિભક્તિમાં હોય તો તે સમાનાધિકરણ બહુવ્રીહિ સમાસ કહેવાય છે. વઢો ધમ્મો નસ્ય, સો ૧૮-ધો મુળી.
૪. બન્ને પદો એક સરખી વિભક્તિમાં ન હોય પણ જુદી જુદી વિભક્તિમાં હોય, ત્યારે તે વ્યધિકરણ બહુવ્રીહિ સમાસ કહેવાય છે. ઠંડો થે નસ્ય, મો નંક-હો વુંમારો.
ઉપમાન પૂર્વપદ અને ઉપમેય ઉત્તરપદ હોય અને અન્યપદ મુખ્ય
૬. ન અવ્યય, પ્રાદિ ઉપસર્ગો અને મન્ન અવ્યય સાથે અન્ય પદની મુખ્યતાવાળો સમાસ થયો હોય, ત્યારે તે નગ્ બહુવ્રીહિ, પ્રાદિ બહુવ્રીહિ અને સહાર્થ બહુવ્રીહિ કહેવાય છે.
न होइ दोसो जम्मि, सो अ-दोसो वीरो पहू. વિઓ મતો નસ્ય, મો વિ-મતો નિળો. પુત્તળ સહ = સ-પુત્તો નાફ.
સમાસમાં માઁ નો મેં થાય છે.
૧.
१३६
હોય ત્યારે ઉપમિત બહુવ્રીહિ સમાસ કહેવાય છે. ઇન્દ્રો વ મુદ્દે ના", સા ઇન્દ્ર-મુઠ્ઠી વાળા.
2.
૪. અવ્યયીભાવ સમાસ :
અવ્યય અને નામનો સમાસ થઈ આખો સમાસ પણ ઘણે ભાગે એક જાતનું અવ્યયપદ બની જાય છે. તેથી તે અવ્યયીભાવ સમાસ કહેવાય છે.
સમાસ પામેલાં પદોનો વિગ્રહ થઈ શકે, તો તે અનિત્ય સમાસ કહેવાય છે.
गंगाए मज्झे मज्झे-गंगं नावा वहड़.
=
૩. સમાસ પામેલાં પદોનો વિગ્રહ ન થાય, તો તે નિત્ય સમાસ કહેવાય છે.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
घरे घरे गच्छइ = पड़-घरं गच्छइ.
પટ્ટ અને ઘરનો વિગ્રહ થતો નથી. પણ ઘરે ઘરે એમ કરીને સમાસનો અર્થ સમજાવવો પડ્યો છે.

Page #82

१३८
१३७ સંખ્યાવાચક શબ્દોના નિયમો.
૧. ગઠ્ઠાદ સુધીના સંખ્યાવાચક શબ્દો બહુવચનમાં વપરાય છે. અને
તેને પહેલી તથા બીજી વિભક્તિના પ્રત્યયો નથી.
૨. ચોથી તથા છઠ્ઠીના બહુવચનમાં છઠ્ઠ, ઇન્દુ, પ્રત્યયો જ લાગે છે.
૩. બાકીનાં રૂપો રેવ જેવા થાય છે. પરંતુ સુ પ્રત્યય પર છતાં ૩નો
v થતો નથી.
સંધિને લગતા નિયમો :– ૧. બે અક્ષરો મળીને થતા કોઈ પણ જાતના ફેરફારને સંધિ કહે છે. ૨. પ્રાકૃત ભાષામાં :
જુદાં જુદાં પદોમાં બે સ્વરો પાસે પાસે આવે, તો કોઈક વાર સંધિ કરી શકાય છે. અને કોઈક વાર એક પદમાં પણ બે સ્વરોની સંધિ થતી જોવામાં આવે છે. સંધિઓ નીચે પ્રમાણે થાય છે :. મ કે મ પછી, મ કે ૩ આવે તો, મા, રુ કે હું આવે તો , અને ૩ કે ૪ આવે તો , વિકલ્પ થાય છે. મ. ફુ કે પછી ડું કે હું આવે તો હું અને ૩ કે ૪ પછી ૩ કે ૪ આવે તો # વિકલ્પ થાય છે.
૪. પરંતુ
મ, વૃત્ત સ્વર પર છતાં તેની પૂર્વના સ્વર સાથે, અને ક્રિયાપદને અંતે આવેલા કોઈ પણ સ્વરની તેની પછી આવેલા
કોઈ પણ સ્વર સાથે, સંધિ થતી નથી. ૫. સમાસમાં હ્રસ્વનો દીર્ઘ અને દીર્થનો હૃસ્વ સ્વર કરી શકાય છે.
નામો. અO ન. [૪૦] ધન, વસ્તુ. ગુવાર નાન્ય. [૪૦ ] બારણું. માસી ના. [1] આશા, આશા.. હોર ન. [ તo] દોરો. # નાચ. [૪૦] લાકડું.
ઢોલ ન. [ તo] દોષ. #નાન્ય. [૨૦] કપડું.
યૂથ ન. [રે ] દીકરી. નંવ નાન્ય. [૪૦] કલંક, ડાઘ.
નડું ન. [7] નટ. નટ, પત નાન્ય. [7] ખેતર.
નિમિત્ત નાન્ય. [૩૦] કારણ, વાદમ ન. [ત૦] ગર્ભ.
હેતુ, પ્રયોજન. દિમ ના. [ત ] ગર્ભિણી.
વM ન. [ રે ] બાપ. Tદ નાન્ય. [ત ] ગ્રહણ,
વિટ્ટ ન. [૦] દીકરો, બેટો. ઘરણ. લાવી ના. [રે ] ગાય.
ITI ન. [૪૦] ભાષા,
બોલી. દિન. [ત ] ગૃહસ્થ, ઘરધણી જોવાલન ન. [૪૦] ગોવાળ,
રોહિm ન. [૪૦] તે નામની ગોપાત,
ગાય. નઈUત્તા ના. [ 7 ] યજ્ઞદત્તા
વસુભૂઝ ને. [તo] વસુભૂતિ નામની સ્ત્રી.
બ્રાહ્મણ. વ ન. [ ] પૈસા (ભાર).
વાસT નાન્ય. [ રે ] વાસણ. તUT ન. [૪૦] ઘાસ.
વિવાદ ન. [૪૦] વિવાહ, તોન ન. [૪૦] તોળવાનું સાધન.
લગ્ન.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #83

१४०
१३९ वंठ 1. [ दे०] 48ो पुरुष. सेर न. [ दे०] शेर. सालि न. [त०] sinR. सोमसम्म न. [ त०] सोमशा. सील नान्य. [त०] शायण सोमसम्मा ना. [त०] सोमश સદાચાર.
નામની છોકરી. सीस नान्य. [त०] माथु. संसग्ग 1. [त०] संसर्ग
अव्ययो. अन्नहा [त०] अन्यथा, जी पिव, मिव, । शत.
विव, विअ, णं प्राकृतभाषामा पानी शोभा व, ब्व.
માટે વપરાય છે. इव [स०] पहे.
[त०] पेठे.
વિશેષણ
કુદત્તો
तेरह तेरस
कुसल [ त०] शण. दरिद्द [ त०] हरिद्र, गरीब
आयरियव्व वि... आ + चर + अव्व = मायरवायोग्य, कोमल [स०] ओभग. दीण [त०] गरीब
આચરવું જોઈએ. दढ [ त०] है.. दुट्ट [त०] हुए.
आपुच्छिअ भू.. आ + पुच्छ् + अ = पूछायेj, पूछ्युं. महुर [ त०] मधु२.
उप्पन्न उ + प अ + अ [न] 6त्पन्न येडं. સંખ્યાવાચક
कट्टिअ भू.. कट्ट + अ = अपे, आप्यु. पंच [त०] पांय. | [त०] ते२.
जाणिअभ.. जाण् + अ = dj. छ [त०] ७.
जेमिअ भू... जेम + अ = ४, ४भ्यो. सत्त [त०] सात.
चउद्दस अट्ठ [त०] 06. चउद्दह [त०] यौह.
पहाअ. हा + अ = मे. चोद्दह | [त०] नव
तोलिअ . तोल् + अ = तोणेj, तोण्युं. णव
[त०] ५४२.
पण्ण रह दस |
दिण्ण इ. दा[ दि] + अ [ण] = भालु, भाप्यु. [त०] श. | [त०] सोग.
धोय . धोव् + अ = धोये, पीयु. सोलस | [त०] अन्यार.
सत्तरह एगादस । | [त० ] Art२.
निससिऊण म. सं. भू... नि + सस् + ऊण = निश्वास, सत्तरस बारह
अट्ठारह बारस | [त०] मार. | [त०] मा२.
परिणमिय त. भू०. परि + णम् + अ = परिमेj, दुवालस
પરિણમ્યું. D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
पण्ण
रस
।
सोलह
दह
भूम.
अटारस

Page #84

१४१ बीहिअ तृ भू.. बीह् + अ = जी.
भासियब्व वि... भास् + अव्व = भोला योग्य, भोलj भ
रुत्त भभू.. रोव् + अ [ त ] = रोपेडं, रोप्यु. रोविऊण अ. सं. भू. ई. रोव् + ऊण = रोपीने.
धातुमओ. पत्थ् [त०] प्रार्थना ४२वी. रन्ध् [ स०] संघj. परि + वस् [ स०] २४. विहर् [त०] वियर. पहिर् [ दे० ] ५४२. सुंघ् [ दे० ] सुंध.
પ્રાકૃત વાક્યો.
१४२ जया चन्दग्गहणं भविस्सइ, तया साहु-पुरिसं धणनिमित्तं पत्थेमि, तुमं तु एअस्स खेत्तस्स रक्खणं करेज्जासि.
ततो एएणं धणेणं, जं च धणं हं आणेहामि, तेण चेव सोमसम्माए य विवाहो होइज्जिहिइ.
रोहिणी य वियाइस्सइ." एवं कहिऊणं गओ सो.
तत्थ नयरे आगया नडा । सोमसम्मो नडसंसग्गत्तो नडो जाओ, सोमसम्मा य वंठेण पुरिसेण गम्भिणी जाआ, रोहिणी य पडियगब्भा जाता, खेत्तसाली वि तणा जाया.
सो वि य बंभणो अकयपुण्णो अधणो एव सालिखेत्तस्स रोहिणीए य आसाए पच्छा आगओ.
बंभणी य दीणवयणा घरं पविद्वेण बंभणेण दिट्ठा. सा उट्ठिआ. दिण्णासणा य तेण पुच्छिआ. "कहं
दुम्मणा ?"
ते णं काले णं ते णं समये णं नंदपुरं नाम नयरं. तत्थ वसुभूई नाम बंभणो परिवसइ. तस्स भज्जा जन्नदत्ता नाम.
तेसिं सोमसम्मो पुत्तो, धूया य सोमसम्मा. रोहिणी य गावी.
सो य बंभणो दरिदो. तस्स य एक्केण धम्ममणेण गिहिणा खेत्तं दिण्णं. तेण य तहिं साली रुत्तो. रोवेऊण पुत्तं कहइ-"पुत्त ! अहं नयरं गच्छामि.
ताए नीससिऊण सव्वं कहियं.
सव्वं सुणिऊण तेण कहियं-"अन्नहा चिन्तिया अत्था अन्नहा परिणमिया.
साली रुत्तो तणो जाओ, रोहिणी न वियाइया, । सोमसम्मो नडो जाओ, सोमसम्मा य गब्भिणी ॥" गएसु बारससु वासेसु कुमारो पिअरं चिंतेउमारद्धो. पुण्णेसु नवसु मासेसूत्तमं पुत्तं पजणयइ. तुम्हे पंच बाला अट्ठण्हं घडाणं कत्तारे अट्ठ कुंभारे देक्खह?
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #85

१४४ अट्ठ ती सो पा ढो.
१४३
ગુજરાતી વાક્યો. વસુદેવે પરલોકમાં પુણ્યનું ફળ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કર્યું ? ધર્મ-અર્થ-કામ અને મોક્ષનો ઉપદેશ હું સાંભળીશ.
સર્વ અલંકારો વડે શણગારેલા શરીરવાળો રાજા ભોજનગૃહમાં પિતા સાથે જમે છે.
યુદ્ધમાં કુશળ ચોરોનો સેનાપતિ આંબાનાં વનમાં મળ્યો. દેવળનાં બારણામાં તે ભાર્યા સહિત બેઠો. માણસો રોટલા માટેનો લોટ વાસણમાં ભરે છે.
શિખરપર ધજાવાળાં મંદિરમાં રાક્ષસનાં મોઢા જેવાં મોઢા વાળા એક માણસને જોયો.
આ વાંદરી પહેલાં દરેક વાડીમાં ભમ્યો, અને પછી દરેક ઝાડે કૂદ્યો.
આસક્ત મુગ્ધ અને નિષ્ફર મનુષ્ય ખગ અને મુદ્ગરથી પણ ડરતો નથી. ___ आसत्तो, मुद्धो णिट्टरो य मणुस्सो खग्गत्तो मोग्गराओ य वि न डरइ.
ઉત્પલમાં ગુપ્ત પપદ નિશ્ચલ સુત હો. उप्पलम्मि गुत्तो छप्पओ निच्चलो सुत्तो होउ. સ્નેહ પણ દુઃખ છે. નેદો વિ ટુવë રોડ઼. ઘનશ્યામનાં લગ્નમાં મહાચક્રના રશ્મિઓ અને શબ્દો પ્રસરો.
घणसामस्स लग्गम्मि महाचक्कस्स रस्सिओ सद्दा य पसरेन्तु.
દ્વિપ-કલ્પમાં વિપ્લવ-સમયે પણ વલ્કલો અને પક્વ ફલો સર્વ શિલ્પિઓને મળો.
दिअ-कप्पे विप्पव-समये वि वक्कलाई पक्काई च फलाई सव्वेसि सिप्पीणं मिल्लन्तु.
તું દુગ્ધ અને ધાન્યનું યોગ્ય ભોજન જમ. तुं दुद्धस्स धन्नस्स य जुग्गं भोयणं जेमसुं. અરણ્યમાં નગ્ન શિષ્ય અને વિદ્યુલ પુત્રને વાઘ વિઘ્ન ન કરો.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #86

१४६
१४५ अरण्णे नग्गस्स सीसस्स विहलस्स य पुत्तस्स वग्यो विग्धं न करेउ.
તારો આત્મા મનોહર દેશમાં ઉત્પન્ન હો. तव अत्ता मणोहरे देसे उप्पन्नो होएज्जउ. રાજયનો સ્વામી હું દુર્બળ શત્રુને કેમ ન છૂટું ? रज्ज-सामी हं दुब्बलं सत्तुं कहं न छुन्देमु ?
पज्जुण्णस्स हत्थो रुप्पिणो हत्थो व्व मणुण्णो नत्थि, जिब्भा उ तस्स अल्हायकरी" त्ति सव्वन्नुणा अहिमन्न कहिअं.
કાશ્મીર દેશોમાં વિસ્મયકર સ્મશાન જો ઈ, પૂર્વાહામાં પુષ્કર તળાવમાં સ્નાન કરેલો કૃષ્ણ વાણિયો, જીણું નામના બાહ્મણને જતું પુત્રના જન્મ સંબંધી એક પ્રશ્નયુગ્મ શીઘ પૂછો.
कम्हारासु देसेसु विम्हययरं मसाणं देक्खिअ, पुव्वण्हे पुक्खरे तलावे पहाओ किण्हो वाणियगो णामेणं जिण्हुँ बम्भणं जण्हुपुत्तजम्मस्स एगं पण्हजुग्गं सिग्धं पुज्छेज्जा.
તે સ્કંદિલને સ્કંધે તીણી ખીલી કેમ મારી ?
ते खंदिलस्स खंधे तिण्हा खीली कहं मारिआ ?
પૃથ્વીમાં ભિક્ષુઓ સત્ય જ્ઞાન આપો. पिच्छीए भिक्खवो सच्चं णाणं देन्तु. પશ્ચિમમાં ચિકિત્સકો અપ્સરાઓને મિથ્યા માને છે. पच्छिमे चिइच्छआ अच्छराउ मिच्छा मन्नन्ति. વિદ્વાનું વૈદ્યો વત્સરાજની ક્ષીણ ભાર્યાની પરીક્ષા શયામાં કરો.
विज्जा वेज्जा वज्छ-रायस्स छीणीए भज्जाए परिक्खं सेज्जाए करेज्जा.
સહ્ય પર્વતના મધ્યમાં નર્તકીનો ધ્વનિ સાંભળીશ. सज्झ-पव्वयस्स मज्झे नट्टईए झुणि सोच्छिस्सा.
સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રવિષ્ટ અષ્ટ પ્રતિસ્પર્ધિ બ્રાહ્મણો અંધકવૃષ્ણિ નરેન્દ્રને પુષ્યો અને કુમળો અર્પો.
सुरटे पविट्ठा अट्ठ पाडिप्फद्धिणो बम्हणा अंधगवण्हिणो नरिन्दस्स पुष्फाइ कुम्पलाई च अप्यन्तु.
પ્રદ્યુમ્નનો હસ્ત રુક્મિના હસ્ત જેવો મનોજ્ઞ નથી, પણ તેની જીલ્લા આલ્હાદકરી છે, એમ સર્વજો અભિમન્યુને કહ્યું.
રત્ન દ્વિપના પદ્મ રથ રાજા શ્રી અર્હત નાં ભવ્ય ચૈત્યના દ્વાર સામે, મૂર્ખ કવિ વજ ગુપ્તના ગટ્ય શ્લોકો વડે શુક્લ પક્ષમાં સુદર્શન રાજાની ક્રિયા અને વીર્ય આ વર્ષે ન નિંદો.
रयण-दिअस्स पउम-रहो रायाणो सिरी-अरुहन्तस्स भवियचेइयस्स दुवारसमीवे मुरुक्खकइ-वइर-गुत्तस्स गरिहेहिं सिलोएहिँ सुक्किले पक्खे सुदरिसणस्स रायस्स किरियं वीरियं च अमुम्मि वरिसे न निन्दउ.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #87

१४७
१४८ ए गु ण चा ली सो पा ढो.
લીબડાનાં વૃક્ષ અને આંબાના વૃક્ષની નીચેઃ, તથા ગૃહની બહિ, તારો ધોળો માર્કાર, મારો મોટો માર્ગાર અને વિષ્ણુનો કાળો માર દેણ વડે લઘુક લઘુક શુક્તિ કાપે છે. અને સ્ટોક થી, સ્તોક લાડુ, સ્ટોક રોટલો અને સ્ટોક દહી ખાય છે.
निबरुक्खस्स अंबवच्छस्स य हेर्यु, तह घरस्स बाहिरे तुज्झ धउलो मञ्जरो मम महा-वञ्जरो भट्टिअस्स य कसिणो मज्जारो दाढाए हलुअं हलुअं सिप्पं कट्टइ, थोक्कं च घयं. थोवं लड्डुअं, थोअं रोट्टगं, थेवं च दहि खाइ.
આ વનિતા કોની સ્ત્રી છે ? તે વનિતા ગૃહ-પતિની સ્ત્રી છે.
एसा विलया कस्स इत्थी ? सा वणिया गहवइणो स्थी હોટ્ટ.
તારી પિતુઃસ્વસા તથા માતુઃ સ્વસાની દુહિતુ મારી ભગિની છે, અને મારી પિતૃઃસ્વસા તથા માતુઃ સ્વસાની દુહિતૃ તારી ભગિની છે.
तव पिउच्छाए माउच्छाए अ दुहिआ मम भइणी अत्थि. मम च पिउ-सिआए माउ-सिआए अ धुआ तव बहिणी अत्थि.
મહારાષ્ટ્રના અચલપુરમાં ગુર્તી કરેણૂ (હાથણી) ઉપર બેઠેલો વાણારસીનો ધૃષ્ટદ્યુમ્ન રાજા લલાટે હસ્ત મૂકી સહ્ય પર્વતમાં એક ગુહ્ય છિદ્ર જોવા લાગ્યો.
मरहट्ठस्स अलचपुरम्मि गुरुईए कणेरूए बिट्ठा वाराणसीए धिट्ठजुणो रायो णडाले हत्थं मुक्किअ सव्ह-पव्वए एगं गुज्झं छिदं देक्खिउं लग्गीअ.
(સમજૂતી :- પ્રાકૃત ભાષામાં તત્સમ, તદ્દભવ અને દેશ્યઃ એ ત્રણ જીતના શબ્દો વપરાય છે. એ વાત પહેલાં આવી ગઈ છે. તેમાં તદ્ભવ શબ્દો વિષે આ પાઠમાં વિચાર કરવાનો છે. એટલે કે સંસ્કૃત શબ્દો અને રૂપોમાં ફેરફાર કરીને પ્રાકૃતમાં શબ્દો અને રૂપો વપરાય છે, તથા વાપરી શકાય છે, તેના બારીક અને ઘણા નિયમો છે. તે બધાં અહીં આપવા જતાં પુસ્તકનું કદ ઘણું વધી જવા સંભવ છે. અને પ્રાથમિક વિદ્યાર્થીઓ ગૂંચવણમાં પડી જાય, એમ લાગે છે. તો પણ તેના મુખ્ય મુખ્ય નિયમો ટૂંકામાં નીચે આપવામાં આવે છે, જેથી તે વિષે કંઈક ખ્યાલ બાંધી શકાશે, અને સાદો ઉપયોગ પણ કરી શકાશે.
સંસ્કૃત-પ્રકૃતિ—મૂળઉપરથી પ્રાકૃત રૂપાન્તર કરવાના મુખ્ય ૧૨ પ્રકાર છે— ૧, છેલ્લા વ્યંજનમાં ફેરફાર કરવાથી:- પણ, માણો, _િળા ૨. મ્ અને અનુસ્વારમાં ફેરફારથી :- વન્ન, ચંદ્ય, સભ્ય-મંડ્યા. ૩. સ્વરોમાં ફેરફાર કરવાથી :- ૩ત્તમ, રિ, કૃપા સિવા. ૪, સ્વર સહિત, શરૂઆતમાં ન થવા , રદ. હોય એવા વ્યંજન સાથે પ્રથમના વજે, ૪.
સ્વરમાં ફેરફાર કરવાથી :૫. પદની શરૂઆતમાં ન આવેલા મા, મદ, પ્રથમ પ્રઢમ.
છતાં સ્વરથી પર આવેલા એક
વ્યંજનમાં ફેરફાર કરવાથી :૬. સ્વર સહિત એકલા વ્યંજનનો સેવ-, -નં. લોપ કરવાથી :
કરુણો, રવો.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #88

१५० ૧૧-૧૨. વિષે પ્રસંગે પ્રસંગે જણાવેલ છે, ને જણાવીશું.
આ પુસ્તકમાં આપવામાં આવેલા અક્ષર પરિવર્તનના નિયમો પ્રમાણે જ અક્ષરોમાં ફેરફાર થાય છે, એમ ન સમજવું. તેમાં પણ ઘણા જુદા જુદા નિયમો છે. અને ઘણા શબ્દોમાં એ રીતે નિયમો ન લાગતા જુદી રીતે પણ લાગે છે. તો પણ સામાન્ય ધોરણ આ પ્રમાણે છે.
१४९ ૭. જોડાયેલા વ્યંજનોમાં ફેરફાર स्तम्भो-धंभो-ठंभो કરવાથી :
શબ્દો મો. ૮. જોડાયેલાં વ્યંજનોમાં વચ્ચે शौर्य सोरिअं. સ્વર ઉમેરવાથી :
મૂર્વો મુરુવો. ૯. શબ્દોના અક્ષરોમાં ઉલટ अचलपुरं-अलचपुरं. પાલટ કરવાથી :
વરેv[ શ રૂ . ૧૦.શબ્દોને ઠેકાણે કાંઈક ફેરફારવાળા વનિતા વિયા, શબ્દો વાપરવાથી :
રંષ્ટ્ર ઢ. ૧૧. શબ્દોને લાગેલા પ્રત્યયોમાં ફેર- પરીચ પ્રારા ફાર કરવાથી :
विद्युत् विज्जू-विज्जुला. ૧૨ જુદી જ જાતના શબ્દોનો ઉપયોગ : --વ, વિM[
કરવાથી :-(દશ્ય શબ્દો વાપરવાથી) મોિ , શાવા, માદુન્ની.
૧. અન્ય વ્યંજનનો ઘણે ભાગે લોપ થાય છે, અને સ્ત્રીલિંગમાં ઘણે
ભાગ માં થાય છે.
૧. અક્ષર પરિવર્તનના સાતમા પ્રકારના નિયમો.
જોડાયેલા અક્ષરોના પરિવર્તન વિષેના નિયમો ૧. જોડાયેલા અક્ષરોમાં ખાસ નીચે પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે :
૧. વ્યંજનનો લોપ થાય છે. ૨. જોડાયેલા વ્યંજનને ઠેકાણે બીજો કોઈ વ્યંજન થાય છે. ૩. લોપ અને બીજો કોઈ વ્યંજન થયા પછી પણ તેમાં ફેરફાર
થાય છે. ૪. જોડાયેલાં વ્યંજનોમાં વચ્ચે સ્વર ઉમેરાય છે. ૨. વ્યંજનનો લોપ ત્રણ રીતે થાય છે :
૧. પહેલા વ્યંજનનો, ૨. પછીના વ્યંજનનો, અને ૩. પહેલા તેમજ પછીના બન્ને વ્યંજનનો લોપ થાય છે. A , , , , 7, ૬, ૫, : ; , ૫, . જોડાયેલા વ્યંજનોમાં
પહેલા હોય તો લોપાય છે. . ૫, ૬, ૬. જોડાયેલા વ્યંજનોમાં પછી આવેલા હોય તો
લોપાય છે.
૨.
{ નો અનુસ્વાર થાય છે. સ્વર પર હોય તો મેં કાયમ રહે છે. તથા ક્યાંક અનુસ્વાર ઉમેરાય છે, ને ક્યાંક હોય તે પણ લોપાય છે.
૩-૪. ફેરફાર વિષે આગળના પાઠોમાં જણાવીશું. ૫. ૨ ૧માં પાઠમાં ૭૮મા પૃષ્ઠ પર સામાન્ય નિયમો આપ્યા છે.
૬. આગળ પર આપીશું. ખાસ વધારે નિયમો નથી. ૭, ૮, ૯, ૧૦. આ ચાર જીતના ફેરફારો વિષે આ પાઠમાં જ વિચાર
કરવામાં આવ્યો છે.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #89

२ રૂ
, , ,
કે મેં
Is I
૪ ધ
१५१
१५२ રૂ. 7, ૬, ૬, , પહેલાં કે પછી : જ્યાં આવ્યા હોય ત્યાં
પરંતુ :ઘટતી રીતે લોપાય છે.
૪. દીર્ઘ સ્વર અને અનુસ્વાર પછી આવેલો શેષ અને આદેશ ૨. જામાં જણાવ્યા પ્રમાણે લોપ ન પામતા વ્યંજનો તથા
તથા લોપ પામતા વ્યંજનોનો લોપ ન કરવો હોય તેને પ્રસંગે
શું , અને ક્યાંય બેવડાતા નથી. કેટલાક જોડાયેલા વ્યંજનોને સ્થાને નીચેના વ્યંજનો થાય
શિષ્ય, મનો. અત્રે ઉો. છે. (કક્કાના અનુક્રમ પ્રમાણે આપ્યાં છે.)
વર્ડ્સ, બ્રેવં, સૌર મુવેર. નો રૂ. | ૬ તા.
શેષ અને આદેશ બેવડાયા પછી આગલો વ્યંજન વર્ગનો त्य, त्व નો B T w
બીજો કે ચોથો વ્યંજન હોય તો, તેને ઠેકાણે અનુક્રમે પહેલો ક્ષ, સ્ત્ર અને ૨૨ , ૫
અને ત્રીજો વ્યંજન થાય છે. હૃસ્વ સ્વરથી પર १२ ह्व
જેની આજુબાજુના ૨, ૩, ૬, ૪, ૫, { લોપ પામ્યા હોય, થ્ય, શ, H, ણ, નો
એવા ૫, ૬, અને મ્ પર છતાં પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થાય છે. વ્ર, , , 4 ૨૪ મ, મ, મ, હ્ય
એટલે પછી-૪. થાના રૂ. પ્રમાણે દીર્ઘ થયા પછી શેષ અને ક્ષ, a, , હ્ય ૨૫ , UT, સ્ત્ર, ,
આદેશ બેવડાશે નહીં. - નો દુ
૨. અક્ષર પરિવર્તનના આઠમા પ્રકારના નિયમો :
૧ કેટલાક જોડાયેલા વ્યંજનોમાં વચ્ચે મ, ૨, ૩, હું
ઉમેરાય છે. નિયમ રજા પ્રમાણે લોપ થવાથી બાકી રહેલી વ્યંજન શેષ
[]-, થઈ કહેવાય છે. અને જોડાયેલા વ્યંજનને ઠેકાણે નિયમ ૩. જા
સૅદ મળો , હો. પ્રમાણે કરેલો અક્ષર માવેશ કહેવાય છે.
મન -માળ, aft. ૪. ૩. શેષ અને આદેશ જો પદની શરૂઆતમાં ન હોય તો
[]-દું વાળા શબ્દોમાં -શ્રી-pી-કિયા, બેવડાય છે. સમાસમાં વિકલ્પ બેવડાય છે.
, ઉં, વાળા, તH, વેરૂમાંતથા ન્ | આટલે સ્થળે ડું
સાથે જોડાયેલા સંયુક્ત વ્યંજન, | ઉમેરાય છે. મ. તૈતર તૈલાદિ શબ્દોમાં નિત્ય અને સેવા શબ્દોમાં
ભવ્ય, ચૈત્ર, વૈર્ય, સૂર્ય વગેરે વિકલ્પ ઘટતા વ્યંજનો બેવડાય છે.
શબ્દોમાં તથા વન શબ્દમાં D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof
s
I
છે કે કે
d rd
5

Page #90

१५४
दुहित,
गर्हा, रिहा, श्री-सिरी ही-हिरी, क्रिया किरिया, दर्शनं दरिसणं, वर्ष वरिसं, वर्षा वासा, तप्तं→ तविअं, वज्रम्-वरं, श्लोकः-सिलोओ, शुक्लंसुकिलं. भव्यम्-भविअं. चइत्तं. चोरिअं. सूरिओ, सिविणो.
भगिनी, स्तोक,
वृक्षः
वनिता,
धुआ, दुहिआ बहिणी, भइणी. थोक्क, थोव, थेव, थोअ. रुक्खो. वच्छो. विलया, वणिआ. इत्थी, स्थी. मञ्जरो, वञ्जरो, मज्जारो. मइलं, मलिणं. दाढा. बाहि, बाहिरं.
स्त्री, मार्जार, मलिनं,
दंष्ट्रा,
बहिः ,
अधः,
अ ने इ-कसणो कसिणो कण्हो. अगो। किण्हो. वि. अ, इ ने उ-अर्हन् अरहो अरिहो अरुहो. - पद्म-प्रउम-प्रोम्म. । मूखों मुरुक्खो-मुक्खो ।
द्वारम् दुवारं-बार देरं दारं.
गुर्वी गुरुवी, श्वः सुवे, स्वः जनः सुवो जणो. ई. ज्या, जीआ धनुनी होरी. ૩. અક્ષર પરિવર્તનના નવમાં પ્રકારના નિયમો :૧. અક્ષરોમાં ઉલટ પાલટ ફેરફાર કરવાથી બનેલા કેટલાક
शहोकरेणू-कणेरू , हरिताल,→ हलिआरो-हरिआरो. वाराणसी-वाणारसी. लघुक→ हलुअं. अचलपुर-अलचपुरं. ललाट- णडालं-लाडं.
महाराष्ट्रम्, मरहटुं । ह्य-वा-गुह्य-गुव्हं-गुज्झं. ૪. અક્ષર પરિવર્તનના દશમાં પ્રકારના નિયમો :
૧. કેટલાક શબ્દોના વધારે ફેરફાર વાળા શબ્દો વપરાય છે.
गृह,
मातुःस्वसा,
माउच्छा, माउसिआ. पितुःस्वसा,
पिउच्छा, पिउसिआ.
घरं, हरं. गृहपतिः
गह-वई. ૫. આજ્ઞાર્થ અને વિધ્યર્થને લગતા નિયમો.
१. व्यं४नान्त पातुने मागता प्रत्ययो : એકવચન
બહુવચન १. पु. मु, ज्ज, ज्जा
मो, ज्ज, ज्जा.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #91

१५५ ૨. પુ. , [ઝયુ, ફન્નદિ, ગ્લે, X] ૪, ગ, જ્ઞા.
fહ, , ના.
१५६ સ્વરાન્ત ધાતુઓને ન્ન, ના પ્રત્યયોની પૂર્વે પણ એ વિકલ્પ મુકાય છે. તથા ન, જ્ઞા તથા બીજા પ્રત્યયો પર છતાં નો કરવાનો તથા મો, મુ પ્રત્યયો પર છતાં, રૂ, X અને Y પણ વિકલ્પ એ જ પ્રમાણે થાય છે.
૩. પુ. ૩, ૪, ન,
ના.
તુ, ગન્ન,
જ્ઞા.
૧. મ સિવાયના સ્વરીન્ત ધાતુઓને લાગતા પ્રત્યયો.
૨
[ ] કૌસમાં બતાવેલા પ્રત્યયો ધાતુને છેડે મ હોય કે મ પ્રત્યય લાગેલો હોય તો જ વધારાના લાગે છે. અને આ તથા રૂ મળીને પ થાય છે.
સૂચના:-અક્ષર પરિવર્તનના ૭, ૮, ૯, ૧૦મા પ્રકારના
નિયમો લાગીને તદ્દભવ શબ્દો કેવી રીતે બને છે ? તે શબ્દકોષ જોવાથી સમજાશે.
એકવચન
બહુવચન ૧. પુ. મુ, નમુ, નામુ, fજ્ઞનું, ખેમુ, મો, નમો, ઝાપો, ગઝમો, નામુ, ગન, ના.
નેમો, ઇનામો, બન્ન, ના. ૨. પુ. , , ગેસુ, સ્નાયુ, ૪, , નૈદ, ગઝાદ,
[ફનસુ, ગણfણ, ને, X], અન્ન, ના. fઇ, નહિ, નૈષ્ટિ, જ્ઞાહિ, બન, ના.
કેટલેક ઠેકાણે એ નિયમો વિકલ્પ લાગેલા છે. કેટલેક સ્થળે નિયમોથી વિરુદ્ધ પણ કાર્ય થયેલું જણાશે.
કેટલાક શબ્દોમાં અક્ષર પરિવર્તનના આવી ગયેલા અને હવે પછી વિસ્તારથી આપવાના બાકીના ૧૨ પ્રકારમાંના પ્રકારોના નિયમો પણ લાગેલા જણાશે. તે જરા વધારે ધ્યાન આપીને અભ્યાસીએ ખ્યાલમાં લેવા. એમ ને એમ આગળ ન વધવું.
૩. પુ. ૩, ઝ૩, કન્નડ, નડું, ,
સ, પ્રજ્ઞા.
, ગનતુ, નેનુ નાનું, ', ગની.
આવી ગયેલા નિયમોની સમજૂતી :–
૧
વર્તમાનકાળની માફક આ પ્રત્યયો પર છતાં પણ વ્યંજનાન્ત ધાતુને નિત્ય અને સ્વરાજો ધાતુને વિકલ્પ મેં વિકરણ પ્રત્યય લાગે છે. તથા કારાન્ત સિવાયના
અજ્યવ્યંજન, અનુસ્વાર, સ્વર સહિત અનાદિ વ્યંજન, અક્ષર લોપ, દેશ્ય શબ્દો વગેરે પ્રકારના પણ કોઈ કોઈ શબ્દોમાં નિયમો લાગેલા જણાશે, તે ખૂબ ધ્યાનથી તપાસવા, સમજવા ને અભ્યાસવા.
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #92

१५७
१५८
नाभो.
खग्ग न. खड्ग तसवार. खन्दिल न. स्कन्दिल नामनो
जिण्हु न. जिष्णु जीहा | 1. जिह्वा जिब्भा म. जुग्ग | नान्य. युग्म. जुम्म । अनु . झुणि न. ध्वनि. सवा.
शिध्य.
देव-उल | नान्य. देवकुल दे-उल हे धिट्ठ-जुण न. धृष्ट-द्युम्न नामनो
માણસ. धुआ | ना. दुहित दुहिआ | हीरी. निग्गह न. निग्रह नाश. नेह न. स्नेह सणेह | प्रेम. पउम-रह । न. पद्मस्थ पोम्म-रह | नामनो सी.
अलचपुरनान्य. अचलपुर. अच्छरा ना. अप्सरस् अच्छरसा | अप्सरा. अरण्ण नान्य. अरण्य रण्ण
वन. अरहन्त अर्हत् अरिहन्त ना. अरुहन्त અરિહંતપ્રભુ अहिमञ्जु । अभिमन्यु. अहिमज्जु ।
न. अभिमन्यु. अहिमन्नु । नामे अर्जुननो पुत्र. अंधकवण्हि न. अन्धवृष्णिते
नामे रा. अत्त अत्ताण न. आत्मन्,मात्मा. अप्प अप्पाण उप्पल नान्य. उत्पल मण. उम्बर | न. उदुम्बर. उउम्बर | रानु . कुम्पल नान्य. कुड्मल कुंपण. कम्हारा |न. कश्मीराः कम्भारा | ते नामनो देश. किण्ह न. कृष्ण, विष्णु किवा ना. कृपा. ध्या. किरिया ना. क्रिया
खन्ध ना. स्कन्ध समो. खम्भो | ना. स्तम्भ. थम्भो | यमलो. गृह-वइ ना. गृहपति, परनो
मालि. गोवा ना. [ दे०] गो आय. गिरा ना. गिर् वा. गोण ना. [ दे०] गो. पण घण-साम ना. घनश्याम, नामनो
भापास. घर नान्य. गृह. चइत्त नान्य. चैत्य. हैन मंदिर.
भूति. चेड़ चिइच्छअन. चिकित्सक, वैध. छप्पअन. षट्पद, भमरो. छिद्द नान्य. छिद्र. आ. जम्म न. जन्मन्. ४न्म. जस न. यशस्. ४स.
णडाल णलाडनान्य. ललाट णिडाल पाण णिलाड तित्थ । नान्य. तीर्थ. तूह | तीर्थ दाढा ना. दंष्ट्रा ६४. तेल्ल नान्य. तैल. तेव.
पक्खन. पक्ष पवायु. पज्जुण्ण न. प्रद्युम्न धानो
पुत्र. परिमाण नान्य. भा५.
दमग न. द्रमक माण.
पण्हन. प्रश्न
दिअ-कप्प न. द्विप-कल्प. ३
બાજુ પાણીવાળો ખંડ. दुआर दुवार
दार
पिउच्छा |न. पितुः स्वसा पिउसिआ | छ. पुव्वण्ह न. पूर्वाह हिवसनो
બપોર સુધીનો ભાગ. पोक्खर नान्य. पुष्कर नामर्नु
तणाव.
वार दर
नान्य. द्वार. भार.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #93

बलाआ 1. बलाका जगसी
बोर नान्य. बदर जोर
भट्ट
. [ ] विष्णु
भायण नान्य भाजन वासा.
मज्जार
मार्जार
मञ्जर
ना.
वञ्जर
जिसाडी.
मज्झ नान्य. मध्य पय्येनो
ભાગ
मरगय नान्य मरकत
નીલમ
मरहट्ठ ना. महाराष्ट्र मिश દેશ
मसाण नान्य. स्मशान
महिला [स] स्त्री.
माउच्छा
माउसिआ
ना मातुः स्वसा भाशी.
माया [स] 942
मोग्गर ना. मुद्गर भोघरी. रयण-दिअ ना. रत्न - द्विप रस्सि ना. रश्मि १२राश,
૨ કિરણ.
१५९
रुप्पि ना. रुक्मि ते नामनो
માણસ
लग्ग ना. लग्न विवाह.
वज्ज-गुत्त
वइर-गुत्त
वक्कल ना. वल्कल छानु
पख.
वग्घ ना. व्याघ्र वाघ.
वच्छ
रुक्ख
ना. वज्रगुप्त નામનો માણસ
ना. वृक्ष झाड.
वच्छराय ना. वत्सराज ते नामनो
રાજા
वणिया विलया
वरिस 11 वर्ष व२स वाणियग ना. वाणिजक
વાણિયો विग्ध ना. विघ्न अयश विज्ज न विद्वान् भराडार विप्पअन विप्लव उथलपाथल
1. वनिता स्त्री.
विण्डु 1. विष्णु.
वीरिय नान्य. वीर्य वीर्य, जण.
वेज्ज 1. वैद्य. वैध.
सज्झ
. सहा ते नाभे
I
सव्ह
પર્વત
सद्द न शब्द श७६.
सव्वज्ज
सव्वण्णु
सिप्पि 1. शिल्पिन् अरीगर.
सिलोअ 1. श्लोक वितानी डुडी.
1. सर्वज्ञ સર્વ જાણનાર
सुदरिसण नान्य. सुदर्शन सुदंसण सुदर्शनय
इत्थी
थी
कणेरू
खिली
गरुवी
रुई
अल्हायकरी आह्लादकरी
पिच्छी
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
આનંદ કરનારી.
स्त्री.
करेणू हाथी
कीली पीली.
गुर्वी
१६०
નારી જાતિ શબ્દો
इ. उ. ई. ऊ. अन्तवाणा.
મોટી
नर्तकी नायनारी. पृथ्वी पृथ्वी.
सुरड न. सौराष्ट्र सोर हेश. सेज्जा नी. शय्या पथारी.
ना. सेवा सेवा.
सेव्वा
सेवा
सुन्दर सुन्दरिअ
सोरिय नान्य शौर्य
શૂરાતન
संज्झा ना सन्ध्या संध्या. हिमवतो . हिमवतः
હિમાલયનું
नान्य, सौन्दर्य सुंदरपथुं.
बहिणी
भइणी
भिसिणी
भगिनी
હેન.
बिसिनी
कुमसिनी.
वाणारसी वाराणसी
अशी अनारस.
विद्युत् वी४णी.
विज्जु साहुली [ दे] शाखा डाणी. सिप्पि, सुत्ति शुक्ति छीप. सिरी श्री श्री

Page #94

१६२
१६१ વિશેષણ.
समर्थ
विहल | विह्वल विब्भल | गभरायेदु. भिव्मल
समत्थ सुक्किल । शुक्ल सुइल | घोj.
उत्तिम
वीण
उत्तम सरस. क्षीण क्षी. થયેલું
छीण
विशेष
झीण
चतुर्थ
पहे.
योy.
पञ्चम पांय .
हु बहु ॥ ३ ३ ३ ३ 4 4 4 4 4 4 4 4 1
चट्ट चउत्थ चोत्थ तुरिय पंचम छट्ठ सत्तम अट्ठम णवम
श्री.
पक्क । पक्व पिक्क । पाई. पच्छिम पश्चिम पा७९. अग्गिम अग्रिम आइम आदिम | पहुं पुरिम पूर्व पडिप्फद्धि | प्रतिस्पर्धिन् पाडिप्फद्धि सभोवडीयु. पारक । परकीय
पार. पारकेर बुद्धिमन्ता बुद्धिमन्तः
બુદ્ધિશાળીઓ भविअ
भव्य सा. मणोज्ज | मनोज्ञ मणोण्ण | मनगमतु. मणोहर मनोहर
મન હરે એવું. मुक्ख । मूर्ख मुरुक्ख | भूम वंक वक्र विम्हयकर विस्मयकर
આશ્ચર્યકારક.
पढम पढुम प्रथम पुढम पुकुम बिइय, विडअ बीअ, बीअ द्वितीय बिइज्ज, विइज्ज दुइय, दुइज्ज वीज्ज, [ दुच्चं] | तइय, तिइअ तइज्ज, तिइज्ज त्रीहुँ. तीअ, [तिच्चं] |
गरिह गर्दा निहवा बाय.
गुह्य छुपुं रामवा
योग्य. जुग्ग योग्य वाय. चरम । चरम छेल्युं. चरिम तिण्ह । तिक्ष्ण ती, तिक्ख | ती. थोक्क थोव स्तोक थेव थोअ दत्ति दातृक मापना२.
दुर्बल हुआ. दुहि दुःखित हु:पी. नग्ग नग्न ना. निच्चल निश्चल स्थि२.
निष्ठर नहोर. निष्फंद निष्यन्द स्थिर. निम्मल निर्मल स्वछ.
सप्तम सात . अष्टम मा . नवम नवमुं. दशम श .
| तृतीय
दसम
થોડું
दहम
|
हन्तो. भूतन्त.
आसत्त
परिट्ठि पविट्ठ
उप्पन्न
आसक्त भासत, मुख्य उत्पन्न उत्पन्न थये. गुप्त छुपाये.
मुद्ध
परिस्थित २४. प्रविष्ट पेठे. मुग्ध मोj. ભોળવાયેલું. लग्न बागे.
गुत्त
लग्ग
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #95

हसेम्,
१६३
વિધ્યર્થ કૃદન્ત. गरिह गी निहवायोग्य. हंतव्य
हन्तव्य भार, गुह्य छुपापा
મારવા યોગ્ય. યોગ્ય
વર્તમાન કૃદન્ત. अरहन्त
विवड्डमाण विवर्धमान अरिहन्त अर्हत्
આગળ વધતું. अरुहन्त पूतु.
अव्ययो. अलं. [स] स.
सिग्घं शीघ्रम् ४८ही. उअ [ दे] ओ.
अधः नीये. बाहि बहिस्
हलुअं लघुकं बाहिर बहार.
लहुअं. , पी.
१६४ हसामु हसेज्ज, हसामो, हसेज्जा. हसिम्, हसेज्जा. हसिमो,
हसेज्जइ[वि.] हसेमो, हसेज्जइ [वि.] २. ५. हससु, हसेसु,हसेज्ज, हसह, हसेह, हसेज्ज, हसेज्जा.
हसेज्जा, हसेज्जसु, हसे- हसेज्जइ [वि.] ज्जहि, हसेज्ज, हस,
हसहि, हसेहि, हसेज्जइ [वि.] उपु. हसउ, हसेउ. हसन्तु, हसेन्तु, हसेज्ज, हसेज्जा हसेज्ज, हसेज्जा.
हसेज्जइ [वि.] हसेज्जइ [विध्यर्थमा ४]
સ્વરાત્ત ધાતુ.
गा.
पातुओ.
मेश्वयन.
अप्प् [ त] आपg.
पुलोअ [ दे] से. छुन्द् [ दे] हुभयो ४२वो. रेह् [ दे] शोम.
આજ્ઞાર્થ તથા વિધ્યર્થનાં રૂપો.
વ્યસ્જનાત્ત ધાતુ
गाज्जमु, गाज्जामु,
वयन अ-गाअमु, गामो, गाआमु, गाज्जमो गाइमु, गाज्जामो,
गाज्जिमो, गाएज्जमु, गाज्जेमो, गाएज्जामु, गाज्जामु, गाएज्जिमु, गाज्ज,
गाज्जिमु,
अ-गाअमो गाआमो, गाइमो, गाएमो, गाएज्जमो, गाएज्जामो, गाएज्जिमो,
हस
गाज्जेमु,
गाज्जामु,
१५.
એકવચન. हसमु,
हसमो,
બહુવચન हसेज्ज,
गाज्ज,
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #96

पु.
गाएज्जेमो, गाएज्जामो, गाज्ज.
गाज्जा,
१६६ गाउ, अ-गाअउ, गान्तु, अ-गाअन्तु, गाज्जउ, गाएउ, गाज्जन्तु, गाएन्तु, गाज्जेउ, गाएज्जउ, गाज्जेन्तु गाएज्जन्तु, गाज्जाउ,
गाएज्जेउ, गाज्जान्तु, गाएज्जेन्तु, गाज्ज गाएज्जइ,[वि.] गाज्ज, गाएज्जान्तु, गाज्जा
गाएज्ज, गाज्जइ[वि.] गाएज्जाउ गाज्जइ । [वि.] गाएज्जे
गाएज्ज गाएज्जइ
अ-गाअह,
गज्जसु.
१६५ गाज्जा, गाएज्जेमु, गाज्जा, गाज्जइ [वि.]|गाएज्जामु, गाज्जइ गाएज्जइ गाएज्ज, गाएज्जइ
गाएज्ज, २. गासु, अ-गाअसु, गाह,
गाएसु, गाज्जह गाज्जेसु, गाएज्जसु, गाज्जेह, गाज्जासु,
गाएज्जेसु, गाज्जाह,
गाएज्जासु, गाज्ज, गाजहि, गाएज्जसु, गाज्जा, गाज्जेहि.
गाएज्जहि, गाज्जाहि, गाएज्जे, गाज्जइ,
गाअ. [वि.] गाअहि,
गाज्जा,
गाएह, गाएज्जह, गाएज्जेह, गाएज्जाह, गाएज्ज,
गाहि
गाएज्जा
गाएज्जा.
પ્રાકૃત વાક્યો.
गाएज्जइ,
गाएहि,
उअ णिच्चल-निप्फंदा भिसिणी-पत्तम्मि रेहड़ बलाआ । णिम्मल-मरगय-भायण-परिट्ठिआ सङ्ख-सुत्तिव्व ॥ मा मे दमगस्स कहं कहेहि, मा गेण्ह नाम एयस्स । अक्खिहिं वि तेहिं अलं, जेहिं उ दमगं पुलोएमि ॥ गंगाए वालुयं, सायरे जलं, हिमवतो य परिमाणं । जाणंति बुद्धिमन्ता, महिला-हिययं न जाणंति ॥ जो य न दुक्खं पत्तो, जो य न दुक्खस्स निग्गहसमत्थो । जो य न दुहिए दुहिओ, तस्स न दुक्खं कहेयव्वं ॥
गाएज्जहि, गाएज्जेहि, गाएज्ज, गाएज्जा. [वि.]
गाज्ज,
गाज्जा, गाज्जइ गाएज्जइ
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #97

१६७
उग्गसेणस्स धुआ सच्चभामा णाम कण्हस्स भज्जा. "तस्स सेट्ठिस्स चारुदत्तो पुत्तो कय-निच्छओ निग्गओ नायराओ''त्ति पहाय-जिमिएणं मे भणिओ वसुदेवो. विदब्भदेसे विज्जाहरपुरे पज्जुण्णं रूप्पिकुमारो देक्खइ. विसेसेण मायाए सत्थेण य हंतव्वो अप्पणो विवड्डमाणो सत्तू. तो देविन्द-वन्दियं साहुं वन्दिऊण उवविट्ठो.
ગુજરાતી વાક્યો. ગજપુરનગર જિતશત્રુ રાજા, ધારિણી દેવી, અજિતસેન યુવરાજા છે. ત્યાં અર્હદાસ શ્રેષ્ઠીની ભાર્યા પુષ્પશ્રીના ગર્ભમાં જયેષ્ઠ પૂર્ણભદ્ર અને કનિષ્ઠ મણિભદ્ર થયા.
તે પછી તે બેય જણા ઘેર ગયા.
તેણે નિમિત્તબળે કહ્યું- “હે નૃપતિ ! શ્રીકાન્તા કન્યા वसुदेवनी भार्या थशे."
પુષ્કરપાલે વજર્જાનું આગમન સાંભળ્યું.
તને જોઈને મને પુત્રનેહ થયો. તું અર્થ નિમિત્તે કેમ प्रवेश पामेछ?
દિવસો જાય ઝટપટ, મનોરથો પડે પાછા, भण्यां सुषमा भाए, 'थ' भी भेसो भा.
१६८
चा ली सो पा ढो. एसा हसन्तीआ तुज्झ इत्थी, हसन्तीओ य तुज्झ बहिणीआ इमीउ हत्थिणी देवखन्ति.
हे रायाणी ! तुज्झ सत्तीअ, जुत्तीआ, सन्तीइ, नीईए य जं कयं, तं, मम बुद्धीअ-बुद्धीआ-बुद्धीइ-बुद्धीए ठिअं.
हे जुवई ! मुत्ति-वहु ! छिप्पीणं सट्ठीअ ओलित्तो, सत्तरीआ ओलीउ, असीईइ ओलीओ, णवईए ओलीसुन्तो वा मोत्तिआई कड्डसु.
हे मम पियरं ! भाय ! जामायरो ! जुवणा रणा सह अप्पणइआ भाउणा सत्तूणं राइणं बहुवीओ कुमारी आणिआउ.
हे राय ! आकिईअ, रिद्धीआ इड्डीइ, बुद्धीए, कन्तित्तो य, तुज्झ दयालुअ माउआ, गरुड़ तणए, कोसम्बीअ णयरीआ, सुलच्छीइ पुहवीए, सुब्भूअ वहूआ, गरुवीइ कणेरुए चमूए य तुज्झ विहवो जाणिओ.
जेहिं राईहिं, मित्तरायेहि, सुरायाणेहि य-मित्त राईणं, सुरायाणं, महारायाणं य-सत्तूहिन्तो रायेहिन्तो, महादुट्ठरायाणाहि, समत्थेसुन्तो राईसुन्तो य-बीहिआ एकल्लोआ
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #98

१७० આપણી વાડીમાં કોહળીઓ અને કેળો કુહાડીથી કાપી નથી.
१६९ नारीआ रक्खिआउ, तेसु राईसु, सुरायेसु, महारायाणेसु य अम्हाणं बहवीआ पीई जाआ.
છે ! હાય ! જય-પથી ! રે સંતવાર ! મને माआए, माअराइभत्तीए आसत्ताअ मम पिउणो माऊआ. मम माइ-माईए य लच्छि धेणूओ य देहि.
जइ सुवुट्टि होज्ज, सुआलो होएज्जा. जइ तु हसन्ती, ता हं पि हसमाणो.
सो दक्खिणआए पारक्वेरं मिव अत्तणो सरीरं धारेइ. अज्जे ! चीरं जीव, सोहणाणि भोयणाणि दत्तिआ होहि.
પોલી (સોપારી) હરડે અને હલદરની પોટલીઓ આ દાસીએ હથોડીવતી બારી તોડીને ઝાડની ડાળી પરથી રાજાના પિતાના ભાઈની વાવમાં જમાઈને માટે છૂપાવી છે.
જો વૈદ્ય ન આવ્યા હોત, તો મારા સાસુજી, જીવત નહીં.
ગુજરાતી વાક્યો.
મણિ, મુક્તિ, યુવતિ અને સિદ્ધિ કુમારીમાં જે શક્તિ છે, તે મિત્રશ્રી, ધનલક્ષ્મી, ભાનુમતી અને દિયરની વહૂમાં નથી.
દાસીએ થાળીમાંથી દાળ અને ગાગરમાંથી બકરીનું દૂધ ચૌદસને દિવસે ચૂલામાં નાંખ્યું હોત, તો યુવાનનો ક્રોધ વધત.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #99

१७१ ए ग चा ली सो पा ढो.
[સમજૂતી :- ૧. પ્રાકૃતમાં નારીજાતિ નામોના નીચે પ્રમાણે પ્રકારો છે :૧. માકારાન્ત. ૩. કારાન્ત ૬, કારાન્ત ૨. સાવત્ત-બ્બકારાન્ત ૪. ઈંકારાન્ત ૭. *કારાન્ત
૫. સીવાળા ફેંકારાન્ત ૮. áાળા કકારાન્ત ૨. મા કારાન્ત, રું કારાન્ત. * કારાન્ત નામો કોષમાં કે આવી નિશાનીથી બતાવ્યા છે. તે સિવાયના મવન, ટુ વાળા, અને
દ્વાળા સમજવા. કેટલાક એ કારાન્ત, રુ કરાન્ત અને ૩ કારાન્ત વિશેષણો, તથા જાતિવાચક સિવાયના 4 કારાન્ત નરજાતિ નામોનું નારીજાતિ, હું વિકલ્પ લગાડવાથી થાય છે. પરન્તુ આ કારાન્ત પૈ ન લાગે, ત્યારે
આ [૨] પ્રત્યય લાગે છે.] ૧. નારી જાતિને લગતા નિયમો :૧. નારી જાતિના પ્રત્યયો ૪૩ મા પૃષ્ઠ પર આપ્યા છે. તેમાં નીચે
પ્રમાણે વધારો સમજવો :સ. ૬, ૬, ૩, ૪ અન્તવાળા કોઈ પણ નારીજાતિ નામોને ત્રીજીથી
સાતમી સુધી એકવચનમાં મ પ્રત્યય વધારે લાગે છે. મા. હું અત્તવાળા નામોને પહેલીનાં એકવચનમાં અને પહેલી,
બીજી તથા સંબોધનમાં બહુવચનમાં પણ આ પ્રત્યય વધારે
લાગે છે. ૬. નારી જાતિમાં દરેક પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ જ રહે
છે, અને થાય છે. પરંતુ પ્રત્યય અને જો પ્રત્યય પર છતાં
१७२ સ્વર હૃસ્વ જ રહે, ને થાય છે. હું સંબોધનનાં એકવચનમાં :
૧ ફુ કારાન્ત ને ૩ કારાન્ત નામો વિકલ્પ દીર્ઘ થાય છે.
૨ ડું અંતવાળા અને ૪ અન્તવાળા હૃસ્વ જ થાય છે. ૨. રામુ ના રૂપો ૩ કારાન્ત નારીજાતિ જેવા થાય છે. પરંતુ
પહેલીનાં એકવચનમાં મદ રૂપ વધારવું. ૨. સંસ્કૃત શ્ર કારાન્ત નામોનાં પ્રાકૃત રૂપોના નિયમો :૧. આવી નિશાની વાળા ઉકારાન્ત નર જાતિ ને નારી
જાતિ નામો અને વિશેષણો સંસ્કૃતમાં 28 કારાન્ત નામો છે. તેનાં રૂપો બે રીતે થાય છે. ૧. નર ને નાન્યતરમાં મર કે માર કરી કારાન્ત નામ જેવા, અને મા, મામા ના વિસા જેવા, ૨ તથા દરેકના ૩ કારાન્ત નામ જેવા થાય છે.
જ્યારે આ કારાન્ત જેવા રૂપો કરવા હોય, ત્યારે નામમાં મર, અને વિશેષણમાં માર થાય છે. માતૃ શબ્દના મામા (મા), માડમરા (માતાજી) મા , મારૂં. બને છે. મા ના રૂપો વૃદ્ધિ જેવા, અને માસ ના ઘણુ જેવા થાય છે. ત્રનો ૩થયેલાં નામોના પહેલી, બીજી અને સંબોધનનાં એકવચન તથા દ્વિવચનમાં રૂપો થતાં નથી. સંબોધન વિષે :૧ એકવચનમાં રેવ જેવા રૂપો કરવા.
દ.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #100

१७३
१७४ ૨. પરંતુ નામોમાં વિકલ્પ અનુસ્વાર ઉમેરાય છે.
૩. રાય શબ્દમાં નીચે પ્રમાણે ખાસ ફેરફારો થાય છે. તથા નામોનો વિકલ્પ ર લોપાય છે.
૧ T, છે, અને પ્રત્યય પર છતાં ય નો છુ વિકલ્પ દે પિયર ! પિયા દે પિયર ! ! પિયર ! દે પિય !
થાય છે, ને રૂ લાગે ત્યારે લોપાય છે. ૩. વિશેષણોમાં માર નો અ વિકલ્પ થાય છે.
૨ ત્રીજીથી સાતમી સુધીનાં બહુવચનમાં ય નો હું हे कत्तार ! हे कत्तारा ! हे कत्तारो ! हे कअ !
વિકલ્પ થાય છે. ૭. નરજાતિ પહેલીનાં એકવચનમાં વિકલ્પ લોપાઈ મા
૩ TI, અને પાંચમી છઠ્ઠીના ની પર છતાં લય નું | ઉમેરાય છે. ત્રિ, પિમો.
વિકલ્પ થાય છે. ૩. – કારાન્ત નામોનાં રૂપોના નિયમો :
૪. રામ વગેરે ના. નાં રૂપ કરતી વખતે ત્રીજીથી અન્
અંતવાળા નરજાતિ જેવા અને પહેલી બે તથા ૧. ન્ નો લોપ થાય છે, અને વિકલ્પ માન પણ થાય છે.
સંબોધનમાં વન જેવા થાય છે. ૨. બન્ને રીતે ટેવ જેવા રૂપો કરવા પરંતુ,
વામન્ સિવાયના – કારાન્ત અને શિરમ્, નમસ્ ૩. 7 નો લોપ થયો હોય ત્યારે નીચે પ્રમાણે પ્રત્યયો વિકલ્પ
સિવાયના કારાન્ત સંસ્કૃત નાન્યતર જાતિ નામો વધારે લાગે છે.
પ્રાકૃતમાં નર જાતિમાં ઘણે ભાગે વપરાય છે. 4. એકવચન બહુવચન
૪. આ કારાન્ત નરજાતિ :૧ લી મા णो
૬. પાંચમીનો છે, ઉદ અને સાતમીનો ઈ પ્રત્યય લાગતો [1]
નથી. સંબોધનનાં એકવચનમાં પહેલી પ્રમાણે જ રૂપ णा
સમજવા, તથા બાકીની દરેક વિભક્તિમાં ટેવ પ્રમાણે ૪ થી જો [ vi].
પ્રત્યયો લગાડીને ઘટતી રીતે રૂપો બનાવવા. ૫ નો ઇ ૫ મી નો
ન કરવો. णो [ vi]
૫. ક્રિયાતિપત્તિના નિયમો :સંબોધન
૧. જ્યારે ક્રિયાની અતિપત્તિ એટલે-સંકેત પ્રમાણે ક્રિયા મા. મM અને અત્ત ને ત્રીજીનાં એકવચનમાં, ૩, રૂમ
ન થઈ હોય-ત્યારે ધાતુને ક્રિયાતિપતિ પ્રત્યયો લાગે પ્રત્યયો વિકલ્પ વધારે ઉમેરાય છે. રૂ. નો પ્રત્યય પર છતાં મ નો માં થાય છે.
પ્રત્યયો :–એકવચન, બહુવચન, તેમ જ ૧લા, છું.] કૌંસમાં બતાવેલો રુ પ્રત્યય લગાડતાં પૂર્વના સ્વરનો
રજા, અને ૩જા પુરુષમાં :લોપ કરવો, બીજો કોઈ ફેરફાર ન કરવો.
કન, ના, ન, માT. D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof
=
૭
णो
6
=
=
n

Page #101

१७५ ૩. આ પ્રત્યય લગાડતાં વ્યંજનાન્તને નિત્ય, અને આ
સિવાયના સ્વાન્તને વિકલ્પ વિકરણ લાગે છે. ४. ज्ज, ज्जा प्रत्ययो ५२ छत नित्य भने न्त, माण,
પ્રત્યયો પર છતાં વિકલ્પ મ નો r થાય છે. ५. न्त, माण, प्रत्ययो वाया पछी, ते श६ विशेष
બની જાય છે, તેથી તેને નામની વિભક્તિઓ લાગે
નારીજાતિ નામો.
इरान्त आकिइ [त.] भाडा२. आकृति छिप्पि [त.] छी५. शुक्ति, असीइ [त.] अशी. अशीति जाइ [ त.] MSDस. यातिन्म अच्छि [त.] न. अक्षि।
ति. जाति. अञ्जलि [ स.] xणी, मोमो. जुत्ति [त.] युक्ति. युक्ति. इड्डि [त.] दि.
जुवड़ [त.] युवान युवति उप्पत्ति [त.] 6त्यत्ति.
दिट्टि [त.] न९४२. दृष्टि कडि [त.] ३. कटि.
धिड़ [त.] धी२४ धृति. कन्ति [त.] ते४. कान्ति. धूलि [त.] धूम कित्ति [त.] त. कीर्ति
नवइ । [त.] ने. कुच्छि [त.] पेट. कुक्षि.
णवइ । [त.] नवति. कोडि [त.] 85. कोटि.
निहि [त.] भंडार. निधि. गइ [त.] गति. गति.
निव्वुड [त.] मोक्ष. निवृत्ति. गंठि [त.] is. ग्रन्थि.
नीइ [त.] नीति. नीति गोट्टि [त.] गोष्ठी, वात. गोष्ठि.
पसिद्धि [त.] प्रसिद्धि प्रसिद्धि चिइ [त.] थिता. चिति
पीइ [त.] प्रेम. प्रीति. छड्डि [त.] मोऽ२. छर्दि,
पंति [त.] बी पंगत. पक्ति बुद्धि [त.] बुद्धि. बुद्धि.
१७६ भत्ति [त.] मति भक्ति रिद्धि [त.] Rद्धि ऋद्धि भिउडि [ त.] मम्म२ ने
रीइ [त.] शत. रीति. भृकुटि.
विअड्डि [त.] वीत, वीतयडी. भित्ति [ स.] भीत. भित्ति.
वितर्दि भीड़ [ त.] श्री. भीति. विट्ठि । [त.] १२साह. भूमि [ स.] भोय. भूमि. वुट्ठि | वृष्टि मइ [त.] भति. मति.
वुड्डि [त.] धारो. वृद्धि. माइ [त.] भा. मातृ.
विहत्थि [त.] वेंत. वितस्ति मुट्टि [ त.] मुहि. मुष्टि
सामिद्धि । [त.] समृदि.
समिद्धि मुत्ति [त.] मुति. मोक्ष
सट्टि [त.] सा6. षष्टि. मुत्ति. [त.] भूरती. मूत्ति.
सत्तरि [त.] सीतर सप्तति. रइ [त.] २ति-प्रेम. रति.
सत्ति [त.] शक्ति शक्ति. रत्ति | [त.] रात. राइ । रात्रि.
सन्ति [त.] Ailn. शान्ति रस्सि [त.] २२श, होरी. रश्मि
सिप्पि | [त.] छी५. शुक्ति.
सुत्ति | राइ [त.] २२, बी. राजि.
सिद्धि [त.] सिदि. सिद्धि.
વિશેષણો. सुइ [त.] पवित्र. शुचि.
सुगन्धि [त.] सुगंधवाणु
सुगन्धि .
उशन्त.
इक्खु [त.] शे२४ी. इक्षु
कंगु [त.] sin कङ्गु
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #102

१७७
१७८
विज्जु [त. वीणी विद्युत् वेणु । [त.] iसणी वेणु
तणु [त.] शरी२. तनु. घेणु [त.] ॥य. धेनु. पंसु [ त.] पूग. पांसु रज्जु [ स.] होरी रज्जु
वेलु ।
हणु [त.] हाही. उपयी हुनु
વિશેષણો
ईसालु [त.] ध्यावाणु
ईर्ष्यालु गुरु [त.] भोटुं गुरु दयालु [ स.] ध्यावा.
बहु [ स.] 4. लज्जालु [स.] 40वाणु. रिज्जु, उज्जु, [त.] स२. ऋजु
लहु [त.] बघु, ४ . लघु. સર્વનામ.
कोहण्डी । [त.] अj कोहली | कुष्माण्डी गग्गरी [ दे. २ गलोई [त. गो. गडुची. गोरी [त. स्त्री, पार्वती. गौरी चउद्दसी । [त.] यौहश. चउद्दसमी | चोइसी । चतुर्दशी चुल्ली [ स.] युद्ध. छाली [ दे.] १४ी. छाया । [त.] ७iयो . छाया. छाही । झल्लरी [स.] आब२. डाली [ दे.] उनी आग थाली [त.] थाणी. तपेबी.
स्थाली. दाली [ स.] EM. दासी [ स.] हासी धाई | [त.] पाईमा. धात्री
पुढवी । पुहवी | [त.] पृथ्वी पृथिवी पुहुवी पोष्फली [त.] सोपारी.
पूगफली. पोट्टली. [ दे.] पोटी, visn. बहिणी | [त.] 3 भगिनी भइणी बारी [ दे.] भारी भिसिणी [त.] मालिनी,
बिसिनी लच्छी [ त.] 4भी लक्ष्मी वाडी | [त.] वाडी वाटिका वाडिआ वाराणसी [त.] अशी, बनारस
वाणारसी वावी [त.] वाप वापी वेल्ली । [त.] वेडी. वल्ली वल्ली सही [त.] समी. सखी सूई [त.] सोऽ. सूची साही | [त.] अणी शाखा साहुली | [दे.]. हत्थोडी [ दे.] जयो हत्थिणी [त.] हाथी. हस्तिनी. हरडई [त.] ४२ हरीतकी हलद्दी [त.] ME२. हरिद्रा
अमु [त.] मा
ईरान्त
इत्थी [त.] स्त्री स्त्री
त्थी
धारी
आली | [त.] बीटी, मोग. ओली ।
आली. कत्तरी [त. तर कर्तरी. कयली | [त.] 3. कदली केली .
कुमारी । [त.] कुंवारी कुमरी |
कुमारी. कुलुरडी [ दे.] दुखी. कुहाडी [ दे.] बुटी कोमुई [त.] यांनी कौमुदी. कोसंबी [त.] शाम्बी नगरी
कौशाम्बी
नारी [ स.] स्त्री. पत्ती [त. स्त्री. पत्नी पिच्छी [ न.] पृथ्वी. पृथ्वी.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #103

१७९
વિશેષણો. एकल्ली [त.] मेवी एकाकिनी
सुलच्छी [त.] सारी भीवाणी. गरुई । [त.] मोटी गुर्वी
सुलक्ष्मी
हसमाणी गामणी गामनी भुजीया. हसमाणा | [त.] सती ग्रामणी
हसन्ता
हसन्ती । हसन्ती बहुवी [त.] agी. बह्वी.
गरुवी |
पिउ |
भाउ ।
સર્વનામ.
इमा
१८० સંસ્કૃત ગ્રંકારાન્તના નામો.
नति. जामायर | [त.] *भाई जामातृ पियर । [त.] पिता. पितृ जमाउ देयर । [त.] हिय२. देवृ भत्तार । [त.] 4gी भर्तृ देउ
भत्तु णर । [त.] मास. नृ भायर | [त.] भाई भ्रातृ णउ णत्तर | [त.] नाही. सवियर । सूर्य णत्तु । नप्त
सविउ । सवित
નારિજાતિ. दत्तिया [त.] हेनारी. दातृका
माआ ।[त.] मा दुहिआ। [त.] हीरी दुहित
माइ [त.] मातृ धुआ ।
माउ [त.] ननान्दा [त.] नह. ननान्ह मायरा | [त.] भाता
विशेष. कत्तार | [त.] ४२नार कर्तृ दायार | [त.] हेनार दातृ कत्तु ।
સંસ્કૃતમાં ? કારાન્તનામો
નરજાતિ अप्प
जुव । [त.] युवान अत्त આત્મા, પોતે
जुवाण | वान युवान् अप्पाण| [त.]. आत्मन्
महव [त.] इंद्र मघवन्. अत्ताण
महवाण। बम्ह
राय [त.] २ राजन्, बम्हाण | [त.] ब्रह्म ब्रह्मन्
रायाण ।
| [त. भाभा. जा, जी =हे या.
ती, ता, णा, णी =ते. सा, णा. | [त.] मा.
का, की =ओएस. का. उशन्त
एआ
दाउ
।
अज्जू [त.] सासू. आर्या
कण्डू[स.] २४. अलाऊ | [त.] तुमडी अलावू वहू [त.] पहुं. वधू लाऊ
सरजू [त.] सरयू नही. सरयू कणेरू [त.] अथी. करेणू
सासू [त. ] सासु श्वश्रू. चमू [स.] 4१४२
વિશેષણો. खलपू [त.] मेय साई ४२नारी
सुब्भू [त.] सारी सम्मवाणी पंगू [त.] पांगणी. पङ्ग
सुभ्रू
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #104

१८१
१८२
નાન્યતરજાતિ.
उरान्त.
घेणु
घेणू.
दाम [त.] भाषा दामन्
आ अरान्त अने ईरान्त न२०ति नामो. गोवा [त.] गोवाण गोपा
वायप्यमी [त. ] ४२५॥ वातप्रमी हाहा [त.] गंधर्व हाहा
નારીજાતિ શબ્દોના રૂપો.
घेणु
घेणूउ, धेणूओ, घेणू.
घेणूउ, घेणूओ, घेणू. घेणूअ, घेणूआ, घेणूइ, घेणूए. घेणूहि, घेणूहि, घेणूहिँ. घेणूअ, धेणूआ, घेणूइ, धेणूए. घेणूण, घेणूणं. घेणूअ, धेणूआ, घेणूइ, धेणूए, धेणुत्तो, घेणूउ, घेणूओ. घेणुत्तो, घेणूओ, धेणूउ, घेणूहिन्तो. धे]हिन्तो, घेणूसुन्तो. घेणूअ, घेणूआ, घेणूइ, घेणूए. घेणूण, घेणं. घेणूअ, घेणूआ, घेणूइ, घेणूए. घेणूसु, घेणूसुं. हे घेणू ! हे धेणु !
हे धेणूउ ! धेणूओ ! धेणू !
इरान्त.
बुद्धि
इरान्त. (ङीअन्तवाणi.)
बुद्धि . बुद्धी.
बुद्धीउ, बुद्धिओ, बुद्धी.
बुद्धिउ, बुद्धिओ, बुद्धी. बुद्धीअ, बुद्धीआ बुद्धीइ, बुद्धीए. बुद्धीहि, बुद्धीहिं, बुद्धीहिँ, बुद्धीअ, बुद्धीआ, बुद्धीइ, बुद्धीए. बुद्धीण, बुद्धीणं. बुद्धीअ, बुद्धीआ, बुद्धीइ, बुद्धीए. बुद्धित्तो, बुद्धीओ, बुद्धीउ, बुद्धित्तो, बुद्धीउ, बुद्धीओ, बुद्धीहिन्तो.बुद्धीहिन्तो, बुद्धीसुन्तो. बुद्धीअ, बुद्धीआ, बुद्धीइ, बुद्धीए. बुद्धीए, बुद्धीणं. बुद्धीअ, बुद्धीआ, बुद्धीइ, बुद्धीए. बुद्धीसु, बुद्धीसुं. हे बुद्धी ! हे बुद्धि ! हे बुद्धीउ ! बुद्धीओ ! बुद्धी !
देवी.
देवी, देवीआ.
देवि,
देवीउ, देवीओ, देवी, देवीआ. देवीउ, देवीओ, देवी, देवीआ. देवीहि, देवीहि, देवीहिँ. देवीण, देवीणं.
देवीअ, देवीआ, देवीइ, देवीए. देवीअ, देवीआ, देवीइ, देवीए.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #105

१८३ देवीअ, देवीआ, देवीइ, देवीए, देवित्तो, देवीओ, देवीउ, देवित्तो, देवीउ, देवीओ, देवीहिन्तो. देवीहिन्तो, देवीसुन्तो. देवीअ, देवीआ, देवीइ, देवीए. देवीण, देवीणं. देवीअ, देवीआ, देवीइ, देवीए. देवीसु, देवीसुं. हे देवि !
हे देवीउ ! देवीओ ! देवी ! देवीआ !
सुई.
उशन्त.
१८४ વિશેષણો. इरान्त. सुइ.
सुईउ, सुईओ, सुई.
सुईउ, सुईओ, सुई. सुईअ, सुईआ, सुईइ, सुईए. सुईहि, सुईहिं, सुईहिँ. सुईअ, सुईआ, सुईइ, सुईए. सुईअ, सुईआ, सुईइ, सुईए, सुईत्तो, सुईउ, सुईओ, सुइत्तो, सुईउ, सुईओ, सुईहिन्तो, सुईहिन्तो, सुईसुन्तो. सुईअ, सुईआ, सुईइ, सुईए. सुईण, सुईणं. सुईअ, सुईआ, सुईइ, सुईए. सुईसु, सुईसुं. हे सुई ! हे सुइ !
हे सुईउ ! सुईओ ! सुई ! उशन्त.
बहु-बहुवी. बहु बहुवी. बहु, बहुवी. बहू, बहुवी, बहुवीआ. बहूउ, बहूओ, बहू, बहुवीआ,बहुवीउ,
बहुवीओ, बहुवी. बहुं, बहुविं. बहूउ, बहूओ, बहू, बहुवीआ, बहुवीउ,
बहुवीओ, बहुवी. बहूअ, बहुआ, बहुवीअ, बहुवीआ. बहूहि, बहूहि, बहुवीहि, वहुवीहि, बहूइ, बहूए, बहुवीइ, बहुवीए, बहूहिँ, बहुवीहिं.
FEEEEES
वहूः
वहूउ, वहूओ, वहू.
वहूउ, वहूओ, वहू. वहूअ, बहूआ, वहूइ, वहूए. वहूहि, वहूहिं, वहूहिँ. वहूअ, वहूआ, वहूइ, वहुए, वहुत्तो, वहूउ, वहूओ, वहुत्तो, वहूड, वहूओ, वहूहिन्तो. वाहिन्तो, वसुन्तो. वहूअ, वहूआ, वहूइ, वहुए. वहुए, वहूणं. वहूअ, वहूआ, वहूइ, वहूए. वहूसु, वहूसुं. हे वहु !
हे वहूउ ! वहूओ ! वहू !
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #106

१८६
१८५ बहूअ, बहूआ, बहुवीअ, बहुवीआ, बहूण, बहूणं, बहुवीण, बहुवीण.
सुलच्छीअ, सुलच्छीआ, सुलच्छीण, सुलच्छीणं. बहूअ, बहूए, बहुवीइ, बहुवीए.
सुलच्छीइ, सुलन्छीए. बहूअ, बहूआ, बहुवीअ, बहुवीआ. बहुत्तो, बहूउ, बहुवित्तो, बहुवीउ,
सुलच्छीअ, सुलच्छीआ, सुलच्छित्तो, सुलच्छीउ, सुलच्छीओ. बहूइ, बहूए, बहुवीइ, बहुवीए. बहूओ,बहूहिन्तो,बहुवीओ, बहूवीहिन्तो,
सुलच्छीइ, सुलच्छीए, सुलच्छीहिन्तो, सुलच्छीसुन्तो. बहुत्तो, बहूउ, बहुवित्तो, बहुवीउ, बहूसुन्तो, बहुवीसुन्तो.
सुलच्छित्तो, सुलच्छीउ, बहूओ, बहूहि- बहुवीओ बहुवीहि.
सुलच्छीओ, सुलच्छीहिन्तो. न्तो.
सुलच्छीअ, सुलच्छीआ सुलच्छीण, सुलच्छीणं. बहूअ, बहुआ, बहुवीअ, बहुवीआ, बहूण, बहूणं, बहुवीण, बहुवीणं, बहूइ, बहूए, बहुवीइ, बहुवीए.
सुलच्छीइ, सुलच्छीए. हे बहू ! बहू ! हे बहुवि ! हे बहूउ ! बहूओ ! हे बहुवीउ !
सुलच्छीअ, सुलच्छीआ, सुलच्छीसु, सुलच्छीसुं. बहू ! बहुवीअ ! बहुवी !
सुलच्छीइ, सुलच्छीए. इरान्त.
हे सुलच्छि ! सुलच्छीआ ! सुलच्छीउ ! सुलच्छीओ !
सुलच्छीआ ! सुलच्छी.
उ अरान्त. सुलच्छी, सुलच्छीआ. सुलच्छीआ, सुलच्छीउ, सुलच्छीओ, सुलच्छी.
सुब्भू.
सुब्भू, सुब्भूउ, सुब्भूओ. सुलच्छि, सुलच्छीआ, सुलच्छीउ, सुलच्छीओ,
सुब्र्थी
सुब्भू, सुब्भूउ, सुब्भूओ. सुलच्छी.
सुब्भूअ, सुब्भूआ, सुब्भूइ, सुब्भूए, सुब्भूहि, सुब्भूहि, सुब्भूहि. सुलच्छीअ, सुलच्छीआ, सुलच्छीहि, सुलच्छीहिँ, सुलच्छीहिं. सुलच्छीइ, सुलच्छीए.
सुब्भूअ, सुब्भूआ, सुब्भूइ, सुब्भूए. सुब्भूण, सुब्भूणं.
सुब्भूअ, सुब्भूआ, सुब्भूइ, सुब्भूए. सुब्भूत्तो, सुब्भूउ, सुब्भूओ, D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
सुब्भू.

Page #107

१८७
सुब्भुत्तो, सुब्भूउ, सुब्भूओ, सुब्भूहिन्तो. सुब्भूहिन्तो, सुब्भूसुन्तो.
सुब्भूअ, सुब्भूआ, सुब्भूइ, सुब्भूए सुब्भूअ, सुब्भूआ, सुब्भूइ, सुब्भूए, हे सुभु !
गामणी, गामणीआ.
गामणि.
गामणीअ, गामणीआ,
गामणीइ, गामणीए,
गामणीअ, गामणीआ,
गामणीइ, गामणीए गामणीअ, गामणीआ, गामणी, गामणीए,
गामणित्तो, गामणीउ, गामणीओ, गामणीहिन्तो.
सुब्भूण, सुब्भूणं.
सुब्भूसु, सुब्भूसुं.
इ अरान्त
गामणी.
सुब्भू ! सुब्भू ! सुब्भूओ !
गामणीआ, गामणीउ,
गामणीओ, गामणी.
गामणी, गामणीउ,
गामणीओ, गामणीआ.
गामणीहि, गामणीहिं, गामणीहिं.
गामणीण, गायणीणं.
गामणित्तो, गामणीउ, गामणीओ,
गामणीहिन्तो, गामणीसुन्तो.
गामणीअ, गामणीआ, गामणीइ, गामणीए.
गामणीअ, गामणीआ, गामणी, गामणीए,
हे गामणि !
खलपू.
खलपुं.
१८८
गामणीण, गामणीणं.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
गामणीसु, गामणीसुं.
हे गामणी ! गामणीउ ! गामणीओ ! गामणीआ !
उ अशन्त
खलपू.
खलपू, खलपूड, खलपूओ.
खलपू, खलपूड, खलपूओ.
खलपू, खलपूआ, खलपूर, खलपूए खलपूहि, खलपूर्हि, खलपूहिँ. खलपूर, खलपूआ, खलपूर, खलपूए, खलपूण, खलपूर्ण. खलपू, खलपूआ, खलपूर, खलपूए, खलपुत्तो, खलपूर, खलपूओ, खलपूहिन्तो, खलपूसुन्तो.
खलपुत्तो, खलपूड,
खलपूओ, खलपूहिन्तो.
खलपूअ, खलपूआ, खलपूर, खलपूए. खलपूण, खलपूर्ण. खलपूअ, खलपूआ, खलपूर, खलपूए खलपूसु, खलपूसुं. हे खलपु !
हे खलपू ! खलपूर ! खलपूओ !

Page #108

१९०
उ अरान्त.
अमु.
अमुं
एअं.
१८९ સર્વનામ.
एआ- इई. एआ. एई. एआ. एआ, एई, एईआ. एआउ, एआओ, एईआ, एईउ,
एआ, एईआ, एई. एआउ, एआओ, एईआ, एईउ,
एआ, एईआ, एई. एआअ, एआइ एईअ, एईआ, एआहि, एआर्हि, एईहि, एईहि, एआए, एईइ, एईए. एआहिँ, एईहिँ. एआअ, एआइ, एईआ, एईआ, एआण, एआण, एईण, एईणं. एआए, एईअ, एईए.. एआअ, एआइ, एईअ, एईआ, एअत्तो, एआउ, एइत्तो, एईउ, एआए, एअत्तो, एईइ, एईए, एआओ, एआहिन्तो,एईओ, एईहिन्तो, एआउ, एआओ, एइत्तो एईउ, एआसुन्तो, एईसुन्तो, एआहिन्तो. एईओ, एईहिन्तो, एआअ, एआइ, एईअ, एईआ, एआण, एआणं, एईण, एईणं, एआए, एईइ, एईए. एआअ, एआइ, एईअ, एईआ, एआसु, एआसुं, एईसु, एईसुं. एआए, एईइ, एईए. हे एआ ! एइ ! एईआ ! एआउ ! एआओ ! एईउ ! एईओ !
एआ ! एईआ ! एई!
अमू, अह.
अमू, अमूर, अमूओ.
अमू, अमूउ, अमूओ. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमूहि, अमूहि, अमूहिँ. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमूण, अमूणं. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए, अमुत्तो, अमूउ, अमूओ, अमुत्तो, अमूउ, अमूओ, अमूहिन्तो... अमूहिन्तो, अमूसुन्तो. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमूण, अमूणं. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमूसु, अमूसुं. हे अमू ! अमु !
हे अमू ! अमूउ ! अमूओ ! ત્રકારાન્ત નામો
નરજાતિ.
पिअर-पिउ. पिअर. पिउ पिअर. पिउ. पिआ, पिअरो. . पिअरा, पिउणो, पिअवो,पिऊ,
पिअउ, पिअओ.
पिअरा, पिअरे, पिउणो, पिऊ, पिअरेण, पिअरेणं पिऊणा. पिअरेहि,पिअरेहिं, पिऊहि, पिऊर्हि,
पिअरेहिँ, पिऊहिं.
पिअर.
D:\mishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #109

१९२
पिअराय, पिउणो, पिआराण, पिऊण, पिऊणं. पिअरस्स, पिउस्स, पिअराणं
पिअवे. पिअरत्तो, पिअराउ, पिउत्तो,पिउणो,पिअरत्तो,पिअराओ,पिउत्तो, पिऊओ पिअराओ, पिअराहि, पिऊओ,पिऊउ.पिआराउ,पिअराहि, पिऊइ, पिऊपिअराहिन्तो,पिअरा, पिऊहिन्तो. पिअरेहि, | हिन्तो, पिऊसुन्तो.
पिअराहिन्तो, पिअरेहिन्तो, पिअरासुन्तो.
पिअरेसुन्तो. पिअरस्स, पिउणो, पिउस्स. पिअराण,पिअराणं. पिऊण, पिऊणं. पिअरे,पिअरम्मि, पिउम्मि, पिअरेसु,पिअरेसुं, पिऊसु, पिऊसुं. हे पिअ ! पिअरं! ० हे पिअरा ! पिऊणो !पिअवो ! पिअरो ! पिअरा !
पिअओ ! पिअउ ! पिअर !
पिऊ ! विशेष. कत्तार-कत्तु. નરજાતિ.
कत्तारेण,कत्तारेणं, कत्तुणा. कत्तारेहि, कत्तुहि, कत्तुर्हि,
कत्तारेहि, कत्तारेहिँ, कत्तुहिँ. कत्ताराय,कत्तारस्स,कत्तुणो,कत्तुस्स. कत्ताराण, कत्ताराणं, कत्तूण, कत्तूणं. कत्तारत्तो,कत्ताराउ,कत्तुत्तो,कत्तुणो कत्तारत्तो, कत्ताराउ,कत्तुत्तो, कत्तूउ,
कत्ताराओ, कत्तुओ,कत्तुहिन्तो, कत्ताराओ,कत्ताराहि,कत्तूउ,कत्तूओ, कत्ताराहि, कत्तारेहि, कत्तसन्तो. कत्ताराहिन्तो,कत्तारा,कत्तूहिन्तो. कत्ताराहिन्तो, कत्तारेहिन्तो,
कत्तारासुन्तो, कत्तारेसुन्तो, कत्तारस्स, कत्तुणो, कत्तुस्स. कत्ताराण,कत्ताराणं, कत्तूण, कत्तूणं. कत्तारे, कत्तारम्मि, कत्तुम्मि, कत्तारेसु, कत्तारसुं, कत्तूसु, कत्तूसुं. हे कत्तार ! कत्तारा!
कत्तारा ! कत्तवो ! कत्तउ ! कत्तओ! कत्तारो ! कत्त ! कअ! कत्तुणो ! कतू !
નાન્યતરજાતિ. कत्तारं.
कत्ताराई, कत्ताराइँ, कत्ताराणि,
कत्तूई, कत्तूइँ, कत्तूणि. कत्तारं
कत्ताराई, कत्ताराइँ, कत्ताराणि,
कत्तूई, कत्तूइँ, कत्तूणि. ત્રીજીથી સાતમી સુધી નરજાતિ પ્રમાણે हे कत्तार ! हे कत्त !हे कअ ! हे कत्ताराइ! कत्ताराइ !कत्ताराणि !
कत्तूइ ! कत्तूई ! कत्तूणि !
कत्तु
कत्तार कत्ता,कत्तारो.
कत्तु .
कत्तार कत्तारा,कत्तवो, कत्तउ, कत्तओ,
कत्तुणो, कत्तू, कत्तारा, कत्तारे, कत्तुणो, कत्तू.
कत्तार
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #110

१९३
१९४
નકારાત્ત નામોના રૂપો.
નરજાતિ
जुव.
નારીજાતિ. माइ. माउ
माई, माईउ, माईओ, माऊ, माऊउ, माऊओ. माई, माईउ, माईओ,
माऊ, माऊउ, माऊओ. माईअ, माईआ, माईइ, माईए, माईहि, माईहि, माईहिँ, माउअ, माऊआ, माऊइ, माऊए, माऊहि, माऊहिं, माऊहिं. माईअ, माईआ, माईइ, माईए, माईण, माईणं, माऊअ, माऊआ, माऊइ, माऊए, माऊण, माऊणं, माईअ, माईआ, माईइ, माईए, माइत्तो, माईउ, माईओ, माईहिन्तो, माइत्तो, माईउ, माईओ, माईहिन्तो, माऊसुन्तो, माउअ, माउआ, माउइ, माऊए, माउत्तो, माऊउ, माऊओ, माऊमाउत्तो, माऊइ,माऊओ,माऊहिन्तो. हिन्तो, माऊसुन्तो. माईअ, माईआ, माईइ, माईए, माईण, माईणं, माऊअ, माऊआ, माऊइ, माऊए. माऊण, माऊणं. माईअ, माईआ, माईइ, माईए, माईसु, माईसुं. माऊअ, माऊआ, माऊइ, माऊए. माऊसु, माऊसुं. हे माई ! माइ !
हे माई ! माईउ ! माईओ ! हे माउ ! माऊ !
हे माऊ ! माऊइ ! माऊओ!
जुवो, जुवा, जुवाणो. जुवा, जुवाणो, जुवाणा. जुवं, जुवाणं. जुवे, जुवा, जुवाणे, जुविणं,
जुवाणो, जुवाणा. जुवणा, जुवाणेण, जुवेहि, जुवाणेहि, जुवेण, जुवेणं, जुवाणेणं. जुवेहि, जुवाणेहि,
जुवेहिँ, जुवाणेहिँ. जुवाणो जुवाणाय, जुवाण, जुवाणाण, जुवस्स, जुवाय, जुवाणस्स. जुवाणं, जुविणं, जुवाणाणं, जुवाणो, जुवाणत्तो, जुवत्तो, जुवाणत्तो, जुवत्तो, जुवाणाउ, जुवाउ, जुवाणाउ, जुवाउ, जुवाणाओ, जुवाओ, जुवाणाओ, जुवाओ, जुवाणाहि, जुवाहि, जुवाणाहि, जुवाहि जुवाणाहिन्तो, जुवेहि, जुवाणेहि, जुवाहिन्तो, जुवाणा जुवाहिन्तो, जुवाणाहिन्तो, जुवा,
जुवेहिन्तो, जुवाणेहिन्तो, जुवासुन्तो, जुवाणासुन्तो, जुवेसुन्तो, जुवाणेसुन्तो.
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #111

१९६
अप्पाणो,
१९५ जुवाणो, जुवस्स, जुवाणस्स. जुवाण, जुवाणं, जुवाणाण, जवाणाणं,
जुविणं. जुवम्मि, जुवाणम्मि, जुवेसु, जुवाणेसु, जुवे, जुवाणे. जुवेसुं,
जुवाणेसु. हे जुवे! जुवाण ! हे जुवा ! जुवाणो ! जुवाणा ! हे जुवा ! जुवाणा ! हे जुवो ! जुवाणो !
अप्पाउ, अप्पाओ, अप्पाहि, अप्पाहिन्तो,
अप्पा ,
अत्त-अप्प,
अप्पा, अप्पो, अप्पो. अप्पा, अप्पाणो, अप्पाणा, अप्पं, अप्पिणं, अप्पाणं. अप्पा,अप्पे,अप्पाणो,अप्पाणे,
अप्पाणा. अप्पेण, अप्पेणं, अप्पाणेण, अप्पेहि, अप्पेहि, अप्पाणेहि, अप्पणा, अप्पाणेणं, अप्पेहिँ, अप्पाणेहिँ, अप्पणिआ, अप्पणइआ. अप्पाणेहिं. अप्पाय, अप्पस्स, अप्पाणाय, अप्पाण, अप्पाणं, अप्पाणाण, अप्पाणो, अप्पाणस्स, अप्पिणं,
अप्पाणाणं. अप्पत्तो, अप्पाणत्तो, अप्पत्तो, अप्पाणतो.
अप्पाणो, अप्पस्स, अप्पम्मि, अप्पे, हे अप्प ! हे अप्पा ! हे अप्पो !
अप्पाणाउ, अप्पाउ,
अप्पाणाउ, अप्पाणाओ, अप्पाओ, अप्पाणाओ, अप्पाणाहि, अप्पाहि, अप्पेहि, अप्पाणाहि, अप्पाणाहिन्तो,
अप्पाणेहि, अप्पाणा. अप्पाहिन्तो, अप्पाणाहिन्तो,
अप्पेहिन्तो, अप्पाणेहिन्तो, अप्पासुन्तो, अप्पाणासुन्तो,
अप्पेसुन्तो, अप्पाणेसुन्तो, अप्पाणस्स. अप्पाण,
अप्पाणाण, अप्पाणं, अप्पिणं, अप्पाणाणं. अप्पाणम्मि, अप्पेसु, अप्पाणेसु, अप्पाणे. अप्पेसुं, अप्पाणेसुं. हे अप्पाण ! हे अप्पा ! अप्पाणो !अप्पाणा ! हे अप्पाणा ! हे अप्पाणो !
राय. रायाणो. राया, रायाणो, रायाणा.
राइणो,
राया,
रायो,
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #112

शर्य,
राइणं, रायण, रायेणं, रायणा,राइणा,
१९८ रायासुन्तो,
रायेसुन्तो, राइसुन्तो,
रायाणस्स. रायाण, रायाणं, रायाणाण, रायाणो,
राईण, राईणं रायाणाणं, राइणो, रण्णो,
राइणं, रायम्मि, राइम्मि, रायाणम्मि, रायेसु, रायेसुं, रायाणेसु, राये, रायाणे. राईसु, राईसुं, रायाणेसुं. हे राय ! हे रायो ! रायाण ! रायाणो ! हे राया ! रायाणो ! रायाणा ! हे राया ! रायाणा !
राइणो !
रण्णा ,
रायाय,
रायस्स,
નાન્યતર જાતિ.
रायाणो, राइणो, रण्णो , रायत्तो,
१९७ रायाणं. राया, राये, रायाणा, रायाणे.
रायाणो, राइणो. रायाणेण, रायेहि, रायेहिँ, रायाणेहि, रायाणेणं, रायेहिँ, राईहि, रायाणेहिं.
राईहिं, राईहिँ, रायाणेहिँ. रायाणाय, रायाण, रायाणाण, रायाणस्स. रायाणं,
रायाणाणं. राइणं.
राईण, राईणं, रायाणत्तो, रायत्तो, राइत्तो, रायाणत्तो, रायाणाउ,
रायाणाउ, रायाणाओ, रायाउ, राईउ, रायाणाओ, रायाणाहि,
रायाणाहि, रायाणाहिन्तो, रायाओ, राईओ, रायाणेहि, रायाणा,
रायाणाहिन्तो, रायाहि, रायेहि, रायाणेहिन्तो,
रायाणासुन्तो, रायाहिन्तो, रायाणेसुन्तो. रायेहिन्तो, राईहिन्तो,
सुराय
रायाउ,
रायाओ, रायाहि, रायाहिन्तो, राया,
१.२. सुरायं, सुरायाणं. सुरायाणि, सुरायाइ, सुरायाई,
सुरायाणाइ, सुरायाणाई, सुरायाणाणि. सं. हे सुराय ! सुरायाण ! हे सुरायाणाइ, सुरायाणाई
दाम.
रायाणो,
राइणो, रण्णो
दामं. दाम.
दामाई, दामाइँ, दामाणि.
दामाई, दामाई, दामाणि. दामेण, दामेणं, दामणा. दामेहि, दामेहि, दामेडिं. दामाय, दामस्स, दामाणो. दामाण, दामाणं.
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #113

१९९ दामत्तो, दामाणो, दामाउ, दामत्तो, दामाउ, दामाओ, दामाओ, दामाहि, दामाहिन्तो, दामा. दामाहि, दामेहि, दामाहिन्तो, दामेहिन्तो,
दामासुन्तो, दामेसुन्तो. दामस्स, दामाणो.
दामाण, दामाणं. दामे, दामम्मि दामेसु, दामेसुं. दाम !
दामाई ! दामाइँ ! दामाणि ! आ रान्त. નરજાતિ.
गोवा. गोवा [वो]
गोवा गोवां.
गोवा. गोवाण, गोवाणं. गोवाहि, गोवाहि, गोवाहिँ. गोवस्स
गोवाण, गोवाणं. गोवत्तो, गोवाउ, गोवाओ, गोवत्तो, गोवाउ, गोवाओ, गोवाहिन्तो, गोवाहिन्तो.
गोवासुन्तो. गोवस्स.
गोवाण, गोवाणं.
२०० गोवम्मि.
गोवासु, गोवामुं. हे गोव ! हे गोवा ! हे गोवा ! हे गोवा !
ईरान्त.
वायप्पमी. वाअप्पमी.
वाअप्पमी वाअप्पमी.
वाअप्पमी वाअप्पमीण, वाअप्पमीणं. वाअप्पमीहि, वाअप्पमीहि,
वाअप्पमीहिँ. वाअप्पमिस्स, वाअप्पम्मे. वाअप्पमीण, वाअप्पणीणं. वाअप्पमित्तो, वाअप्पमीउ, वाअप्पमित्तो, वाअप्पमीउ,
वाअप्पमीओ. वाअप्पमीओ, वाअप्पमीहिन्तो वाअप्पमीहिन्तो, वाअप्पमीसुन्तो. वाअप्पमिस्स
वाअप्पमीण, वाअप्पमीणं. वाअप्पमिम्मि
वाअप्पमीसु, वाअप्पमीसुं. हे वाअप्पम्मि ! वाअप्पमी ! हे वाअप्पमी !
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #114

એકવચન
२०१
ક્રિયાતિપત્તિનાં રૂપો.
व्यं नान्त.
हस्
એકવચન
1.
ना.
नान्य.
જો પુરુષ
१ सो, २भे, हसेज्ज, हसेज्जा हसन्तो, हसन्ता, हसन्ती, हसन्तं, हसेन्तो. हसेन्ता, हसेन्ती. हसेन्तं. हसमाणो, हसमाणा, हसमाणी, हसमाणं, हसेमाणो. हसेमाणा, हसेमाणी. हसेमाणं.
स्वरान्त
બહુવચન
गा
બહુવચન
नर.
नारी.
१सो, २भे, गाज्ज, गाज्जा, गान्तो, गान्ती, गान्ता, गान्तं,
उभे पुरुष गाएज्ज, गाएज्जा, गाअन्तो, गाअन्ती, गाअन्ता, गाअन्तं,
नान्य.
गाएन्तो, गाएन्ती, गाएन्ता, गाएन्तं, गामाणो, गामाणी, गामाणा, गामाणं, गाअमाणो, गाअमाणी, गाअमाणा, गाअमाणं, गाएमाणो, गाएणाणी, गाएमाणा गाएमाणं.
२०२
પ્રાકૃત વાક્યો.
अन्नकणं बुद्धीओ भमन्ति, कईन्दाणं उ हिययं अस्था सायं चेव आगच्छन्ति.
रुप्पिणी - पिउच्छाए एवं वत्तं सोउणं रुप्पिणी भणिआ. देव ! नारिहसि मे भत्तारं विणासिउं, तुम्हं एस पुज्जो. इच्चाइ महा-सईओ जयन्ति अकलंक सील-कलिआओ । अज्ज वि वज्जइ जासि जस-पडहो तिहुअणे सयले ॥ खामि सव्वजीवे, सव्वे जीवा खमन्तु मे ।
मित्ती मे सव्व-भूएस वेरं मज्जं न केण वि ॥ सयेसु जायते सूरो सहस्सेसु य पंडिओ । वत्ता सय- सहस्सेसु य दाया जाअइ वा ण वा ॥ इंदियाण जये सूरो, धम्मं चरति पंडिओ | वत्ता सच्चवओ होइ, दाया भूअ - हिए रओ. ॥
ગુજરાતી વાક્યો.
તે શહેરમાં પોતાના જુવાન રાજાને નગરનારીઓ ફૂલોની માળા વડે વધાવે છે.
ગોવાળીઆઓ પાસેથી પિતાના સમાચાર રાજાએ
भेजव्या.
આ સારા રાજાવાળા રાજ્યમાં સારી લક્ષ્મીવાળી વ્હેન આ ગામની મુખિયણ છે.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #115

२०३
२०४
बा या ली सो पा ढो.
एगारस, एआरस, एगारह, एआरह रुद्दा, सावयपडिमाओ, सिरिवीरजिणगणहरा य.
इक्को, एगो, एक्को, इको, एओ, इगो, एकल्लो, एकल्लो चन्दो रेहड़, एगा साडी, एगं घरं. ___ दुवे, दोण्णि, दुण्णि, वेण्णि, विण्णि, दो, वे, हत्था, सप्पस्स जिब्भा, नेत्ताई च.
तिण्णि देवा, सत्तीओ, रयणाणि भुवणाई च.
चउरो, चत्तारो, चत्तारि वेया, कसाया, समुद्दा, दिसाओ, मङ्गलाई च.
पञ्च, पण बाणा, समिईओ, इन्दियाणि य. छ पया, रसा, गुणा, भासाओ, मुहाइँ च.
सत्त कुलगरा, सरा, इसिणो, माअराओ, णईओ, कुलाई य.
अट्ठ दिग्गआ, दिसाओ, पवयणमायराओ, मङ्गलाइँ
बारस, बारह, दुवालस जिण-पवयणस्स अङ्गाणि, भावणाओ, चक्कवट्टिणो य.
तेरह, तेरस धम्मविग्घाई.
चउद्दस्स, चउद्दह, चोइस, चोहह लोगा, विज्जाओ, रयणाई च.
पण्णरस, पण्णरह, पक्खदिअहा, तिहीओ, कम्मभूमिओ य.
सोलस, सोलह कसाया, कलाओ, सहस्साई रविकिरणा.
सत्तरह, सत्तरस संजमगुणा. अट्ठारह, अट्ठारस देसा, जाईउ, लिवीओ, पावट्ठाणाणि
य.
णव नव णन्दराया, गाहा, णिहओ, बंभचेरगुत्तीओ. दस, दह, समणधम्मा, दिसाओ.
णव-दह, एगूण-एगुण-एउण-एऊण-उण-ऊणएकूण एकूण-इक्कूण-वीसा काउस्सग्गदोसा.
वीसा घेणूओ, धेणूणं दुवे वीसाओ.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #116

पञ्चमो सरो, पञ्चमी सिद्धि-गई, छट्ठी विभत्ती. अज्ज सत्तमी तिही. अट्टमीचन्दो व णिडालं. एगारहो पाढो, बारसमं अङ्गं, सोलसमो जिणरायो सिरी सन्तिनाहो.
वीस मोवीसमो विज्जत्थी कहं उट्ठिओ ?
चउत्तालीसं चउत्तालीसइमं पाढं कया पढिस्सिइत्था ?
छण्णउयं छण्णउयमं अङ्कं लिहसु. एगहुत्तं, दुहुत्तं, तिखुत्तो बोल्लिऊणं कप्पडं विक्कणइ.
ति त्ता ली सो पा ढो.
ལྦ ཟླ ཝཱ ཝཱ ཡ སྶཾ ཙྪཱ ཏྠཱཝཿ ཝཱ,
तिण्णि
एगारस
बारस तेरस
२०५
२
चउद्दस
पण्णरस
सोलस
सत्तरस
अट्ठारस गूणवीसा
वीसा
एगवीसा
बावीसा
तेवीसा
चउवीसा
पंचवीसा
छव्वीसा
सत्तावीसा
अवसा
एगूणतीसा तीसा
एगतीसा
बत्तीसा
तेत्तीसा
चउत्तीसा
पंचतीसा
छत्तीसा
सत्ततीसा
अतीसा
गुणवत्तालीस चत्तालीसा
एगसत्तरी
बासत्तरी
तिहुत्तरी
चहत्तरी
पंचहत्तरी
छासत्तरी
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
एगासीई
बासीई
एगचत्तालीसा
बेसा
तेयालीसा चडचत्तालीसा
पंचचत्तालीसा
छचत्तालीसा
छप्पन्ना
सत्तचत्तालीसा सत्तावन्ना
अट्टचत्तालीसा
अट्ठावन्ना
एगूणपण्णासा
गुणस
पण्णासा
तिआसीई
चउरासीई
पंचासीई
छासीई
सत्तासीई
सत्तहुत्तरी
अत्तरी अट्ठासी एगूणासीई एगूणणवई
असीई
णवई
२०६
एगवण्णासा एसी बासट्ठी
सट्टी
चउपण्णासा चउसी
पंचपण्णासा
पंचसट्ठी
छासट्टी
सडसट्ठी
अडसठ्ठी
बावण्णा
तेवण्णा
सट्टी
एगणवई
बाणवई
तेणवई
चउणवई
पंचवई
छण्णवई
सत्ताणवई
अव
णवणवई
सयं
सत्त
सत्तरी
एगसयं
बेसाई
सहस्सं
बे सहस्साई लक्खो
बे लक्खा
बे कोडीओ
कोडाकोडी
अत्तरस
सहस्ससयं

Page #117

२०७
२०८
રૂપાન્તરથી વપરાતા કેટલાક સંખ્યાવાચક શબ્દો. एअ, एक, एक्क, एग, इक, इक्क, एक्कल, एकल. दु, बे, बि, वे, वि, दो. ति, ते. चउ, चो. पञ्च, पण. छा. सग, सड, अड, नव, नवल्ल, णवल्ल. एगूण, एऊण, इगूण, अउण, दह.
अऊण, एकूण, ऊण, गुण, इक्कूण. एगारह
इक्कवीसा एआरह एकादशन् इक्कईसा | एकविंशति एआरस
इक्कीसा । बारह । द्वादशन्
दुवीसा द्वाविंशति दुवालस | तेरह त्रयोदशन्
तेईसा त्रयोविंशति चोउद्दह
चोवीसा चतुर्विंशति चोद्दसह | चतुर्दशन् पणवीसा पञ्चविंशति चोद्दह
सत्तावीसा सप्तविंशति पन्नरस पण्णरह | पञ्चदशन्
अट्ठावीसा अष्टाविंशति पंचदस-ह
सडतीसा सप्तत्रिंशत् षोडशन्
अडतीसा अष्टत्रिंशत् सत्तरह
सप्तदशन् अट्ठारह अष्टादशन्
चालीसा चत्वारिंशत् नवदस
एगयाला णवदह
एगचाला |एकचत्वारिंशत् णवदस नवदशन् एगचालीसा नवदह
बियाला । द्विचत्वारिंशत् बायालीसा तेयालीसा तेयाला त्रिचत्वारिंशत् तिचत्ता चउयाला चउत्तालीसा चतुश्चत्वाचउयालीसा चोआला | रिंशत् चउचत्ता पणयाला पञ्चचत्वारिंशत् छायाला षट्चत्वारिंशत् छायालीसा | सडचालीसा सप्तचत्वारिंशत् अडयाला अष्टचत्वारिंशत् अडयालीसा। पन्नासा पञ्चाशत् एक्कावन्ना एगावन्ना । एकपञ्चाशत् दुप्पण्णासा द्विपञ्चाशत् तिपण्णासा | त्रिपञ्चाशत् तिपन्ना चोप्पन्ना चतुःपञ्चाशत्
पणपन्ना पणपण्णा पञ्चपञ्चाशत् पंचावन्ना छवन्ना | षट्पञ्चाशत् छप्पण्णासा । सत्तपण्णासा | सप्तपञ्चाशत् सगवन्ना अडवन्ना अष्टपञ्चाशत् अडपण्णासा इकसट्ठि एकषष्टि दुसट्ठि बिसट्ठि
द्विषष्टि बावट्ठि
त्रिषष्टि
चतुष्पष्टि पण्णट्ठि पञ्चषष्टि छावट्टि षट्पष्टि सगसट्ठि
सप्तषष्टि सत्तसट्टि बिहुत्तरि बासत्तरि
द्विसप्तति बावत्तरि
तेवट्ठि चोसट्टि
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #118

की
|
नवति
२०९ तेवत्तरि त्रिसप्तति अट्टासि
अष्टाशीति चउसत्तरि । चतुस्सप्तति नवासीइ नवाशीति चोहत्तरि
णड़ पंचसत्तरि पञ्चसप्तति नड़ छहत्तरि
नवइ छस्सयरि | षट्सप्तति एगाणड़ एकनवति छावत्तरि
बाणउड़ द्विनवति एगूणासि एकोनाशीति चोणड़ चतुर्नवति बिआसि वयशीति
पण्णणउड़ पञ्चनवति तिआसि
छन्नउड़ तिआसीई
छनवइ षण्णवति तेसी त्र्यशीति
छण्णड़ तेसीइ
सत्ताणउड़ सप्तनवति चउरासि
अट्ठाणड़ अष्टनवति चउअसीइ । चतुरशीति
एगूणसय चोरासी-इ |
णवाण्णउड़ | एकोनशत पणसीइ पञ्चाशीति णवणवइ | नवनवति
नवनवइ छासि षडशीति
नवनउड़
२१०
સંખ્યાપૂરકોનાં રૂપાન્તરો : एगारसमो एकादशः चउत्तालीसो चतुश्चएगारसी एकादशी चउचत्तालो-लइमो| त्वारिंशः दुवालसमो द्वादशः चउत्तालीसमो चतुश्चतेरसमी त्रयोदशी
चउचत्तालीसइमो त्वारिंशत्रयोदशः
त्तमः चउद्दसी |
पन्नासो पञ्चाशः चउद्दसमी | चतुर्दशी पण्णासइमो पञ्चाशत्तमः चोद्दसो
सट्ठइमो षष्टितमः चोदहो । चतुर्दशः एगसट्ठो एकषष्टः चोद्दहमो
चउसट्ठमो
चतुष्षष्टः वीसइमी। विंशी
सत्तरिअमो सप्ततितमः वीसमो | विंशः छावत्तरिमो षट्सप्ततमः
विंशतितमः असीइमो । अशीतितमः छव्वीसो षड्विंशो असीअमो | छव्वीसइमो षड्विंशतितमः नउय नवतितमः तीसमो त्रिंशः एगाणउयम एकनवतमः तीसइमो त्रिसत्तमः बाणउयइम द्विनवतमः बायालीसो द्वाचत्वारिंशः । सयअम शततमः बायालीसइमो द्वाचत्वा
सहस्सअम सहस्त्रतमः रिंशत्तमः
चुलसी
D:\mishralsadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #119

२१२
२११ च उ आ ली सो पा ढो.
૨. ૩, તિ, અને ૩ નાં રૂપો ખાસ થાય છે. તેના નિયમો
નીચે જણાવીશું. પરંતુ તેઓને ચોથી અને છઠ્ઠીનાં
બહુવચનમાં ઇદ અને ૮ નિત્ય લાગે છે. ૩. જી થી મુઠ્ઠાઇ સુધીના શબ્દોનાં રૂપો (૩૭મા) પાઠમાં
સમજાવ્યા છે. ૪. વીસા થી આ કારાન્તના રૂપ માતા જેવા, ને
૪ કારાન્ત ના યુદ્ધ જેવા કરવા. ૫. અનિયત સંખ્યાવાચક શબ્દોને પહેલી બે વિભક્તિમાં ૦
પ્રત્યય લાગે છે. બાકી રૂકારાન્ત વિશેષણ જેવા. ૬. (૧) રુ ના તો અને વે કરીને રૂપો કરવા.
પહેલી અને બીજીમાં ઈઝ પ્રત્યય વિકલ્પ લાગે છે. અને પૂર્વનો સ્વર વિકલ્પ સ્વ થાય છે. વે રૂ૫ વધારે ઉમેરાય
નિયમો :– ૧. સંખ્યાવાચક શબ્દો પાંચ પ્રકારના છે :
૧. સર્વનામ-વિશેષણ તરીકે વપરાતા :-Uા. ૪, ૩. ૨. ત્રણેય જાતિમાં સરખા-૪, ૩૫, ૩ તિ, ૩, ૪,
વડવા, અને પશ થી મટ્ટારા સુધીના. ૩. નારીજાતિમાં વપરાતાં નામોઃ ઇ-વીસા થી અઠ્ઠાવત્રા
સુધીના તથા આકારાન્ત અને -સટ્ટ થી નવ-નવ સુધીના, તથા કટિ, એ રૂકારાન્ત નારીજાતિ નામો છે. નર તથા નાન્યતર જાતિમાં વપરાતા નામો :-સ, સદસ, મકથ, પથ વગેરે નાન્યતરમાં, અને નવશે. નરજાતિમાં
વપરાય છે. ૫. અનિયત સંખ્યાવાચક વિશેષણોઃ ફ, વય, તરૂ, નફ,
રૂ વગેરે ઉપર કહેલા બાકીના નિયત સંખ્યાવાચક છે. ૨. સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં વચન બે રીતે લાગે છે : ૧. ૪-૩૫ તથા ત્રણેય જાતિમાં સરખી રીતે વપરાતા, અને
અનિયત સંખ્યાવાચક શબ્દોનાં : બહુવચનમાં જ રૂપો થાય છે. ચોથી તથા છઠ્ઠીના બહુવચનમાં ઈદ અને દું
નિત્ય લાગે છે, ને પૂર્વનો સ્વર હૃસ્વ થાય છે. ૨. બાકીના શબ્દોનાં એકવચનમાં તથા બહુવચનમાં પણ રૂપો
થાય છે. છો, ઈ, વસા, યેવલા. ૩. સંખ્યાવાચક શબ્દોનાં રૂપો નીચે પ્રકારે થાય છે :
૧. ઈન, ઝ, રૂમ, નાં રૂપો સબ જેવા થાય છે.
(૨) fસ ને પહેલી તથા બીજીમાં જીિ પ્રત્યય નિત્ય લાગે છે.
બાકી રૂપો નાં બહુવચન જેવા કરવા. (૩) મ, વક શબ્દના પહેલી અને બીજી વિભક્તિમાં વરાળે,
, અને ઘેર એ ત્રણ રૂપો વપરાય છે. ત્રીજી, પાંચમી, અને સાતમીમાં ૩ વિકલ્પ દીર્ઘ થાય
સંખ્યાપૂરકને લગતા નિયમો. ૧. સંખ્યાપૂરક શબ્દો ત્રણ રીતે બને છે.
૧. કેટલાક સંખ્યાપૂરક ખાસ શબ્દો છે. ૨. કેટલાકને પ્રત્યય લાગે છે. તે
D: mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #120

२१३
२१४
૩. કેટલાકને ૩ પ્રત્યય લાગી વિકલ્પ ૫, રૂમ, ૩૧મ પ્રત્યયો
લાગે છે.
અપૂર્ણાંક સંખ્યાવાચક શબ્દો વાપરવાની રીત ૧. સંખ્યાવાચકની પૂર્વે છૂટક કે સમાસ કરીને સવાય શબ્દ
જોડવાથી સવાનો આંક થાય છે. સવારેવારે =જા સવાચારશેર. સંખ્યાવાચકની પૂર્વે છૂટક કે સમાસ કરી સાક્ શબ્દ જોડવાથી આપેલી સંખ્યા અથવા સંખ્યાપૂરકની પૂર્વે કે પછી અટ્ટ શબ્દ જોડવાથી પ્રથમની સંખ્યાનો અર્ધસહિતસંખ્યાનો આંક થાય છે. साडूचत्तारो सेरा, अड्डपञ्चमा सेरा, पञ्चमाड्ड सेरा. ४॥
સાડાચાર શેર. ૩. સંખ્યાવાચક કે સંખ્યાપૂરકની પૂર્વે પIT, પાછળ, પોળ
શબ્દ મૂકવાથી પોણાની સંખ્યાનો આંક થાય છે. પોપણવત્તાને સેરા, પોણા ૩ પોણાચાર શેર.
૧. સંખ્યાપૂરક ખાસ શબ્દો (૩૯ મા પાઠ)માં આપેલા છે. ૨. પર્શ થી રણ સુધીના શબ્દોને મ જ લાગે છે. ૩. પારસ થી મટ્ટાર૯ સુધીના શબ્દોને એમને એમ
મકારાન્ત નામ તરીકે વાપરવાથી સંખ્યાપૂરક બને છે, અને મ લગાડીને પણ બનાવેલા સંખ્યાપૂરક શબ્દો મળે છે.
सोलसो, सोलसमो. ૪. વીસ થી ૩ અને રૂ નો ૩ કરવાથી, તથા મ કર્યા
પછી મ, રૂમ, એમ પ્રત્યયો પણ વિકલ્પ લગાડવાથી. एगूणवीसो, एगूणवीसमो, एगूणवीसइमो, एगूणवीस
મમી. ૫. મય, સક્સ, નવવું, ટિ વગેરે શબ્દો પછી પણ છે,
| મમ પ્રત્યય લગાડીને સંખ્યાપૂરક બનાવવા. ૩. સંખ્યાપૂરક શબ્દો વિશેષણ હોવાથી ત્રણેય જાતિમાં તેનાં રૂપો નીચે પ્રમાણે થાય છે.
૧. નર જાતિમાં સેવ જેવાં રૂપો કરવા. ૨. મ. [] આવા કૌંસમાં ન બતાવેલા પહેલી ત્રણ સંખ્યાના
સંખ્યાપૂરકોને અને તથિ ને મા (૨) લગાડવાથી નારી જાતિ અંગ થાય છે. મ. બાકીનાઓને હું લગાડીને નારીજાતિ રૂપો કરવા. ને
કોઈ વખતે સામાન્ય નિયમથી માં પણ લાગેલો હોય છે. ૩. નાન્યતરજાતિ રૂપો પર જેવા કરવા.
સંખ્યાવાચક અને સંખ્યાપૂરક શબ્દો વાપરવાની રીત ૧. થી નવ સુધીના એકમ કહેવાય છે. અને રસ, વીસા,
तीसा, चत्तालीसा, पण्णासा, सट्ठि, सत्तरि, असीइ, णवइ
દશકો કહેવાય છે. ૨. 4. પ્રથમના દશકની પહેલાં અમ આંકડા મૂકવાથી પછીના
એકમ અંકો, અને પછીના દશકની પૂર્વે મૂળ મૂકવાથી પૂર્વનો નવમો આંક થાય છે. તા. પૂછતીસા. આ. કોઈ પણ સંખ્યા કરતાં અમુક સંખ્યા વધારે લેવાની હોય, તો ઉત્તર તથા કિ શબ્દ લગાડવામાં આવે છે. અને સાથ, સસ વગેરે શબ્દોની પૂર્વે એકમ કે એકમના બનેલા આંકડા આવે, તો તેટલા શતક વગેરેની સંખ્યા બતાવે છે.
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #121

२१६
નામ | અવ્ય. Efસ | #ા એક સિકં | વખત.
રૂટ્ટ અનિ. સં. વિ. ટૂથતિ એટલું. ટ્ટ વિ. તુર્ઘ સાડાત્રણ. ૩મા સર્વ. ૩૫ બે
एइआ
કપI |
વિ. ઓછું.
२१५ १०८ अट्ठोत्तरसय, अट्ठाहिअसय. ६१ एगुत्तरसट्ठी. अट्ठारह
સસ્સારું અઢાર હજાર. ૩. FUવીસા થી કોઈ પણ સંખ્યાનો વિશેષણ તરીકે તથા
નામ તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય છે. તિouT વીસામો | ગાયોની ત્રણ વીશીઓ=૬૦. વીધેનૂ વીશ ગાયો. સક્રિયે પૂ. થેપૂ તુવે સારું, તુસાથેનૂ ૨૦૦ ગાયો. હવે એક હજાર સો=લાખ ૧00000
૫ સંખ્યાવાચક પરથી બનતા શબ્દો ૧. સંખ્યાવાચક નામને (કોઈ વાર વૃત્તો ) લગાડવાથી
“વાર” અર્થ નીકળે છે.
પાદુ એકવાર તિરહુ ત્રણવાર માત્તરવૃત્તો=અનંતવાર. ૨. લગાડવાથી “પ્રકાર” અર્થનો અવ્યય થાય છે.
=ચાર પ્રકારે. ૩. વિદ લગાડવાથી “પ્રકાર” અર્થનું વિશેષણ બને છે. વિદો
=બે પ્રકારનો. ૪. UI ના રૂપાન્તરોને ઉસ, સિ૩, ૩, યા પ્રત્યય
લગાડવાથી “એક વખત” એવો અર્થ નીકળે છે.
Tો | અવ્ય. તો | ઉત્તઃ એક પવો | તરફથી પડ્યે અવ્ય. પ્રધ્યમ્ એક
પ્રકાર સિદ્ધિ | અવ્ય. હમણાં. इक्कसरिअं । પાઠ્ઠા અવ્ય. ક્રથા
એક પ્રકારે. Irfજ વિ. ઇન્િ એકલું. ઉમટવી ના. મટવી જંગલ. મકૂફઝ વિ. મર્હતૃતીય અઢી. ઉમટ્ટ | વિ. મર્થ અરધું. अद्ध મ[+થાયણ ભૂ. કુ. વિ. મનુથાર
પાછળ ચાલેલ. મળો અવ્ય. ખેદ, પશ્ચાત્તાપ. अणु सास् था. अनुशास्
શિખામણ દેવી. મસરુ અવ્ય. સત્ વારંવાર.
વરુ અનિ. સં. વિ. વરિ
કેટલા ? વય અનિ. સં. વિ. તિપય
કેટલાકે. ફુદ અનિ. સં. પૂ. વિ. તિથ
કેટલામું ? #વદ્દ અનિ. સં. પૂ. વિ.
#તિપથ કેટલાક મું. વપ્ન ન. ht૫ આચાર. कम्मभूमि ना. कर्मभूमि
વ્યવહારક્ષેત્ર. વાવકુ નાન્ય. પત્થ
કોઠાનું ફળ. काउस्सग्ग न. कायोत्सर्ग
કાયાના ત્યાગપૂર્વક
ધ્યાન. શિર અવ્ય. લિન નિશ્ચય. યુજ ન. બ. વ. ૩ર દેશ.
સંસ્કૃતમાં વપરાતા શબ્દોનાં રૂપો કેટલાક ફેરફાર સાથે પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાય છે, ને કેટલાક આર્ષ પ્રયોગો પણ વપરાય છે.
જેમકે :- હિમવતો=fમવત:, યુદ્ધમત્તા=વૃદ્ધિમો:, માસી =મસત્ =હતો. મયવં=શાવત્ પહેલીના એક વચનનું રૂપ. આવા પ્રયોગો ? આવી નિશાનીથી બતાવીશું.
સંવછરે ૧લીનું એO વળt આ નિશાની આર્ષ પ્રયોગોની છે.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #122

कुलगर 1. कुलकर डुण ન.
સ્થાપનાર.
જાદર ન. ગળધર મુનિગણના
નાયક.
ઇ ન. ગ્રહ નવ ગ્રહમાંનો
એક
गुत्तिधर वि. गुप्तिधर
મન,
વચન,
અને કાયાનો સંયમ ધરનાર.
વડા અવ્ય. ચતુર્થાં ચાર
પ્રકારે.
ત્રવિદ વિ. ઋતુર્વિધ ચાર પ્રકારનું ખળવય ન. નપવ દેશ. બિયન વ. કૃ. વિ. નીવૃત્ જીવતું.
णन्दराय 1. नन्दराज
નન્દ્રરાજા.
ચંદુ ન. નિર્પ્રન્થ સાધુ.
તિ′′ ન. બ. વ. વિઠ્ઠા: મન, વચન અને કાયાના દોષ રૂપ ત્રણ ઠંડો
२१७
तिविह वि. त्रिविध
પ્રકારનું.
વિાય ન. વિધાન દિશાઓમાં રહેલ હાથી.
વિ વિ. દ્વિતીયાધં દોઢ.
ધમ્મવિધ નાન્ય. ધર્મવિઘ્ન ધર્મમાં આડે આવનાર.
નરીપર ન. નરેશ્વર રાજા.
નવા અવ્ય. નવધા નવ
પ્રકારે.
नवविह वि. नवविध नव પ્રકારનું
નિયમ ન. નામ દેશ.
નિ વેક્ ધા. નિવિદ્ સ્થાપન
કરવું.
નિદિ ના. ના. નિધિ ભંડાર.
ચળ નાન્ય. પ્રદ્યત્તન શાસ્ત્ર, ઉત્તમ ઉપદેશ.
પામાસરા ના. બ. વ. વનમાતર: શાસ્ત્રના સાર રૂપ આચારરૂપી માતાઓ.
પવર વિ. પ્રવર ઉત્તમ.
પ+વિટ્ટુ ભૂ. રૃ. વિ. વિટ્ટ એકલું પડ
પત્તિ વ્ ધા. હરાવવું,
હુમલો કરવો. પાગોળ વિ. પાોન પોણું . પાય ન. પા૬ પા. ચોથો ભાગ . પાવકાળ નાન્ય. પાપસ્થાન
પાપ ઉત્પન્ન થાય એવું
કામ.
વિશ્વ નાન્ય. મૂર્તિ.
મળ્યુ નાન્ય. માત્તુ કરીયાણું,
વાસણ.
મયવં ન. પે. એ. વ.
મહત્ ભગવાન
માવળા ના. માલના ભાવના.
મોલ ન. મો। સુખવિલાસ. મદપ્યમાન વિ. મહાપ્રભાવ જૈનો મોટો પ્રભાવ છે એવું.
દ્દ ન. દ્ર શંકર. વિ. ભયંકર.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
२१८
નિવિ ના. નિધિ અક્ષરરચના.
નિંદ્ ધા. નિલ્ લખવું. વ વિ. ઉત્તમ.
વાર્ ધા. વિ+જ્ઞાTM બોલવું. fa+fanu 41. fast dug. વિષ્ના ના. વિદ્યા જુદા જુદા જ્ઞાન. વિજ્ઞ ભૂ. કૃ. વિ. વિરત અટકેલું. વેગળિજ્ઞ વિધ્ય. કુ. વિ. વેવનીય ભોગવવા યોગ્ય. સફ અવ્ય. મુત્ એકવાર. સાદુ નાન્ય. શદ ગાડું. સવાય વિ. સાવ સવા. સમળધમ્મ ન. શ્રમધર્મ સાધુનો ધર્મ.
મિરૂ ના. સમિતિ સુચેષ્ટા. સમિા વિ. સમિતિયુક્ત.
સર નાન્ય. શર બાણ. सावय-पडिमा ना. श्रावक प्रतिमा શ્રાવકની ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયા વિધિ.
સામય વિ. શાશ્વત્ કાયમ,

Page #123

२१९
२२०
સંગમUI ન. સંયમપુન સંયમ
ઉત્પન્ન કરનારો ગુણ. સંગુર . કુ. વિ. સંયુ જોડાયેલું,
ઉમેરાયેલું. સંવરVT નાન્ય. અટકાવનાર. સંનિવઠ્ઠ . કુ. વિ. સંવષ્ટ
બેઠેલું, સ્થાપેલું.
સે સર્વ. તનું છઠ્ઠીનું એક વચન, તેનું સ્થUT૩૨ નાન્ય હસ્તિનાપુર
શહેર. નિર્દૂન. હરિફૂ ચંદ્ર. हरिणाहिव न. हरिणाधिप
સિંહ.
ઉપસર્ગો. ૧. નીચેના અવ્યયો ઉપસર્ગો (વસં૫1) કહેવાય છે. તે ઘણે ભાગે ધાતુની પહેલાં આવે છે અને ધાતુના અર્થમાં ચાર જાતના ફેરફાર કરે
મો, વ.
મર, અપ પાસે, નીચે. , ઉન, ની.
નિ[માર્ચ શબ્દની પહેલાં
જ ો થાય છે ] વિના. , ત.
અતિ ઘણું. મજુ, અનુ.
મનુ પાછળ. મિ. ફ્રિ
અમ પાસે. अधि, अहि
ધ ઉપર. fખ, જિ.
ન અત્યન્ત. હુ ખરાબ.
, આગળ. fક, સ, રિ પ્રત [ણા ધાતુની પહેલાં જ
ર થાય છે ] વિરુદ્ધ પરી.
પા ઉલટું. પરિ, પતિ.
પર વિશેષ.
વિ વિશેષ. સુ, સૂ.
૫ સારું.
મમ્ સારું, એક સાથે. સંખ્યાવાચક શબ્દોના રૂપો
fa.
૧. કોઈ વખત ધાતુના અર્થમાં ન્યૂનતા-ઘટાડો કરે છે. ૨. કોઈ વખત ધાતુના અર્થમાં વધારો કરે છે. ૩. કોઈ વખત ધાતુના અર્થમાં કાંઈપણ ફેરફાર કરતો નથી. ૪. કોઈ વાર જુદો જ અર્થ ઉત્પન્ન કરે છે. ૨. ક્યા ઉપસર્ગનો કઈ વખતે શો અર્થ કરવો? તે વપરાશ ઉપરથી
R, H
મ. મર્યાદા
अपि
છે
૨ તા .
पि अपि अवि
તો, તુf, f[, વિMિ, તો, વે, તુવે
form, ટુUિT, UT, વિM, ઢો, વે, તુવે
ત્ ઉચું.
૨ fur.
૩, મો, ,
૩૫ પાસે.
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #124

२२२
सट्टि
१ सट्ठी
सट्ठीउ, सट्ठीओ, सट्ठी. २ सर्द्धि
सट्ठीउ, सट्ठीओ, सट्ठी. ३ सट्ठीअ-आ-इ-ए. सट्ठीहि, हिं, हिँ. ४ सट्ठीअ-आ-इ-ए. सट्ठीण-णं. ५ सट्ठीअ-आ-इ-ए, सट्ठित्तो, सट्ठित्तो, सट्ठीओ, सट्ठीउ,
सट्ठीउ, सट्ठीओ, सट्ठीहिन्ता, सट्ठीहिन्तो. सट्ठीसुन्तो. ६ सट्ठीअ-आ-इ-ए.
सट्टीण-णं. ७ सट्ठीअ-आ-इ-ए. सट्ठीसु, सट्ठीसुं.
२२१ ३ दोहि, दोहिं, दोहिँ, वेहि, ३ तीहि, तीहि, तीहिँ.
वेहिं, वेहिँ. ४ दुण्ह, दुण्डं, दोण्ह, दोण्हं. ४ तिण्ह, तिण्हं, तीण्ह, तीण्हं.
वेण्ह, वेण्हं, विण्ह, विण्हं. ५ तित्तो, तीओ. तीउ, तीहिदत्तो, दोओ, दोउ, दो- तो, तीसुन्तो. हिन्तो, दोसुन्तो, वित्तो, वेओ, वेउ, वेहिन्तो, वेसुन्तो, दुण्ह, दुण्हं, दोण्ह, दोण्हं. ६ तिण्ह, तिण्हं, तीण्ह, तीण्हं.
वेण्ह, वेण्हं, विण्ह, वेण्हं. ७ दोसु, दोसु, वेसु, वेसु. ७ तीसु, तीसुं. चउ
पञ्च १ चउरो, चत्तारो, चत्तारि. १ पञ्च. २ चउरो, चत्तारो, चत्तारि. २ पञ्च. ३ चउहि, चउहि, चउहिँ ३ पञ्चहि, पञ्चहि, पञ्चहिँ.
चऊहि, चऊर्हि, चऊहिँ पञ्चेहि, पञ्चेहि, पञ्चेहिँ. ४ चउण्हं, चउण्ह
४ पञ्चण्ह, पञ्चण्हं. ५ चउत्तो, चउओ, चऊओ, ५ पञ्चत्तो, पञ्चाओ, पञ्चाउ, चउउ, चऊउ, चउहिन्तो, पञ्चाहि, पञ्चेहि, पञ्चाहिन्तो,
पञ्चेहिन्तो, पञ्चासुतो चऊहिन्तो, चउसुन्तो, पञ्चेसुन्तो.
चऊसुन्तो. ६ चउण्ह, चउण्हं
६ पञ्चण्ह, पञ्चण्हं. ७ चउसु, चऊसु, चउसुं, चऊसुं. ७ पञ्चसु, पञ्चसुं, पञ्चेसु, पञ्चेसुं.
પ્રાકૃત વાકયો. "एगो हं नत्थि मे कोइ, नाहमन्नस्स कस्स वि." । एवं अदीणमणसो अप्पाणमणुसासइ. ॥ पञ्चिन्दियसंवरणो, तह नवविहबंभचेरगुत्तिधरो, । चउविहकसायमुक्को, इअ अट्ठारसगुणेहिं संजुत्तो ॥१॥ पञ्चमहव्वयजुत्तो, पञ्चविहायारपालणसमत्थो, । पंचसमिओ, तिगुत्तो, छत्तीसगुणो गुरू मज्झ. ॥२॥
अट्ठणियंट्ठा सुरटुं पविठ्ठा, कविट्ठस्स हिट्ठा अह सन्निविट्ठा, पडिअं कविटुं, भिण्णं च सीसं, "अव्वो, अव्वो" त्ति वाहरंति, हसंति सीसा. ॥
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #125

२२३
कुरुजणवय-हत्थिणाउर - नरीसरो पढमं, तओ महाचक्कवट्टिभाए महप्पभावो,
जो बावत्तरि- पुरवर - सहस्स - वर - नगर-निगम जणवयवई, बत्तीसा - रायवर - सहस्साणुयायमग्गो,
चउदस रयण-नव महानिहि- चउसट्ठि सहस्स-पवर- जुवइण सुन्दरवई चुलसी - हय-गय-रह-सयसहस्स - सामी, छण्णव- गामकोडि-सामी,
आसी जो भारहम्मि भयवं ॥
हरिण - द्वाणे हरिणङ्क ! जड़ सि हरिणाहिवं निवेसन्तो, । न सहन्तो च्चिअ तो राहुपरिहवं से जिअन्तस्स ॥ जावन्त केवि साहू भरहेरवयमहाविदेहे अ । सव्वेसिं तेसिं पणओ तिविहेण तिदण्डविरआणं ॥
पण नव-दु-चउ - अट्ठवीस- तिसय-दु-पण-भेयं कम्ममवस्सं वेअणिज्जं हवइ.
इक्को किर वाणिअओ कोडिभण्डसगडाणि भरिऊण अडवीं पविट्ठो.
असीइमे संवच्छरे काले गच्छड़.
पुरिम - चरिमाण कप्पो मङ्गलं वद्धमाण-जिण- तित्थम्मि. नारएण पज्जुण्णो कुमरो एगागी दिट्ठो. पणवीसा य असीआ पण्णरस पण्णास जिणवरसमूहो । वीसा पणयाला विय तीसा पण्णत्तरि जिणवरिंदा ॥१॥
२२४
सत्तर पणतीसा विय सट्ठी पंचेव जिणगणो एसो । पणपण्णा य दसेव य पण्णट्टी तहय चेव चालीसा ॥२॥ - जिणा रक्खन्तु मे सरीरं.
ગુજરાતી વાક્યો.
પંદરસો ને બેતાળીશ ક્રોડ, અઠ્ઠાવન લાખ, છત્રીશ હજાર, અને એંશી શાશ્વત બિંબોને પ્રણમું છું.
ત્રણ લોકમાં આઠ કરોડ, ૫૬ લાખ, બસો ને બ્યાશી ચૈત્યોને વંદુ છું.
એક દોઢું દોઢ, બે દોઢાને ત્રણ. સોળ અઢીએ ચાલીશ. પોણાચારસો અને સવાઆઠસોમાં કેટલું અંતર છે ? વિક્રમ વર્ષ ઓગણીશું અઠ્યાશીમાં પુસ્તક સંપૂર્ણ થયું. પાંચ હજાર નવસો પાંસઠ લખો.
પહેલે સ્વર્ગે લાખ બત્રીશ, જીનવર ચૈત્ય નમું નિશદેિશ, બીજે લાખ અઠ્યાવીશ કહ્યા, ત્રીજે બાર લાખ સહ્યા.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #126

२२५
पंचमं पगरणं.
पण या ली सो पा ढो.
૧. અક્ષર પરિવર્તનના ૩ ત્રીજા પ્રકારના નિયમો :—
૧. સંસ્કૃત શબ્દમાં આવેલા શબ્દની શરૂઆતના તથા કોઈ વખત બીજા તથા ત્રીજા સ્વરને ઠેકાણે પ્રાકૃતમાં કોઈ પણ પ્રાકૃત સ્વર થાય છે. એ સામાન્ય નિયમ છતાં તેમાં નીચે પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે.
[૧] નો થાય છે.
ન કરવો. કોઈક સ્થળે ઞફ ઞફ અને લોપ વધારે
[૨]
ના આ અને નથી થતા.
[૩]
ૐનો એ નથી થતો.
[૪] ૩ નો અને ૬ થતા નથી.
[૫]
નો આ નથી થતો.
[૬] નો ૐ નથી થતો, તથા ત્તિ, દ્ઘિ, ઋત્તિ, એ ત્રણ વધારે થાય છે.
[૭] નૃ, નો તો કૃત્નિ જ થાય છે. બીજું કાંઈ પણ નથી થતું. [૮] [ નો રૂ અને ૐ જ થાય, બીજું કાંઈ પણ ન થાય. [૯] હું ના રૂ, રૂં, અને ર્ જ થાય છે, અને ૪૪, ૪ વધારે થાય છે.
[૧૦] ઓ ના મૈં અને ૐ જ થાય છે, સ, આગ વધારે થાય છે. [૧૧] * નો આ, ૩, ો જ થાય છે. ઉપરાંત-અઙ, આવ વધારે થાય છે.
२२६
[૧૨] જોડાયેલાં વ્યંજનોની પૂર્વે કોઈ પણ સ્વર પ્રાયઃ હ્રસ્વ થાય છે. ત્યારે રૂ નો ! થાય છે.
૨. અક્ષર પરિવર્તનના ૨ જા પ્રકારના નિયમો :—
૧. [ ૬ ] પદને અન્તે, મૈંનો નિત્ય, અને સ્વર પર છતાં વિકલ્પે અનુસ્વાર થાય છે. [ ૨] કોઈ વખતે પદની અંદર પણ અનુસ્વાર થાય છે.
૨.
શબ્દની અંદર આવેલા -ન્-સ્ નો વ્યંજન પર છતાં અનુસ્વાર થાય છે.
૩. કેટલાક શબ્દોમાં નિત્ય અને કેટલાક બેવાર બોલાતા સ્વરાદિ શબ્દોની વચ્ચે વિકલ્પ, અનુસ્વાર ઉમેરાય છે.
૪. વર્વ્યવ્યંજન પર છતાં અનુસ્વારને બદલે પછીના વ્યંજનના વર્ગનો અનુનાસિક વિકલ્પે થાય છે.
૫. કેટલાક શબ્દોમાં નિત્ય અને કેટલાકમાં વિકલ્પ, શબ્દમાંનો અનુસ્વાર હોય તે પણ લોપાય છે.
૩. અક્ષર પરિવર્તનના ૬ ઠ્ઠા પ્રકારના નિયમો :
૧. એવા શબ્દો છે કે જેની વચ્ચેથી સ્વર સહિત , જૂ, ક્રૂ, ૐ, ચ્, ચ્, નો લોપ થાય છે.
૨. ત્યારે કોઈક શબ્દોમાં આદિ વ્યંજનનો પણ લોપ થયો હોય છે.
૪. અક્ષર પરિવર્તનના ૪થા પ્રકારના નિયમો :—
:
૧. પછી આવેલા સ્વર સાથેના વ્યંજન સહિત-શરૂઆતના સ્વરને ઠેકાણે કેટલાક શબ્દોમાં ૫, પે, અે, થાય છે.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #127

पावयण नान्य प्रवचन शाख
पवयण उत्तम व्याख्यान.
सामिद्धि.. समृद्धि समिद्धि भाषाही.
[5]=आ
अंगार
इंगार
पयड वि. प्रकट पायड प्रगट.
[५]=इ
न. अङ्गार गारो.
ई. वि. पक्व पाई.
पिक
पक्क
हर
हीर
मज्झिम व मध्यम वय्येनुं. मुइंग न. मृदङ्ग ढोल बजा४.
[1] =ई
न. हर महादेव
8. 37 $26121:
पढम
पुढम
पदुम
पुढुम
वीसुं व्य. विश्वक् यारे तरई.
[3]=ए
ना. वल्ली वेलडी.
[६]=उ
झुणि ध्वनि
२२७
वेल्ली
बल्ली
सेज्जाना. शय्या पथारी.
[4] =ओ
नमोक्कार 1. नमस्कार
नमस्डार.
वि. प्रथम प
परोप्पर २०५. परस्परम्
अप्पू ओप्प्
|
પરસ્પર.
घा. अप्
[७] =मयनो मइय
जलमय व जलमय जलमइय पाणी भय
पुणाइ पुण
२
३
४
[४] = आइ
2404.47: वणी, इरीथी.
[5]=अ
अंब न. आम्र भानुं आड, नान्य. डेरी.
तम्ब नान्य ताम्र तांबु (स्व).
जह भव्य यथा प्रेम.
जहा
अहव २. अथवा अथवा
अहवा
चमर चामर
कुमर कुमार वर. कुमार
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
२. आ ना ३२शरो
न चामर यामर.
पवह न प्रवाह प्रवाह पवाह वलेश
[भाव वाय नाम]
मरहट्ट न.. महाराष्ट्र मराठी. सामअ न. श्यामाक सामो
२२८
[3] = लोप रण्ण नान्य. अरण्य अरण्ण भंगल, वन. लाऊ ना. अलाबू अलाऊ तुजडी
६
मंस ना. मांस मांस. पंडव न. पाण्डव पांडुनो
पुत्र.
[4]=इ
आइरिअन आचार्य आयरिअ आयार्य.
सया
सइ
[ग]=ई.
थाण la. Fara elloj. ठीण खलीड वि.
रासवाणु.
अव्य सदा हमेशां
खल्वाट
[६]=उ
ल्ल वि. आर्द्र ली.
थुवअ वि. स्तावक स्तुति
કરનાર
सुण्हाल न सास्नावान् ५६.

Page #128

२२९
२३०
[0] =ऊ. अज्जू ना. आर्या सासु.
[य] ए. गेज्ज वि... वि. ग्राह्य AA
२वा योग्य.
पारेवअ न. पारापत पारेवो. पारावओ।
[७]=ओ. अल्ल । वि. आईलानु. ओल्ल ओली | ना. =ी आली आली । सभी
देर
।
दारा | ना. द्वार मार.
वार
।
३. इन ३२३२ :
[1]=उ.
[8]=अ. हलद्दी ना. हरिद्रा ६२. तित्तिर न. तित्तिरि तेतर. पहन. पथिन् २२तो. सडिल वि. शिथिल दी. सिढिल | इअ भव्य. इति ओम [वाश्यनी
આદિમાં જ].
[७]=ओ.
दोहाकय | वि. द्विधाकृत मे दोवयण नान्य. द्विवचन मे दुहाकय | अरे अरेस.. वयन.
निज्झर । न. निर्झर अ२९.
ओज्झर । [न् साथे.] ४. ई ना ३२६सरी :[8]=अ.
[6]=ऊ. हरडई ना. हरीतकी ४२3. तूह नान्य. तीर्थ तीर्थ. [4]=आ.
विहूण १. वि. विहीन रहित.
विहीण | कम्हारा न. म. कश्मीर आश्भीर.
हीण ।.वि. हीन ओछु.
हूण । नीयु. दुइअ वि. द्वितीय श्री.
[2]=ए. तइअ वि. तृतीय त्री.
बहेडअ न. बिभीतक मार्नु आणिअ. वि. आनीत मायोडं.
. पाणिअनान्य. पानीय पासा.
केरिस वि. कीदृश ? पाणी
पीढ | नान्य. पीठ पाट, तित्थ नान्य. तीर्थ तीर्थ. (स्व.)
पेढ । પથારી. [4]=उ
नेड । नान्य. नीड भागो जुण्ण |.वि. जीर्ण
नीड । जिण्ण |
दु सं. वि. द्वि. दुहा अव्य. द्विधा प्रअरे. णुमन्न भू. . वि. निमग्न मेडं. पावासु न. प्रवासिन् भुसा३२. उच्छु ना. इक्षु शे२१.
[4] ए. पिण्ड । नान्य. पिण्ड पिंडीपेण्ड । पेंडी. अछी. किंसुअ ना६. किंशुक केसुअ सु. मेरा ना. मिरा भाडा
जीहा ना. जिह्वान सीह न. सिंह सिंह तीसा | ना. त्रिसत् त्री वीसा | ना. विंशति वाश नि । ७५.निर नीसरह नाणे छ. नी। निःसरति
५. उन। ३२६ारी :[8]=अ.
गलोई 11. गुडूची गो. अगरु नान्य. अगुरु मगर
गरुई वि. गुर्वी मोटी. यंदन.
मउड न. मुकुट भुट.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #129

मउलिअ. वि. मुकुलित એકઠું થયેલ.
जगुट्ठिल 1. युधिष्ठिर युधिष्ठर
રાજા
अवरिं
उवरिं
[५]=इ.
पुरिस न. पुरुष पुरुष.
परिस नान्य. पौरुष पुरुषार्थ.
भिउडी ना. भ्रुकुटी अम्मर
नेश
व् उपरि ५२.
[ग] =ई.
छीअ नान्य क्षुत् छी..
[६]=ऊ.
१ त्स अनेच्छनीपूर्वना
उनी ऊ
दुऊल
दुअल्ल
सुण्ह
सह
[5]=अ.
नान्य दुकूल वस्त्र.
२३१
वि. सूक्ष्म जारी.
ऊसव न. उत्सव भोच्छव
ऊसुअ वि. उत्सुक अंया
भनवाणुं.
ऊसासो न. उच्छ्वास अं६२
લેવાતો શ્વાસ.
मूसल नान्य मुसल मुसल सांधे.
दूसह
दुसह
ओट्ठिअ . वि. उत्थित उठेधुं Gaj
कोऊहल | नान्य. कुतूहल
कुऊहल गम्मत.
कोहल
६. ऊ ना ३२झरो :
वि. दुस्सह हु સહન થાય તેવું.
[5] = ओ.
पोत्थअ नं. पुस्तक पुस्त.
मोण्ड नान्य. मुण्ड भुं. (स्व)
निउर
नूउर
I
[[]=इ.
नान्य. नूपुर र
[I]=&
भुमया ना. भ्रू. म्भर, नेश
वाल वि. वातूल वाय. हणुमंत ना हनूमान्
कोव्हल नान्य. कुतूहल कोऊहल गम्मत.
नेटर
नूर
[5]=अ. १ शब्दनी
घय नान्य घृत धी.
माउक
मउअ
[६] =ए.
नान्य नूपुर र
मय 1. मृग २९.
तण नान्य. तृण घास.
[[]=आ.
वि. मृदुक वा.
धठ्ठ
[ग]=इ.
किवा ना. कृपा ध्या. किसङ्गी ना. पातणा गंगवाणी कृशाङ्गी
वि. धृष्ट उद्धत, पेशरभ.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
७. ऋ ना ३२झारो :
हिमां
सिंग
संग
भिंग न भृङ्गलमरो. विअ 1. वृश्चिक वींछी.
२३२
[3]=ओ
तम्बोल नान्य ताम्बूल तंजो मोल्ल नान्य मूल्य हिंमत.
गलोई ना. गुडूवी गणो. थोर वि. स्थूल भ
नान्य शृङ्ग शींग.
मिच्चु | नान्य मृत्यु भर.
मच्चु
M. मृगाङ्क चंद्र.
मयङ्क मियङ्क
[६] =उ.
૨ સમાસ વગેરેમાં
पिउधर नान्य पितृगृह पितानुं
ઘર
माउ-हर नान्य मातृगृह माइ-हर | भातानुं घर. पिठवण नान्य पितृवन स्मशान. उसह न ऋषभ जगह.
भाउअन भ्रातृक भाई. मुइंग नं. मृदङ्ग भृहंग, पपाश

Page #130

२३३
२३४
उउ
उसह । न. वृषभ जगह. रिसह न. ऋषभ जगह. वसह
रिउ | न.ऋतु छतु. बुहप्फड़ । न. बृहस्पति बिहप्फइ | गृहस्पति, शुरु.
रिज्जु । वि. सरण ऋजु. बहप्फड़
उज्जु [७]=3
रिसि । न. ऋषि ऋषि, मुनि
इसि । मूसा | अव्य. मृषा हुं.
रिण | नान्य. ऋण हेव. मुसा |
अण [2] ए.
२. व्यं४न साथे पर विंट वेंट नान्य. वृन्तायु.
एआरिस वि. एतादृश मेवो. [७]=ओ.
केरिस वि. कीदृश वो? मोसा भव्य. मृषा हुँ.
[3]=अरि. वोण्ट नान्य. वृन्त टायु. दरिअ. वि. दृप्त गर्विष्ठ. [४]=रिवण ऋनो
[1]=ढि. रिच्छ न. ऋक्ष शं.
आढिअ. वि. आदृत आ६२
२. ८. ए न। ३२६सरी :
वेअणा । ना. वेदना पीst. केसर । नान्य. केसर स२.
विअणा | किसर ।
[M]=ऊ. दिअर । न. देव हिय२. थूण । न. स्तेन योर. देवर ।
थेण । चविडा-ला |ना. चपेटा बात. चवेडा-ला |
९. ऐ न। ३२३री :[8]=अअ.
केलास न. कैलास ते पर्वत. उच्चअ भव्य. उच्चैस् यु.
वेज्जन. वैद्य वैध. नीचअ अव्य. नीचैस् नीथु
[७]=अइ. [4]=इ सणिच्छर न. शनैश्चर ते नामनो
चइत्त नान्य. चैत्य महि२, ગ્રહ
प्रतिमा. सिन्न । नान्य. सैन्य ११४२.
वइसाह न. वैशाख वैशाम सेन्न ।
मलिनो. [1]=ई.
दइच्च न. दैत्य राक्षस. धीर नान्य. धैर्य धा२४.
चइत्त । न. चैत्र थैत्र महिनी. चीवंदण नान्य. चैत्यवंदन
वइर । नान्य. वैर वे२. चेइअवंदण चैत्यने प्रतिभाने वहन.
दइव्व | नान्य. दैव नशील. [4] ए.
देव्व । एरावण न. ऐरावण द्रनो थी.
१०. ओ ना ३२३री :[8]=अ.
[4]ऊ.
सूसास वि. सोच्छ्वास तुं. मणहर |वि. मनोहर सुंदर..
[1]=अउ, आअ. मणोहर
दउ ना. न. गोय, ह. अन्नन्न |नान्य. अन्यान्य में
गाअ । ६. | गो. अन्नोन्न | भी .
गाई | आय. |
चेत्त
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #131

२३६
| નો અનુસ્વાર છંમુદ્દે ને. કાર્તિક સ્વામિ. પvમુa. achઈ ના. ઇચ્છા. ૩UCT.
સંજ્ઞા ના. સાંજ. H. fવૈશ્ન ન. વિંધ્યાચળ પર્વત.
વિએ.
२३५ ૨૬. મ ના ફેરફારો :[ખ]=X3.
મુખ્યત્તન નાન્ય. સૌરા પ૩ર ન. પૌર શહેરી.
સુગંધિપણું. ડરવ ન. વૌરવ કુરુના વંશનો.
[0]=ો . H3UT નાન્ય. મૌન મૌન.
મોબૂT નાન્ય થવા જવાની. [ખ]=.
कोसम्बी ना. कौशाम्बी રય નાન્ય, રવ મોટાઈ.
કૌશાંબી નારી. गउरव
[8]=આવે. [ગ]=3
નાવ ના. નૌ હોડી. મુખ્ય નાન્ય. સૌન્દર્ય સુંદરપણું.
સૂચના—આ ઉપરાંત પણ ઘણા શબ્દોને અહીં બતાવેલા ફેરફારોના પ્રકારો
લાગુ પડે છે, અને કેટલાકને નથી પણ લાગુ પડતા, તેથી વપરાશ ઉપરથી શબ્દો જોઈને ફેરફારના નિયમો ઘટાવવા.
૧. વિસર્ગનો મો.
૨. અનુસ્વારનો ઉમેરો. છેલ્લા અક્ષર પર.
મifણ વિ. સ્વતંત્ર. મસ્વિત્
ત્રીજા સ્વર પર. સમું અવ્ય. સારું સર્વ
અવ્ય. ઉપર. ૩ર. સવ અવ્ય. પ્રત્યક્ષ. સાક્ષાત્
ગjતય | નાન્ય. તમુવ. પહેલા સ્વર પર.
અ3મુરાય | નું ફળ.
अणिउँतय । અંકુ નાન્ય. આંસુ. અશ્ર.
વિકલ્પ :તંત વિ. ત્રાંસું. અત્ર.
મંગાર | ના. બિલાડો.મા નર. પંસુ ન. ફરશી. પનું.
- નાર | áવા વિ. વાંકું. 4%,
મifસના ના. મણશીલ. રંગ નાન્ય. જોવું, દર્શન.
મifસના મન:શિલ્લા.
मणोसिला દર્શન.
કમેક | વિ. એકએક. . બીજો સ્વર. વયંસ ન. મિત્ર. વયસ્થ
૩. અનુસ્વારના અનુનાસિક.
પુurો, ૩ો અવ્ય. ફરીથી,
વારંવાર પુન:
મfમના ના. મણશીલ મન:
fશના,
૨. અનુસ્વારના ફેરફારો—
૧. અનુનાસિકનો અનુસ્વાર. નો અનુસ્વાર.
સ્ નો અનુસ્વાર. ત્તિ. ના. લીટી. ft નંછUT નાન્ય. કલંક. ની જીન. સંપાન નાન્ય. આંગણું. ૩. પંમ વિ. પાંચમું. ઝૂમ
સંa |
ન. શંખ. શકું
3મ
મ |
| ન. કાંટો. પટવા, | | ન. રસ્તો. બ્ધિ.
યુગ कञ्चुअ
ના કંચવો.
વી.
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #132

चंद
चन्द
एव
एवं
i.ail.
वीसा ना वीश. विंशति.
तीसा ना. श्रीश त्रिंशत्.
सक्कय वि. संस्डारे. संस्कृत.
सक्कार न. संस्कार, टेव, संस्कार.
अव्य. भ. एवम्
नाव्य भांस मांस.
मास
मंस
आरंभ
आरम्भ
४. अनुस्वारनो सोप
२३७
वारण नान्य [क] व्याडर वायरण शास्त्र व्याकरण. आअ
भू.. वि. [ग] आगअ खावे. आगत.
सीह
सिंघ
ऊज्झाय ना उपाध्याय
ओझाय उपाध्याय.
उवज्झाय
कह
कहं
कि
किं
न. श३आत आरम्भ.
कास
कंस
3. स्वर सहित व्यं४नोनो सोप
1. Pais. fire.
अव्य. देवी रीते. कथम्
2404.34 21. font.
नान्य. अंसुं. कांस्य.
हिअ नान्य [य] हृ६५. हिअय | हृदय.
इंध
farer
देउल नान्य [व] भंहिर.
देवल देवकुल..
भाण नान्य. [ज] वासक्ष,
भायण भा. भाजन.
दुग्गाएवी . [द] हुगहिवी. दुग्गावी | दुर्गादेवी.
૪. પછીના સ્વર સાથેનાં વ્યંજન સાથેના સ્વરને ઠેકાણે સ્વર.—
ऐ अव्य. अरे अयि !
केली ना. . कदली. कयली
|
नान्य [च] थिन, Gau-l. fer
aiter la. zilei. arget.
तेरह सं. वि. ते२. त्रयोदश. तेवीसा ना त्रेवीश. त्रयोविंशति. थेर वि. धर. स्थविर. पोष्फल नान्य. सोपारी. पूगफल. पोरन. पोरो. पूतर.
अग्घ नान्य पूजनी सामग्री. अर्घ्य.
अमय नान्य अमृत. अमृत. अणचुक्क है. वि. दे० ] न भूलेलो. अवमच्चु नान्य भोत. अवमृत्यु. कर न १ हाथ २२.३५२वेरो.
२३८
कलाव न. समूह कलाप. cheal ll. Ils. gheall. घम्म न धाम, गरभी. धर्म. fernur la. sej, u. जस न यश यशस्.
जल्लोल्ल वि. पाशीथी लींभवेसुं. जलार्द.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
સામાન્ય શબ્દકોષ.
बोर नान्य जोर बदर बोरी ना. जोरडी बदरी. लेण नान्य भी हूं. वि. जारं
लवण
सोमाल वि. वा. सुमाल सुकुमार.
तड न नान्य तट तडी ना तटी तिमिर नान्य अंधारं तिमिर दीस् था भेवाय. (सहय मेहमा
qपराय छे) दरिस् दृश्. नह नान्य आडाश. नभस्. पिण्ड पा. खेडा थ. पङ्कअ नान्य भण. पङ्कज. पयाव न प्रताप प्रताप. परिवार न परिवार परिवार पडिक्खलिज्जन्त सहा व ई. la. eisig. ufare
ल्यमान.
मुइङ्गि न मृदंग बजाउनार. मृदङ्गि

Page #133

२३९
२४०
मल्ल न. म. मल्ल राम-रिसि न. ५२शुराम. रामर्षि. रेवई न. हेवनी स्त्री. रेवती. लच्छण नान्य. -निशानी
लक्षण. वारवाल न. पोणीयो. द्वारपाल. विणत्ति ना. मा. विज्ञप्ति. विलासअना. विवास. विवरिअ भू.. वि.6बटुं.
विपरीत. वज्जन्त प.. वि. वा .
वाद्यन्त. सम न. श्रम, महेनत, सरत,
श्रम
सम-हर नान्य. सरत शाणा.
श्रम-गृहसिन्धव नान्य. भी, सिंधानुक्ष.
सिन्धव. सुण्हा ना. आयने गणेगोही खोय
छ,ते. सास्त्रा. सुण्हाल न. ६. सास्त्रावान्. सुण्हाल-चिन्ध न. माहे.
सास्नाल-चिह्न सेल न. पर्वत. शैल. सेल्ल न. [ दे० ] पास, सलो. संवुत्त भू. स. वि. थयेधुं संवृत्त. हय भू.. वि. नाश पाव. हत.
कय-पवयण-नमोक्कारो पावयणं पढइ, परोप्परं च परिपुच्छइ. रणे अरण्ण-पसु-भरिये तस्स सत्तु-बहूहिँ । लाऊ-लया-हरे तहा रुन्नं जह अलाऊ-कला जाआओ. ॥ गय-थीण-तिमिर-केसे खल्लीडे नह-सिरम्मि संवुत्तो । थुवआ हवन्ति लोआ एण्हि सुण्हाल चिन्धस्स ॥ विणय-गेज्झाण अज्जूणं पुरो वहूओ उट्ठन्ति । चउ-वारेसं घरेसं रमणीओ देरागयं पारावयं पारेवई च पासन्ति । चिन्ताउरा भसला कमल-पेण्डे पिण्डिऊण रुअन्तिव्व. हय-कम्हार-हरडई-चिक्किण-तिमिरस्स गहिय-पाणीया । पाणिय-तडम्मि विप्पा अजुण्ण-सूरस्स देन्तिग्धं ॥ जिण्ण-तमं अहूण-तेअं विहीण-विवरि अमग्गं । अविहूणं तं रवि मल-हीणा तूह-दिआ तित्थे थुणन्ति ॥ नीड-घरा नेड-पीढं चत्तूण मउलिआ घरोवरि । रुक्ख-अवरं च उड्डन्ति पक्खिणो ॥ गुरुअ-भिउडीहिं वार-वालेहिं बहु-पोरिसावि गरुआवि पडिक्खलिज्जन्ता पुरिसा रुद्ध-छीआ इह एन्ति. राया सेज्जाओ ओट्ठिओ. मुसल-धर बाहु-मूसल ! रइ-सूहव-सुहअ ! दूसहप्पयावेण रिउ-दुसह ! हे निव ! तुज्झ मुह-कमलं दृ8 ऊसुअनयणा निवा पुणोपुणो ऊससन्ति ।[6त्सु थायछ.]
પ્રાકૃત વાક્યો. तस्स गुण-सामिद्धी पयडा, कला-समिद्धी वि पायडा. अंगार-पिक्क-फलाई खाअए इंगाल-पक्क-मूलाई च. अमयमइओव्व, अहवा अमयमयाओ वि समहिओ जस्स । हीर-हीरपिआहि वि जस-गीअ-झुणी सुव्वए वीसुं ॥ असि-पुढुमो धणु-पुढमो छरुआ-पढुमो य सेल्ल-पढमो य । सव्वण्णुव्व अहिण्णू जो सयल-कला-कलावस्स ॥
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #134

२४१
वज्जन्त-कणय - नूर- मणि- नेउर- रयण- निउराओ मयलंछण-वयणाओ किसङ्गीओ गोरीओ तस्स पासम्मि ठिआ. राय-मयङ्को मिअङ्कं च अविजाणओ रिउ-सङ्ग-भञ्जणो राया धिट्टाधिद्वाण विण्णतिं सुणइ.
निव-उसहो दिय वसहे पिउकम माउ-हर- आगए वन्दिऊणं माइ- हरम्मि पत्तो.
अमुसा-वाई अमूस - परिवारो धण- वुट्ठि रयण-विट्ठीहिं वुट्ठो.
बुहप्फइव बिहप्फइ - सीसो बहप्फइस्स धणं देइ. सवेण्ट-फलेहिं सविण्ट- फुल्लेहि सवोण्ट सुपत्तेहिं जिणं
पूअइ.
राय - रिसी राम- इसी मिव रिज्जू सहुज्जुएहिं नरउसहेहिं निवइ - रिसहो चलिओ.
वसन्त- रिउ - विलासओ गिम्हरिउ सरिस-लीलओ दरिअ - आढिअं सम- हरं गओ.
मुइङ्गि - कर-ताडिएण मिअङ्गेण सह गीअं गाज्जेइ. पङ्कय- केसर- कन्ती सकिसर- पउम दामो सिंघचवेला चविलो रायाणो समं करेड़.
गुरु-मण-थेणो रेवई - देवर-सीअ - दिअराण बलथूणा सयं अवेअणो मल्ल-सेलाणं विअणं काही.
सणिच्छर-पिउ-कर- हयं सिन्धवं व तस्स कर हयं ससिन्न -पर-सेन्न- विण्णअं मल्ल- कुलं घम्म जलोल्लं जायं.
२४२
एरावणा उच्चअ - नीचअ लक्खे अणचुक्को केलासधीरो वेज्जस्स चइत्तस्स घरस्स पासम्मि वइसाहे चइत्ते अ दइच्च - वरं पणासइ.
दइव्वेण तया चीवन्दणं कुणन्तेण तेण वेरं विम्हरिअं. अन्नमन्नं मणहरं सूसासं गाअं देक्खइ. अन्नोनं मणोहरिं गाई गउरखवन्तं गउं च पासइ. कोसम्बी-पउरेसु जोव्वणेण, सुन्दरेण, मउणेणं, गारवेण, जस-सुगन्धित्तणेण पसिद्धा कउरवा निवा नावाए चडन्ति. पन्थस्स आरम्भे चन्दोव्व उज्जलो सङ्ग्रो, कण्टओ, कञ्चुआ यदिट्ठो.
तेरह केलीआ, तेवीसा केयलाई, चोग्गुणाइ पोप्फलाइ, थोर - बोरीणं च बोराई थेरो ओज्झाओ गेण्हइ. पाणीये लोणं पोरो य दीसइ.
ગુજરાતી વાક્યો.
સાંજે મુખનાં મંદિરનાં આંગણામાં ઝાડ ઉપર ચંદ્ર ત્રાંસો દેખાય છે.
તે કાંસાનાં વાસણમાં વિંશતિ મુક્તકો, સોનાનો વાંકો કાંટો અને એક મુકુટ મનસ્વી વયસ્ય માટે લાવ્યો. આ નુપૂરનું મૂલ્ય શું હશે ?
યુધિષ્ઠિર કૃષ્ણ અને મૂસળધરને તંબોળ આપે છે ? ગાયના થીણા ઘી વડે સુંવાળાં કરેલાં વૃષભનાં શિંગડાંઓ શોભે છે.
વિંછીનો ડંખ કેવો હોય ?
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #135

धणं दवावेह.
२४३
छाया ली सो पा ढो.
सुवं हिं मि.
अन्ने भांति.
तं भोयावेह.
तुब्भं हत्थे किं ?
सिक्खामि भे.
से गब्भे जाओ.
सो राया हरिसिओ.
कोहं विणासे.
रहं पयट्टावीअ.
तीअ विदिट्ठो.
सोयणं खेल्लावेइ.
कओ से निग्गहो.
अलाहि एएण.
एसो विनिरसो.
सव्वे विम्हावे.
अहं छायाए अच्छामि.
णेहिं भणिओ मि.
को एसो ?
के एए ?
कीस इह आगओ ?
कत्तो घयं ढक्केसि ?
केण अम्हं सक्कारो कओ ?
सिं एअं रूवं ?
कहं पुणो पुणो आगच्छन्ति इमे दुवे साहू ? अम्माfपणो णं ण्हावेन्ति विहीए. मया पुच्छिओ - " इमीए मुहे काह गन्धो ?"
२४४
तुम्हं समीवे अम्हि पेसिआ. अम्हेहिं कला सिक्खिआ.
कीस अजुत्तं भाणेसि ?
का भे सरीरपीडा जाया ?
ममम्मि गाअमाणे सो राया हरिसिओ.
इमेसु चसु पुत्ते कयरम्मि अहिओ सिणिहो ?
ताणं पुत्तो कुणिओ नाम.
तओ तीसे इच्छिओ.
अहं तुज्झ सीसो, दंसिओ भे मोक्खमग्गो.
ते सगाई सगाई नामाई सावेन्ति.
जड़ माया अवस्सं किं पि घेत्तव्वं, तो एएण पायपीढेण 'कुणड मे पसायं. णेण बाल - पुत्तो रज्जे ठविओ.
तासि अन्तरा कहा समुट्ठिआ. एअम्मि रुक्खे णीए दिट्ठी दिण्णा. को पुण एस हवेज्ज ?
विसज्जेह मं, जाव णं जाणेमि. अस्सि च देस-काले सा रायं विण्णवेइ.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #136

२४५
स ग च त्ता ली सो पा ढो.
સર્વનામો અને પ્રેરકભેદ. સર્વનામોને લાગતા સામાન્ય પ્રત્યયો.
નરજાતિ.
२४६ ६ अ, (आ) इ, ए.
ण, णं, सिं. ७ अ, (आ), इ, ए. सु, सुं.
નાન્યતરજાતિ. १-२ म्.
બાકીના નરજાતિ પ્રમાણે. ૧. પ્રાકૃત ભાષામાં સર્વનામના રૂપો કરતી વખતે નીચેના નવા
પ્રકાર થાય છે. सव्व, एग, पुव्व, अवर, इयर, दक्खिण, सुव, अन्तर, अन्न,
अन्नयर, उत्तर, वगेरे. २. ज. 3. क.
७. अमु. ४. त, ण.
८. जुम्ह. ५. एअ.
८. अम्ह.
६.इम.
आ, ए.
हि, हिं, हिं. स्स, य.
ण, णं, सिं. त्तो, ओ, उ, हि, हिन्तो, ०. तो, ओ, उ, हि, हिन्तो, सुन्तो.
ण, णं, सिं. ७ स्सि, म्मि, हिं, त्थ. सु, सुं.
નરજાતિ. १ ० [आ]
उ, ओ, ० (आ) २ म्.
उ, ओ, ०, (आ) 3 अ, (आ), इ, ए. ४ अ, (आ), इ, ए. ण, णं, सिं. ५ अ, (आ), इ, ए. तो, उ, ओ, हिन्तो, सुन्तो.
त्तो, उ, ओ, हिन्तो.
સર્વનામ વિષે નિયમો.
१. पडेला प्रधान सर्वनामनां ३५ो.
सव्व.
अ. नति.
[१] सामान्य शत देव सेवा ३५ो ४२वा. [२] परंतु, पहेली, भने योथी-७४ीना क्यनमा, तथा
સાતમીના એકવચનમાં જે ફેરફાર થાય છે, તે જણાવ્યા છે. સર્વનામને ઘણે ભાગે સંબોધન નથી.
D: mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #137

. નારીજાતિ.
સવ્વા.
[૧] અકારાન્તને આ લગાડીને નારીજાતિ રૂપ માના જેવા.
[૨] પરંતુ, ચોથી-છઠ્ઠીનાં બહુવચનમાં, ફેરફાર બતાવ્યો છે. નાન્યતરજાતિ.
સન્મ
[૧] પહેલી બેમાં વળ જેવાં, અને ત્રીજીથી બાકીના નરજાતિ સર્વનામ પ્રમાણે રૂપો કરવા.
૨ બીજા પ્રકારના.
અ. નરજાતિ.
રૂ.
२४७
ન.
[૧] ઉપર પ્રમાણે જ રૂપો. ઉપરાંત નીચેના પ્રત્યયો વધારો.
એક વ.
ત્રીજી.
બહુ વ.
इणा.
આમ.
ચોથી-છઠ્ઠી.
પાંચમી.
હા.
સાતમી
હે, આના, રૂ (કાળવાચક જ્યારે અર્થમાં જ.) [૨] ફ વિના ઉપરના સ્વરાદિ પ્રત્યય લાગતાં લોપાય છે.
. નારીજાતિ.
ના-ની.
[૧] આ લગાડી પહેલા પ્રકારના નારીજાતિ પ્રમાણે એક જાતના રૂપો થાય છે.
[૨] સાતમીના એકવચનમાં ૢ પ્રત્યય વધારાનો લાગે છે. [૩] પહેલી બીજીનાં એકવચન, તથા ચોથી, છઠ્ઠીના બહુવચન સિવાય ની અંગ થઈ તેવી જેવાં પણ રૂપો થાય છે. ત્યારે નીચેના પ્રત્યયો વધારે ઉમેરાય છે.
એકવચન. ail. 19. FIT,
૩. નાન્યતરજાતિ
૩ જા પ્રકારના
૬. નરજાતિ અને નારીજાતિ
પહે.
મે.
આ. નાન્યતરજાતિમાં
મ.
[૧] ત્રીજીથી નરજાતિ જેવા રૂપો, બાકીના પહેલા પ્રકાર જેવા.
, .
[૧] બીજા પ્રકાર જેવાં, ઉપરાંત નીચેના પ્રત્યયો વધારો. એકવચન.
બહુવચન
પાંચમી. ફળો, સ,
0
ચો. છ. આમ [નારીજાતિમાં પણ]. આમ [ના.માં નહિં]
[૨] ઉપરના પ્રત્યયો પર છતાં મૈં લોપાય છે.
જિ.
[૧] પહેલી અને બીજીના એકવચનમાં વિં જ રૂપ થાય છે : બાકીના બીજા પ્રકાર જેવા, ત્રીજીથી નરજાતિ જેવા.
२४८
૪થા પ્રકારના
* નરજાતિ અને નારીજાતિ-ત-ળ, તા-1, î â.
બહુવચન
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
[૧] બીજા પ્રકાર જેવા. ઉપરાંત, નીચેનો ફેરફાર.
એકવચન
બહુવચન
ચો. છ. |સે રૂપ વધારે
# રૂપ વધારે [નર. માં]
ત્ નો ર્ કરવો [નર-નારીમાં જ]
આમ પ્રત્યય વધારે
(i)
[દરેકમાં] રૂપ વધારવું. [દરેકમાં] પ્રત્યય વધારવો, [નર-નાન્યતર જાતિમાં જ]

Page #138

२५०
२४९ પાં. નિર-નાન્યતરમાં જ] ૦
[૨] ઉપરના સ્વરાદિ પ્રત્યય લગાડતાં નો લોપ કરવો. મનાન્યતરજાતિ
त-ण [૧] બીજા પ્રકાર જેવા. ઉપરાંત ત્રીજીથી નરજાતિ જેવા. ૫ માં પ્રકારના— મ નર, નારી અને નાન્યતરજાતિ, પત્ર, મા-, vમ. | [૧] પહેલા પ્રકાર જેવા, ઉપરાંત, નીચેના ફેરફાર. એકવચન
બહુવચન પહેલી.- મ નો ન કરવો. ૦
[નર-નારીમાં જ]
સ, ડ્રીમ્, રૂUTમી. [આ રૂપો ત્રણેય જતિમાં વધારવા] ત્રીજી. પ્રત્યય
નિર-નાન્યતરમાં જ] ચો. છ– રૂપ વધારે [દરેકમાં] પાંચ-7ો, રાધે
fÉ રૂપ વધારે [દરેકમાં] [પ્રત્યયો વધારે નર-નાન્યતરમાં] સાત.–É પ્રત્યય ન જ લાગે. [૨] , તો, રાહે અને UTT પ્રત્યય પહેલાં એ નો લોપ થાય. [૩] fમ, પ્રત્યય પહેલાં શરૂઆતના ૫ નો અને રૃ થાય. [૪] નારીજાતિમાં હું અંગ દરેક વિભક્તિમાં વિકલ્પ થાય છે,
ને ઉપરના નિયમો ધ્યાનમાં રાખીને સેવ જેવાં રૂપો કરવા. [૧૯૦માં પેઈજ પરના રૂપો સામાન્ય અભ્યાસ માટે આપ્યા છે, અહીં આપેલાં રૂપો જ બરાબર છે.]
૬ ા પ્રકારનાએ નરજાતિ.
રૂમ, [૧] પહેલાં પ્રકાર જેવા, ઉપરાંત નીચે પ્રમાણે ફેરફાર. એકવચન
બહુવચન પહેલી અથમ્ રૂપ વધારવું. ૦ બીજી. vijરૂપો વધારવા. રૂમ નો જ વિકલ્પ કરવો.
vi | ત્રીજી.– UTT પ્રત્યય વધારવો. રૂમ ના મ અને વિકલ્પ
રૂમ નો જ વિકલ્પ કરવો કરવા. ચો. છ.–શે રૂપ વધારવું. fk રૂપ વધારવું.
પ્ત પ્રત્યય પર છતાં
રૂમ નો મ વિકલ્પ થાય. સાત.- 0, " પ્રત્યયો ન લાગે.
ઇ રૂપ વધારે વપરાય છે. fસ અને હું પ્રત્યય પર છતાં મ નો વિકલ્પ થાય.
સૂચના 5 અને ના જ આદેશને પહેલા પ્રકારના જ પ્રત્યયો લાગે છે. આ નારીજાતિ
રૂના, રૂમ. [૧] દરેક વિભક્તિમાં પહેલા પ્રકાર જેવા. ઉપરાંત, નીચે
પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે. તથા રૂમના ફેવ જેવા. એકવચન
બહુવચન. પહેલી મિડમ રૂપ વધારવું. ૦ ત્રીજી.)
રૂનો આ વિકલ્પ થાય છે. ચો.છ.-સે રૂપ વધારવું. fરૂપ વધારવું. સાતમી. દ રૂપ વધારવું.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #139

૬. નાન્યતરજાતિ.
મ.
[૧] પહેલા પ્રકાર પ્રમાણે અને ત્રીજીથી નરજાતિ પ્રમાણે, પરંતુ :- પેલી. બીજી, એક. વ.માં ફવું, ફળ, ફળમો જ રૂપો થાય છે.
૭મા પ્રકારના—
અ. ત્રણેયજાતિ
અમુ [ અવસ્]
[૧] . આ શબ્દનો સામાન્ય રીતે માળુ, ધેનુ, મદ્દુ પ્રમાણે અનુક્રમે રૂપો આપ્યા છે.
[૨] પહેલીનાં એક વચનમાં ત્રણેય જાતિમાં અદ્દ રૂપ વધારે થાય છે.
[૩] સાતમીના fષ્મ પ્રત્યય પર છતાં અમુ નો અય અને જ્ઞ વિકલ્પે કરવા.
૮. ૯ મા પ્રકારના—થોડાક ઉપયોગી રૂપો.
[ ગુજ્જ]? तुं.
તુ.
તુમે, તે, જે.
તુહતો.
२
३
५
૪-૬
७
[અÆ]?
२५१
*
२
३
५
७
तुज्झ
સુષ્મિ.
હૈં, મિ.
મ, ો. મર્, જે.
મે,
मज्झत्तो
मज्झं
महम्मि, ममम्मि
तुम्हे
तुम्हे.
wift
तुम्हेसुन्तो
મુખ્સામાં, મુદ્દાળ, મે. तुज्झे, तुमेसु. અમ્હે, મે.
આદ, પે.
અમ્નેહિ, ને.
અદ્દો.
અમ્હાનું, છે.
अम्हेसु.
૨.
૩.
२५२
પ્રેરકભેદ.
[સમજૂતી—વાક્યમાં ક્રિયા સૂચવનારા પદને ક્રિયાપદ કહે છે. ક્રિયાપદ જુદા જુદા પ્રત્યયો લાગીને થયેલું હોય છે. એ પ્રત્યયો કાઢી નાંખીએ, અને જે મૂળ શબ્દ રહે છે, તેને ધાતુ કહેવામાં આવે છે. ધાતુને કાળના અને કૃદન્તોના પ્રત્યયો લાગીને તમે અત્યાર સુધી જે રૂપો શીખ્યા, તે મૂળભેદના રૂપો છે. મૂળ ધાતુઓને બીજા કેટલાક પ્રત્યયો લગાડીને જુદા જુદા ધાતુઓ બનાવવામાં આવે છે, તે સાધિત-ધાતુ કહેવાય છે. સાધિત ધાતુ બનાવ્યા પછી પણ કાળના અને કૃદન્તના પ્રત્યયો લાગી રૂપો થાય છે.
નિયો.
૧. કોઈપણ ધાતુને ૪, ૫, આવ, આવે પ્રત્યયો લગાડવાથી પ્રેરક અંગ
બને છે. ૬ અને અ લાગતાં ઉપાજ્ય અનો આ થાય.
સાધિત ધાતુઓ પણ ઘણી જાતના છે, તેમાંના પ્રેરક, ઇચ્છાદર્શક, અને નામધાતુઃ એ ત્રણ વધારે વપરાય છે, આ પાઠમાં પ્રેરક સાધિત ધાતુઓ વિષે વાત કરીશું.
મૂળભેદ—મિ=કરું છું. પ્રેરક ભેદ-રેમિ=કરાવું છું.]
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
ઉપાજ્યે ગુરુ સ્વરવાળા (દીર્ઘસ્વર. અથવા હ્રસ્વસ્વર પછી જોડાયલો અક્ષર કે અનુસ્વાર આવે તો પણ તે ગુરુ સ્વર કહેવાય છે) ધાતુઓને કવિ પ્રત્યય વિકલ્પે વધારે ઉમેરાય છે.
મમ્ ધાતુને આદ પ્રત્યય વિકલ્પે લાગી પ્રેરક અંગ બને છે.

Page #140

२५३
૪. કેટલાક ધાતુઓ એવા છે કે તેનું પ્રેરકરૂપ કરતી વખતે વિકલ્પે જુદો જ ધાતુ બને છે. ત્યારે તેને ઉપર લખેલા પ્રેરક ભેદના પ્રત્યયો લગાડ્યા વિના સીધા મૂળભેદ પ્રમાણે રૂપો થાય છે. સરળતા માટે કેટલાક પ્રેરક અંગો :—
[१] हस्-हास, हासे, हसाव, हसावे. गा-गाअ, गाए, गाआव, गाआवे.
[२] लुञ्च लुंचवि, लुंच, लुंचे, लुंचाव, लुंचावे. तोस्-तोसवि, तोस, तोसे, तोसाव, तासावे.
[३] भम् भमाड, भाम, भामे, भमाव, भमावे.
[४] छय् ढक्क्, छाय, छाये, छयाव, छयावे.
સૂચના—બ્લ્યૂ વગેરેને બદલે પ્રેરકમાં વપરાતા વગેરે
ધાતુઓ કોષમાં આપ્યા છે. ત્યાંથી બરાબર તૈયાર કરવા.
પ્રેરક ભેદનાં કૃદન્તો.
नियमो
૧. ઉપર પ્રમાણે અંગો બનાવીને ૨૪ સમા પાઠમાં આપેલા કૃદન્તના પ્રત્યયો લગાડીને રૂપો બનાવવા. પરંતુ.
२.
ૐ. કર્મણિ ભૂતકૃદન્તના ૐ વગેરે પ્રત્યયો ધાતુને સીધા જ લાગે છે. તે વખતે ઉપાન્ય ૐ નો આ થાય છે.
२५४
आ. अथवा आवि प्रत्यय उभेराया पछी उर्भशि भूतगृहन्तना પ્રત્યયો લાગે છે. આ અવિ પ્રત્યય લાગતી વખતે કોઈક જ ધાતુમાં ૐ નો TM થાય છે. ગુરુઉપાન્ત્ય ધાતુ હોય તો તેને વિ પ્રત્યય પણ લાગે છે.
પ્રેરક ભેદનાં કૃદન્ત રૂપો.
[[१]] वर्तमान दृहन्त
१२. हासन्तो,
हासेन्तो,
हासमाणो, हासेमाणो.
हासेमाणो,
नारी हासन्ती
हासई,
हासेन्ती
हासेई,
हासन्ता,
हासेमाणी,
हासेन्ती,
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
हासेई.
हासेन्ता.
हसावन्तो,
हसावेतो,
हसावमाणो,
हसावेमाणो
हसावन्ती
हसावई
हसावेन्ती
हसावेई,
हसावन्ता,
हसावेमाणी,
हासमाणा, हासेमाणा. हसावमाणा, हासेमाणा, हसावेमाणा,
हसावेतो.
हसावेमाणो.
हसावेन्ती - ई
हसावेमाणी.
हसावेमाणा.

Page #141

२५५
नान्य. हासन्तं वगेरे समछ सेवा.
लुंचविन्तो लुंचन्तो लुंचेन्तो लुंचावन्तो लुंचावेन्तो ढक्कन्तो छायन्तो छायेन्तो छयावन्तो छयावेन्तो ढक्केन्तो छायेन्तो छयावेन्तो
[२] हेत्वर्थ दृहन्त
वगेरे.
વગેરે
हासिउं हासेउं, हासे,
हसावे.,
हसाविडं हसावेडं, लुंचेडं, लुंचाविडं-लुंचावेठं,
लुंचविडं, लुंचिडं-लुंचेडं,
ढक्किउं ढक्केउं छायिडं छायेडं छायेडं, छयाविडं-छयावेडं, छयावेडं.
[३] संबंध भूत गृहन्त
हासित्ता- हासेत्ता, हासेत्ता, हासिऊण-हासेऊण, हासेऊण, हसाविऊण हसावेऊण,
हसावेऊण वगेरे.
लुंचविऊण, लुंचिऊण, लुंचेऊण, लुंचेऊण, लुंचाविऊण- लुंचावेऊण, लुंचावेऊण वगेरे समछ सेवा. ढक्किउण, ढक्केऊण, छायिऊण छायेऊण, छायेऊण, छयाविऊणछायावेऊण, छयावेऊण.
हसावित्ता- हसावेत्ता, हसावेत्ता.
[४] उमेश भूत दृहन्त
हासिओ हासिआ,
हासिअं.
हसाविओ, हसाविआ, हसाविअं अर्धवार हासाविओ. लुंचिओ, लुंचिआ, लुंचिअं, लुंचाविओ, लुंचाविआ, लुंचाविअं. लुंचविओ, लुंचविआ, लुंचविअं तथा तोसविओ वगेरे.. ढक्कओ, ढक्कआ, ढक्तिअं, छायिओ, छयाविओ.
सव्वधु-सर्व सर्व वीस धुं विश्व
जे उभ
उह
उभ
अवह
उवह
उभय
अण्ण
अन्न
जशे. उभय
अण्णयर | मांनुं खेड
अन्नयर
अन्यतर
नेम
श्रीभुं. अन्य
इअर जीभुं इतर
कयर धुं ? झेश ? कतर
कइम 5 ? कतम
णेम
२. नेम.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
सम
सिम
पुरम पडे, पूर्वनुं. पूर्व.
अवर जीभुं अपर.
२. सम
२५६
सर्वनाभी. दाहिण જમણું, દક્ષિણ દિશા दक्खिण तरनुं दक्षिण उत्तर उत्तर हिशानुं उत्तर
अवर जीभुं. अवर अहर नीथे. अधर
स
सुव
अंतर पथ्ये अन्तर
त
ण
पोते, पोतानुं.
स्व.
जुम्ह
क
તે तद्
ज
थे. अमु पेसुं आ.
इम
खा.
एअ
खा.
एत
इक्क वगेरे. खेड ५.
दु अम्ह
यद्
अदस्.
इदम्.
एतद्.
एक.
द्वि.
अस्मद्.
तुं. युष्मद्.
ant-ant gj. sie, font किं
भवन्त आप, तमे भवत्
[ भवन्त भगवन्त र्ता होय तो उ. अ. मां डियापहने श्री श्र
पुरना प्रत्य लगाडवा. ]

Page #142

२५७
પ્રેરકમાં વિકલ્પ વપરાતા ધાતુઓ :
णुम्
विउड्
नम्
नश्
कम्
णूम् सन्नम् । छय् isg. छद्. ढक्क् ओम्वाल पव्वाल् नि होड्रो . नि-वर, नि
वृ पा . पड्, पत् दूम् हु:५३. दू. दुम् । यो ४२. दूम् | धवल् धवलय् ओहाम् तोगg. तोल् तुल् ओलुण्ड्ब हार 16, उल्लुण्ड् वि-रेअ ३५ ४२वो. पल्हत्थ् ।वि+रिच आहोड | भराव. विहोड् | ताइ तड् विसल मेण. मिस्स् मेलव् | मिथ्र गुण्ठ् isg. | उर्दूल्
| उद्धूल तालिअण्ट | ममाव. | भम् तमाड्
नास नसsg. नस् हारख विप्पगाल पलाव् दाव् हेाऽj. दरिस् दस्
दृश् दक्खव उग्ग्ा . उग्घड्
उद्+घट् सिह् मा. स्पृह आसङ्क संभाणवी. संभव
सम्भू उत्थङ्घ । उन्न उबाल् | यु ४२. गुलुगुञ्छ | उद्+नम् उप्पेल पट्टव् | २वाना २, पट्टव् पेण्डव् | भोस. प्र+स्था. वोक् विज्ञप्ति २वी.विण्णव् अवुक्छ | विज्ञा अल्लिव अपं २ अप्प चच्चुप्प अर्प पणाम् जव् 'भोg. जव् या ओम्वाल | माव. |पव् पव्वाल |
२५८ पक्खोड् विस, वि+कोस् विच्छोल् वधू । कम्प विसाप वि+कोशय्
कम्प ओग्गाल् वागण. | रोमन्थ् वल् यqg. | आ+रोव् वग्गोल रोमन्थ्
| आरुह् णिहुव्छा . | किम् रखाल्सीयस. दोल् दोल्
राव् २uj. रङ् र णुव्व् शाव. | प+यास् परिवाड् ५g. घड् घट् प्र+काश्.
परिआल वी. वेद वेष्ट
शहो. अण्णाणया ना. अशान५. देवकी ।वि.हेव संधी. अज्ञानता
देवसंतिय । अलाहि भव्य. अस. अलम् देवकीय देवसत्क अहिग वि. धारे अधिक देवाणुप्पिय वि.वने वहादु आहत . भू.. भायु. आहत
देवानुप्रिय उव+भुंज था. मा. उप+भुज्
धरणिवट्ठ नान्य. मोयतणीयु. ऊरुजुअल नान्य. सायल
धरणिपृष्ठ ऊरुयुगल
निसिट्ठमुट्ठि न. छूटो lथ निसृष्टकुणिअन. se नाम. कोणिक
पडिसेह न. मना ४२वीत. गोउल नान्य. गायतुं ५.
प्रतिषेध. गोकुल
परिकरबद्ध वि. नधियो. जाव अव्य. हेमामां यावत्
परिचिय वि. मोगली. परिचित जीर् ५. ५. जू
परिवेसण नान्य. पारस. णिग्गह न. शिक्षा निग्रह
परिवेषण ताव भव्य. तमाम तावत्
पसाय न. महेरबानी. प्रसाद दव था.हे. दा.
मुष्टि.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #143

पायपीढ नान्य पत्र भूडवानो पाटली. पादपीठ पाहुण्णय नान्य. महेमानी. प्राघुर्ण्यक पेस् ५. भोडा. प्रेष्
भण्ड नान्य होंडी-वास भाण्ड. भोय् धा. भवराव भोजय्मूल नान्य. १ पासे २. भूण. रंधण नान्य. रांध. रन्धन वरिसारत न बरसाहनी रात वर्षांरात्र
सव्वो. सव्वं.
सव्वेण, सव्वेणं.
सव्वस्स, सव्वाय.
सव्वत्तो, सव्वाओ, सव्वाउ, सव्वाहि सव्वाहिन्तो, सव्वा.
२५९
सव्वस्स. सव्वम्मि, सव्वरिंस, सव्वहिं सव्वत्थ
वच्च् ६. ४. व्रज् वंच् था. छतरपुं. वञ्च विसज्ज् था. भोडस. वसोव विसर्ज
समुट्ठिअ. 5. भू.. उत्पन्न थयुं. ३. समुत्थित सिणिह न. प्रेम स्नेह सुहासणवरगय उत्तम सुपासने जे. वरसुखासनगत सुहंसुह वि. अत्यन्त सुषपूर्वड सेस शेष नान्य. जाडीनुं. शेष.
१ सव्व
નરજાતિ
सव्वे
सव्वे, सव्वा.
सव्वेहि, सव्वेहि, सव्वेहिँ.
सव्वाण, सव्वाणं, सव्वेसिं.
सव्वत्तो, सव्वाओ, सव्वाउ, सव्वाहि सव्वेहि, सव्वाहिन्तो, सव्वेहिन्तो,
सव्वासुन्तो, सव्वेसुन्तो. सव्वाण, सव्वाणं, सव्वेसिं. सव्वेसु, सव्वेसुं.
सव्वा.
सव्वं.
सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए. सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए.
सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए. सव्वत्तो. सव्वाउ, सव्वाओ, सव्वाहिन्तो.
१२. सव्वं.
जो.
जं.
जेण, जेणं, जिणा.
२६०
नारीभति
सव्वा, सव्वी.
सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए.
सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए.
सव्वी ना ३पो देवी ठेवावा.
जस्स, जाय, जास.
जम्हा, जत्तो, जाओ, जाड, जाहि, जाहिन्तो, जा.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
सव्वाउ, सव्वाओ, सव्वा. सव्वाउ, सव्वाओ सव्वा सव्वाहि सव्वाहि सव्वाहिँ. सव्वाण, सव्वाणं, सव्वेसिं. सव्वत्तो, सव्वाओ, सव्वाउ, सव्वाहिन्तो, सव्वासुन्तो.
सव्वाण, सव्वाणं, सव्वेसि सव्वासु, सव्वासुं.
નાન્યતર જાતિ.
सव्वाइ, सव्वाइँ, सव्वाणि.
२. ज.
नरभति
जे.
जा, जे.
जेहि, जेहि, जेहिँ.
जाण, जाणं, जेसिं. जत्तो, जाउ, जाओ, जाहि, जेहि, जाहिन्तो, जेहिन्तो,
जासुन्तो, जेसुन्तो.

Page #144

जस्स, जास. जम्मि, जस्सि, जहिं, जत्थ, जाहे, जाला, जइआ.
२६१ जाण, जाणं, जेसिं. जेसु, जेसुं.
२६२ ३. क. नाति.
નારજાતિ.
XX
का, के. केहि, केहि, केहिँ. काण, काणं, केसि, कास. कत्तो, काउ, काओ, काहि, केहि, काहिन्तो, केहिन्तो, कासुन्तो, केसुन्तो. काण, काणं, केसि, कास. केसु, केसुं.
केण, केणं, किणा. कस्स, काय, कास. कम्हा, कत्तो, काउ, काओ, काहि, काहिन्तो, का, किणो, कीस. कस्स, कास. कम्मि, कस्सि, कहि, कत्थ, काहे, काला, कइआ.
जाउ, जाओ, जा, जीआ, जीउ, जीओ, जी. जाउ, जाओ, जा.
जीआ, जीउ, जीओ, जी. जाअ, जाइ, जाए,
जाहि, जाहि, जाहिँ, जीअ, जीआ, जीइ, जीए. जीहि, जीहिं, जीहिँ. जिस्सा, जिसे, जाअ, जाइ, जाए जाण, जाणं, जेसिं. जीअ, जीआ, जीइ, जीए जाअ, जाइ, जाए,
जत्तो, जाउ, जाओ, जाहिन्तो, जत्तो, जाउ, जाओ, जाहिन्तो, जासुन्तो. जीअ, जीआ, जीइ, जीए, जित्तो, जीउ, जीओ, जीहिन्तो, जित्तो, जीउ, जीओ, जीहिन्तो. जीसुन्तो. जिस्सा, जीसे, जाअ, जाइ, जाए, जाण, जाणं, जेसिं. जीअ, जीआ, जीइ, जीए. x जाहि, जाअ, जाइ, जाए जासु, जासुं, जीअ, जीआ, जीइ, जीए. जीसु, जीसुं.
X
नारति.
का. की.
की. का.
काउ, काओ, का. काउ, काओ,
का. काअ, काइ, कीअ, कौआ, काहि, कार्हि, काए. कीइ, कीए. काहिँ. काअ, काइ, कीअ, कीआ, काण, काणं,
की कीआ, कीउ, कीओ, की. कीआ, कीउ, कीओ, की. कीहि, कीहि, कीहिँ. x
નાન્યતર જાતિ.
जाणि, जाई, जाइँ.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #145

२६४
तत्तो, ताओ, ताउ, ताहि, तेहि,
तत्तो, ताउ, ताओ, ताहि, ताहिन्तो, ता, तो, तम्हा, णत्तो, णाउ,
ताहिन्तो, तेहिन्तो, तासुन्तो,
णाओ,
२६३ काए, कास. काइ, कीए, केसिं.
किस्सा, कीसे. कत्तो, काअ, कित्ते, कीअ, कत्तो, काउ, कित्तो, कीउ, काइ, काए, कीआ, कीइ, काओ, कीओ. काउ, काओ, कीए, कीउ, काहिन्तो, कीहिन्तो. काहिन्तो. कीओ, कीहिन्तो. कासुन्तो. कीसुन्तो. काअ, काइ, कीअ, कीआ, काण, काणं, काए, कास. कीइ, को, केसि. x
किस्स, कीसे. काअ, काइ, कीअ, कीआ, कासु, कासुं. कीसु, कीसुं. काए, काहि. कीइ, कीए.
णाहि, णाहिन्तो, णा. तेसुन्तो, णत्तो, णाओ, णाउ,
णाहि, णेहि, णाहिन्तो, णेहिन्तो,
णासुन्तो, णेसुन्तो. तस्स, तास, से, णस्स. ताण, ताणं, तेसिं, तास, सिं.
णाण, णाणं, णेसिं. तत्थ, तस्सि, तम्मि, तर्हि, ताहे, तेसु, तेसुं, ताला, तइआ णत्थ, णस्सि, णम्मि, णहिं. णेसु, णेसुं.
નાન્યતર જાતિ.
काई, काइँ, काणि. ४. त, ण.
सो, णो.
નર જાતિ.
ते, णे. तं, णं.
ते, ता, णे, णा. तेण, तेणं, तिणा, णेण, णेणं. तेहि, तेहिं, तेहिँ, णेहि, णेहिं, णेहिँ. तस्स, ताय, तास, से, णस्स, ताण, ताणं, तेसिं, सिं, तास, णाय.
णाण, णाणं, णेसिं.
नारी गति. ता-ती, णा-णी सा, णा. x ताउ, ताओ, ता, णाउ, णाओ,
णा, तीउ, तीआ, तीओ, ती,
णीउ, णीआ, णीओ, णी. तं, णं. x ताउ, ताओ, ता, णाउ, णाओ,
णा, तीउ, तीआ, तीओ, ती,
णीउ, णीआ, णीओ, णी. ताअ, ताइ, ताए, णाअ, णाइ, ताहि, ताहिं, ताहिँ, णाहि. णाए, तीअ, तीआ, तीइ, तीए, णार्हि, णाहिँ, तीहि, तीहि, तीहिँ, णीअ, णीआ, णीइ, णीए. णीहि, णीहिं, णीहिँ. ताअ, ताइ, ताए, णाअ, णाइ, ताण, ताणं, तेर्सि, सिं. णाण,
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #146

२६५ णाए, से, तास, तीअ, तीआ, णाणं, णेसिं. तीइ, तीए, णीअ, णीआ,
x णीइ, णीए, तीसे, तीस्सा. ताअ, ताइ, ताए, तत्तो, ताउ, तत्तो, ताउ, ताओ, ताहिन्तो, ताओ, ताहिन्तो, णाअ, णाइ, तासुन्तो, णत्तो, णाउ, णाओ, णाए, णत्तो, णाउ, णाओ, णाहिन्तो, णासुन्तो, तित्तो, तीउ, णाहिन्तो, तीअ, तीआ, तीइ, तीओ, तीहिन्तो, तीसुन्तो, णित्तो, तीए, तित्तो, तीओ, तीउ, णीउ, णीओ, णीहिन्तो, णीसुन्तो. तीहिन्तो, णीअ, णीआ, णीइ, णीए, णित्तो, णीओ, णीउ, णीहिन्तो. ताअ, ताइ, ताए, तास, से, णाअ, ताण, ताणं, तेर्सि, सि, णाइ, णाए, तीअ, तीआ, तीइ, तीए, तिस्सा, तीसे, णीअ, णाण, णाणं, णेसिं. णीआ, णीइ, णीए. ताअ, ताइ, ताए, ताहिं, णाअ, तासु, तासुं, णासु, णासुं, णाइ, णाए, णाहि, तीअ, तीआ, तीइ, तीए, णीअ, तीसु, तीसुं, णीसु, णीसुं. णीआ, णीइ, णीए.
२६६ ५. एअ.
नति. एसो, एस, इणमो, इनणम्. एओ. एअं.
एओ, एआ. एएण, एएणं, एइणा. एएहि, एएहि, एएहिँ. एअस्स, एआय, से. एआण, एआणं, एएसि, सिं. एअत्तो, एआउ, एआओ, एआहि, एअत्तो, एआउ, एआओ, एआहि, एआहिन्तो, एआ, एत्तो, एत्ताहे. एएहि, एआहिन्तो, एएहिन्तो,
एआसुन्तो, एएसुन्तो. एअस्स, से.
एआण, एआणं, सिं. अयम्मि, ईयम्मि, एअम्मि, एएस, एएसुं. एअस्सि, एत्थ.
નારી જાતિ.
एआ-एई. एसा, एई, एईआ, एस, इणम्, एआउ, एआओ, एआ, एईउ, इणमो.
एईओ, एईआ, एई. एअं. एइ
एआउ, एआओ, एआ, एईउ,
एईओ, एईआ, एई. एआअ, एआइ, एआए, एईअ, एआहि, एआर्हि, एआहिँ, एईहि, एईआ, एईइ, एईए. एईहिं, एईहिँ.
નાન્યતર જાતિ.
तं, णं.
ताइ, ताईं, ताणि, णाई, णाई, णाणि,
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #147

२६७ एआअ, एआइ, एआए, एईअ, एआण, एआणं, एएसि, सि, एईआ, एईइ, एईए. से. एईण, एईण. एआअ, एआइ, एआए, एअत्तो, एअत्तो, एआउ, एआओ, एएआउ, एआओ, एआहिन्तो, आहिन्तो, एआसुन्तो. एईअ, एईआ, एईइ, एईए, एइत्तो, एईउ, एईओ, एईहिन्तो, एइच्चो. एईउ, एईओ, एईहिन्तो. एईसुन्तो. एआअ, एआइ, एआए, एईअ, एआण, एआणं, एएसि, सिं, एईआ, एईइ, एईए, से. एईण, एईणं. एआअ, एआइ, एआए, एईअ, एआसु, एआसुं, एईसु, एईसुं. एईआ, एईइ, एईए.
२६८ इमत्तो, इमाउ, इमाओ, इमाहि, इमत्तो, इमाउ, इमाओ, इमाहि, इमाहिन्तो, इमा.
इमेहि, इमाहिन्तो, इमेहिन्तो.
इमासुन्तो, इमेसुन्तो. इमस्स, अस्स, से. इमाण, इमाणं, सिं. इमम्मि, इमस्सि, अस्सि, इह. इमेसु, इमेसुं.
નારી જાતિ.
નાન્યતર જાતિ. १-२ एअं, एस, इणम्, इणमो. एआई, एआई, एआणि,
બાકીના રૂપો નરજાતિ પ્રમાણે.
६. इम.
इमा-इमी. इमिआ, इमा, इमी, इमीअ इमाउ, इमाओ, इमा, इमीउ,
इमीओ, इमी. इमं.
इमाउ, इमाओ, इमा, इमीउ,
इमीओ, इमी. इमाअ, इमाइ, इमाए, इमीअ, इमाहि, इमाहि, इमाहिँ, इमीहि, इमीआ, इमीइ, इमाए. इमीहि, इमीहिँ. इमाअ, इमाइ, इमाए, इमीअ, इमाण, इमाणं, इमीण, इमीणं, सिं, इमाअ, इमीइ, इमीए, से. इमेसि. इमाअ, इमाइ, इमाए, इमत्तो, इमत्तो, इमाउ, इमाओ, इमाहिन्तो, इमाउ, इमाओ, इमाहिन्तो. इमासुन्तो, इमीअ, इमीआ, इमीइ, इमीए, इमित्तो, इमीउ, इमीओ, इमीहिन्तो, इमित्तो, इमीउ, इमीओ, इमीहिन्तो. इमीसुन्तो... इमाअ, इमाइ, इमाए, से, इमाण, इमाणं, इमेसि, इमीण, इमीअ, इमीआ, इमीइ, इमीए. इमीणं, सिं.
નરજાતિ. अयम्, इमो. इमं, इणं, णं.
इमे, इमा, णे. इमेण, इमेणं, इमिणा, णेण, णेणं. इमेहि, इमेहि, इमेहि, णेहि,
णेहि, णेहिँ. इमस्स, इमाय, अस्स, से. इमाण, इमाणं, सिं.
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #148

२७०
FEE
अमुत्तो, अमूउ, अमूओ, अ- अमूत्तो, अमूउ, अमूओ, अमूमूहिन्तो.
हिन्तो, अमूसुन्तो. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमूण, अमूणं. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमूसु, अमूसुं.
अह, अमुं.
२६९ इमाअ, इमाइ, इमाए, इमासु, इमासुं, इमीसु, इमीसुं. इमीअ, इमीआ, इमीइ, इमीए.
નાન્યતર જાતિ. इदं, इणमो, इणं,.. इमाइँ, इमाई, इमाणि.
७. अमु.
નરજાતિ. अमू, अह.
अमउ, अमओ, अमू, अमवो,
अमुणो. अमु.
अमुउ, अमओ, अमू, अमुणो. अमुणा.
अमूहि, अमूहि, अमूहिँ. अमुस्स.
अमुण, अमूणं. अमुत्तो, अमूओ, अमूउ, अमू- अमुत्तो, अमूओ, अमूउ, अमूहिन्तो, हिन्तो, अमूसुन्तो, अमुणो. अमूसुन्तो. अमुस्स.
अमूण, अमुणं. अमुम्मि, अयम्मि, इअम्मि. अमूसु, अमूसुं.
हास
हासम
हासेमु
हासाम हासिम हासेम हासमु
REEEEE
નાન્યતર જાતિ.
__ अमूई, अमूइँ, अमूणि. પ્રેરક ભેદના રૂપો. हस् [पहेलो पु. १. प.]
वर्तमान आग. हासे- हसाव- हसावेहासेम हसावम हसावेम
हसावाम हसावेमु हासेमो हसाविम हसावेमो हासेज्ज हसावम हसावेज्ज हासेज्जा
हसावेज्जा हसावामु हसाविमु हसावेमु हसावमो हसावामो हसाविमो
हसावमु
हासामु
हासिमु हासेमु
નારીજાતિ. अमू. अह.
अमूउ, अमूओ. अमू.
अमूउ, अमूओ, अमू. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमुहि, अमूहि, अमूहिँ. अमूअ, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमूण, अमूणं.
अU.
हासमो
हासामो हासिमो
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #149

२७१ हासेमो
हसावेमो हासेज्ज
हसावेज्ज हासेज्जा
हसावेज्जा
ભૂત કાળ हासासी हासेसी हसावसी हसावेसी हासही हासेही
हसावही हसावेही हासही
हासेहीअ हसावहीअ हसावेहीअ
ભવિષ્ય કાળ हासिस्साम हासेस्साम हसाविस्साम हसावेस्साम हासेस्साम हासेहाम हसावेस्साम हसावेहाम हासिहाम हासेहिम हसाविहाम हसावेहिम हासेहाम मु.मो ना २॥ प्रभारी हसावेहाम मु.मो नामाप्रमाणे हासिहिम हासेहिस्सा हसाविहिम हसावेहिस्सा हासेहिम हासेहित्था हसावेहिम हसावेहित्था मु.मोना.मा प्रभारी हासेज्ज मु.मो नामाप्रमाणे हसावेज्ज हासिहिस्सा हासेज्जा हसाविहिस्सा हसावेज्जा हासेहिस्सा
हसावेहिस्सा हासिहित्था
हसाविहित्था हासेहित्था
हसावेहित्था हासेज्ज
हसावेज्ज हासेज्जा
हसावेज्जा
हासेहि
२७२ माशार्थ-विध्यर्थ : [जी पुरुष वयन] हसासु हसेसु
हसावसु हसावेसु हासेसु हासेज्ज हसावेसु हसावेज्ज हासेज्ज हासेज्ज हसावेज्ज हसावेज्जा हासेज्जा हासेहि हसावेज्जा हसावेहि हासेज्जसु हासेज्जइ [वि.] हसावेज्जसु हसावेज्जइ [वि.] हासेज्जहि
हसावेज्जहि हासेज्ज
हसावेज्ज हास
हसाव हासहि
हसावहि
हसावेहि हासेज्जइ [वि.]
हसावेज्जइ [वि.] यातिपत्ति [ोय, ५९५, त्राोय वयन] हासन्तो हासेन्तो हसावन्तो हसावेन्तो हासेन्तो
हसावेन्तो हसावेमाणो हासमाणो हासमाणा हसावमाणो हसावेज्ज हासेमाणो
हसावेमाणो हसावेज्जा हासेज्ज हासेज्ज हसावेज्ज हासेज्जा हासेज्जा हसावेज्जा
વર્તમાનકાળ [પહેલો પુરુષ બહુવચન] भक्ख्
छय्-ढक्क् भक्खवि, भक्ख, भक्खे, भक्खाव, भक्खावे
ढक् छय् भक्खविम
ढक्कम छायम
D:hmishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #150

भक्खविमु
भक्खविमो जाडीना जधा हस् प्रभाशे
भक्खविज्ज
भक्खविज्जा
२७३
ढक्काम
ढक्किम
ढक्केम
वि.
भूतअण [त्रशेय पुरुष, त्रशेय वयन]
ढक्कीअ
भक्खविसी
भक्खविही जाडीना जधा हस् प्रभाशे भक्खविही
भक्खविज्ज
भक्खविज्जा
ભવિષ્ય કાળ [પહેલો પુરુષ બહુવચન]
भक्खविस्साम
भक्खविहाम
भक्खविहि
मु.मो.ना से प्रमाणे जाडीना हसू प्रभा भक्खविहिस्सा
भक्खविहित्था
भक्खवि
भक्खविज्ज
भक्खविज्जा गाडीना हसू ठेवा
भक्खविहि
भक्खविज्जइ [[वि.]
छायाम
छायिम
छायेम
वि.
आज्ञार्थ-विध्यर्थ [ जीभे पुरुषवयन]
ढक्कसु
छायसु छायेसु
ढक्केसु
ढक्केज्जसु छायेज्जसु
छायसी
छाय
छायहीअ
ढक्कस्साम छायिस्साम
ढक्केस्साम छायेस्साम વિગેરે
વિગેરે
ढक्क
वि.
छाय
वि.
भक्खवन्तो
भक्खविमाणो
भक्खविज्ज जाडीना हसू ठेवा भक्खविज्जा
२७४
द्वियातिपत्ति [सर्व पुरुष-सर्व वयन]
ढक्कन्तो
छायन्तो छायेन्तो
ढक्केन्तो
ढक्कमाण [a. ढकमाणो બાકીના ढक्केज्जज्जा हस्ना વગેરે પ્રેરક ३पो ठेवा.
બાકીના
हस् भूण
लेह ठेवा.
પ્રાકૃત વાક્યો.
"ततो सो तावसो ते भाइ
" पुत्ता ! अहं भे अज्ज सव्वेसिं पाहुण्णयं करेमि. एत्थ य अडवीए गोउलं, तत्थ मया पयागं गच्छन्तेण उज्जेणीओ आवंतेण वरिसारत्तो कओ,
तेण य मे गोवा परिचिया, तत्थ वच्चामि,
तं तुब्भे अज्ज मा रंधणं करेज्ज" त्ति भणिऊण गओ. ततो मज्झण्ह - देस-काले पायस - दहि-दुद्ध - भंडए य विससंजुत्ते काऊणं आगओ.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
ते भाइ- " पुत्ता ! एह, देवसंतियं भत्त-पाणं भुंजह" ततो तेहि मम समीवं एगो पुरिसो पेसिओ :

Page #151

२७६
२७५ "सामि ! एह, भुंजह" त्ति
तुमं तमाडन्तो मम मणं तालअण्टेइ, लज्जं हीरवइ, ततो मया भणिअं-"सीसं मे दुक्खइ त्ति,
भयं नासवइ. तुब्भे पुण एवं अण्ण-पाणं मा भुंजेह, जइ मे
नासिअ-तमो ससी पावं पलावइ. सुणह" एवं सो पडिसेहिओ.
वोकन्त-महामच्चो, निवो, अवुक्कन्त-पणइ-मण्डलिओ ।
विण्णत्ति-दिण्ण-कण्णो,अहिट्ठिओ-कणय-मण्डविअं॥१॥ कहियं च णेण तेसिं पुरिसाणं, तस्स य तावसस्स.
तेण खामिअं, मए य खमाविअं. ततो तावसो आगंतूण भणति"देवाणुप्पिया ! गेण्ह देवकीयं सेसं" त्ति.
ગુજરાતી વાક્યો. मया भणिअं-"मे ण जी" त्ति.
ચન્દ્ર પોતાનાં પ્રકાશવડે ગગન ઢાંકી દીધું, પૃથ્વી ઢાંકી तओ सो-"महादुट्ठो अयं" ति चिन्तेऊण गतो.
દીધી, તારાની કાંતિ ઢાંકી દીધી, દીવાનો પ્રકાશ ઢાંકી तेसिं पुरिसाणं सुहासणवरगयाणं तं भत्तमप्पणा एव
દીધો, અને કિરણોવડે આકાશ ઘોળી નાંખ્યું. परिकरबद्धो परिवेसणं करेइ.
તે ચન્દ્રકાન્તમાંથી પાણી ટપકાવે છે, અમૃત ઝરાવે છે. ततो ते अण्णाणयाए विससंजुत्तं भत्त-पाणं सुहंसुहेणं
તેણે પોતાના બાણવડે શત્રુને માર્યો, અને પોતાના
ભાઈને મેળવ્યો. उवभुंजेन्ति, ताव य सूरो अस्थमिओ.
તે હાથ ઉપર દોરો વીંટે છે, અને પગપર લૂગડું વીંટે तत्तो तिदंडकट्ठाओ असिं कविऊणं, तेर्सि सिसाई छिदित्ता
પછી રાજાઓએ ભેંટણાં બતાવ્યા, અને દ્વારપાળો પાસે असिहत्थो मम मूलं धावमाणो आगओ.
રાજાને અપાવ્યા. मम खन्धे असिं निसिरंतो मया वंचिऊण खग्गेणं
રાજાએ પોતાની ગતિ હાથી જેવી બતાવી. निसिट्ठमुट्ठिएण रोसेण आहतो, जहा से ऊरुजुयलो
બાળકો ધજાઓ ઉછાળતા હતા. धरणिवढे पतितो."
માણસો જોવા માટે આંખો ઊંચી કરતા હતા. कणय-परियालेहि रयणभूसणेहिं वेडिअङ्गलिआ महाजणा पुरो निविट्ठा.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #152

२७७
अ ड च त्ता ली सो पा ढो.
तुब्भे ममं कओ जाणह ? तुब्भेहिं बहुकालं तवो पालिओ. अम्मो ! वासणं देहि. एस तुझं न सुणइ. तुमं सि मे भाया, तुमं पसमाणस्स मे सिणेहो वड्डइ. देवलोगे वि णे पीई आसी. तम्मि मे सिणेहो. तुमए वि अप्पणो पुत्तो दिट्ठो.
जो तुज्झ पिओ, सो मज्झं पि. तइ, ते, तुहं, तुमे, तु, तुम्ह, तुव, तुम, तुमो, तुमाइ इ,ए । दे, दि, तहा विम्हरिअं किं इमं पल्लल-जले पहाणं ॥ णे, णं, मि,अम्मि, अम्ह, य, मम्ह, अहं, मं, ममं, मिमं भणह। अम्हे, अम्हो, णे, अम्ह, मयण-फलेहिं जइ कज्जं? ॥ इअ पउमावई-देवीइ पूआए मालिणीउ जम्पन्ति । तीहिं दोहिं दुगुणिआ वेहिं च सहीहि अन्नोन्नं ॥ एए एअम्मि चेव कज्जे उवउज्जन्ति. जलं दिज्जइ, निवेसह. मे माआ सोअग्गिणा डज्झइ. कुसलस्स पसंगो न विरुज्झइ.
२७८ न एत्थ वाहि-दोसो दीसइ. अत्थो महंतेण जत्तेण संपाविज्जइ. किं वा कीरउ ? तारिसो चेव सद्दो सुव्वए. सो कहं वंचिज्जिहि ? सुरो इव दिप्पइ. वत्थाणं धोवणत्थं खारो उवउज्जइ. किं गम्मइ ? जं कीड, तं भण्णए कम्म. सुअ-देवीए पसाएण आउस्स फलं चिम्मइ.
जा सुअ- देवआ न थुणिज्जइ, ता न नाणं चिव्वए. चिव्वइ अह न चिणिज्जइ, जिव्वइ अहवा जिणिज्जए नावि । सुव्वए अह न सुणिज्जइ, हुव्वइ न हुणिज्जए अहवा ॥ थुव्वइ अह न थुणिज्जइ, पुव्वइ णाई पुणिज्जए अहवा । लुव्वइ अह न लुणिज्जइ, धुव्वइ न धुणिज्जए अहवा ।। खम्मइ अह न खणिज्जइ, हम्मइ नो वा हणिज्जए जेण । सव्वंपि तस्स सहलं सुअदेवि-विइण्ण-पुण्णस्स ॥ वण-महिसी-दुद्धेण कुमरो वद्धाविज्जइ. सो णेण खेल्लाविज्जइ. किं इमे मिगा वाहिज्जन्ते ? मोक्ख-सुहं निरुवमं वुच्चइ. रामेण रावणो हम्मइ. जण्हुणा पुहवी खम्मइ. हं रावणेण हीरामि. अम्हेहिं कज्जाणि आढप्यन्ते, तुम्हेहिं भोयणं आरंभीअइ.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #153

२८० કર્તરિ-પ્રયોગમાં ક્રિયાપદ સાથે કર્તાપદ મુખ્ય સંબંધ ધરાવતું હોય છે, તેથી કર્તાપદને નામાર્થે પહેલી વિભક્તિ લગાડાય છે. અને કર્મપદને બીજી વિભક્તિ લગાડાય છે. પરંતુ કર્મણિ પ્રયોગમાં-સકર્મક ક્રિયાપદ સાથે કર્મપદનો સંબંધ હોય છે, એટલે કર્તાપદ ત્રીજી વિભક્તિમાં અને કર્મપદ નામાર્થે પહેલી વિભક્તિમાં વપરાય છે.
તે જ રીતે
२७९ अ उ ण प च्चा ली सो पा ढो.
અને સહ્ય ભેદ ૧. આ પાઠમાં મદ્દ અને ગુદ ના વિશેષ રૂપો આપવામાં આવ્યા
છે, તે ખાસ કરીને મોઢે જ કરવા પડશે. તેને માટે નિયમો નથી. તોપણ સરળતા ખાતર સરખેસરખા ખાસ રૂપોના વિભાગો એવી રીતે પાડીને બતાવેલ છે, કે જેથી કરી કાંઈક સમજણ સાથે મોઢે કરવામાં સરળતા થશે. 4. મ માં - મ, અને ન મૂળ અંગ સાથે જુદા જુદા પ્રત્યયો લાગીને રૂપો થયેલા જણાશે તેમજ તે મૂળ અંગને જ , , મ, દ, ઝૂ લાગીને બીજા મૂળ અંગો થયા પછી પણ પ્રત્યયો લાગેલા જણાશે. આ. કુફ્ર માં - 1, 1, ૩, મૂળ અંગ ઉપરથી જુદા જુદા પ્રત્યયો લાગીને રૂપો થયેલા જણાશે, તેમ જ તે મૂળ અંગોને જરૂ, ૩, ૫, દ, મ, , ૨, ૪, વગેરે લાગીને બીજા અંગો થયા પછી પણ પ્રત્યય લાગીને રૂપો થયેલા જણાશે. . તે સિવાય બન્નેના કેટલાક જુદા જ રૂપો પણ છે : , વો, , f. વગેરે.
સહ્ય ભેદ. (સમજૂતી આજ સુધી-મૂળ ભેદના તેમજ પ્રેરક ભેદના ક્રિયાપદોના કર્તરિ રૂપો આપવામાં આવ્યા છે. આ પાઠમાં કર્મણિ રૂપો અને ભાવે રૂપો વિષે સમજાવીશું.
- કર્મણિ રૂપો અને ભાવે રૂપોને ગુજરાતી વ્યાકરણોમાં સહ્ય ભેદ કહેલ છે.
ભાવે પ્રયોગમાં પણ અકર્મક ક્રિયાપદ માત્ર ક્રિયા જ મુખ્યપણે સૂચવતું હોય છે, તેથી કર્તાપદ ત્રીજી વિભક્તિમાં વપરાય છે. કર્મ તેમાં હોતું જ નથી.
કેટલાક ક્રિયાપદોને બે કર્મ હોય હોય છે. ત્યારે કર્મણિપ્રયોગમાં તેમાંનું કેટલાકમાં ગૌણ અને કેટલાકમાં મુખ્ય કર્મપદ, પહેલીમાં અને બાકીનું બીજીમાં વપરાય છે.
પ્રેરક ભેદના કર્મણિ પ્રયોગમાં તથા કર્તરિ પ્રયોગમાં પણ કેટલાક ક્રિયાપદોનો મૂળ કર્તા, કર્મ તરીકે વિકલ્પ થાય છે, ને કેટલાકનો નિત્ય થાય છે, તેથી કોઈ વખત મૂળ કર્તા પહેલી વિભક્તિમાં અને કોઈ વખત બીજી વિભક્તિમાં જણાશે. તેને બારીક નિયમો હોવાથી અહીં આપવામાં આવ્યો નથી.) નિયમો :૧. પ્રાકૃત ભાષામાં મૂળધાતુનાં સહ્યભેદી ક્રિયાપદનાં રૂપો સામાન્ય
રીતે કર્તરિ રૂપો પ્રમાણે જ થાય છે. ૨. પરંતુ, વર્તમાનકાળ, હ્યસ્તનભૂત કાળ, આજ્ઞાર્થ, વિધ્યર્થ અને
વર્તમાન કૃદન્તોમાં ઘણે ભાગે ઈંગ, ફુક્સ પ્રત્યયો લાગ્યા પછી
કર્તરિ રૂપો પ્રમાણે પ્રત્યય લાગીને રૂપો થાય છે. ૩. તો પણ કેટલાક ધાતુઓ એવા છે કે જેના સૌભેદી રૂપો જુદા
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #154

२८१ આદેશો થઈને વિકલ્પ થાય છે. (એ આદેશો કોષમાં બતાવ્યા छ) अनेते आहेशोने यार अपमा ईअ, इज्ज प्रत्ययो
લાગતા નથી. ४. दीस् [दृश ] भने बुच्च् [वच् ] ना २३५ प्रभा સૌભેદીરૂપો નિત્ય થાય છે. કેટલાક સૌભેદી અંગો :
મૂળભેદ पत. प. वि.मा. भविष्य. याति.
२८२ चिणीअ चिणीअ चिणीअ चिण चिण चिणिज्ज चिणिज्ज चिणिज्ज चिव्व चिव्व
चिव चिव चिव चिम्म चिम्म चि चिम्म चिम्म चिम्म
| चेईअ चेईअ चेईअ चे चे
। चेइज्ज चेइज्ज चेइज्ज चेअ चेअ ४ देख् । दीस दीस दीस देक्ख देक्ख
[दृश्] | वच् वुच्च वुच्च वुच्च
EE FE
પ્રેરકભેદનાં સૌભેદી રૂપોનાં નિયમો
| गागा
| गाअ । गाअ देक्ख
देक्ख देख २ हस् । हसीअ हसीअ हसीअ
। हसिज्ज हसिज्ज हसिज्ज गा । गाईअ गाईअ गाईअ [गै] । गाइज्ज गाइज्ज गाइज्ज लह् ।लहीअ लहीअ लहीअ लह
लहिज्ज लहिज्ज लहीज्ज [लभ्] लह लह लह कर् । करीअ करीअ करीअ कीर
| करिज्ज करिज्ज करिज्ज कर [कृ] | कीर कीर कीर का
लह
૧. પ્રેરકભેદી ધાતુના કોઈ પણ કાળનાં સહ્યભેદી રૂપો બનાવવા
डोयतो :अ. पातुने मात्र आवि, अने गुरुपान्त्यवाणाने अवि, प्रे२४ ભેદી પ્રત્યય લગાડી થયેલાં અંગને મૂળભેદ પ્રમાણે પુરુષ બોધક પ્રત્યયો લગાડી રૂપો કરવા.
आ. अथवा, मात्र पान्त्य अनी आ री, प्रेमेही
પ્રત્યયો લગાડ્યા વિના સીધા મૂળ ભેદ પ્રમાણે રૂપો કરવા. २. परंतु, वर्तमान, स्तन भूतान, माशार्थ, मने विध्यर्थ :
એ ચાર કાળમાં ઉપરની બન્ને જાતનાં પ્રેરક અંગોને રુમ અને इज्ज सामेही प्रत्ययो बगाया पछी पुरुष बोध प्रत्ययो લગાડવાથી પ્રેરક સહ્યભેદી રૂપો થશે.
कीर कर
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #155

कर
(कृ)
२८३
२८४ પ્રેરક ભેદના સૌભેદી અંગો :
लभ् । लाहिज्ज लाहिज्ज लाहिज्ज
लाह लाह लाह वत. ह. वि.मा. भविष्य. डियाति.
करावीअ करावीअ करावीअ करावि करावि हसावि हसावि
कारीअ कारीअ कारीअ कार कार हास हास
कराविज्ज कराविज्ज कराविज्ज कीरावि कीरावि गाआवि गाआवि
कारिज्ज कारिज कारिज्ज कीर कीर गा गा
कीरावि कीरावि कीरावि गाअ गाअ
कीर कीर कीर हसावीअ हसावीअ हसावीअ
चिणावीअ चिणावीअ चिणावीअ चिणावि चिणावि [हस्] हसाविज्ज हसाविज्ज हसाविज्ज
चिणीअ चिणीअ चिणीअ चेआवि चेआवि हासीअ हासीअ हासीअ
चेआवीअ चेआवीअ चेआवीअ चिव्वावि चिव्वावि हासिज्ज हासिज्ज हासिज्ज
चेआविज्ज चेआविज्ज चेआविज्ज चिव्व चिव्व गा गाआवीअ गाआवीअ गाआवीअ
चेईअ चेईअ चेईअ चिम्मावि चिम्मावि गाआविज्ज गाआविज्ज गाआविज्ज
चेइज्ज चेइज्ज चेइज्ज चिम्म चिम्म गै] गाईअ गाईअ गाईअ
चिव्वावि चिव्वावि चिव्वावि गाइज्ज गाइज्ज गाइज्ज
चिव्व चिव्व चिव्व लहावीअ लहावीअ लहावीअ लहावि लहावि
चिम्मावि चिम्मावि चिम्मावि लाहीअ लाहीअ लाहीअ लाह लाह
चिम्म चिम्म चिम्म लहाविज्ज लहाविज्ज लहाविज्ज એકવચન अम्ह.
अम्ह.
બહુવચન १. हं, म्मि,
मो, वयं, भे, अ-अम्मि, अम्हि, अहं, अहयं.
अ-अम्ह, अम्हे, अम्हो. २. म-मं, ममं, मिमं, मि, मम्ह,
२. अ-अम्ह, अम्हे, अम्हो, अ-अम्मि, अम्ह, अहं, ण–णे, णं.
D:mishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #156

२८५
३. म-मि, मे, मइ, मए, मयाइ, ममाइ, ममए, ममं,
ण - णे
५
७
४-६ म - मइ, मज्झ, मज्झं, मम, मह, महं, मे,
अ-अम्ह, अम्हं.
१.
म- इ-ममत्तो, मईड, मईओ, मईहिन्तो,
मम ममत्तो, ममाउ, ममाओ, ममाहि, ममाहिन्तो, ममा, मत्तो,
मह महत्तो, महाउ, महाओ, महाहि महाहिन्तो, महा,
म- ज्झ - मज्झत्तो, मज्झाउ, मज्झाओ, मज्झाहि, मज्जाहिन्तो, मज्झा.
३.
म- मि, मइ, मए, ममाइ, मे,
मम ममम्मि, ममस्सि, ममहि, ममत्थ,
मज्झ मज्झम्मि, मज्झस्सि, मज्झहिं, मज्झत्थ, अ- म्ह- अम्हाम्म, अम्हास्स, अम्हहि, अम्हत्थ.
जुम्ह.
त-तं,
तु तुं, तुमं, तुवं, तुह.
२. त-तं.
એકવચન
तु—तुं, तुमं, तुवं, तुह, तुमे, तुए.
त-तइ, तए,
तु-तुमं, तुमइ, तुमए, तुमे, तुमाइ, दि, दे, ते, भे.
२८६
अ-अम्ह, अम्हाहि, अम्हे, अम्हेहि,
ण - णे.
म- ममत्तो, ममाउ, ममाओ, ममाहि, ममेहि, ममाहिन्तो, ममेहिन्तो,
अ-अम्हत्तो, अम्हाउ, अम्हाओ, अम्हाहि, अम्हेहि, अम्हाहिन्तो, अम्हेहिन्तो, अम्हासुन्तो, अम्हेसुन्तो.
४-६. म - मज्झ, ममाण, ममाणं, महाण, महाणं, मज्झाण, मज्झाणं, अ- अम्ह, अम्हं, अम्हे, अम्हो, अम्हाण, अम्हाणं, णणे, णो. म-म-ममेसु,
ममेसुं, [ममसु, ममसुं]
म- ज्झ - मज्झेसु, मज्झेसुं, [मज्झसु, मज्झसुं] म-ह-महेसु, महेसुं, [महसु, महसुं]
अ- म्ह-अम्हेसु, अम्हेसुं, [अम्हसु, अम्हसुं, अम्हासु, अम्हासुं]
३.
५.
७.
બહુવચન
१. तु तुब्भे, तुज्झे, तुम्हे तुज्झ, तुम्ह, तुम्ह, उ-उय्ह, भे.
२. तु तुब्भे, तुझे, तुम्हे तुज्झ, तुम्हे. उ-उच्हे, भे, वो.
३. तु तुब्भेहि, तुम्हेहिं तुज्झेहि, तुय्येहि, उ-उज्झेहि, उम्हेहि, उय्येहि, भे.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #157

२८७ ५. त-तहिन्तो, तत्तो,
तु-तुम्ह, तुब्भ, तुज्झ, तुम्ह, त-इ-तइत्तो, तईउ, तईओ, तईहिन्तो, तु-व-तुवत्तो, तुवाउ, तुवाओ, तुवाहि, तुवाहिन्तो, तुवा, तु-म-तुमत्तो, तुमाउ, तुमाओ, तुहाहि. तुहाहिन्तो, तुहा, तु-ह-तुहत्तो, तुहाउ, तुहाओ, तुहाहि. तुहाहिन्तो, तहा, तु-भ-तुब्भत्तो, तुब्भाउ, तुब्भाओ, तुब्भाहि, तुब्भाहिन्तो, तुब्भा, तु-ज्झ-तुज्झत्तो, तुज्झाउ, तुज्झाओ, तुज्झाहि, तुज्झाहिन्तो,
२८८ तु-भ-तुब्भत्तो, तुब्भाउ, तुब्भाओ, तुब्भाहि, तुब्भेहि, तुब्भा
हिन्तो, तुब्भेहिन्तो, तुब्भासुन्तो, तुब्भेसुन्तो, तु-ज्झ-तुज्झत्तो, तुज्झाउ, तुज्झाओ, तुज्झाहि, तुज्झेहि, तुज्झा
हिन्तो, तुज्झेहिन्तो, तुज्झासुन्तो तुज्झेसुन्तो, तु-म्ह-तुम्हत्तो, तुम्हाउ, तुम्हाओ, तुम्हाहि, तुम्हेहि, तुम्हाहिन्तो,
तुम्हेहिन्तो, तुम्हासुन्तो, तुम्हेसुन्तो, तु-यह-तुम्हत्तो, तुम्हाउ, तुम्हाओ, तुम्हाहि, तुम्हेहि, तुम्हाहिन्तो
तुम्हेहिन्तो, तुम्हासुन्तो, तुम्हेसुन्तो, उ-यह-उव्हत्तो, उव्हाउ, उव्हाओ, उय्हाहि, उव्हेहि, उय्हाहिन्तो,
उव्हेहिन्तो, उव्हासुन्तो, उव्हेसुन्तो, तु-म्ह-उम्हत्तो, उम्हाउ, उम्हाओ, उम्हाहि, उम्हेहि, उम्हाहिन्तो,
उम्हेहिन्तो, उम्हासुन्तो, उम्हेसुन्तो. उ-उम्हाण, उम्हाणं, वो, भे,
तु-म्ह-तुम्हत्तो, तुम्हाउ, तुम्हाओ, तुम्हाहि, तुम्हाहिन्तो, तुम्हा. ४-६ त-तइ,
तु-तु, तुव, तुम, तुमे, तुमो, तुमाइ, तुह, तुहं, तुम्हं, तुब्भ, तुज्झ, तुम्ह, उ-उब्भ, उम्ह, उज्झ, उयह,
दि, इ,
७.
त-तइ, तए, तु-तुम्मि, तुमे, तुमए, तुमाइ, तु-व-तुवम्मि, तुवस्सि, तुवहि, तुवत्थ, तु-म-तुमम्मि, तुमरिस, तुमहिं, तुमत्थ, तु-ह-तुहम्मि, तुहस्सि, तुहहिं, तुहत्थ, तु-ब्भ-तुब्भम्मि, तुब्भस्सि, तुब्भहिं, तुब्भत्थ, तु-ज्झ-तुज्झम्मि, तुज्झस्सि, तुज्झहि, तुज्झत्थ, तु-म्ह-तुम्हम्मि, तुम्हरिंस, तुम्हहिं, तुम्हत्थ.
तु-भ-तुब्भं, तुझं, तुम्हं, तुब्भ, तुज्झ, तुम्ह, तु-भ-तुब्भाण, तुज्झाण, तुम्हाण, तुब्भाणं, तुज्झाणं, तुम्हाणं, तु-भ-तुवाण, तुमाण, तुहाण, तुवाणं, तुमाणं, तुहाणं. तु-तुसु, तुसुं, तु-व-तुवेसु, तुवेसुं, [तुवसु, तुवसुं], तु-म-तुमेसु, तुमेसुं, [तुमसु, तुमसुं], तु-ह-तुहेसु, तुहेसुं, [तुहसु, तुहसुं], तु-भ-तुब्भेसु, तुब्भेसुं, [तुब्भसु, तुब्भसुं, तुब्भासु, तुब्भासुं], तु-ज्झ-तुज्झसु, तुज्झसुं, [तुज्झसु, तुज्झसुं, तुज्झासु, तुज्झासुं], तु-म्ह-तुम्हसु, तुम्हसुं, [तुम्हसु, तुम्हसुं, तुम्हासु, तुम्हासुं].
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #158

२८९ માત્ર મ લગાડીને વિકલ્પ કર્મણિ અંગ તરીકે દરેક
કાળમાં વપરાતા ધાતુઓ.
आढप्प् [आढव ] श३४२j
आ र. कत्थ [कह्] ७. कथ्. कीर् [ कर्] ४२.कृ. खम्म् [ खण्] मोह. खन् गम्म् [गम् ] ४. गम् घेप्प् [गिण्ड् ] . ग्रह चिव्व् | [चिण्] वीerj चिम्म् | २. चि छिप्प [छिव् ] स्पर्श ४२वो
स्पृश् छुप्प् [छुक् ] छुप् जीर् [ जर् ] हुनुंथ. जिव्व् [जिण्] ति. जि डज्झ् [ड ] 4g दह् णज्ज् | [जाण् ] nerg. णव्व् । झा तीर् [ तर्] २. त् थुव्व् [ थुण ] स्तुति ४२वी. स्तु x दीस् दरिस् यो दृश् दुब्भ् [ दुह् ] als. दुह् धुव्व् [ धुण्] ५. धू पुव्व् [ पुण्ण् ] पवित्र २. पू
आयुस्
बज्झ [बन्ध] मां. बन्धु भण्ण् [ भण्] भा. भण् भुज्ज् [ भुञ्ज ] मा. भुज् सं+ | रुज्झ् अणु + | [रुन्थ्] मा उव + | रुध् ७२वो रुब्भ् [रुन्थ्] रो. रु रुव्व् [ रोव्] रो. रुद् लब्भ [ लह्] खे, भेगqg.
लभ् लिब्भ [ लिह्] यार. लिह् लुव्व् [ लुण्] अ५. लू वाहिप्प् [वाहर् ] पोखg.
वि+आ+ह विढप्प [अज्ज् ] पेह १२.
अर्जु वुच्च् वअगोद. वच् वुब्भ [ वह्] 4, aij. वह् सिम् । णिह-स्ने रामवो.
सिंच स्नेह
सिंयपुं. सिच् सुव्व् [ सुण्] समग. श्रु
२९० हम्म् [ हन् ] SAK, भा२. हन् हीर [ हर् ] 4 . , हस्स् [ हस्स् ] स. हस् हुव्व् [ हुण्] छोडg,त. हु સૂચના આ નિશાની વાળા ધાતુઓ વર્તમાન, ભૂત, વિધ્યર્થ, અને
આજ્ઞાર્થમાં જ કર્મણિ અંગ તરીકે વપરાય છે. પણ ભવિ.
અને ક્રિયાતિપત્તિમાં મૂળ ધાતુના જ રૂપો થાય છે. [ ] मा समां बना पातुमाने ५२ना यार मां ईअ, इज्ज
लागेछ. अवचय न. यूंटg,861 २. खीर नान्य. ९५. क्षीर अव्वाहय . वि. निरंतर चंपय न. पो. चम्पक अव्याहत
जव न.४१. यव अहिणव वि. न. अभिनव जूहि न. रुई यूथि आउ न. नान्य. मायुष्य ढोवण नान्य. ५२. मागण
२. ढोकन आकण्ठं B.वि. सुधी तुलसिआ ना. तुलसी तुलसिका आलस्सं नान्य. माणस तेण न. यो२. स्तेन आलस्य
थव न. स्तवन स्तव. आहरण नान्य. पाj. आहरण थुइ ना. स्तुति स्तुति उवउज्ज् था. 64योगी थj. दद्दर न. हे दर्दर उपयुज्य०
दल नान्य. प. उवहार न. भेट. उपहार
दाडिम नान्य. भ. कुडय न. ४१ कुटज दुव्व ना. धो दूर्वा. कल्हार न. सानो छोड. धव न. धवनु . कलिअवि.युति. कलित निउत्तव्व विध्य.. वि. कुबोहन. अज्ञान कुबोध
निम.ओ. नियोक्तखड[ दे.] नान्य. धास.
व्य
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #159

नीव न. हम नीप.
लोद्ध न. बोर्नु आ3 लोध्र पउमावई ना. ५भावती हेवी. वद्धाव् प्रे. पा. १. भोटु ७२j, पायल नान्य. पामोथीयुं पल्वल २. धावj वर्धापय्. पसव न. १. उत्पत्ति २. ख. विइण्ण . भू.. वि. प्रसव
આપેલું, વિસ્તારેલ पसाय न. भरवानी प्रसाद, विकीर्ण. पसंग न. प्रसंग, संबंध प्रसङ्ग वंच् था. छतर. वञ्च बलाया नागबी बलाका सल्लई ना. सबकीन आहे मयण-फल नान्य. भीम હાથીને ભાવે છે मदन-फल
सवेण्ट वि. 2ीया सहित. महिअ . भू.. वि. पूढेधुं सहल वि. स. महित.
सुअदेवी ना. श्रुतदेवी मालूर लिj
सुअदेवआ स२-श्रुतदेवता मालिणी ना. भासा मालिनी पवयणदेवी |स्वती-प्रवचनदेवी मुत्था ना. भोथ. मुस्ता वाणी हेवी वाणी रमण नान्य. २भ.
सेल न. पर्वत. शैल.
પ્રાકૃત વાક્યો. तं, तुं, तुवं, तुह, तुमं आणेह नवाइँ नीव कुसुमाई. भे, तुब्भे, तुम्होव्हे, तुम्हे तुज्झासणं देह. तुम्हे, तुझे पहायह, अहिणव-कल्हार-पत्तिआणयणेतं, तुं, तुमं, तुवं, तुह, तुमे, तुए संपयं भणिमो. २ वो, तुब्भे, तुज्झोव्हे, तुम्हे, तुझे अ, भे अ, तुम्हे अ भणिमो, न किम् इह पहाएह पल्लले दहुर-भएण ? ३
२९२ भे, ते, दि, दे, तइ, तए, तुमाइ, तुमए, तुमे, तुमं, तुमइ किं नाणिज्जइ दुव्वा पउमावइ-देवि-पूयत्थं ? ४ भे, तुब्भेहिँ अ, तुज्झेहिँ अ, तह तुम्हेहिँ तुलसिआ गिज्झाउज्झेहिँ अ, उम्हेहिँ अ, तुव्हेहिं तह य उय्येहिं. तुब्भत्तो, तुम्हत्तो, तुज्झत्तो, केअई तुहत्तो वि आणएमि तुमत्तो, तहा तुवत्तो, तइत्तो अ. तुम्ह, तहिन्तो, तुब्भ य, तुम्ह य सवेण्ट-पिक्काई देवीइ ढोवणत्थं तोडामो दाडिमि-फलाई. तुब्भत्तो, तुम्हत्तो, उव्हत्तो तह य तह य उम्हत्तो, तुम्हत्तो, तुज्झत्तो, मुत्था-धूवं करावेमि. उम्भय, तुम्हं, तुब्भ य, उम्ह य, उव्ह, तह उज्झ, तह तुज्झ । पुष्फञ्जलि-दाण-कए नीवावचए किम् आलस्सं ? ९ भे, तुब्भ, तु, वो, तुब्भं, तुब्भाणं, तुवाण, तुम्ह, तुम्हं च, तुम्हाण य पल्ललओ विम्हरिअं किं जलाणयणं ? १० तुज्झं, तुज्झ, तुमाण, तुम्हाणं उम्हाण, अवि अ, उम्हाणं, मत्त-जलवायसुड्डावेण जल-कलुसणं किम् इमं ? ११ तुब्भाणं, तुज्झाणं, तुहाणं, तुम्हाणम्, अह तुवाणं च, तुज्झाण, तुहाणम् इमं मत्त-बलायासु किं रमणं ? १२ तुमए, तए, तइ, तुमे, तुमाइ, तुज्झम्मि, तुम्मि, तुब्भम्मि, तुहम्मि, तुहम्मि, तुवम्मि, तुमम्मि भणाम जूहि-कए. १३
D: mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #160

२९३
२९४ तुसु, तुज्झेसु, तुहेसु अ, तुवेसु, तुम्हेसु, तुवसु, तुब्भेसु,
स-जसं सयं सुणिज्जइ, लुव्वइ कम्मं, लुणिज्जए पावं, तुमसु, तुमेसु अ, तुहसु अ, भिसिणि-दलाहरणम् ।
पुव्वइ अप्पाप्प-कुलं पुणिज्जए, महिअ सुअ-देविं. २ आदिसिमो. १४
जेण वहिज्जइ हिअए सुअ-देवी, तेण रुब्भए कम्म, तुब्भासु, तुब्भसु, तहा तुम्हसु, तुम्हासु, तह य तुज्झासु,
रुन्धिज्जइ कलि-ललिअं, लिहिज्जए अमयम् आकण्ठं ३ तुज्झसु अ, आइसामो नव-जम्बु-फलोवहारम्मि. १५
डज्झइ भवो, डहिज्जइ पावं, ताणं खु बज्झइ न धम्मो. अम्मि, म्मि, अम्हि, अहयं, हम्, अहं, मालूर-पल्लवे लेभि
बन्धिज्जइ जेहि थुई पवयण-देवीइ भावेणं अम्हम्हे, अम्हो, मो, भे, वयमवि लोद्ध-कुसुमाई १६
भावाउ जाणुरुज्झइ, अणुरुन्धिज्जइ थवाउ, पूआए
उवरुज्झइ, उवरुन्धिज्जइ नवओ, सा जयउ वाणी. ५ मे मि, ममं, ममए, मइ, ममाइ, णे, तह मए, मयाइ तहा,
खम्मइ कुबोह-सेलो, खणिज्जइ मूलओ वि पाव-तरू , अम्हाहि, अम्ह. अम्हे, णे, अम्हेहि अ जवा गेज्झा. १७
हम्मइ कली, हणिज्जइ कम्मं, सुअ-देवि-झाणेण. ६ मज्झत्तो वि, मइत्तो, तहा मइत्तो, तहा ममत्तो वि,
सुअ-देवि झाअन्तो अव्वाहय-भत्ति-निच्चल-मणेण अम्हत्तो तह गिण्हेह कुडय-तरुणो पसूणाई. १८
हम्मइ संसार-दुहं, मोहं हन्तूण हन्तव्वं. मे, मि, मम, मह, मज्झं, महं, तहा मज्झ, अम्ह, अम्हं च,
दुब्भउ गाई, वुब्भउ भारो, लिब्भउ खडं च तेणं खु, णे, णो, अम्हे, अम्हो चम्पय-कलीआउ गिज्झाओ. १९
पवयण-गाई-बोहि-क्खीरं न दुहिज्जए जेण. ८ अम्हाणं, मज्झाण, ममाण, ममाणं, महाण य, महाणं,
जेहि विढप्पइ कित्ती, विढविज्जइ जेहि उज्जलं नाणं, अम्हाण य, मज्झाणं, हत्थे धव-पसव-दामाइं. २०
अज्जिज्जइ जेहि सिरी, सव्वेहि वि तेहिं झायव्वा. मि, मइ, ममाइ, मए वि अ, अम्हम्मि, ममम्मि मे, तह
गु४राती वायो. महम्मि, मज्झम्मि अ, थल-नलिणी-कुसुमाहरणे निउत्तव्वं.२१
તમારાવડે ફૂલો ક્યારે વીણાયા ?
તમારાવડે બાળક જ્યારે સુવરાવાશે ? अम्हेसु, ममेसु, तहा महेसु, मज्झेसु, तह य अम्हासु,
અમારાવડે ઘર ઢંકાવાવાયું. आदीसह सल्लई-तरु-नव-कुसुमाहरण-कम्मम्मि. २२
જો રાજાજી આવ્યા હોત, તો તેને વધાવ્યા હોત. लक्खेहिपि हुणिज्जइ हुव्वइ कोडिहिं अहव मन्ताणं,
મારાવડે હાથીને સલ્લકીનાં પાંદડાં ખવડાવાયા. सुय-देवआ थुणिज्जइ न जा, न ता चिव्वए नाणं. १
D:\mishrasadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #161

२९६
२९५ प च्चा सो पा ढो.
तुमे वन्दिज्जमाणो मणसा जुज्झइ. दिज्जमाणं न गिण्हन्ति. उवगायमाणीओ कुलवहूओ चिट्ठन्ति. कहं सो मया वियाणियव्वो ? दुवे विज्जाओ सिक्खाविओ. हीरमाणो पबुद्धो पस्सामि पुरिसं. से दारिआए पाणिं गेहाविओ. दुवे मुद्दा कारिआओ, हत्थे य ठाविआओ. भाउगं मारावेऊणं गओ. भाउ-घायगं मारेउं गओ. अम्हेर्हि सद्दावेउं न सक्को. तं सद्दावेत्ता एवं वयासीतुरगं बन्धावेऊणं चारेमाणो अच्छामि. आणावेऊण रहं चडइ. साहुणो दरिसाविआ. पोत्त-वेन्टलियं काउण हक्कारिओ णेण हत्थी. दुह-पञ्जराओ मोइज्जन्तो कहं न इच्छिहिइ ? मुई अप्येऊणं आगओ. दारगं छड्डाविअ एगा तरुणी हिआ.
तुरग-विसामण-निमित्तं एगन्ते हं विसमीअ. पन्थं रुम्भिऊण हत्थी अच्छइ. तं फालेऊण कड्डिओ कण्टओ. पयट्टाविओ रहो. पिअरं सुस्सूसमाणो चंकमइ, बालं च खेल्लावेइ. जाजल्लमाणं अगणिं बालो दिदरिस्सइ. सीय-आले अग्गी सुहाअए, जलं च दुक्खए.
एगाए णिइज्जमाणो इच्छियं पएसं, बिइयाए ईसायमाणीए अणुपइऊण हं गहिओ.
हंसयमाणं सज्जणं पूअइ. एसो हसिरो बालो कहं अज्ज रोविरो दीसइ ? भोत्तारे सहावेह. तुज्झ सुस्सूसा किया अज्ज दिट्ठा मे. बहु-दिवसा न गमेयव्वा. बुब्भन्ताणि य भवियव्वयाए सोरियनयरे दिट्ठाणि.
तुम्हेच्चयेहिं हत्थेहिं पिहं पिहं भिक्खं जिगरिक्खओ अम्हे.
मईयं सोहिल्लं कुलं राइक्वं.
जो सत्तुं मारेइ, सो उत्तिमो, जो तेण समं मरेड, सो मज्झिमो, जो तेण मारिज्जइ, सो अधमो.
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #162

२९७
ए गा व नो पा ढो.
સમજૂતી :- પ્રાકૃત ભાષામાં ધાતુઓ વિષે :૧. કેટલાક ધાતુઓ એવા છે કે –
૧. સંસ્કૃત ધાતુઓ પ્રાકૃતમાં વપરાયા હોય છે. બUTE. ૨. સંસ્કૃત ધાતુઓમાં અક્ષર પરિવર્તનના નિયમ પ્રમાણે ફેરફાર પામ્યા હોય છે.
વ . ધડ. ૩. કેટલાક દેશ્ય પ્રાકૃત ધાતુઓ છે : તે બે રીતે છે :
૧. કેટલાક તદ્દન દેશ્યરૂપ છે. જરૂ. ઉપાડવું, કહેવું. ૨. ત્યારે કેટલાક સંસ્કૃત ધાતુઓના આદેશરૂપ છે. તે
નીચે પ્રમાણે :૧. કેટલાક સંસ્કૃત ધાતુઓના વિકલ્પ આદેશરૂપ છે.
દફ, સાફ. [મ કોષ ] ૨. કેટલાક સંસ્કૃત ધાતુઓના નિત્ય આદેશરૂપ છે.
TUઃ ગુંથે છે. [મ કોષ ] ૩. કેટલાક પ્રેરક ધાતુઓના વિકલ્પ આદેશરૂપ છે.
૮, છાવે. ટૂંકાવે છે. [પાઠ ૪૭] ૪. કેટલાક જુદા જુદા ખાસ અર્થોમાં આદેશ થાય છે.
મંડું. હજામત કરે છે. [મ કોષ ] ૫. કેટલાક જુદા જુદા ઉપસર્ગોને યોગે આદેશો પામે
છે. નિવ્ર, funjન, સારડું-પટ્ટ. ૬. જુદા જુદા કૃદન્તોના પ્રત્યયો પર છતાં કેટલાક
આદેશ થાય છે. [; કોષ ઘેલું, ધેનૂપ, ઘેરાબં. ૭. કેટલાક ધાતુઓ કર્મણિ-ભાવે પ્રયોગમાં વિકલ્પ જુદા પ્રકારના થાય છે. [ પાઠ ૪૯ ]
નિબં;, fiાનરુ.
२९८ ૮. કર્મણિભૂતકૃદન્તમાં કેટલાક જુદી જાતના વપરાય છે.
મUો . [કોષ ] ૯. કેટલાક ધાતુઓ પોતાના મૂળ અર્થ ઉપરાંત જુદા ખાસ અર્થમાં પણ વપરાય છે.
[મેં કોષ]. ૧૦. કેટલાક ધાતુઓના જુદા જુદા અક્ષરોમાં ફેરફાર થાય છે:
૧. અન્ય વ્યંજનોમાં જુદા જુદા ફેરફાર છે :૧. એક વ્યંજનને બદલે બીજો વ્યંજન મૂકાય છે.
ન-નવ. [૧, ૩. કોષ ] ૨. અંત્યવ્યંજન બેવડાય છે. રૂ. [ ૨, ૩ કોષ ] ૩. વધારાનો વ્યંજન ઉમેરાય છે. નિપારૂ. મુનિ
[૩. ૩. કોષ ] ૨. સ્વરોમાં જુદા જુદા ફેરફાર થાય છે. ૧. અન્ય ૩ વર્ણનો અવ થાય છે. જૂ -પસવડું.
જન્મ આપે છે. [૧. # કોષ ] ૨. અન્ય ત્ર વર્ણનો ગર થાય છે. =ર.
તૃ-તરફ [ ૨. * કોષ] ૩. કેટલાકમાં ઉપન્ય ત્ર નો અરિ થાય છે. વર્ષ=
વસિરૂ. [૩. ૪. કોષ ] ૪. કેટલાકમાં ઉપાજ્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે. —
સ. ૪. કે. કોષ ૫. કેટલાકમાં અન્ય અને ઉપાન્ય રૂ વર્ણ તથા ૩ વર્ણનો
ગુણ થાય છે. નેરુ, ને, સોળ,
મોજૂળ [૫. ઝ.] ૬. કોઈ વખત સ્વરને સ્થાને કોઈ પણ પ્રાકૃત સ્વર થાય છે. હૃવ, દિવ, [તથા ફુવ, ટો, દુનિન, વરુ,
૩મુમ ] ને, તે, ધાવડું,
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #163

२९९
३०० પ્રેરક અંગ પરથી કર્મણિ પ્રયોગમાં-પાંચેય-કાળ અને અર્થના. પ્રેરક પરથી પ્રેરક અંગ કરીને ત્રણે ય પ્રયોગમાં-પાંચેય=કાળ
અને અર્થના. ૩. ઇચ્છા દર્શક અંગ પરથી કર્તરિ પ્રયોગમાં-પાંચેય કાળ અને
અર્થના.
ઘુવડું, રોવ, વરૂ, નાસટ્ટ. વગેરે ૨. ઉપર કહેલા દરેક ધાતુઓ સ્વરાન્ત અને વ્યંજનાન્ત એમ બે
ભાગમાં વહેંચાયેલા છે :૧. એ સિવાયના સ્વરાન્ત ધાતુઓને વિકરણ પ્રત્યય વિકલ્પ, અને
વ્યંજનાન્તને નિત્ય લાગે છે. ૩. પ્રાકૃત ભાષામાં પણ પ્રયોગો ત્રણ છે. કર્તરિ, કર્મણિ અને ભાવે. ૪. ત્રણેય પ્રયોગોમાં –
૧. કાળના પ્રત્યયો ત્રણ જાતના : વર્તમાન, ભૂત અને ભવિષ્ય. ૨. અને અર્થના ત્રણ જાતના પ્રત્યય લાગે છે. આજ્ઞાર્થ,
વિધ્યર્થ, અને ક્રિયાતિપસ્યર્થ. ૫. ત્રણેય પ્રયોગોમાં :–પાંચેય કાળ તથા અર્થોમાં :
ધાતુઓના બે જાતના પ્રયોગો મળે છે :૧. મૂળ ધાતુના, તે મૂળ ભેદ કહેવાય છે. ૨. અને સાધિત ધાતુઓના, તે મુખ્યપણે :
- પ્રેરક, ઇચ્છાદર્શક, નામધાતુ, વારંવાર કે અત્યન્ત અર્થના. ૬. ઉપર લખેલા દરેક ધાતુઓના, ત્રણેય પ્રયોગોમાં, પાંચેય કાળ અને
અર્થોમાં, મૂળભેદના તથા સાધિત ધાતુઓના બે રીતે પ્રયોગો મળે છે. ૧. ક્રિયાપદ રૂપે ૨. અને કૃદન્ત રૂપે. ૩. ક્રિયાપદમાં ક્રિયા અપૂર્ણ હોય છે-થતી હોય છે, એવો ભાવ
હોય છે. ૪. કૃદન્તમાં ક્રિયા પૂરી થઈ હોય છે. એવો ભાવ હોય છે. ૭. ખાસ ક્રિયાપદો નીચે પ્રમાણે થાય છે :૧. કર્તરિ પ્રયોગમાં-પાંચેય=કાળના અને ત્રણેય અર્થના.
કર્મણિ પ્રયોગમાં-પાંચેય=કાળના અને ત્રણેય અર્થના.
ભાવે પ્રયોગમાં-પાંચેય=કાળના અને ત્રણેય અર્થના. ૨. પ્રેરક અંગ પરથી કર્તરિ પ્રયોગમાં-પાંચેય=કાળ અને અર્થના.
ઇચ્છાદર્શક અંગપરથી કર્મણિપ્રયોગમાં-પાંચેયઃકાળના અને
અર્થના. ઇચ્છાદર્શક અંગપરથી ભાવપ્રયોગમાં-પાંચેકકાળના અને
અર્થના. ઇચ્છાદર્શક અંગ પરથી પ્રેરક અંગ, અને પ્રેરક અંગપરથી ઇચ્છાદર્શક ત્રણેય પ્રયોગમાં પાંચેય કાળ અને અર્થનાં રૂપો
થઈ શકે છે. ૪. નામનો ધાતુ બનાવીને-ત્રણેય પ્રયોગમાં પાંચેય=કાળ અને
અર્થના, નામનો ધાતુ બનાવીને-પ્રેરક પરથી પ્રેરક, ઇચ્છાદર્શક, ઇચ્છાદર્શક પરથી પ્રેરક, પ્રેરક પરથી ઇચ્છાદર્શક-એમ જુદા જુદા અંગો બનાવીને દરેક અંગના ત્રણેય પ્રયોગોમાં
પાંચેયઃકાળ અને અર્થનાં રૂપો થઈ શકે છે. ૫. વારંવાર અર્થના પણ ત્રણેય પ્રયોગોમાં ત્રણેય કાળ અને
ત્રણેય અર્થોમાં રૂપો થઈ શકે છે. ૮. કૃદન્તોના રૂપો નીચે પ્રકારે થાય છે :૧. વર્તમાન કૃદન્તો, : ત્રણેય પ્રયોગ, ત્રણેય જાતિમાં, સાતે ય
વિભક્તિમાં. ૨. ભૂત કૃદન્તો : ત્રણેય પ્રયોગો, ત્રણેય જાતિ અને સાતે ય
વિભક્તિમાં. ૩. ભવિષ્ય કૃદન્તો : ત્રણેય પ્રયોગો, ત્રણેય જાતિ, અને સાતેય
વિભક્તિમાં.
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #164

३०१ (સૂચના :-દરેકના ભાવે પ્રયોગના કૃદન્તો ફક્ત નાન્યતર જાતિમાં
જ વાપરવા.) ૪. ક્રિયાતિપત્તિ અર્થના કૃદન્તો. ત્રણેય પ્રયોગો, ત્રણેય જાતિ
અને સાતેય વિભક્તિમાં. ૫. વિધ્યર્થ કૃદન્તો :-કોઈ વખત કર્તરિમાં અને ઘણે ભાગે કર્મણિ
તથા ભાવે પ્રયોગોમાં. ત્રણેય જાતિમાં અને સાતેય
વિભક્તિઓમાં. ૬. હેત્વર્થ કૃદન્તો- બન્ને, ઘણે ભાગે ભાવે પ્રયોગમાં જ
સંબંધક ભૂત કૃદન્તો :- અને અવ્યય તરીકે વપરાય છે. ૭. આ ઉપરાંત ત્રણેય પ્રયોગોમાં, ત્રણેય જાતિમાં શબ્દોરૂપ
અનેક જાતના કૃદન્તો બને છે. ને તેના સાતેય વિભક્તિમાં
રૂપો થાય છે. (અહીં માત્ર કેટલાક ઉપયોગી જ ગણાવીશું.) ૮. ઉપર જણાવેલી સાતેય રીતે સાધિત ધાતુઓના પણ દરેક પ્રયોગ,
દરેક જાતિ, અને દરેક વિભક્તિમાં કૃદન્તોનાં રૂપો થાય છે. ૯. પ્રયોગોની સામાન્ય સમજ . ૧. ક્રિયાપદનો મુખ્ય સંબંધ કર્તાપદ સાથે હોય તો તે કર્તરિ
પ્રયોગ. ૨. ક્રિયાપદનો મુખ્ય સંબંધ કર્યપદ સાથે હોય તો તે કર્મણિ
પ્રયોગ. ૩. ક્રિયાપદ કોઈ પણ બીજા પદ સાથે સંબંધ ન ધરાવતું હોય,
ફક્ત ક્રિયાનો જ અર્થ સૂચવતું હોય, ત્યારે ભાવે પ્રયોગ. ૪. કર્તરિ પ્રયોગોમાં કર્તાપદ પહેલીમાં અને એક કે બે કર્મ પદો,
બીજી વિભક્તિમાં આવે છે. ૫. કર્મણિ પ્રયોગોમાં :– ૧. સામાન્ય રીતે કર્મ પદ પહેલી વિભક્તિમાં અને કર્તાપદ
ત્રીજી વિભક્તિમાં આવે છે.
३०२ ૨. કેટલીક વાર બે કર્મપદવાળા ધાતુઓના ૧. કેટલાક ધાતુના ગૌણ કર્મપદ પહેલીમાં અને મુખ્ય કર્યપદ
બીજી વિભક્તિમાં હોય છે. ૨. અને કેટલાક ધાતુઓના મુખ્ય કર્મપદ પહેલીમાં અને ગૌણ કર્મપદ બીજી વિભક્તિમાં હોય છે. ભાવે પ્રયોગોમાં તો કર્તાપદ ત્રીજી વિભક્તિમાં જ આવે છે. પ્રેરક ભેદોમાં :૧. કેટલીક વાર કર્તરિ પ્રયોગોમાં મૂળ કર્તા પહેલીમાં આવે છે, અને કેટલીક વાર બીજી વિભક્તિમાં પણ આવે છે. ૨. ને કેટલીક વાર કર્મણિ પ્રયોગમાં ઉપરના નિયમો ધ્યાનમાં રાખી વિભક્તિઓ લગાડવી, તેના કેટલાક
બારીક નિયમો છે. ૧૦. વચન અને પુરુષો :
૧. મૂળ ભેદ તથા સાધિત ધાતુઓના ત્રણેય પ્રયોગોમાં બે
વચન તથા ત્રણેય પુરુષોમાં પાંચેય કાળ અને અર્થોના
પ્રયોગો થાય છે. ૨. પરંતુ ભાવે પ્રયોગોમાં માત્ર ત્રીજાપુરુષનાં એક વચનનું
રૂપ વપરાય છે. ૧૧. સાધિત ધાતુઓની સમજ :
૧. ક્રિયાપદમાં પ્રેરણાનો અર્થ હોય તો તે પ્રેરક ભેદ કહેવાય
૨. ઇચ્છાનો અર્થ હોય, તો તે ઇચ્છાદર્શક કહેવાય છે. ૩. સંસ્કૃત પ્રમાણે જુદા જુદા પ્રત્યય લગાડી, નામનો ધાતુ
બનાવ્યો હોય તો તે નામ ધાતુ કહેવાય છે. ૪. ક્રિયાપદમાં ધાતુ બેવડો કરી, વારંવાર કે અત્યન્ત અર્થ
જણાતો હોય, તો તે ચડજો કે વડલુબત્ત કહે છે.)
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #165

३०३
નિયમો : સાધિત ધાતુઓ વિષે – ૧. નામને વિકલ્પ પ્રત્યય લગાડીને પ્રાકૃત નામ ધાતુ બનાવાય
૨. ઇચ્છાદર્શકમાં પ્રત્યય લાગ્યો હશે. અને ધાતુનો આદિ વ્યંજન
કે સ્વર બેવડાયેલા હોય છે. ૩. તેથી જ રીતે વડન અને થતુવનમાં પણ ધાતુનો આદિ ભાગ
બેવડાયો હોય છે. ૪. ઉપરના ત્રણેય જાતના પ્રયોગો ઘણે ભાગે સંસ્કૃત પ્રયોગો ઉપરથી
અક્ષર પરિવર્તનના નિયમો પ્રમાણે ફેરફાર થઈને પ્રાકૃતમાં
વપરાયેલા હોય છે. ૫. દરેકનાં તૈયાર અંગોનાં ક્રિયાપદના અને કૃદન્તોનાં રૂપો મૂળભેદ,
પ્રેરક, સહાભેદ તથા કૃદન્તો માટે પહેલાં આપેલા નિયમો
ધ્યાનમાં રાખીને કરવા. કૃદન્તો વિષે :૧. ભવિષ્ય કૃદન્ત :
નર. નાન્ય.માં સત્ત, સમાજ અને (નારી જાતિમાં સના, HETUT, #$ પ્રત્યયો ધાતુના મૂળ અંગને, પ્રેરક અંગને, ગમે તે સાધિત અંગને લગાડવાથી કર્તરિ અને સૌભેદી એમ બન્ને જાતના ભવિષ્ય કૃદન્ત બને છે. વર્તમાન કૃદન્ત :ઉપર પ્રમાણે જ દરેક જાતનાં અંગને વર્તમાન કૃદન્તના પ્રત્યયો લગાડવાથી ત્રણેય જાતિના કર્તરિ તેમજ સૌભેદી
વર્તમાન કૃદન્તો બને છે. ૩. કેટલાક ઇચ્છાદર્શક, અને થડન તથા અનુવનના કૃદન્તો
કોષમાં આપવામાં આવ્યા છે.
३०४ ૪. કેટલાક ખાસ ભૂતકૃદન્તો કોષમાં બતાવ્યા છે. પ્રેરક ભૂત
કૃદન્તો વિષે આગળ જણાવ્યું છે. [છું કોષ ] ૫. ૧ હેત્વર્થક, સંબંધક, અને વિધ્યર્થના તવ્ય, એa,
માન્ન, ય, વગેરે પ્રત્યયો મૂળ તથા સાધિત અંગોને લાગી, તે તે કૃદન્તો બને છે, પરંતુ. ૨ મૂળ અંગને પ્રત્યય લાગતાં ધાતુઓમાં જે ફેરફારો થાય છે, તે બતાવ્યા છે. ૩ ઉપરાંત કેટલાક ધાતુઓ જુદું જ રૂપ ધારણ કરે છે. તે
કોષમાં કેટલાક બતાવ્યા છે. [3 કોષ] ૬. કેટલાક પરચૂરણ કદન્તો :૧, કર્તરિ કૃદન્તો :
IT, [ તા- ] માર, પ્રત્યય લગાડવાથી ત્રણેય જાતિમાં
કૃદન્ત બને છે. મારા, મોરાર, 7 [ ના. ] ૨. ભાવે કૃદન્ત :
ધાતુને રૂ, [fa], ઉન, મા પ્રત્યયો લાગી ભાવે કૃદન્તો બને છે. જરૂ, મોથ, રિયા. શીલાર્થક કૃદન્તો :ધાતુને રૂ પ્રત્યય લગાવવાથી શીલ અર્થનું ત્રણેય જાતિમાં
કૃદન્ત બને છે. સિરી, સિરા, હરિ. ૪. કેટલાક ભાવે, કર્મણિ અને કર્તરિ કૃદન્તો પ્રત્યય લાગીને
થયેલા હોય છે. રાજા, મદ, માવ. પ. ૩૫, પ્રત્યય પર છતાં ધાતુનો ઉપાજ્ય મ નો આ થાય છે. ૬. [તિ ], અને મા પ્રત્યયો નારી જાતિમાં જ લાગે છે. ૭. મન પ્રત્યય ઘણે ભાગે નાન્યતર જાતિમાં જ હોય છે. ૮. માર [તા-7] પ્રત્યય પર છતાં ધાતુને પણ લાગે છે,
તથા ગુણ વગેરે કેટલાક ફેરફાર થયા હોય છે.
D: mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #166

સેવા કરવા ઇચ્છે છે. સેવા કરવા ઇચ્છાય છે. સેવા કરવા ઇચ્છાવે છે. સેવા કરવા ઇચ્છાવાય છે. સેવા કરવા ઇચ્છતો.
કેટલાક રૂપોના નમૂનાઓ ૧ ઇચ્છા. કર્ત.
सुस्सूसइ ૨ ઇચ્છા. કર્મ.
सुस्सूसिज्जइ. ૩ ઇચ્છા. કર્ત, . સુલૂસવ. ૪ ઇચ્છા કર્મ. એ. सुस्सूसाविज्जइ. ૫ ઇચ્છા કર્ત. ૧. કુ. सुस्सूसंतो, सुस्सूसमाणो. ૬ ઇચ્છા કર્મ. વ. કૃ. સુસ્મૃસિગ્નન્તો, મુસ્કૂકીઝનો,
સુસ્કૃસિMHIળો, સુસૂસીનમાળો. ૭ ઇચ્છા કર્ત. પ્ર. વ. કુ. સુનૂસાવેન્તો. વગેરે ૮ ઇચ્છા કર્મ. પ્રે. વ. કુ. સુસૂવિન્નેન્તો. ૯ ઇચ્છા છે. કૃ. સુસૂસિ૩-સેકં. ૧૦ ઇચ્છા પ્રે. હે. કૃ. સુલૂસવર્ડ. ૧૧ ઇરછા સં. ભૂ. કૃ. યુસૂસિ M.
३०५
સેવા કરવા ઇચ્છતો. સેવા કરવા ઇચ્છાવતો. સેવા કરવા ઇચ્છાવાતો. સેવા કરવા ઇચ્છવાને. સેવા કરવા ઇચ્છાવવાને. સેવા કરવા ઇચ્છીને..
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
૧૨ ઇચ્છા સં. ભૂ. પ્ર. કુ. સુસૂવિUT,
સેવા કરવા ઇચ્છાવીને. ૧૩ ઇરછા કર્મ. ભૂ. કૃ. યુસૂસિમો.
સેવા કરવા ઇચ્છેલો. ૧૪ ઇચ્છા છે. કર્મ. ભૂ. કૃ. સુલૂસવમો.
સેવા કરવા ઇચ્છાવાયેલો. ૧૫ ઇચ્છા ભાવે. કૃ. યુસૂસી.
સેવા કરવાની ઇચ્છા. ૧૬ ઇચ્છા કર્તુ. કૃ. યુટ્યૂ. વિ.
સેવા કરવા ઇચ્છનાર ૧૭ ઇચ્છા વિ. કુ. સુસ્કૃમિત્ર. સુબ્રૂ–જીજ્ઞો,-સળિયો. સેવા કરવા ઇચ્છવા યોગ્ય. ૧૮ ઇચ્છા કર્ત. ભૂ, કાળ સુસૂસીન,
સેવા કરવા ઇછ્યું. ૧૯ ઇચ્છા કર્મ. P. કા. સુસૂસિનોગ.
સેવા કરવા ઇરછાયું ૨૦ ઇચ્છા કર્ત. પ્ર. ભૂ. કા. સુસૂસાવીઝ,
સેવા કરવા ઇચ્છાવ્યું. ૨૧ ઇચ્છા કર્મ. એ. ભૂ. કા. સુસૂવિદી
સેવા કરવા ઇચ્છાવાયું. ૨૨ ઇચ્છા કર્ત. ભવિ. કા. સુસૂક્ષિામ.
હું સેવા કરવા ઇચ્છીશ. ૨૩ ઇચ્છા કર્મ. ભવિ. કા. સુસૂસિસ્સમિ.
હું સેવા કરવા ઇચ્છાઈશ. ૨૪ ઇચ્છા કર્ત. કે.વિ.કા. સુશ્રુસાફિ
તે સેવા કરવા ઇચ્છાવશે. ૨૫ ઇચ્છા કર્મ, પ્રે.ભવિ.કા. સુરૂવિહિ.
તે સેવા કરવા ઇચ્છાવાશે.
३०६

Page #167

D:\mishra\sahu\prakrta.pm5/3rd proof
૨૬ ઇચ્છા. કર્ત. ભવિ. કૃ. ૨૭ ઇચ્છા. કર્મ. ભવિ. કૃ. ૨૮ ઇચ્છા કર્યુ. આ. વિ.અર્થ.
૨૯ ઇચ્છા કર્મ. આ.વિ.અર્થ.
૩૦ ઇચ્છા કર્યુ. પ્રે. આ. વિ.
૩૧ ઇચ્છા કર્મ પ્રે. આ. વિ.
૩૨ ઇચ્છા કર્ત, કર્મ, ક્રિયાતિ.
૩૩ ઇચ્છા કર્ત. કર્મ. પ્રે. ક્રિયાતિ.
નામધાતુ.
યલૢબન્ન
યત.
કર્ત. કૃ. વિ. કર્ત, કૃ. વિ.
ભા. રૃ. નામ
ભા. કુ. નામ
સુસ્સુ-સન્તો-સ્લમાળો.
सुस्सूसउ.
નર
सावओ
घायगो
णायगो
दायारो
ાળો, મો.
विजयो
सुस्सूसिज्जउ
सुस्सूसावेड
सुस्सूसाविज्जउ
મુફ્યૂમે બ્ન- ના. સન્તા-સેમાળા. [ન.] મુસ્યૂસાવઘ્ન- ની.
| સેવા કરવા ભવિષ્યકાળમાં
૧ સેવા કરવા ઇચ્છે.
૨ સેવા કરવા ઇચ્છવું જોઈએ.
૧ સેવા કરવા ઇચ્છાય.
૨ સેવા કરવા ઇચ્છાવું જોઈએ.
૧ સેવા કરવા ઇચ્છાવે.
વગેરે દરેક રૂપો વિદ્યાર્થીએ સ્વયં નોટમાં સંપૂર્ણ તૈયાર કરીને સમજવા.
णाइगा
૨ સેવા કરવા ઇચ્છાવવું જોઈએ.
૧ સેવા કરવા ઇચ્છાવાય.
rette
૨ સેવા કરવા ઇચ્છાવાવું જોઈએ.
૧ સેવા કરવા ઇચ્છયો હોત.
૨ સેવા કરવા ઇચ્છાઇ હોત.
૧ સેવા કરવા ઇચ્છાવતો હોત.
૨ સેવા કરવા ઇચ્છાવાતો હોત.
गरुआइ गरुआअइ
चकमइ
ઉપર પ્રમાણે દરેક જાતનાં રૂપો થાય. चङ्क्रमीति ઉપર પ્રમાણે દરેક રૂપો થશે. लालप्यते जाज्वल्यते ઉપર પ્રમાણે દરેક જાતના યથાયોગ્ય રૂપો થાય છે.
लालप्पइ
जाजल्लइ
નાન્યતર
(ગુરુ જેવો થાય છે)
વારંવાર કે ખૂબ ચાલે છે.
નારી [ત્રાવ:] સાવિમા [કાવિા] ૦
[યાત;]
[4]
[વાયા:]
(વારંવાર કે ખૂબ બોલે છે) વારંવાર કે ખૂબ બળે છે.
[યિા]
[વા]
[TMતિ: ] [મતિ;]
दायार [તૃ]
गमण
मणण
[મનમ્]
મનનો
३०८

Page #168

३०९
३१०
सेविरं
नमिरं गमिरं
[ભાષા]
[શુશ્રષા] વિયા [fજયા] सेविरी-रा માસા સુર્સી नमिरी-रा गमिरी-रा
lin tel
भमि
૩. અવ્યયો : [પ્રાકૃતમાં ઘણા ખરા સંસ્કૃત અવ્યયો અક્ષર પરિવર્તન કરીને વપરાય છે. તે ઉપરાંત પ્રાકૃતના સ્વતંત્ર પણ કેટલાક અવ્યયો છે. દરેક જાતના અવ્યયોનો કેટલોક જ ભાગ કોષમાં આપેલ છે. અવ્યયોમાં વિભક્તિ વચન તથા જાતિના ફેરફારો થતા નથી. કેમકે તે અ-વ્યયો છે [કોષ]]
૪. પ્રાકૃત તદ્ધિત પ્રત્યયો : | (તદ્ધિત—એટલે તેને માટે-હિતકારી હોય તે તદ્ધિત. તદ્દ એટલે તેને માટે =એટલે શબ્દશાસ્ત્ર જે વ્યાકરણ, તેનો મુખ્ય વિષય શબ્દોનું શાસ્ત્ર સમજાવવાનો છે. તે શબ્દો મુખ્યપણે છ પ્રકારના છે. નામ, સર્વનામ, વિશેષણ, અવ્યય, ક્રિયાપદ, અને કૃદન્તો, તેને માટે
હિત એટલે હિતકારી, કેટલાક એવા પ્રત્યયો લાગે છે, કે જે એ છએ જાતના શબ્દોનાં હિતમાં વધારો કરે છે. માટે તે પ્રત્યયોનું નામ તદ્ધિત કહેવાય છે.
હિત એટલે જુદા શબ્દો અને વાક્યોના અર્થ એ પ્રત્યયો પૂરાં પાડે છે, છતાં મૂળ શબ્દના કદમાં ખાસ વધારો થતો નથી. માટે તેવા પ્રત્યયો કોઈપણ શબ્દના હિતમાં વધારો કરનારા હોવાથી તદ્ધિત કહેવાય છે.
જેમકે :–પરસ્થ રૂમ =પરનું આ=પારકું. તેને બદલે પરk કરવાથી ચાલે.
- સંસ્કૃત ભાષામાં સેંકડો જુદા જુદા અર્થના તદ્ધિત પ્રત્યયો થાય છે. અને ઘણે ભાગે તે દરેક શબ્દોમાં અક્ષર પરિવર્તનના નિયમોથી ફેરફાર થઈને પ્રાકૃતમાં વપરાય છે. તે બધા આપવા ઘણા મુશ્કેલ છે. એટલે તે સંસ્કૃત ઉપરથી જ સમજી શકાશે. છતાં કેટલાક ખાસ પ્રાકૃત પ્રત્યયો છે, તે અહીં નીચે આપ્યા છે, તથા કેટલાક સંસ્કૃત ઉપરથી થયેલા તથા અનિયમિત તદ્ધિત શબ્દો પણ કોષમાં આપ્યા છે. [28 કોષ] ]
વિરો માવો, ગયો, नमिरो गमिरे आयारो
+T- 'કે ઈ
ભા. કુ. નામ ભા. કુ. નામ શી. કર્ત. કુ. વિ.
કર્ત. કુ. નામ કર્મ. કુ. નામ
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #169

૧. “તેનું આ” અર્થમાં
પ્રત્યય. વેર
૨. “તેમાં થયેલ” અર્થમાં
ફ% ૩૭
તેના જેવું” અર્થમાં ૪. “પણું જેવું” અર્થમાં
, , તUT
પ્રયોગ ૩ર, સર, પાર.
અમારું રાજાનું પારકું. મામિન-મશી,
नयरुल्ल ગામમાં થયેલી-લી, શહેરમાં થયેલ. નયરબ્દ શહેરની જેનું નામ ત્ન૬િ દિ]મા, પત્ત, ન€ત્ત. લઘુપણું, જુદાપણું, લઘુપણું तिखुत्तो, ત્રણ વાર દુત્તસોવાર. रसाल
રસવાળું.
ઇર્ષાવાળું. माणइत्त માનવાળું. गव्विर ગર્વવાળું. सोहिल्ल શોભાવાળું. विआरुल्ल
વિચારવાળું. धणमण ધનવાળું. बुद्धिमंत બુદ્ધિવાળું. धणवंत ધનવાળું.
૫. “વાર જેવું” અર્થમાં દુર-દુર ૬. “વાળું અર્થના અને સ્થાને માન
आलु इत्त
३११
ईसालु
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
कत्तो
ક્યાંથી
RE B pe ke ૨
જ્યાં જ્યાં
૭. “પાંચમી વિભક્તિના” અર્થમાં તો
कदो ક્યાંથી
कओ કયાંથી ૮. “સાતમીના અર્થમાં”
जहि जह जत्थ
જ્યાં ૯, “તેલ અર્થમાં”
एल्ल
कडुएल તીખું તેલ. ૧૦. “સ્વાર્થ અર્થમાં
૩૫ (વિકલ્પ) રમ વન્દ્ર ચંદ્ર. રૂદ્ધ (વિકલ્પ) પ%િ પુરા આગળ.
૩૪ (વિકલ્પ) હસ્થ થ હાથ. ૧૧, સ્વાર્થ પ્રત્યય પછી પણ સ્વાર્થના પ્રત્યયો આવી શકે છે. વદુ [ a[*] ઘણું.
३१२

Page #170

३१४
દુ ડૂબવું વૃદુત્ ભૂખ લાગવી મુ ભસવું મુઠ્ઠ ભૂલવું મુન્ મુંઝવું મુ જાણવું મુ મોટું મરકાવવું મુસુમુર ભાંગવું દ્ રહેવું રમ્ | છોલવું रम्प fમ્ જવું, પેસવું
ન્યૂ | રુંધવું, રોકવું
* કેટલાક ખાસ ઉપયોગી પ્રાકૃત ધાતુઓ :ઉર્દુ હોવું
ગુન્ મુંઝાવું, ગુમ મુન્ હાવું
પુષ્પ થઈ જવું મય આદર આપવો
પુર્ પીવું
घोट्ट વ્યુત્ ચડવું
ચં ચાંપવું ૩૭૬ | ઉછળવું
ગુર્જ ચૂકવું સ્થા
fછત્ | સ્પર્શ કરવો ૩પ્પન્ન ઉત્પન્ન થવું
छि ૩ નીકળવું
છો છોલવું ૩ ઉખેડવું, તોડવું
નમ્ | જાગવું સન્ ઉલાળવું
નાન્ | બૅક્ ઉવળવું
ન બોલવું મોડા ઉતરવું
નુંન જોડવું
ગૂરૂ ખેદ કરવો વત્ કઢવું, કાઢવું.
ટપકવું, ઝરવું વડૂ ઉકાળવું, કઢવું, ખેંચવું. ટ્ટર્ન ઝળકવું વનું ગણવું, ૨ કળવું, જાણવું શું બોલવું શિન્ ખરીદવું
ગ્રા ધ્યાન કરવું વુ બોલવું, કુકવો કરવો
ાિ ન્હાવું રઘુકુ ખટકવું, ઉતરવું, ચૂકવું
યુ સ્મરણ કરવું, ઝૂરવું
રિરિદિક્ ભમવું, ફરવું, ટહેલવું. વુમ્ બૂઢવું, ખૂડવું.
ટિવિટિ ટાપટીપ કરવી દુ | રમવું
હજૂ ઢળી જવું, ઢોળાવું.
ઢવ ઢાંકવું Tગૂંથવું
fખટ્ટર ઝરવું તર્જી છોલવું, તાચ્છવું. થ રહેવું, વિલંબ કરવો,
નીચે જવું ટુ નાક મચકોડવું, દુગચ્છા
કરવી થુ ધડકવું. ધુમ્ કંપવું, ધૂણવું. નીસ નીકળવું પડવાન્ રાહ જોવી, રક્ષા
કરવી પોદ્ પાછું વળવું. પાછું
ફેકવું પવમ્ પ્રવાસ કરવો પામ્ શકવું, પાર જવું, પૂરું કરવું. fપન્ન પીવું. પુ પોકાર કરવો
પોકરાણ પાડવી વેચ્છુ જોવું પરિન્ સ્પર્શ કરવો.
હા ફાડવું f ફીટવું પસંસ્ ફસાવવું, જુઠું બોલવું. વન્ ખાવું, જીવવું વૃદ્ધ ગાજવું
રેલાવું, પલાળવું ન યાદ કરવું, રઢ લેવી લિમ્ લીપવું
હૃમ્ ખસવું ગુજ્જુ છુપાવું વડવવલવલવું, વિલાપ
કરવો વ ઇચ્છવું, ખાવું વનમ વળગવું વાવત્ વાપરવું વિક્રૂ વેચવું विकिण्
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #171

as
far विसार विसर
विरा भोगण
विरोलू वगोव
विसाम विसामो सेवो
विसूर् ६ २वो वेदवीं
सड् सडवु नाश पावो संधुक् अग्निसणगाववो,
जण, जाणवु. संपज्ज् | तैयार थ, पाडवु सिज्ज् सि. सिज्झ | सिद्ध थ
३१५
આ ખાસ અર્થમાં
अक्खोड़ तरवार पेंथवी कृष् कम्म् उभमत 5२वी कृ गुलु भुशामत २वी कृ ढिक् जगहनो सवार गर्ज् णिआर्डाशी खां भेवं कृ हि स्तब्ध ५२ कृ णिव्वल् दुःमनो त्याग ५२वो मुच् णिव्वोल श्रेषथी भों भरडवु कृ णीलुच्छ १ पाडवु, २ छांट कृ निव्वड् हुं थयुं, स्पष्ट थवुं भू
सुड्
सूर्
हर्
प
डावु, सूड, भांग
(पेतरमां सांठी सूडवी.)
हर भार, बडवु
अणु + हर सरमा थ वि+हर् २भ
पडि + हर इरीथी पूर
उव+ हर ५४ २वी
सं + हर् ढांड, टाव
નાશ કરવો. निहरू आडो वो आ + हर्जा परि + हर त्याग
खो
वा + हर्[ वि+आ ] जोस ખાસ ધાતુઓ. णिसुद् भारथी नभ नम् पल्लू ढीलुंड, 25 कृ पहुप्य् स्वाभी थवुं समर्थ थ
प्र+भू
पोक्क् अंयेथी रडवु, पोड भूडवी वि+आ+हृ
ज्
महमह् सुगंध ईसावी प्र+सृ मुर् असतां म्हों धावुं स्फुट् वडवड् विसाय २वो वि+लप् वावम्फू महेनत ५२वी कृ
लोट्ट् स स्वप् संदाण टेडो वो कृ
संधुक्क ठेवता सणगाववो
का
ཟླ ཟ ཟླ སྠཽ ས ལ ཝཱ ཝཱ
घेत्
तुर्
भोत् मोत्
रोत्
प्र+दीप्
इ. उत्वर्थ, संन्ध भूत, अने तव्व प्रत्यय पर
છતાં કેટલાક અનિયમિત રૂપો :—
३१६
तुं,
कर् कृ काउं
गिण्ह्
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof.
ग्रह
तुवर् त्वर्
दरिस् दृश् द
भुञ्ज
मुअ
रोव
घेत्तुं
तुरिडं
चक्खअ या आस्वादित छित खडडे स्पृष्ट
जढत त्यक्त
ज्झोसिअ दें क्षिप्त
सन्नाम् आहर हेवो, भान आप आ+दृ
हक्क ना पाडवी, डांडी अढवु नि+सिध्
भुज् भोत्तुं
भूत्तूण
मुच् मोत्तुं
मोत्तूण
तूण
रुद् रोत्तुं वच्च् वच् वोत्तुं वोत्तू
अपूण घेराखे आक्रान्त उक्कोस उत्कृष्ट, या प्रकारनं
उत्कृष्ट
त्वा काउण
घेत्तूण
तुरिऊण
ई. डेटला अनियमित भूतगृहन्तो.
अव्व
तव्व काअव्व
घेत्तव्व
तुरिअव्व
दव
भोत्तव्व
मोत्तव्व
रोत्तव्व
वोत्तव्व
निच्छूढ थोडेसुं उद्वृत्त निसुट्टपाडी नामेसुं
निपातित निमिअ राजेसुं स्थापित पमुटु तपासेसुं, थोद्धुं प्रमृष्ट, प्रमुषित

Page #172

३१७
३१८
पल्हत्थ । ३तु, पार्छ पल्लोट्ट | वाणेझुं फुड स्पष्ट थयेधुं स्पष्ट लुअ अपडुंलुन लुग्ग रोगथयेडं रुग्ण ल्हिक्क नाशी गयेडुं नष्ट
गम् गच्छ् ४g गम् इस् इच्छ् २७g इष् जम् जच्छ हलमा रामधुं यम् आस् अच्छ मेसj आस् सड्सj सद् पड् ५७j पत् वच्च् ४ व्रज् नच्च् नायवू नृत् खिज्ज् मीxg खिद् कढ् गj कृष् व वधू वृध्
वोसट्टमीलझुं विकसित
पल्लोट्ट पाछा mj, पोटj प्र- समसj सृ विढत्त पेह। ४२झुं अर्जित
लुट्
हर ख ४ ह वोलीण भोगी गयेधुं अति
तुटू तोऽयुं त्रुट्
तर त२बुत क्रान्त
सिव्व् सिक्युं सीव
वर १२j वृ हीसमण जोमारेडं हेषित
जर हूनुं बुजू
मर भरवू मृ १-उ
३. ऊ. ऋनो अरिःचिण वीgujचि जिण् छतकुंजि
करिस् , यj कृष् वेढ् वीटयु वेष्ट
सुण सांभण श्रु
वरिस् वरस' वृष् रुन्थ् । संघg
थुण स्तुति १२वी स्तु
हरिस् २० थर्पु हृष् रुम्भ् । रुध्
लुण् ५j लू
४. ऊ. रुपान्त्यहीधस्वर
रूस पी४रुष रुव | रोवू
पुण पवित्र ४२j पू रोव् | रुद्
धुण्डदाधुंधू
तूस् संतोष पाभवो तुष्
पूस् पोष। पाभवू पुष्
१ऊ. उनो अव:नव् नभवू नम्
हव होवुभू
सूस् सूआ शुष् खा । बहुवयनमा ४ माj
दूस् २५ दुष खाअ|
ख भूभ पाडवी रु खाद् सव् ४न्म आपको सू
५ ऊ. इवानो ए:धा | बर्डवयनमा ४ होवू
२ऊ. ऋ, वनिो अर् :
ने-णे
बनी धाव् । धाव् कर ४२वुक
उड्डे 63q उड्डी सिर्जनापर्यु सृज्
धर ५२बुधृ
उनो ओ:२-उ
हो डोई भू सक्ख शपुं शक्
ऋ. अव्ययो लग्ग बामधुलस्ज्
अन्तो ६२ अन्तर
अरे भो (गोड ) अरे मग्ग् शोधू मृग
अप्पेवं शुंभेम? अप्येवं अलं | बस नस्स् नाश पाभवो नश्
अम्मो आश्चर्य xual अलहि | अलम् कुष्प् ५ ४२वो कुप्
अयि अरे
अवरज्जु भी हिवसे अपरेधुस् D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
फुड् फुटू (2g स्फुट् चल् चल्ल्याबबु चल् निमील् निमिल्ल् वीयाj
निमील जेम् जिम्म् ४भवू जेम्

Page #173

३१९
३२० अवरि 6५२ उपरि खुनी खलु
मयणं ४री मनाक्
सुणियं धीमे धीमे शनैः अव्वो सूयना, पश्चात्ताप, भय, च्च नही
मोरअल्ला नआभुं मुधा
सक्खं साक्षात् साक्षात् આનંદ, દુઃખ વગેરે. जइहो यदि
यहो गई ह्यः
सुवे मावतीले श्वस् સૂચવનાર छिछि विधि
वेव्व आमंत्र
से वे, वायनो मारंभ अहवे अथ झत्ति ज2 झटिति
वेव्वे भय, रो, विधाह, हला ।समीने मोबावामi अहत्ता नीये अधस्तात् णइ निश्चय
આમંત્રણ
हले ।वराय छ अहवा । अथवा vi વાક્યના અલંકારમાં
सइ वार सकृत्
हिर निश्चय, ५२५२ किल अहव । अथवा णवर वण
सइ ईभेश सदा
हुनिश्चय अहे नीचे अधः णवरि पछी
ऋ241 अनियमित तद्धित शहो. अहो आश्चर्य, अहो
णवरं विशेष आम डी ओम् णवि विपरीतता
सणिअंमध्य. शनैः धीमे
दीहर-दीह वि. दीर्घ सij इओ महीथी इतः णाइना
उवरिल वि. उपरि 6५२र्नु विज्जुला-विज्जु ना. विद्युत् इ प्रश्न पूछवामा तु | तो
जत्तिअवि.
વીજળી उतो, परंतु तो | तु
जेत्तिल यावत्
पत्तल-पत्त नान्य. पत्र ५ij उत्तरसुवे आवतीले उत्तरश्वः थू थुर थूत्
जेद्दह jि
पीअल व. पीत पीj * નિંદા, વિસ્મય दर अरथु, मोछु,
परक्क वि. परकीय पार
पीवल, पी एवं में मारे एवं ફે બોલાવવું, સામે જોવરાવવું
राइक्क वि. राजकीय सानु
अंधल | वि. अन्ध भांपर्यु एवमेव | अभ४ धणियं अत्यन्त
अम्हेच्चय वि. अस्माकं अभाई
अंध । एमेव । धिद्धि विधि
तुम्हेच्चय वि. युष्माकं तमा अंकोलतेल्ल नान्य. अङ्कोठतैल ऐ मरे अयि पगे सवारभां प्रगे
सव्वंगिअ वि. सर्वाङ्गीण माणे
અંકોલનું તેલ ओ सूयना, पश्चात्ताप परज्जु ५२म हिवसे परेयुः
અંગે
धणि वि. धनिन् धनवाणु कओ यांथी कुतः पातो सवार प्रातः
पहिअ वि. पान्थ भुसा३२
अस्थिअ वि. आर्थिक धन कत्थइ ओ आओ कुत्रापि पायो | ajsशन
अप्पणय वि. आत्मीय आप,
સંબંધી कल्लं आखे कल्यम् पाओ । प्रायः
પોતાનું
तवस्सि वि. तपस्विन् तपस्वी कह । म पुहं । ई, पृथ६
मणियं मणा भव्य. मनाक् रायण्ण वि. राजन्य २0% कहं | कथम् पिह | पृथक्
થોડું कहि । इयां मुहु वारंवार मुहुः [भूयः
मीसालिअ-मीस वि. मिश्र । काणीण वि. कानीन न्यान कहि । कुत्र भुज्जोभुज्जो वारंवार भूयो
मिश्र
मईय वि. मदीय भाई D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof
- સંબંધી

Page #174

३२१
३२२ पीणया ना. पीनता 135 भुमया न. भ्रूकुटि
पिवासु ४. . न. पीवानी विउल वि. भोटुं विपुल भिक्ख वि. भैक्ष्य भिक्षानु भमया अटी
छावाको पिपासु ओष.
विट्ठर नान्य. आसन विष्टर
पिवासा.. ना. पीवानी अवसाण ना.न्य. नाश, अंत, जाज्जल्य था. पूण सणातुं
छ। पिपासा वुब्भन्त प..तरतुं वहत् छेडो अवसान जाज्वल्य
पीइ-विसेस न. पास प्रीति स-कलत्त वि. स्त्री सहित आणत्ति ना. माशा आज्ञप्ति जिघरिक्खु. त.. देवानी
प्रीति-विशेष
सकलत्र ईसायमाणी ना. नामधा. १. छावाणु जिगृक्षु
फुम्फुल्ल था. प्रफुल्ल थj
समइच्छिअ. भू.. आयु .ऽध्या ४२ती ईर्ष्या- तिप्प् पा. संतोष पाभवो
पेज्ज वि.३.पीवान पेय
समतिगत यमाणा दारिया ना. छोरी दारिका
भमि ना. मम भ्रमि उब्भुय ४. भू.. 6त्पन्न थथु दूस-कुटी ना. रावटी दुष्यकुटी
समग्ग नान्य. साथे, पy
भयणा ना विख्य भजना उद्भूत धम्मिल्ल न. शेनो पुत्र
भायण नान्य. वास भाजन
समग्र उम्मत्तिया ना. ही उन्मत्तिका नमिर वि.नभवानी टेववाणु
भासा ना बोली भाषा ऊसविअ . भू.. नन्द्+अभि था. वमा
साह् पा. sg कथ्
भोज्ज वि.. मावानु मुटुंथु उच्छसित नायग | ना. नाय, नायक
सार् 4. प्रहार ४२वो प्र+ह किड़ नाम, बनावट कृति णेयार । नेता नेतृ
मायंग न. यंडा मातङ्ग कुंभग्गसो अव्य. ६२४ घा निव्वल 41.6त्पन थj
सुस्सूआ 8.. साभवानी
मारग न. भारना२ मारक ५२थी कुम्भाग्रशस् निप्पज्ज् निवड. नि पद्
छ। शुश्रूषा
ललिय-गोट्ठिअन.ट भित्र, कुसुमोवयार न. 4 पूरी पच्छायण नान्य. aisi प्रच्छा
ગમ્મત માટેનાં सुस्सूसु... सभगवा ७कुसुमोपचार दन
गोहीयो ललित
ना२ शुश्रूषु खज्ज वि.. भावानुं खाद्य पडिसरा ना. मारमा,
गौष्ठिक
सद्दाय प्रे... मोबा चंकमण य. याबवु चङ् મર્યાદા, કનાત, સીમા
लालप्य् ५५. ५. वधारे ५तुं
शब्दाय क्रमण प्रतिसरा
बोललालप्य् जहाणुण्णायं B. वि. आशा पडिवोक्खिय भ. भू..
लेहअन. समनार लेख
हत्थसोअ नान्य. हाय पोवा ते प्रभा यथानुज्ञातम् सारी पाथर्यु प्रति
वत्तार न.वता वक्तृ
हस्तशौच जहारिहं जि. वि. योग्यता प्रोक्षित
वाइय पृ. भू. . गाडं हसिर पृ. वि. सवावाणु प्रभाो यथार्हम् पायग न. राधना२ पाचक
वादित जहावत्तं हि. वि.डीत
हसाविर शि. प्रे. शि. . वि.
विइन्न .भू.. आपेडुं विकीर्ण __पासाय न. भस प्रासाद प्रमाणे यथावार्तम्
હસાવવાવાળું D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #175

३२३
પ્રાકૃત વાક્યો. ततो — धम्मिल्लो हट्ठ- तुट्ठ- मणसो जाओ सव्वं जहावत्तं सोऊण.
अक्कन्ते य तम्मि दिवसे, समइच्छियाए रयणीए, पभाए विमले, सव्वलोय - सक्खिम्मि उग्गए दिवसयरे, जुवराया ललिय-गोट्ठिए समग्गो निग्गतो सकलत्तो उज्जाणं ।
सोऊणं धम्मिल्लोव णाणाविह मणि रयणाऽऽभरणो विविह- राग वत्थ-वेसधारी अप्पाणं काऊणं कमलविमल-सेणाए समं रहवरं समारूढो उज्जाणं गतो, पविट्ठो य उववणं ।
ताव य किंकर-जणेण ऊसवियाओ दूसकुडीओ, विरइया विउला मंडवा, परिवेढिया य अप्पणो पच्छायणनिमित्तं पडिसरा, पडिवोक्खिया य कूलवधू-सयणिज्जा.
जुव- रण्णो य आणत्तीए विरइओ भोयणमंडवो सुभूमिभाए, कुंभग्गसो विइन्नो कुसुमोवयारो, रइया य जहारिहं आसणा, गहिय-गंध-वत्थ-मल्लाऽऽभरणा गोट्ठिआ अप्पणो अप्पणो सविभवेणं जहाणुण्णायं जुवरण्णा णिविट्ठा मणि-भूमिया-विट्ठरेसु, कणग-रयण-मणिनिम्मियाणि दिण्णाणि य भायणाणि ।
ततो धम्मिल्लो वि पियाए विमलाए समं निविट्टो, पासे य से कमलसेणा ।
ततो पकए हत्थसोए णाणाविहं खज्ज - भोज्ज -पेज्जं दिज्जउमाढत्ता |
एवं च ते अण्णोण्णेणं समं पीड़विसेसं अणुभवंति ।
३२४
जुवराया समं गोट्ठिएहिं धम्मिल्लं विमलाए समं पेच्छंतो न तिप्पड़, परं च विम्हयमुवगओ ।
तओ य तत्थ मद- भिमलस्स जुवई जणस्स णच्चियगीअ-वाइयावसाणं पस्सिऊण धम्मिल्लं च अभिनन्दन्तो गोट्ठिए सहिओ उट्ठओ जुवराया, जाणवाहणारूढो य पत्थिओ सभवणं.
सो वि विमल - कमलसेणाए समं रहवरारूढो सभवणं
गतो.
अहो ! रूवस्सिणी मायंग दारिया वियक्खणा जातीए दूसिआ, कुडिला कम्मगई । महुरव्व पाडलिउत्ते पासाया । ગુજરાતી વાક્યો.
अरे ! हुं जी छु ! अरे गांडी !
जस, वांला अगण वडे शुं ? हुं रोष उरतो नथी [णाइ ] હે સખિ ! તેની આ પ્રકારની ગતિ થઈ. जो ! महाराष्ट्र ! कृपा तो उसे.
ते से प्रारे नउडी इसे छे. अल्या ! निर्ल४४ ! जेस जेस. अरे ! भने प्रेम भी ? थू ! सोड निर्ल४४ छे.
अरे ! ४ समारं कवित सण थयुं (आनं६) अरेरे! ते प्रहारे थुं, ते अझरे होने उ ? अरे ! तु अत्यारे यां भय छे ! (आश्चर्य) ते रेजर प्रिय मित्र छे. डा. ओम ४ छे.
તમે ગઈ કાલે ન આવ્યા, તો હવે આવતી કાલે આવજો. તું સવારે ઝટ ઉઠ, અને વારંવાર અથવા એક વાર સ્મરણ કર.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #176

३२५
बा व नो पा ढो.
३२६ થાય છે. ૨. પ્રાકૃત ભાષાઓમાં વિશેષણ, વિશેષ્યની પછી પણ મૂકાય
બાકીના પરચુરણ નિયમો. (૧ આ પાઠમાં નીચે પ્રમાણેના વિષયોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે
૧. વાક્યમાં કે શબ્દને પડતા સામાન્ય નિયમો. ૨. જાતિ વિચાર. ૩. આર્ષ પ્રયોગો. ૪. દેશ્ય પ્રાકૃત. ૫. સંસ્કૃત રૂપો પરથી થતા પ્રયોગો. ૬. બહુલ પ્રકારના ફેરફારો. ૭. પ્રાકૃત ભાષાઓનું મિશ્રણ. ૮. સંસ્કૃત પ્રયોગો જ પ્રાકૃતમાં. ૯. પ્રાકૃતમાં ન વપરાતા કેટલાક સંસ્કૃત શબ્દો. ૧૦. કેટલાક વધારાના પ્રયોગો તથા રૂપો. ૧૧. એક વ્યંજનના ફેરફારના અપવાદો. ૧૨. સંયુક્ત તથા અન્ય વ્યંજનના ફેરફારના અપવાદો. ૧૩. * શબ્દના જુદા જુદા પ્રયોગો. ૧૪. કેટલાક પ્રાકૃત છંદો.
૩. અવ્યયો અને કેટલાક સર્વનામોના સ્વરો પાસે પાસે આવે,
ત્યારે પછી આવેલા શબ્દની શરૂઆતનો સ્વર લોપાય છે. ૪. પદથી પર વિનો મ લોપાય છે. અને વિનો રુ લોપાય છે, પરંતુ સ્વરથી પર હોય તો તિનો ત્તિ થાય છે.
૨. પ્રાકૃત ભાષાઓમાં જાતિઓનું લગભગ સંસ્કૃત જેવું ધારણ છે. (કોષ-૨) ૧. પડમ, સર તળ, એ શબ્દો પ્રાકૃતમાં નર જાતિમાં જ
વપરાય છે. રામ, ઉમર, 16 સિવાયના કોઈ પણ સંસ્કૃત નકારાન્ત
કારાન્ત શબ્દો નરજાતિમાં વપરાય છે. ૩. આંખ અર્થવાળા નામો તથા વચન વગેરે શબ્દો પોતાની
ખાસ જાતિ ઉપરાંત નરજાતિમાં છે. ગુન વગેરે નરજાતિના શબ્દો નાન્યતર જાતિમાં, અને
નાન્યતર જાતિના નરજાતિમાં વિકલ્પે વપરાય છે. ૫. રૂમર્ તથા ત્વના થયેલા રૂમ છેડાવાળા નામો પોતાની ખાસ જાતિ ઉપરાંત નારી જાતિમાં પણ છે.
વગેરે પોતાની જાતિ ઉપરાંત નારીજાતિમાં પણ છે.
૧. સમાસ નામધાતુ-અને તદ્ધિત પ્રયોગોમાં હૃસ્વ સ્વરને
બદલે દીર્થ સ્વર, અને દીર્ઘ સ્વરને બદલે હૃસ્વ સ્વર
મહાપુરુષોએ પોતાનાં પ્રવચનો કે ગ્રંથોમાં વાપરેલા અહિં બતાવેલા નિયમ વિરુદ્ધના પ્રયોગોને આવં પ્રાકૃત કહેવામાં આવે છે તે ? આ નિશાનીથી બતાવ્યા છે.
(કોષ. ૩)
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #177

३२७
૧. દેશ્ય પ્રાકૃત માટે વિસ્તારથી જાણવું હોય, તેમણે શ્રી
હેમચંદ્રાચાર્યકૃત દેશનામમાલા નામનો ગ્રંથ જોવો. તેમાં સંસ્કૃતના જેવા તથા સંસ્કૃત ઉપરથી બનેલા સિવાયના પ્રાકૃત શબ્દોનો સંગ્રહ છે. જે શબ્દો જુદા જુદા દેશોમાં વપરાતા અને નિયમથી સિદ્ધ ન થતા હોય તેવા છે. (કોષ. ૪.).
३२८ વગેરે ને લાગે, પરંતુ શૌરસેની વગેરેના નિયમો પ્રાકૃત વગેરેને ન લાગે. એવું સામાન્ય ધોરણ છે. ત્યારે તેમાં પણ અપવાદ જોવામાં આવે છે, એટલે કે-શૌરસેની વગેરેના કોઈ નિયમો પ્રાકૃત વગેરેને પણ લાગુ થતા જણાય છે,
એવી જ રીતે કાળના પ્રત્યયો પણ ફેરફારથી વપરાય છે. જેમકે :- વિણ આદેશ માગધી ભાષામાં થાય છે, છતાં પ્રાકૃતમાં
પણ વિદ્ર વગેરે રૂપો થાય છે. વિકૃ૩. કાળના પ્રત્યયોપચ્છ (વર્તમાન છતાં ભૂતમાં) જોતો હતો. આમાસ (વર્તમાન છતાં ભૂતમાં) બોલ્યો સોહીમ (ભૂત છતાં વર્તમાનમાં) સાંભળે છે, વગેરે.
સીધા સંસ્કૃત રૂપો પરથી થતા પ્રયોગો (કોષ. ૫)
૮.
બહુલ પ્રકારના ફેરફારો નીચે પ્રમાણે હોય છે. ૧. નિયમ ન લાગે ૨. નિયમ વિકલ્પ લાગે ૩. ન લાગતો હોય ને લાગે ૪. જુદું જ સ્વરૂપ થઈ જાય ૧. સુમન નરજાતિ ન થાય. ૩. ફિ નિ દિ ના ટુ નો વM |
૩ ને જ થયો. રસી-૫-૫ નો દ્દ ન થયો વિમો દિરઃ ૨. ૩-૩ નો ૩ વિકલ્પ થયો. ૪, નિષિદો નિ:દો.
fa-૩ દિ. ઇચ્છા વગરનો.
કેટલાક સંસ્કૃત અખંડ પ્રયોગો જ પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાય છે. જેમકે –સંસ્કૃત પ્રયોગ પ્રાકૃતરૂપ
निवारणाय निवारणस्स નિવારણ માટે उसि
છે, તેમ છાતીમાં शिरसि सिरे, सिरम्मि માથામાં
सिरे, सरम्मि તળાવમાં समुद्द समुद्द
દરિયો સમુદ્ર | भद्द
કલ્યાણ
सरसि
૧. પ્રાકૃત ભાષાઓમાં પરસ્પર જુદી જુદી ભાષાઓના પણ
નિયમો લાગુ થાય છે. સામાન્ય નિયમ એવો છે કેસામાન્ય પ્રાકૃત ભાષાના નિયમો અમુક ફેરફાર સાથે શૌરસેની ભાષામાં લાગુ થાય છે. શૌરસેનીના નિયમો અમુક ફેરફાર સાથે માગધીમાં લાગુ થાય છે. એ પ્રમાણે પિશાચી, ચૂલિકા, પિશાચી અને અપભ્રંશ ભાષા માટે સમજવું. તે ઉપરથી પ્રાકૃત ભાષાના નિયમો શૌરસેની
ભયંકર
ચન્દ્ર
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #178

३२९
३३० નિયમો ન લાગતાં જુદા જ અક્ષરો થાય છે. તે કોષ (૧૧) માં આપવામાં આવ્યો છે.
૧૨. તેવી જ રીતે ૧૫૧માં પેજ પર જોડાયેલા અક્ષરોનાં પરિવર્તનના જે નિયમો આપ્યા છે, તે કેટલાક શબ્દોમાં ન લાગતાં જે ખાસ ફેરફારો થાય છે, તે (૧૨) કોષમાં આપવામાં આવ્યા છે.
૧૩. શબ્દ ઉપરથી બનતા જુદા જુદા અવ્યયો, વિશેષણો નમૂના ખાતર (૧૩) કોષમાં આપવામાં આવ્યા છે.
૧૪.
છેલ્લે કેટલાક પ્રાકૃત છંદોનો વિચાર આપ્યો છે. કોષ ૨.
(મૂળ જાતિઓ.)
નીચેના સંસ્કૃત શબ્દો પ્રાકૃતમાં વપરાતા જ નથી. તેને બદલે તેના અર્થના બીજા શબ્દોથી કામ લેવું પડે છે. બદલે વપરાતો.
બદલે વપરાતો. कुशल प्रचेतस्
वरुण वाक्य उक्ति
विद्वस् बुध વાવતિ ગુરુ દેવગુરુ प्रोक्त प्रकथित विष्टरश्रवस् हरिद्र सोमसुत् सोमसोत
સોમરસ કાઢનાર વગેરે ઘણા છે. પરંતુ પ્રાકૃતમાં તો વપરાય છે.
૧૦. નિયમો વિરુદ્ધ કોઈ કોઈ શબ્દોના જુદા જુદા રૂપો થાય છે. જેમકે :૩ો [ના. સંબો. માં ] fથમ, થાઈ, [નો સÉ ] [fમ ને બદલે ] સ્થA | સ ન થયો ]
મત્ત [જૂ નો ક. ભૂ. કુ. ] સૂસ [ફેર એ. વ. માં ] ૩મૂડ [ ૩P નું રૂપ ] ફિલ્થ [સ્થા ત્રિ. પુ. એ.]. સ્વાતિ | [ બહુ. વ. માં - પાઠુ | [D. નો માવે ન ધાનિ | નો લોપ ન થયો ]. માવે' લાગે ]
પાવરૂ [ એક વ. માં પણ લોપ નાવે [D. નો ન લાગે ]
ન થયો ] નથg [મ નો [ ન થયો ] ZH{ [ કર્ત. પ્રયો.માં શું સુIT૩ [ મ ને બદલે આ થયો ]
આદેશ ] સિસમો | [દા નથી થયો ] દૈતૂ, [ કર્મ. પ્રયોગમાં પણ हसिहिमा ।
ઓ | ટ્રમ્ ન થયો ]
मरं
પાડમ ના. વ પ્રાકૃષ્પ સ૩ ના. શરઋતુ શરમ્ તન નાન્ય ન. સૂર્ય રામ ના.... માળા રામનું fસર નાન્ય, માથું શિરમ્ નટુ નાન્ય, આકાશ નમસ્ વન નાન્ય. વચન વિનુ ના. વિજળી વિદત્ત
ને નાન્ય. કુળ ન ઇન્દ્ર નાન્ય. છંદ, કડી ઇનસ્ માહર્પી નાન્ય. માહી વ્ય માથUT ના. વાસણ માં વન
વગેરે
ન ન. ગુણ રેવ ના દેવ વિવું નાન્ય. બિન્દુ, ટીપું રયન ન. તલવાર નવા મંડને નાન્ય. મંડળનો આગળ
નો ભાગ મUડના # ન. નખ ૧૬ જવવું ન. ઝાડ વૃક્ષ વગેરે અંત ન. ખોબો મત fપટ્ટ નાચ. પીઠ પૃષ્ઠ
ન. કુખ રાક્ષ વન ન. બળીરાજા દિન. ભંડાર નિધિ
૧૧.
કેટલાક શબ્દોમાં ૩૧મા પાઠમાં આપેલા અક્ષર પરિવર્તનના
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #179

३३१
३३२ अच्छि नान्य. ना. आप गरिम न. मोटाईगरिमन्
त्री.मे. भगवया [भगवता] भयवंतेण अक्षि महिम न. मोटाई महिमन्
५-६ मे. भगवओ [भगवतः] भगवंता-न्तस्स पण्ह न. प्रश्न प्रश्न धुत्तिमा न. धूतारा धूर्तत्व
१-२ . भगवं [भगवन्-भगवन्तं ]भगवन्तोचोरिअ नान्य. योश चौर्य વગેરે
भगवन्तं विहि न. विवि, ब्रह्मा विधि पिणिमा %a4j पिनत्व
१४ अरहा [अझै ] अरहो रस्सि न. राश, २ि९॥ रश्मि पुष्फिमा पुष्पyj पुष्यत्व
१ मघवं
[मघवा] मघवो गंठिन. 8 ग्रन्थि वगेरे વગેરે
उ. पंचहिं [पञ्चभिः ] पञ्चेहि उ. आर्षप्रयोगो
डियापहो
भू. उपु. मे. होत्था विहरित्था पहरित्था पहरीअ विमतिमओप्राकृत
होसी तो. विडयो विहरीअ पा२९५ ४२तो तो 1. १४ी मे ए थायछ समणे भयवं महावीरे श्रमणो-वीरो
भू. उपु.म. गच्छिसु गया [अगच्छन्] गच्छीअ
भू. उपु.. आहेसु भोल्या [आहुः] ४ . आए बागेछ मोक्खाए भोक्ष भाटे मुक्खस्स
वि. पु. सिया छोय [स्यात् ] अस्थि ७ . सि बंधारे बागेछ, ने पूर्वना
यरे [चरेत् ] चरेज्जइ સ્વર પર અનુસ્વાર લાગે છે देवंसि-देवे
भो [पठेत् ] पढेज्जइ कुच्छिसि कुक्खिम्मि
अच्छे छ [आछिन्दयात्] आछिन्दिज्जइ
भे? [ आभिन्द्यात् ] आभिन्दिज्जइ उ. न् नान्त नामने कम्मणा, कम्मुणा कम्मेण
अंसि हुंछु[अस्मि] हि स् सान्त नामनो सिरसा सिरेण
बेमि ई छु[ब्रविमि] ४-६ मे. नान्त नामने कम्मुणो
कम्मस्स
हन्तो૫ એક. નાત્ત નામને ___ कम्मणा कम्मुणो कम्मत्तो
त्व करेत्तए करित्तए ४२वाने [कर्तुम्] काउं ७. नान्त नामने कम्मणि कम्मम्मि
आहारित्तए भावाने [आहर्तुम् ] आहरेउं એક સાત્ત નામને मणसि मणम्मि
दलइत्तएवाने दातुं वगेरे दाउं १ थी . अमु नु असो [ असौ]
सं.भू. करित्तारीने अमू
काऊणं जहिताण छोडीन
जहिऊणं १बी मधु भगवन्तो [भगवन्तः] भयवंता
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof
पढे
अब्भे

Page #180

३३४
લઈને
सदृक्ष तथ्य क्रिया
સાચું
सारिक्ख तच्च किया हस्अ उभओकालं तिरिआ
आदाय
तिहुत्तं
उभयकाल तिर्यच कृत्वा संहृत्य
कट्टे
साटु
अभिवंदिआय वहिने गहाय संपेहाए
તપાસીને आयाए લઈને अव्ययतिखुत्तो त्रिकृत्त्वः अक्षर परिवर्तनमणोसिला मनःसिला મણશીલ सुमिणो स्वप्नः पच्छेकम्म पश्चात्कर्म પાછલું કર્મ सुहुमं, सुहमं सूक्ष्म બારીક
दुकूल વસ્ત્ર ची-वन्दण चैत्यवन्दन
ચૈત્યવંદન आउण्टण आकुञ्चन સંકોચ खासि कासित ઉધરસ ખાવી दुक्कड
दुष्कृत ખરાબ કામ सुकड सुकृत સારું કામ आहड
आहृत ખાધેલું अवहड अवहृत લીધેલું अहक्खायं यथाख्यात પ્રસિદ્ધ अहाजायं
यथाजात જન્મ પ્રમાણે दुवालसंगे द्वादशाङ्ग બાર અંગ इक्षु
શેરડી खीर
क्षीर
सारिच्छ
तच्छ ક્રિયા
किरिया
द्रह બન્ને વખત उहयकाल
तिरच्छि કરીને
किच्चा સંતરીને संहरिऊणं ४ ओष.
सत्तावीसंजोयण यंद्र वोद्रह
જુવાન करसी झसुर
તાંબુલ झलक्
ઝબકવું
ચાંપવું વગેરે
झल्लरि इल्लपुलिंद चिच्चि तुंगी खुड्डा
મસાણ
मणासिला सिविणो पच्छाकम्म सह दुअल चेइयवन्दण आउञ्चण कासि दुक्क सुक आहरिअ अवहरिअ जहक्खाय जहाजाय बारसंग
બકરી વિધિ
અગ્નિ રાત્રિ ખટકવું ધડકવું
સંસ્કૃત રૂપો પરથી ફેરફાર થઈને પ્રયોગો.
ભૂતકાળમાં अब्बवी अब्रवीत् ते बोल्यो अवोच अवोचत्ते बोल्यो अकासी अकार्षीत् तो थु अदक्खू अद्राक्षु तेभोसोयु अहू अभूत्ते तो अकरिस्सं अकार्षम् में यूं
વગેરે
इक्खु
छीर
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #181

३३५
३३६
ભવિષ્યકાળમાં.
गुज्झ नान्य. गुह्य छुईं
जन्न नान्य. जन्य उत्पन्न वार्नु भोक्खामो भक्ष्यामः अभे भाईशु
वज्ज नान्य. वयं त्यागयोग्य भिच्च न. भृत्य नो४२ वज्ज नान्य. वद्य योj
भज्जा ना. भार्या स्त्री भविस्सइ
તે થશે भविष्यति करिस्सइ करिष्यति तेशे
भव्व नान्य. भव्य सा
अज्ज न. आर्य पूज्य चरिस्सइ चरिष्यति તે ફરશે
अवज्ज नान्य. अवद्य भेडं पच्च नान्य. पाच्य राधा भविस्सामि
યોગ્ય ई थईश. वगैरे
वच्च नान्य. वाच्य बोलवू त्वर्थ हन्त.
241 हन्तो. लद्धं लब्धं का रोद्धं रोद्धं रोवा
लेहअन. लेखक सपना२ धणंजय न. धनञ्जय धन जोद्धं योद्धं वा कटुं कर्तुम् ४२वा वगेरे
परंतव न. परंतप बीने
જીતનાર
હેરાન કરનાર | ભૂત કૃદન્ત.
અવ્યય. गयं गतम् पयु भोच्चा भुक्त्वा पाईने
तत्तो त्वत्तः ताराथी वर्ग३ मयं मतम् मान्यु मत्ता मच्चा मत्त्वा भानीने
ओष ११. कडं कृतम् वन्दित्ता वन्दित्वा वांहीने
नो.
नो भ. हडं हृतम् राई गद्यु विष्पजहाय विप्रजहाय
सीभर | न.gीया शीकर
खप्पर न. ४५२ कर्पर मडं मृतम् भर्यु છોડી દઈને
सीअर | खील न. पीबो कील
કે નો મ जिअं जितम् छत्यु सोच्चा श्रुत्वा समिणीन
खुज्ज वि. दुषो कुब्ज
चंदिमा ना. मंद्रित चन्द्रिका तत्तं तप्तम् तप्यु. वगैरे सुत्ता सुप्त्वा सुईन
नो. सं५ भू. हन्तो.
नोक. हंता हत्वा ४ीने वगेरे
उवासग न. सेवा १२नार
पवट्ठ । न. पोंथे प्रकोष्ट आयाय आदाय बईन
उपासक વિધ્યર્થક કૃદન્ત गत्ता गच्चा गत्वा ४
एग सं. वि. में एक कज्ज नान्य. कार्यम् आम
मरगय नान्य. नीलम मरकत
नो. नच्चा ज्ञात्वा श्रीन किच्च नान्य. कृत्यम् आम
फलिह न. २६टि पत्थर
नोय. नच्चा नत्वा नभीन गेज्झ नान्य. ग्राह्यम् प्रह।
स्फटिक
चिलाय न.भीम किरात बुज्झा बुद्ध्वा एीने યોગ્ય
सीहर न. ४ीया शीकर D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
पउट्ठ
।

Page #182

३३७
३३८
मनो. संकला ना. सांग शृङ्खला गनो भ. भागिनी । ना. भागवाणी भामिनी | भागिनी ગ નો લ छाल न.परो छाग ગ નો લ सूहव न. भाग्यशाणी सुभग यनोट. आउंटण नान्य. संघीय
आकुञ्चन यनोय. पिसल्ल । न. पिशाय पिसाअ | पिशाच ચ નો સ. खसिअ । वि. उत२ ४३डं खइअ । खचित ४ नो. झडिल । न. ४ावाणु जडिल | जटिल टनोद. सयढ न. पाहुं शकट टनो. फलिह न. टि पत्थर फलहि
नो . अकोल न. झोनुंज
नो. पिहड | न. पाटो पिढर | पिठर
नी. वेलु । न.वांस वेणु । वेणु तनो यनेछ. चुच्छ । वि. छुच्छ । तुच्छ तना2. टसर न. ते तनुं ४५हुं त्रसर तनो 3. पडाया न. ५ पताका पडिमा ना. भूति प्रतिमा वेडिस । न. नेत२ वेअस | वेतस तनो. गब्भिण वि.गभांडुंगर्भित तनो २. सत्तरि ना. सित्ते२ सप्तति तनोब. अलसी ना. मगशी अतसी पलिल । वि.पोमावाणपलिअ । पाणु पलित
तनोव. पीवल । नान्य. पीत पीअल | पीतल तनो विहत्थि ना.वेत वितस्ति काहल | वि. नमj कायर । कातर थनोद. पढम वि. ५९j प्रथम पुढवी । ना. पृथ्वी पुहवी । पृथिवी थनी ५. पिधं । भव्य. हुई पिहं । पृथक् ६ नो. डंस न. उंज दंश डर । न. २, भय दर । दर धीप् । ५. सणाj दीप् । दीप ६नो २. बार सं.भारद्वादश तेरह सं. ते२ त्रयोदश करली ना. कदली हनो. दोहल । न. मिशीनी डोहल | ईच्छा दोहद
५नो. ओसढ । नान्य. ६वा ओसह | औषध नन ४. पहाविअ । नाम नाविअ | नापित ननोस. निंब । न. बीडो लिंब | निम्ब ५नोई. फणस न. ३समुंण पनस ૫ નો મ. आमेल । न. गुम्छो आवेड | आपीड ५ नो. बहुत्त वि. घg प्रभूत पनो म. भिसिणी ना. भलिनी बिसिनी બ નો મ ને ય. कमन्ध । न. ५४ कयन्ध । कबन्ध भनोद. विसढ । वि. भयं४२ विसम । विषम भनी. अहिवन्नु । न. अर्जुननो अहिमन्नु | पुत्र अभिमन्यु
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #183

३३९
३४०
भनोस. भसल । न.मभरो भमर । भ्रमर મ નો અનુનાસિક. जउँणा न. ४भुना नही यमुना ય નો આહ. कइवाह वि. 241 कतिपय यनो ४४. बिइज्ज वि.बीटुं द्वितीय उत्तरिज्ज । नान्यास उत्तरीअ । उत्तरीअ यनोत. तुम्ह सर्व तमे युष्मद् यनो. लट्ठि ना. बाडी यष्टि यन व. कइअव सं. 241 कतिपय यनो. छाही ना. ७iयो छाया २नो. पिहड न. पाटो पिउर पडायाण | नान्य. ५सा पल्लाण | पर्याण २नो . कणवीर न. २मुंज
करवीर
२ नो. इंगाल न. अंगारो अङ्गार चिलाअन. भील किरात थूल वि. हुं स्थूर निट्ठल । वि.न , निट्ठर | निय निष्ठुर सनी. णलाड । नान्य. पण णिलाड | ललाट णल । नान्य. पूछ लंगूल | लाल बनो२. थोर वि. आई स्थूल वनोम. भिब्भल । वि. विन्भल | गभरायेदु विहल । विह्वल थनोभ. सिमिण | नान्य. स्वप्नु सिविण | स्वप्न शनोछ. छावन. अय्यु शाव शनो दह । सं. ६श दस । दशन् पनी छ. छ सं. ७ षष्
पनो.
सनी. पाहाण | न. पत्थर
दिवह । न. हिवस पासाण | पाषाण
दिवस | दिवस
नो २. सनो छ.
उत्थार । न. सा छुहा ना. यूनो सुधा
उच्छाह | उत्साह
૧૨ કોષ. 5t, del, त्व ष्ट, नो. त, थ्यनो थ्य. मुत्त । भ. भू. किच्चि न. ना. यामकुं कृत्ति मुक्क । भूआयडुं मुक्त तच्च । वि. बराबर लुक्क । વિ. રોગી
तच्छ । तथ्य लुग्ग रुग्ग
स्थ, स्यनो७-७. माउक નાન્ય. સુંવાળપ
छइय | वि.ढडं माउत्तण । मृदुत्व
थइय । स्थगित डक । भ. भू.
छिहा ना. ४२छ। स्पृहा १ । १२येधुं दष्ट । निज्छिह । वि.छ। ६।, स्त, स्थ, ६ नो इम, ५. निप्पिह । २र्नु निस्पृह तिक्ख । वि.तीj. न्य नो ४०४-38. तिण्ह | तिक्ष्ण
अहिमज्जु । ન, થાંભલો अहिमञ्जु । न. अभिमन्यु थंभ । स्तम्भ
अहिमन्नु । खाणुन. महाहवा
न्यना . खण्णु | ( । स्थाणु
इज्झा . मग इन्थ् खोडअन.नार स्फोटक चिनो ज्यु. 5d, नो 21-ङ्ग
विञ्चुअ । न.पछी वि. रातुं, विछिअ । वृश्चिक मासात रक्त त, थ, स्तनो है. નાન્ય. દાણ
पट्टण नान्य. 412 पत्तन सुक्क शुक्ल
खंभ
।
संग
।
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #184

३४१
३४२
कवट्टिअ वि. पीआयेधुं
कदर्थित पल्ट भ. भू. पोटायेधुं
पर्यस्त थ, स्त, स्थनो 8-6. अट्ठ । न.धन अत्थ । अर्थ ठीण । વિ. થીણું
स्त्यान थिण्ण विसंठुल वि. गभरायेहूं,
रायेदु विसंस्थुल अट्ठि नान्य. डाई अस्थि
न्त, ६, ज्य, स. नो
९८,९७, ए. वेण्ट । नान्य. टीयु विण्ट | वृन्त वोण्ट कण्डलिआ ना. गु। कन्दरिका पण्णरह सं. वि. ५४२ पञ्चदशन् दिण्ण .भू. आपडं दत्त मज्झण्ण | न. पार मज्झण्ह । मध्याह्न स, म, नो स्थ. उत्थार न. उत्साह अज्झत्थ भव्य. मात्मामां अज्झप्प | अध्यात्मन्
थीण
भिष्फ न. भिष्म भय । नान्य.२५ भस्स । भस्मन् g, म, श्भनोभ, मन, म. उभं । 8. वि. थु, भुं उद्धं | उर्ध्वम् अंब नान्य. ३री आम्र तंब नान्य. तनु ताम्र कम्भार । न. रिभर कम्हार | नामनो देश बम्भण । न. ग्राम बम्हण સ્પ નો સ્ટ, वणस्सइ न. वनस्पति बहस्सइ बहप्फइ | न.डस्पति बुहप्फड़ क्ष,५,र्थ, , , प्य, म, नो. दाहिण । वि. मj दक्खिण | दक्षिण दुह नान्याहुः दुक्ख तूह नान्य. तीर्थ तित्थ दीह । वि. सij दिग्ध । दीर्घ
काहावण न. पैसो कार्षापण बाह नान्य. मांसुं बाष्प बाप्फ न. २भी, धामा कोहण्डी ना. ओणु कुष्माण्ड અન્ય વ્યંજનનો લોપ जम्म न. ४न्म जन्मन् नारी जतिभा मा, २१, , सा सरिआ ना. नही सरित् संपआ ना. संपत्ति संपद् गिरा ना. वासी गिर् धुरा ना. धोसरी धुर् पुरा ना. श२ पुर् छुहाना. भूप क्षुध दिसा ना. हिशा दिश पाउसा ना. वर्धातु प्रावृष् अच्छरसा | ना. अप्सरा अच्छा | अप्सरस् बाहा ना. बाहु । न.हाथ बाहु सरअन. श२६ऋतु शरद् भिसअन.वैध भिषक् दीहाउस | न. ना आयुष्यदीहाउ | वाणु दीर्घायुष धणुह | नान्य. धनुष
गड्ड न. पाडो गर्त गड्डह । न. गडी गद्दह | गर्दभ र्ध, , २५, ५ नो ४-८. अड्ड । वि. मधु अद्ध । अर्ध वुड्ड । ४. भू. पहुं विद्ध | वृद्ध दड्ड इ. भू.पणेधुं दग्ध ठड्ड. भू. स्थिर स्तब्ध मुंढ । न. भा) मुद्ध | मूर्धन्
आलिद्ध . भू. भेटे आश्लिष्ट न्य, नोन्त, न्य. मन्तु | न.५ मन्नु । मन्यु चिन्ध | नान्य. निशानी
चिह्न
चिह इन्ध
।
नो
५, ६,६.
भ, भ, स्म अप्प । अत्त ।
आत्मा
धणु
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #185

३४३
નાન્ય.
વિ.
एगीभाव एगीकरण एगधुरीण एगयर एगयम एगदा एगहा एगविह सड़ एगउण एगत्थ
કોષ ૧૩
એક થવું એક કરવું અગ્રેસર બેમાંથી એક ઘણાંમાંથી એક એકવાર એક પ્રકારે એક પ્રકારનું એક વાર એક ગણું એક ઠેકાણે
एकीभाव एकीकरण एकधुरीण एकतर एकतम एकदा एकधा एकविध सकृत् एकगुण एकत्र एकाकिन् एकैक एकान्तर एकता एकत्व
અવ્ય
एगागि
એકલું
4P P4333 2223P3P43 PPP -
३४४ (૧૪) છંદ વિચાર
યમ (અહીં કેટલાક પ્રાકૃત છંદોની રીતો જે | આપવામાં આવે છે. તથા અનેક પ્રકારના વિશેષ પ્રાકૃત છંદો નણવા માટે પ્રાકૃત ' ભા | જ પિંગલ સૂત્રો જોવાં) છંદમાં ગુરુ અને લઘુ અક્ષરોની ખાસ જરૂર પડે છે. ગુરુ-દીર્થસ્વર કે તે સાથેનો કોઈપણ વ્યંજન, તથા અનુસ્વાર, વિસર્ગ કે
જોડાયેલો અક્ષર જેની પછી આવેલો હોય, તેવા હૃસ્વ સ્વર કે તે સાથેનો વ્યંજન ગુરુ અક્ષર કહેવાય છે. [5] ગુરુની નિશાની.
ગુરુની માત્રા બે. લઘુહૂર્વ સ્વર કે તે સાથેનો વ્યંજન લઘુ અક્ષર કહેવાય છે. [1] લઘુની
- નિશાની. લઘુની માત્રા એક. પૂર્વાધ-ઉત્તરાર્ધ-કવિતાનો આગલો અરધો ભાગ પૂર્વાર્ધ. પાછલો અરધો
ભાગ ઉત્તરાર્ધ. પાદ—કવિતાના એક ભાગને પાદ કહે છે. યતિ–કવિતામાં જે ઠેકાણે વિસામો લેવાનો હોય, તેને યતિ કહે છે. ગણ-કવિતામાં ત્રણ ત્રણ અક્ષરોના ગણ હોય છે. ગુરુ અને લઘુ એલરોની મેળવણીથી આઠ ગણો થાય છે.
મા તા રા જ ભા ન સ ય માં તા રા
હુ ટુ ડુ
મ ગણ તા રા જ
હુ દુાં
ત ગણ રા જ ભા
| ૬
ભ ગણ Tો
ન ગણ
Tોડ થ મા તા
T; ;
एगेग एगांतर एगआ एगत्तण एगिमा एगसो एग्ग एग्गज्झं
एकत्व
એક એક એક પછી એક
એકપણું નાન્ય.
એકપણું ના.
એકપણું અવ્ય. એકવાર નાન્ય.
એકપણું અવ્ય. એક પ્રકાર ન. બહુ વ. કેટલાક
અનેક, ઘણાં એક જ એકાંત
એક ઓછું અવ્ય. એક તરફથી
एगे
૨ ગુણ
एकशः ऐक्य ऐकध्यम् एके अनेक एकक एकान्त एकोन एकतः
अणेग एग एगंत एगूण
જ ગણ
માં ન સ ય
નાચે.
સ
માં
સ ગણ
ય ગણ
एगओ
D: mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #186

३४५ ખુલાસો-આ ગણો અક્ષરમેળના છંદોમાં વપરાય છે. ક-ચ-ર-ત-૫-ગણ-બે-ત્રણ ચાર-પાંચ અને છ માત્રાના બીજા પાંચ ગણ પણ
વપરાય છે. તે દરેકના અનુક્રમે લઘુ તથા ગુરુની મેળવણીથી ૨૩-૫-૮-૧૩ ભેદો થાય છે. કે ગણ= 5, Il. ચ ગણ= , , III, ૮ ગણ-ફક, || ડ, I ડાં, , llll. ત ગણ=Iકડ, ડોડ, //iડ, ફડો, liડાં, ડો, ડોll, IIIII. પ ગણ-ફડડ, lડડ, ફોડ, કુડા, ડોડો, ફિાંડ, ડિડો, ડોll,
IISII, III, IIIIS, SIIII, III. ખુલાસો-આ ગણો માત્રા મેળના છંદોમાં ખાસ વપરાય છે.
કેટલાક છંદોની વ્યાખ્યાઓ :ગાથાપૂર્વાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધ-૭ ટ ગણ. અને ૧ ગુરુ. ૩ી માત્રા પૂર્વાર્ધ–૧-૩-૫-૭મા 2 ગણમાં જ ગણ ન હોવો જોઈએ.
- છઠ્ઠો ટ ગણ મધ્યમાં કે ગણ વાળો જોઈએ. ઉત્તરાર્ધ—પાંચ ટે ગણ, છઠ્ઠો લઘુ ૮ ગણ, સાતમો ટ ગણ-ગુરુ. પૂર્વાર્ધ– ઢા ૮ ગણમાં બીજા લઘુની પહેલાં યતિ.
સાતમા ૮ ગણમાં પહેલા લઘુની પહેલાં યતિ. ઉત્તરાર્ધ—પાંચમા ૮ ગણમાં પહેલા લઘુની પહેલાં યતિ. શ્લોક-૪ પાદ. ૮ અક્ષર.
દરેકમાં ૫ મો અક્ષર લઘુ
૨-૪માં સાતમો લઘુ, અને ૬ કો ગુરુ માગધિકા-૪ પાદ. ૧૪-૧૬ માત્રા. ૧-૩માં- ૮ ગણ.
ધુ. પણ, લઘુ ગણ–૧૪, ૨-૪માં-૧ ૫ ગણ, ૧ ટે ગણ. લઘુ. કગણ, લઘુ કગણ-૧૬, આલિંગનક-૪ પાદ. ૨૪, ૨૪, ૨૪, ૨૪.
૨ લઘુ અને ૧ ગુરુવાળા ૬ ૮ ગણ.
३४६ ૧ લા અને ૩ જા નો, તથા ૨ જ અને ૪ થા નો ચમક
(અંત્યવ્યંજનોનો મેળ) હોવો જોઈએ. સંગતક-૪ પાદ, ૨૨, ૨૨, ૨૨, ૨૫, અનુપ્રાસ સહિત.
૧-૨-૩. ૪ લઘુ તે ગણ, ૧ ગુરુ, = ૨૨-૨૨-૨૨. ૪- ૨ લઘુ ત ગણ, ૨ ટ ગણ, ૧ લઘુ ત ગણ, ૧
ગુરુ, = ૨૫. ૧લો વેષ્ટક–૧૭૭ માત્રા—
૧ તે ગણ, ૧ ૨ ગણ, ૧ ૨ ગણ, ૧ ત ગણે ૨ ૮ ગણે, ૨ તે ગણ, ૧ ૫ ગણ, ૪ ૮ ગણે. ૧ તે ગણે, ૧ ૨ ગણ, ૩ ત ગણ, ૧ ગુરુ ૧ લધુ. ૨ ચ ગણ, ૧ ૮ ગણ, ૪ ચ ગણ, ૧ ૮ ગણ, ૨ ૨ ગણ, ૧ ત ગુણ. ૩ ૨ ગણે, ૧૧ ૮ ગણ.
૧ ગુર. રાસાલુબ્ધક-૪ પાદ. ૧૧, ૧૫, ૧૨, ૧૫, મોત્રી.
૧-૨ ૮ ગણ, ૧ લધુ, ૧ લધુ, ૧ ગુરુ, ૧૧ ૨-૩ ટે ગણ, ૧ લધુ, ૧ ગુરુ, ૩-૩ ૮ ગણે
૪-૩ ૮ ગણ. લઘુ ગુરુ. ૨ જો વેષ્ટક માત્ર ૧૮૯ કુલ
૧ ૫ ગણ, ૨ ત ગણ, ૧ લધુ, ૧ ગુરુ, ૬ ૮ ગણે, ૨ ગુરુ, ૭ ૮ ગણ, ૧ લધુ, ૧ ગુરુ, ૧ ૫ ગણ, ૨ ટ ગણ, ૧ ત ગણ, ૧ ૨ ગણ, ૧ ગુરુ, ૯ ૮ ગણ ૨ લઘુ, ૧ ગુર, ૪ ટ ગણ, ૨ ગુરુ, ૨ ૮
ગણ, ૧ ૨ ગણ, ૩ ગુરુવાળા ૮ ગણ, ૨ લઘુ, ૧ ગુરુ. રાસાનંદિતક–જ પાદ. ૧૨, ૧૨, ૧૧, ૧૦ માત્રી.
૧-૨-૨ ટે ગણ, ૨ લધુ, ૧ ગુરુ ૩-૨ ૮ ગણ, ૧ લઘુ ૧ ગુરુ, ૪-૨ ૮ ગણ, ૧ ગુરુ
* ૧૫
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #187

३४७
३४८
૧ લો નારાચક–૩૦, ૨૭, ૨૭, ૪૦ માત્રા-કુલ ૧૨૪.
૧-૯ ગુરુ લઘુ રૂપ ચ ગણ, ૧ ન ગણ, ૨-૮ એ ગર્ણ, ૧ ન ગણ. ૩-૮ ચ ગણ, ૧ ન ગણ .
૪-૧૦ ૨ ગણ, ૧ ન ગણ, ૧ ૨ ગણે, ૨ ગુરુ. સોપાનક-૪ પાદ. ૧૬ અક્ષર. ૨૨-૨૨-૨૨-૨૨ માત્રા.
બે લઘુવાળા. પ ત્રણ અને ૧ ગુરુ. ચિત્રલેખા-૪ પાદ, ૨૬-૨૬-૩૦-૨૭ માત્રા. ૧-૨–૧ તગણ, ૧ ટૅગણ, ૧ તગણ, ૨ ગણ, ૨ લઘુ,
૧ ગુર. ૨૬-૨૬ ૩–૧ ગણ, ૧ ટગણ, ૧ ગણો, ૩ ગણે, ૨ લઘુ,
૧ ગુર-30 ૪–૧ તગણ, ૧ ત્રણ, ૧ તગણ, ૨ ગણ, ૧ ચગણ.
૧ ગુરુ-૨૭ કુસુમલતા-૪ પાદ, ૧૬-૧૮-૧૨-૧૮
૧-૩-૬ લઘુ માત્રા | ૧૨ ગણને ૮ લઘુમાં એકાદ ગુરુ, ૨-૪-૮ લઘુ માત્રા |૧ ય ગણ | હોય તો પણ ચાલશે (૪ લઘુ, ૧ ગુરુ ૨ લઘુ).
| (ઔપછંદસિકછંદ:) ભુજંગપરિરિગિત૪ પાદ. ૧૨-૧૪, ૧૨-૧૪
૧-૩-૧ ગણ, ૧ ત્રણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ-૧૨-૧૨,
૨-૪-૧ ગણે. ૧ ટૅગણે, ૨ લધુ, ૧ ગુરુ ૧૪-૧૪ ખિધતક—(વંશપત્રપતિત) ૪-પાદ ૧૭ અક્ષર, ૧૦મે યતિ.
અંત્યઅક્ષરમાં યમક. ૧ ભગણ, ૧ ગણ, ૧ નગણ, ૧ આંગણ, ૧ ગણ ૧ લઘુ ૧ ગુરુ. ૧-૨-૩ ૪ ગણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ=૧૯. ૪–૧ ટગણ, ૨ તગણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ. ૧૭
કિસલયમાલા-૪ પાદ. ૨૭, ૨૭, ૨૭, ૨૭, માત્રા.
૫ ૮ ગણ, ૧ જગણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ. ૨૭. સુમુખ-૪ પાદ, ૧૩, ૧૩, ૧૩, ૧૩. માત્રા.
૧-૨ લઘુવાળા ગણ, ૧ ટગણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ. ૧૩ ૨—૨ તગણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ, ૩–૧ ગણ, ૧ ટૅગણ, ૧ લઘુ ૧ ગુરુ. ૧૩
૪-૨ ચાણ, ૧ ટહ્મણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ. વિઘુદ્ધિલસિત–૪ પાદ, ૮, ૮, ૮, ૮.
૨ લધુ, ૧ ગુરુ, ૨ લઘુ, ૧ ગુરુ-૮. ૩ જો વેષ્ટક—૭૬ માત્ર. ૩૫, ૪૧,
૨ ગણ, ૪ ગણ, ૧ ગણ, ૧ ટેગણ, ૪ ગણ ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ
૧ ગણ, ૨ ટૅગણ, ૨ ગુરુ. રત્નમાલા-૪ પાદ, ૩૨, ૩૨, ૩૨, ૩૨. માત્રી.
૧–૧ ટૅગણ, ૨ ગુરુ, ચાર વખત-૩૨
૧-૨-૩–૭ ગણ, ૨ ગુરુ-૩૨. ૧ ક્ષિપ્તક-૪ પાદ. ૧૬, ૧૬, ૧૬, ૧૬.
૧ ગણે, ૨ ગણ, ૧ ગુરુ. રજો શિક્ષક— ૪ પાદ, ૧૬, ૧૬, ૧૬, ૧૨, (રથોદ્ધતા)
૧ ગણ, ૧ mણ, ૧ ગણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ. દીપક-૪ પાદ, ૧૬, ૧૬, ૧૬, ૧૬, માત્રા
યમુકમય પહેલો ક્ષિપ્તક તેજ દીપક, મંડિલ પણ નામ છે. ચિત્રાલરા-૪ પાદ, યમકવાળા, ૨૪, ૨૬, ૨૬, ૨૪.
૧-૪-૫ ટગણ, ૨ ગુરુ.
૨-૩-૬ ટગણ, ૧ ગુરુ. ૨ જો નારાચક–
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #188

३४९
૧૧ ગણ, ૧ ગુરુ, ૧૪ ગણ, ૧ ગણે ૧૬ ગણ.
૧ ગણ, ૩ ચગણ. નન્દિતક– ૪ પાદ. ૧૦, ૧૦, ૧૦, ૧૦,
૨ લધુ, ૧ ગુરુ, ૨ લઘુ, ૧ ગુરુ, ૧ ગુરુ. ભાસુરક સારાયતિ, અને અનુપ્રાસવાળો છંદ–૧૦૪ માત્રા.
૧ તાણ, ૧ ગણ. ૧ તગણ, ૧ ટગણ, ૧ તગણ. ૧ મણ, ૧ તગણ, ૧ ટૅગણ, ૧ ગુરુ, ૧ ગર્ણ, ૧ ગણ, ૧ ગુરુ,
૧૨ શણ. ૩ જો નારાચક–
૧૩ ચગણ, ૧ ગણ, ૯ ગણ, ૧ નગણ, ૩૦ ચગણ, ૧ ગુરુ.
૧૮ ગણ. ૨ જો લલિતક-૪ પાદ. ૨૧, ૨૧, ૨૧, ૨૧,
૧ ચગણ, ૪ ટૅગણ, ૧ ગુરુ, વાનવાસિક-૪ પાદ. ૧૬, ૧૬, ૧૬, ૧૬.
૪ ગણ, ૯ મી ૧૨ મી લઘુ દરેકમાં. અપરાન્તિકા-૪ પાદ. ૧૬, ૧૬, ૧૬, ૧૬,
૮ માત્રી, ૧. રંગણ, ૧ લઘુ, ૧ ગુરુ.
३५० T ના. સેવા (ઓલગડી) થાય નાન્ય, ચોકીનું થાણું. +મત નાન્ય. પાણીનો મેલ. િન. બ્રાહ્મણ દિન. સાર ન. લાપસી, કંસાર. વિર૩ નહાથી ન. કુતરો.
નિરાર [૪] ક્રિ. વિ. મહેનત કુદી ના. કુતરી.
વિના. #ોટ્ટ | ન. કિલ્લો.
પ૩ર વિ. ઘણું પ્રવુર. कुट्ट
પસ્થિવ ન. રાજા પાથd. વૃદ્ ધા. રોકાવું, ખંચાવું. પર્વઃ ધા. પોઢવું વૃદ્ધ વિ. ઘણું.
પત્ત વિ. પ્રમાદી પ્રમત્ત વેકાનુગ વિ. નબળું.
પાડવ+જ્ઞાનય નાન્ય, પાયખાનું રવો ના. દાસી.
पायुक्षालन રોસન વિ. બહાર નીકળેલા મધવ ન. ઇન્દ્ર મધવન - દાંતવાળું.
મામ અવ્ય સખિનું આમંત્રણ ગુનિયા ના. ગોળી, ત્રિ માદUT ન. બ્રાહ્મણ નોન ન. સવાર.
સન્ ધા. રોષ કરવો રુમ્ મિ9ત ન. કાદવ.
નેમ ધા. રુચવું કર્યું ટક્ષરી ના ધક્કા ધક્કો, ટકોરો. वितह वि.सृहुं वितथ ટાર ન. ટારડો ઘોડો.
સન્માવે ન. ખરી વાત સાવ ટાર નાન્ય. ટારડાપણું.
સમોસ ધા. ખસવું તરી [] ના. હોડી.
સ+અપ+y તાનપુટ [૪] નાન્ય. ઝેર. સત્યય વિ. સમજુ સહૃથ તિથિ વિ. તૃષાતુર તૂષિત થિ વિ. લીલું તિ
[બ્રાહ્મણ પછી ૧૨ મા કોષમાં નીચે પ્રમાણે વાંચો...] ર્ય, હિં, ત્ર નો ૨
ડ, ર્ય નો લ-લ્લા વાર નાન્ય, બ્રહ્મચર્ય
હત્ની ના. કોહલી રસાર ન. વસુદેવ વગેરે દશ ઢોદી વોરા યાદવો. શાર્દ
સો ૩૩ નાન્ય. સુંવાળપ ધારી ના. ધાઈમાતા ધાત્રી.
सौकुमार्य.
કોષ.
આમાં કેટલાક દેશ્ય શબ્દો વધારે છે. ૩ વાવ નાન્ય. વાર્તા - વિકિછે વિ. દવા ન થાય ख्यानक
તેવું . એડવડVT નાન્ય. અડવું,
ત્તિવ ના. ઉત્તરવડ. અટકવું.
સહુ વિ. ઉલી ગયેલું. આદુ વિ. આડું.
છત્તમા ના. સામ્રાજય મUાથ ન. અનીતિ મનથ
एकच्छत्रता. પશુમન ન. પાછળ પાછળ
મfuઝ વિ. ઓપેલ, ઉજાળેલા જવું અનુમાન.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #189

३५१
પ્રાકૃત વાક્યો.
पमत्तस्स सव्वओ भयं, अप्पमत्तस्स न कुत्तो वि भयं. किं वा सच्चमसच्चं पच्चक्खमसच्चवाइणो ? दुह-जलहि-निवडियाणं धुवं पवहणं सुवयणं पि. नन्नहा संतभासिअं. अविगिच्छो मुसा - दोसो. पच्चक्खे वि य दिट्ठे जुत्ताजुत्तं वियारिज्जा. महाकज्जे वि अज्जो वि वितहं न वाहरे. तुरया व परिस्ता अडवडणं काउमारद्धा. सो कोहाडओ अड्डो आवडिओ.
एवं चिन्तयन्ती अणुमग्गेणेव चलिआ हं. फोडे बिरालो लोलयाए सारं वि उत्तिरिविडिं. उल्लूहं च नलवणं हरियं जायं. निव-मउडोप्पिय-पय-णहो चक्कवट्टी तित्थ यरं पणमइ. करेउ देवो पसायं मम ओलग्गाए.
ता करेऊण कंसारं तालपुटसंजुयं चेगं विस- मोयगं गोसे उवणेमि एयाणं.
कुक्केहि कुक्कीहि य वुक्कअंते.
दिज्जंति कवाडाईं, कोट्टावरि भडा ठविज्जन्ति.
ता गच्छ तुरियं तुरियं, तुरयं मा खंच, मुंच मुक्लयं. अइ सिक्खिओ वि न मुअइ अणयं टारव्व टारतं. खद्धे भवदुक्खजले तरड़ विणा नेव सुगुरुतरं. " भयाणया अडवि" त्ति निवट्टाई थाणयाई
३५२
जाव राया पवड्डड़, ताव कहेहि किंचि अक्खाणयं. ठाइ चेव एसो पाउक्खालयम्मि रयणीए. रयणीए पाउक्खालय-निमित्तमुट्ठिओ. निय-पियरं भणसु, तुमं मोक्कलड़ जेण सिग्धं पि. पुरत्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहं अंसि. वोद्रह- द्रहम्मि पडिआ. हयं नाणं किया-हीणं. हुं निल्लज्ज ! समोसर, हु साहसु सब्भावं. ऊ किं मए भणियं ? ऊ कह मुणिआ अहयं ? अज्ज म्मि हासिआ मामि ! तेण रुसिउं सक्कं. सूसइरे गाम - चिक्खिलो. न मरं.
जं जं ते रोइत्था, तं तं करेमि सा उन्दिरं हम्म. हासाविओ जणो सामलीए. देविंदो इणमब्बवी. सव्वाण वि पत्थिवाण एस मही. तेण लहेज्ज. अह णे हियएण हसड़ मारुअ-तणओ. अप्पहियं कायव्वं. अहो धम्मेगच्छत्तया ! उवज्जन्ते कइ - हियय- सायरे कव्व रयणाई. लोगस्सुज्जोयगरा जिणा वन्दिआ.
जं किं चि मज्झ विणय-परिहीणं
सुहुमं वा बायरं वा, तुब्भे जाणह, अहं न याणामि. सिरसा मणसा मत्थएण वन्दामि.
हं हियो होज्ज, तुमं सुवे होज्ज, सा अहुणा होज्ज, तव कल्लाणं होज्ज, पुव्वम्मि काले कंस- निवो होज्ज.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #190

३५४ परि सि टुं-१
मङ्गलं
३५३ मणसि काउं गुलियं खाइ. पुच्छिसु समण-माहणा. बारमई नयरी होत्था. कम्मुणा बंभणो होइ, कम्मुणा होइ खत्तिओ. चउवीसं वि जिणवरा तित्थयरा मे पसीयन्तु । ताला जाअंति गुणा जाला ते स-हिएहिं घेप्पन्ति । रवि-किरणाणुग्गहिआई हुंति क-मलाई कमलाई ॥ रे ! खेआलुअ ! खोसल ! इमाण खोट्टीण मज्झमावडिओ। छुट्टिस्ससि कह व तुम अकुट्टिओ टक्कराहि फुडं ॥ झल्लरि-पउरे गामे इल्ल-पुलिंदाण सुव्वए सहो । तह सज्जिज्जइ चिच्ची सुहेण जह वोलए तुंगी ॥ गुरु-लहुअ-पयत्थाणं तग्गुणमुल्लं हवइ सव्वेसि । छुहिअ-तिसिआण भोज्जं जल-पाणं तं अमुलं खु ॥ अत्थालोअण-तरला इयर-कईणं भमन्ति बुद्धीओ । अत्थच्चेअ निरारम्भमेन्ति हिअअं कईन्दाणं ॥ भोच्चा सयलं पिच्छि, विज्जं बुज्झा, अणण्णय-ग्गामिचइऊण, तवं काउं सन्ती पत्तो सिवं परमं ॥
नमो विणय-पणय-सुरिंद-विंद-वन्दिय-'कमार-विदाणं अरहंताणं. नमो परिसुद्ध-नाण-दंसण-समिद्धाणं सिद्धाणं. नमो जिण-पणीय-ऽऽयार-विहि-वियक्खणाणं आयरियाणं. नमो सीस-गण-परम-सुय-संपय-ऽज्झावयाणं उवज्झायाणं. नमो सिद्धि-वसहि-गमण-कारण-जोग-साहगाणं साहूणं. जय ! जंतु-कप्प-पावय ! चन्दा-ऽऽयव ! राग-पंकय-वणस्स । सयल-मुणि-गाम-गामणी ! तिलोअ-चूडा-मणि ! नमो ते ॥१॥ कल्लाण-कन्दं पढम जिणिदं, संति तओ नेमिजिणं मुणिर्द, । पासं पयासं सु-गुणिक्क-ठाणं भत्तीइ वन्दे सिरि-बद्धमाणं ॥१॥ अपार-संसार-समुद्द-पारं पत्ता सिवं दिन्तु सु-इक्क-ठाणं । सव्वे जिणिदा सुरविंदा-वंदा कल्लाण-वल्लीण विसाल-कंदा ॥२॥ निव्वाण-मग्गे वर-जाण-कप्पं पणासिया-ऽसेस-कुवाइ-'दप्पं । मयं जिणाणं सरणं बुहाणं नमामि णिच्चं ति-जगप्पहाणं ॥३॥ 'कुन्दिन्दु-गो-क्खीर-तुसार-वना सरोज-हत्था कमले णिसन्ना । वाएसिरी पुत्थय-वग्ग-हत्था सुहाय सा अम्ह सया पसत्था ॥४॥ जेण विणा लोगस्स वि ववहारो सव्वहा ण णिव्वडइ । तस्स भुवणेक्कगुरुणो णमो अणेगन्तवायस्स' ॥१॥
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #191

३५५ परि सि टुं-२
पाइय-भासा-गुणाई
३५६ १"उज्झउ सक्कय-कव्वं सक्कय-कव्वं च निम्मियं जेण । वंस-हरं व पलित्तं तडयतट्टत्तणं कुणइ ॥१०॥ पाइय-कव्वम्मि रसो जो जायइ तह व छेय-भणिएहिं । उययस्स उ वासिय-सीयलस्स८ तितिं न वच्चामो ॥११।। ललिए महुर-क्खरए जुवई-जण-वल्लहे स-सिंगारे । संते पाइय-कव्वे को सक्कइ "सक्कयं पढिउं ॥१२॥
परि सि टुं-३
गाहा-सत्तसईए गाहाओ.
अह पाइआर्हि भासाहि संसयं बहुलं आरसिं तं तं । अवहरमाणं सिरि-वद्धमाण-सामि नमसामो ॥१॥ सयलाओ इमं वाया विसंति, एत्तो य ऐति वायाओ । एंति समुदं चिय, ऐति सायराओ च्चिय जलाई ॥२॥ अमियं पाउअ-कव्वं पढिउं सोउं च जे ण जाणंति । कामस्स तत्त-तत्ति कुणंति, ते कह ण लज्जंति ? ॥३॥ 'उम्मिल्लइ लायण्णं पयय-च्छायाए सक्कय-पयाणं । सक्कय-सकारुक्करिसणेण पययस्स वि पहावो ॥४॥ णवमत्थ-दसणं संनिवेस-सिसिराओ बंध-रिद्धिओ । अविरलमिणमो' आ-भवण-बंधमिह णवर पययम्मि ॥५॥ हरिस-विसेसो वियसावयो य "मउलावयो य अच्छीण । इह 'बहि-हुत्तो अंतो-''मुहो य हिययस्स विष्फुरइ३ ॥६॥ १"परुसो सक्कय-बन्धो, पाउअ-बंधो वि होइ सुउमारो, । पुरिस-महिलाणं जेत्तिअमिहंतरं तेत्तिअमिमाणं ॥७॥ सक्कय-कव्वस्सऽत्थं जेण न याणंति मंद-बुद्धीया । सव्वाण वि सुह-बोहं तेणेमं पाययं रइयं ॥८|| गुढ-उत्थ-देसि-रहिअं सुललिय-वन्नेहिं विरइयं रम्मं । पायय-कव्वं लोए कस्स न हिययं सुहावेइ? ||९||
मरगय-सूई-विद्धं मोत्तियं पिअइ आयय-ग्गीवो । मोरो पाउस-याले तणग्ग-लग्गं उअअ-बिन्दुं ॥१॥ अलिअ-कुविपि कय-मंतुअंव में जेसु सुहय ! "अणुणेन्तो । ताण दिअहाण "हरणे रुआमि, ण उणो अहं कुविआ ॥२॥ झंझा-वाउत्तिण-घर-विवर- पलोद्त-सलिल-धाराहि । "कुड़-लिहिओहि-दिअहं रक्खइ अज्जा कर-यलेहि ।।३।। "अज्जं गओ"त्ति, "अज्जं गओ"त्ति, "अज्जं गओ"त्ति गणिरीए । पढमव्विअ दिअहद्धे कुड्डो लेहार्हि चित्तलिओ ॥४॥ तह मेहागम-संसि-आगमणाणं पईण मुद्धाओ । मग्गमवलोयमाणीओ रणिअइ पाउसिय-दइआओ ॥५॥ सो णत्थि एत्थ गामे, जो एयं “महमहंत-लायण्णं । तरुणाण हियय-"लूर्डि परिसक्कंति निवारेइ ॥६॥
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #192

३५७
परिसि ट्ठे-४
सुभासिआई
अणागयमपस्संता 'पच्चुपन्न- गवेसगा । ते पच्छा परितप्पंति खीणे आउम्मि जोव्वणे ॥ १ ॥
धन्ना बहिरंधरआ तच्चिअ जीअंति माणुसे लोए ।
ण सुगंति खल-वयणं खलाण 'अद्धि न पेक्खन्ति ||२||
नाराय* ! निरक्खर ! लोहवन्त ! दोमुह ! य तुज्झ किं भणिमो ? | गुञ्जाए समं कणगं तोलन्तो कह न लज्जेसि ? ॥३॥
उहो त्ति समत्थिज्जइ दाहेण सरोरुहाण हेमंतो । चरिएहि णज्जइ जणो संगोवंतो वि अप्पाणं ॥ ४ ॥
अलमेव विच्छुआणं, मुहमेव अहीणं, तह य मंदस्स । दिट्टि बिअं, पिसाणाणं सव्वं, सव्वस्स भय-जणयं ॥५॥ गब्भ- प्पभिइमावीचि सलिल-च्छेए सरं व सूतं । अणुसमयं मरमाणे, जीयंति जणो कहं भणइ ? ||६|| सव्वो परोवयारं करेइ निय-कज्ज-सिज्झणाऽभिरओ४ । निरविक्खो निय-कज्जे परोवयारी हवइ धन्नो ॥७॥ हंसाण सरेहिं सिरी "सारिज्जइ अह सराण हंसेहिं । अण्णोणं चिअ एए अप्पाण णवर गरुअंति ॥८॥
पत्थरेणाहओ " किवो पत्थरं डक्कुमिच्छइ । मिगारिओ सरं पप्प सरुप्पत्ति विमग्गइ ||९||
३५८
धन्ना वि ते धन्ना पुरिसा निस्सीम सत्ति-संजुत्ता | जे विसम-संकडेसु वि पडिआ वि चयंति णो धम्मं ॥ १०॥
सयणो, दुज्जणो, विदूसिओ, "लहडिओ तहा, । गहिलो, विम्हिरो, भीरू सक्खी णूणं ण किज्जए ॥११॥
वट्टेति वसे णो जस्स इंदियाइ कसाय वग्गो य । निच्छयओ अन्नाणी नाणा - सत्थे सुणतो वि ॥१२॥
वणिआणं वणिज्जम्मि, माहणाणं मुहम्मि य, । खत्तियाणं सिरी खग्गे, कारूणं सिप्प कम्मसु || १३||
विहलं जो अवलंबइ, आवइ-पडिअं च जो समुद्धरइ । सरणागयं च रक्खइ तिसु तेसु अलंकिया पुहवी ||१४||
जं आरुग्गमुदग्गमप्पडियं ॥ २४ आणेसरतं फुडं, रूवं अप्पडिरूवमुज्जलतरा कित्ती, धणं, जुव्वणं । दीहं आउ, अवंचणो परिणो, पुत्ता सु-पुण्णाऽऽसया, तं सव्वं सचराचरम्म विजए नृणं दयाए फलं ॥ १६ ॥
परिसि ट्ठे-५
उवएसो
बहं सुणेइ कन्नेहिं बहु अच्छिहि पिच्छइ ।
न य दिट्टं सुयं सव्वं भिक्खू 'अक्खाउमरिहई ||१||
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #193

३५९
पयासियव्वं न परस्स छिद्दं कम्मं करिज्जा न कया विरुद्धं । मित्तेण तुल्लं च गणिज्ज खुदं, जेणं भविज्जा तुह जीव ! भदं ॥२॥ रोगेहि सोगेहि न जाव देहं पीडिज्जए वाहि सहस्स-गेहं । तावज्जया धम्मपहे रमेह बुहा ! मुहा मा दियहे गमेह ||३|| जया उदिण्णो न कोऽवि वाहीं तया पणट्ठा मणसो समाही । तीए विणा धम्म- मईवसिज्जा चित्ते कहं दुक्ख भरं तरिज्जा ॥४॥ विरत्त - चित्तस्स सया वि सुक्खं रागाणुरत्तस्स अईव - दुक्खं । एवं मुणित्ता परमं हि तत्तं नीराग-मग्गम्मि धरेह चित्तं ||५|| भासिज्जए नेव असच्च भासा न किज्जए भोग-सुहे पिवासा । खंडिज्जए नेव परस्स आसा धम्मो य कित्ती इय सप्पयासा ॥ आणं गुरूणं सिरसा वहिस्सं, सुत्तत्थ-सिक्खं विउलं लहिस्सं । कोहं विरोहं सयलं चइस्सं, कया अहं मद्दवमायरिस्सं? ॥७॥ परोपहासं न कहिंपि कुज्जा लहुत्तणं जेण जणो लहिज्जा । परस्स दोसेसु मणं न दिज्जा, धीमं नरो धम्म- -धुरं धरेज्जा ॥८॥ दव्वाणुरूवं विरइज्ज वेसं, कुज्जा न अन्नस्स घरे पवेसं । साहूणऽसाहूण तहा विसेसं जाणिज्ज, जंपिज्ज न दोस-लेसं ॥९॥ धीरेणवि मरियव्वं, काउरिसेणवि अवस्स मरियव्वं । दुहं पि हु मरियव्वे, वरं खु धीरतणे मरिडं ॥१०॥ सीलेणवि मरियव्वं, निस्सीलेण वि अवस्स मरियव्वं । दुहं पि हु मरियव्वे, वरं खु सीलत्तणे मरिडं ||११||
३६०
परिसि-६ विविह-छन्दाणि. सिरि- अजिअ - संति- जिण थुई
अजिअं जिअ सव्व-भयं संतिं च पसंत-सव्व-गय-पावं । जय गुरू संति-गुणकरे दोवि जिणवरे पणिवयामि ||१|| गाहा ववगय-मंगल-भावे ते हं विउल-तव-निम्मल-सहावे । निरुवम - महप्पभावे थोसामि सुदिट्ठ सब्भावे ॥ २॥ गाहा सव्व- दुक्ख प्पसंतीणं सव्व पाव-प्पसंतीणं ।
सया अजिअ संतीणं नमो अजिअ संतिणं ||३|| सिलोगो अजिअ ! जिण ! सुह- प्पवत्तणं तव पुरिसुत्तम ! नाम- कित्तणं । तह य धिइ-मइ प्पवत्तणं तव य जिणुत्तम ! संति ! कित्तणं ॥४॥ माहिआ ॥
पुरिसा ! जइ दुक्ख-वारणं जइ य विमग्गह सुक्ख कारणं । अजिअं संतिं च भावओ अभयकरे सरणं पवज्जहा ||६|| मागहिआ सिरि- अजिअ जिण थुई
अरइ - रइ - तिमिर - विरहिअमुवरय-जर-मरणं सुर-असुर- 'गरुल-भुयग- वइ पयय-पणिवइअं । अजिअममविअ सुनय -नय-निउणमभय-करं सरणमुवसरिअ "भुवि - दिवि - ज - महिअं सययमुवणमे ||७|| संगययं सावच्छि- पुव्व-पत्थिवं च वर- हत्थि-मत्थय-पसत्थ-विच्छिन्न
संत्थियं ।
थिर- सरिच्छवच्छं मय-गल लीलायमाणवर- गन्धहत्थि - पत्थाण- पत्थियं संथवारिहं ।
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #194

३६१ हत्थि- हत्थ-बाहुं धंत-कणग-रुअग-निरुवहय"-पिंजरं
पवर-लक्खणोवचिअ-सोम-चारु-रूवं । २"सुइ-सुह-मणाभिराम-परम-रमणिज्ज-वर-देव-"दुंदुहि
निनाय-महुरयर-सुह-गिरं ॥९॥ वेड्डओ ॥ अजिअं जिआरि-गणं जिअ-सव्व-भयं भवोह-रिउं । पणमामि अहं पयओ पावं पसमेउ मे भयवं ॥१०॥ रासालुब्धओ २"इक्खाग ! विदेह-नरीसर ! नर-वसहा ! मुणि-वसहा ! नव-सारय-ससि-सकलाणण ! विगय-तमा ! विहुअ५-रया ! अजिउत्तम ! तेअ-गुणेहि, महा-मुणि ! अमिअ-बला ! विउल
कुला ! पणमामि ते भव-भय-मूरण ! जग-सरणा ! मम सरणं ॥१३॥
चित्तलेहा सिरि-संति-जिण-थुई देव-दाणविंद-चंद-सूर-वंद ! हट्ठ-तुट्ठ-जिट्ठ-परमलट्र-रूव ! धंत-रूप्प-प-सेय-सद्ध-निद्ध-धवलदंत-पंति ! संति ! सत्ति-कित्ति-मुत्ति-जुत्ति-गुत्ति-पवर ! दित्त-तेअ-वंद ! २९धेय ! सब्व-लोअ-भाविअ-प्पभाव ! णे!
पइस मे समाहि ॥१४|| नारायओ ॥
सिरि-अजिअ-जिण-थुई विमल-ससि-कला-ऽइरेअ-सोमं
वितिमिर सूर-करा-ऽइरेअ-तेअं ति-३ अस-वइ-गणा-ऽइरेअ-रूवं
धरणि-धर-प्पवरा-ऽइरेअ-सारं ।।१५।। कुसुम-लया ॥
३६२ सत्ते अ सया अजिअं सारीरे य बले अजिअं । तव-संजमे य अजिअं एस थुणामि जिणं अजिअं ॥१६॥
भुअग-परि-रिंगिअं [ जुम्मं ]
सिरि-संति-जिण-थुई ३"सोम-गुणेहिँ पावइ न तं नव-सरय-ससी तेअ-गुणेहिं पावइ न तं नव-सरय-रखी । रूव-गुणेहिँ पावइ न तं ति-अस-गण-बई सार-गुणेहिँ पावइ न तं धरणि-धर-वई ॥१७॥ खिज्जिअयं ।। तित्थ-वर-पवत्तयं तम-रय-रहिअं धीर-जण-थुअ-ऽच्चिअं चुअ५-कलि-कलुसं संति-सुह-प्पवत्तयं ति-गरण-पयओ संतिमहं महा-मुणि-सरणमुवणमे ॥१८|| ललिअयं ।।
सिरि-अजिअ-जिण-थुई विणओणय-सिर-रइय-ऽञ्जलि-रिसि-गण-संथुअं थिमिअं विबुहा -ऽहिव-धण-वइ-नर-वइ-थुअ-महिअ-ऽच्चिअं बहुसो । +अइ-रुग्गय-सरय-दिवा-यर-समहिअ-सप्पभं तवसा गयणंगण-वियरण-समुइअ-चारण-वंदिअं सिरसा ॥१९॥
॥किसलय-माला ॥ असुर-गरुल-परिवन्दिअं किन्नरोरग २-नमंसिअं। देव-कोडि-सय-संथुअं समण-संघ-परिवन्दिअं॥२०॥ सुमुहं । अभयं अणहं अरयं अरुयं अजियं अजिअंपयओ पणमो ॥११॥ विज्जु-विलसिअं
[विसेस]
___D:mishratsadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #195

३६४ वर-"खिखिणि-नेउर-सतिलय-"वलय-विभूसणिआर्हि रइ-कर-चउर-मणो-हर-सुंदर-दंसणिआर्हि ॥२७॥ चित्तक्खरा ॥ देवसुन्दरीहिँ पाय-वंदिआहिँ, वंदिआ य जस्स ते "सुविक्कमा कमा। अप्पणो “निडालएहि मंडणोडण-प्पगारएहिँ केहिँ केहि वि । अवंग-तिलय-पत्त-लेह-"नामएहिँ "चिल्लएहिँ संगयं गयाहिँ भत्ति- सन्निविट्ठ-वंदणा-गयाहिँ हुँति ते वंदिआ पुणो पुणो ॥२८॥
नारायओ ॥ तमहं जिण-चंदं अजिअं जिअ-मोहं । ७५धुअ-सव्व-किलेसं पयओ पणमामि ॥२९॥ नंदिअयं ॥
[कलावयं]
३६३
सिरि-संति-जिण-थुई आगया वर-विमाण-दिव्व-कणग-रह-तुरय-"पहकर-सएहिं
हुलि । ससंभमोअरण-क्खुभिअ-लुलिअ-चल-कुण्डलं-गय-तिरीड
सोहंत-मउलि-माला ॥२२॥ वेड्डओ ॥ जं सुरसंघा सा-ऽसुर-संघा वेर-विउत्ता भत्ति-सु-जुत्ता आयर-भूसिअ-संभम-पिंडिअ-सुट्ठ-सु-विम्हिअ-सव्व-बलोघा । उत्तम-कञ्चण-रण- परुविअ-भासुर-भूसण-भासुरिअंगा ५ गाय-समोणय-भत्ति-वसाऽऽगय-पंजलि-पेसिय-सीस
पणामा ॥२३|| रयण-माला ॥ वंदिऊण थोऊण तो जिणं ति-गुणमेव य पुणो "पयाहिणं । पणमिऊण य जिणं सुराऽसुरा पमुइआ स-भवणाई तो गया।।२४||
खित्तयं. तं महा-मुणिमहं पि पंजली राग-दोस-भय-मोह-वज्जियं । देव-दाणव-नरिंद-वंदियं संतिमुत्तमं महातवं-नमे ॥२५॥
॥ खित्तयं ॥ सिरि-अजिअ-जिण-थुई ५ अम्बर-ऽन्तर-विआरणिआर्हि ललिअ-हंस-वहू-गामिणिआर्हि पीण-सोणि "थण-सालिणिआहिं सकल-कमल-दल
लोअणिआहि ॥२६॥ ॥ दीवयं ॥ पीण-निरन्तर-थण-भर-विणमिअ-गाय-लयाहिं मणि-कंचण-पसिढिल-मेहल -सोहिअ-सोणि-तडाहिं
सिरि-संति-जिण-थुई
थुअ-वंदिअस्सा रिसि-गण-देव-गणेहिँ तो देव-वहूहिँ पयओ पणमिअस्सा जस्स -जगुत्तम-सासणयस्सा भत्ति-वसागय पिंडिअयाहिँ । देव-वरच्छरसा बहुयाहिं सुर-वर-रइ-गुण-पंडिअयाहिँ ॥३०॥ भासुरयं ॥ वंस-सह-तंति -ताल-मेलिए “तिउक्खराऽभिराम-सद्द-मीसए कएअ सुइ-समाण-णेय-सुद्ध-सज्ज-गीय-पाय-जाल '-घंटिआर्हि वलय-मेहला-कलाव-नेउरा-ऽभिराम-सद्द-मीसए कएअ देव-नट्टिआर्हि २ हाव-भाव-विब्भम-प्पगारएहिं नच्चिऊण
अंग-हारएहि
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #196

३६६ लिंगि५-वेस-परिच्छण्णा, बंभण-वेस-धारिणो विवह-सिप्प-कुसला य विगय-विसरूवयाए य भमंति" ।
३६५ वंदिया य जस्स ते सुविक्कमा कमा,
तयं ति-लोय-सव्व-सत्त-संति-कारयं पसंत-सव्व-पाव-दोसमेस हं नमामि संतिमुत्तमं जिणं ॥३१||
॥ नारायओ॥
दोण्हं थुई छत्त-चामर-पडाग-जुव-जव-मंडिआ । झय-वर-मगर-तुरय-सिरि-वच्छ-सुलंच्छणा दीव-समुद्द-मंदर-दिसाऽऽगय-सोहिआ सत्थि -वसह-सीह-रह-चक्क-वरंकिआ ॥३२॥ ललिययं जो पढइ जो अ निसुणइ +उभओकालं पि अजिअ-संति-थयं न हु हुंति तस्स रोगा पुव्वुप्पन्ना विणासंति ॥३९॥ गाहा ॥ जइ इच्छह परम-पयं अहवा किर्ति स-वित्थडं भवणे । ता ते-लुकुद्धरणे जिण-वयणे आयरं कुणह ॥४०॥ गाहा ॥
ततो अहं एआई ठाणाई अप्पणा चार-पुरिसेहिं य मग्गावेमि चारावेमि चारावेऊण य उवाय-कसलो निग्गओ । निहाइऊण इक्कओ चेव अहं एकस्स नव-हरिय-पल्लव-बहुसाह-सीअलच्छायस्स सहयार-पायवस्स हेट्ठा निविट्ठो दुब्बल-मइल-वत्थो चोरग्गहणोवायं चिन्तयन्तो अच्छामि ।
नवरि य धाउ-रत्त-वत्थ-परिहिओ एग-साडिआर"-उत्तरासंगो संख-खंडिअ-बद्ध-परिकरो२० तिदंड-कुंडिओलइअ-वाम-हत्थखंध-पएसो गणेत्तिआ२-वावड-दाहिण-करो नव-रइय-केसमंसूकम्मो२३ कि वि मुण-२"मुणायंतो तं चेव सहयार-पायवच्छायमुवगतो परिव्वायओ।
परि सि एं-७
विवित्त२५-भूमि-भागे ति-दंडं अवलंबेऊण अंब-पल्लव-साह भंजिऊण य उवविट्ठो ।
चोर-ग्गहण-सत्थ-कुसलो
पेच्छामि य णं पदीह-रूढ-नासं उकुडिय-सिरा-5ऽवेढिअचलणं उब्बद्ध-पिडिआ-दीह-जंघं ।
"ततो हं हट्ठ-माणसो रण्णो चलणेसु पणमिऊण निग्गओ रायकुलाओ । चिन्तिअं च मया सत्थ-'निद्दिढेहिं उवाएहि
"पाएण' दुट्ठ-पुरिस-'तक्करा "पाणा-ऽऽगार-जूय-सालासु कुल्ल-रियावण-पंडग-परिवायग-ऽवसह'-रत्तंबर-१ वट्ठ-"कोट्रयदासी-घर-आरामुज्जाण-१२-सभा-पवासु सुण्ण-देउल-विहारेस संसिआ अच्छंति । तत्थ य चोरा उम्मत्त-परिवायग-नाणाविह
आसंकिअं च मे हिययं तं दट्ठण-"तक्कर-जण-पाव-कम्मसूयगाइ च से इमाइ जारिसयाई लिंगाई दीसंति, नूणमेस चोरो पावकारि"त्ति.
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #197

३६७ प रि सि टुं-८
छबाल-मित्ताणि । (हरिसीह-वराह-गोमुह-तमंगत-मरुभूइणो, चारुदत्तो य)
कयाई च कोमुइया -चाउमासिणीए कोऊहल्लेण जिणपुप्फाऽऽहरण-निमित्तं निग्गओ मि सवयंसो अंग-मन्दिरं उज्जाणं । तत्थ चेइयमहिमा वट्टए । आणा-कर-दारय-पुष्फ-चय-कुमारसहिओ य पादचारेण पस्सामि उववणाणि' रमणीयाणि पस्सवणाणि' य । वण-राईओ मेह-निउरंब-भूआओ सउण'-गण-महुरभासिणीओ। दसण-लोलुयाए दूरम्मि गया रुक्ख-गुच्छ-लया-गहणं 'पसन्न-सलिल-वाहिणी-“साहिणधवल-'वालुयं रयत-वालुयं नाम नदी-तीरं पत्तामो.
गहियाणि पुष्पाणि इच्छियाणि, विसज्जिया दास-चेडा
"वच्चह अंग-मन्दिरे उज्जाणे, आयतण-समीवे पडिवालेह''त्ति ते गया.
अहमवि सवयंसो नदी-तीरे ठितो. मरु-भूई उइण्णो भणइ-"उयरह, कीस विलंबह ?" त्ति. गो-मुहेण भणिओ-"तुमं न जाणसि कारणं" । सो भणइ-"किं ति णं ?"
गो-मुहेण भणियं-"तिगिच्छगा वण्णन्ति,-"१ अद्धाणं परिक्कमिय ण सहसा जलमवरियव्वं, दुवे किर पाय-तल
३६८ संसियाओ५ सिराओ उड्ड-गामिणीओ गीवं पाउणिय "भिज्जन्ते, तत्थ दुवे नेत्त-गामिणीओ, तार्सि रक्खणट्ठा उसिणाभितत्त-१९-सरीरेण नावयरित्वं जलं, अवतरन्तो वा विरुद्धयाए “खुज्जतं, बधिरतं, अंधत्तं वा पाविज्ज''त्ति ।।
एएण कारणेण वीसमंतेण उयरियव्वं''ति ।
ततो भणइ मरु-भूई-"बहु-"कुडुम्बिओ गोमुहो, उयरह, धोवह पाए"ति ।
ततो अम्हे पक्खालिय-चलणा कीलिउं पवत्ता । एग-देसहरित-संसियाणि२ पउमाहि गहेऊण पत्ताणि य, स-च्छन्द-मइवियप्पिय-पत्त-छिज्जेहिं रमिमो।।
ततो अण्णं नई-सोतं अइगया मो, गिहीयं गो-मुहेण पउमपत्तमब्भन्तरयं५ पाणिपुडाभोग-संठियं, निक्खित्तं सोए", दिण्णा एत्थ जुत्त-“पमाणा "सिकया, वच्चइ य नावा विव सिग्धं ।
मरु-भूइएण वि पउम-पित्तं गहियं, छूढा'" बहु-सिकया, भारेण य निब्बुड़ा तस्स कमल-पत्त-नावा, हसिओ वयंसेहिं ।।
"ततो लद्धोवाएण अन्न कमल-पत्तं निक्खित्तं, सोत्त-सिग्घयाए य जिओ गो-महो । न पावइ मरु-भई पउम-एत्त-नावं. ३२अइवयंती दूरं गतो । पहरिसेण वाहरति सो णे
"एह एह सिग्धं, दच्छह अच्छरियं"ति ततो मया भणियं-"सुन्दर ! साहसु केरिसयं"ति । ततो भणइ-"चारु-सामि ! मे न दिट्ठ-पुव्वं, जइत्थ टुकामा, इहमागया दच्छिहि"त्ति ।
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #198

३७०
ततो भणिओ गो-मुहेण-"न एत्थ अच्छरियं, धुवं एएण ३"उवलंतर-विणिग्गयं पायव-मूलं दिटुं होहिति, ततो से बुद्धी उपण्णा-"३"एवं-कोमलेण कहं भिण्णो पासाणो ?"त्ति ।
अहवा, मराली "पिल्लकाणि चारिती दिट्ठा होज्ज, ततो बहुत्तयाए विम्हिओ।
___ अथवा, झिल्लिगा -वं निसुय "डहरियाए "एवं -महंतो सद्दो?" त्ति अच्छेरं मण्णए ।"
ततो पुच्छिओ मया-"एत्तो अन्नतरं होज्ज? ति" ।
सो भणइ-"जं अच्छेराणं पि अच्छेरं, एवं किं भे विचारेणं ? दच्छिहिह" त्ति ।
तस्स य बहु-माणेण गया मो तं पएसं ।
दाएइ य मरु-भूतिओ सोय-सलिल-४२परिक्खित्तं अच्चन्तसुहम-सिकया-५२पुलिणं पावरणंतर-विणिग्गयमिव जावय-रसपंडुरं जुवति-"पओहरं ।
ततो गो-मुहेण भणिओ-"जमेत्थ अच्छेरं, तं पस्सह"त्तिपयाणि दंसेइ दुवे ।
ततो भणिओ-"जइ एयाणि अच्छेरयं, ततो अम्हं जाओ पयवीहीओ, ताओ अच्छेरग-सयाणि"त्ति ।
ततो भणति-"एयाणि साणुबन्धाणि'" बहूणि पयाणि, इमाणि पुण वोच्छिण्ण-मग्गाणि" त्ति ।
ततो ताणि आयरेण पस्सिमो ।
ततो हरि-सीहो भणति-"का एत्थ चिन्ता ? जइ पुण कोइ पुरिसो एयं तीर-५जायं रुक्खमारुहिय साहाओ साहं संकमंतो लयामउयाए पुलिणं अवइण्णो, पुणो पायवं चेव आरूढो" त्ति ।
ततो गो-मुहेण भणियं वियारेऊण-"न एवं जुज्जइ, जइ पायवाओ अवइण्णो होन्तो, ततो हत्थ-पाय-संघट्टणा५५ ५५परिसडिएण तरुण-जरढ–परिणएण° पत्त-पुफ्फ-फलेण पुलिणं सलिलं च अफुण्णं होन्तं" ।
ततो भणिओ हस्-िसीहेण-"कस्स उ इमाणि पयाणि ? त्ति।
ततो भणियं गो-मुहेण-"आगास-गामिस्स पयाणि" त्ति ।
ततो भणियं हरि-सीहेण-"किं देवस्स ? रक्खसस्स ? चारण-समणस्स? + रिद्धि-मतो रिसिस्स?"
भणियं गो-मुहेण-"देवा किर चउरंगुल-भूमि न छिवन्ति, रक्खसा महा-बोन्दी तेर्सि मह-प्पमाणाणि पदाणि, पिसायाणि जलबहुल-पदेस-भीरूणि, ण वियरंति इमम्मि पदेसे, रिसी तव-सोसिअसरीरा,तेर्सि किसयाए ९ मज्झ-देसुण्णयाणि होन्ति, चारणा दगतीरे जलचर-सत्तर-परित्तासं परिहरंता न संचरन्ति"।
भणियं हरि-सीहेण-"जइ न एएसि पदाणि, कस्स णं इमाणि पयाणि?" त्ति ।
गो-मुहेण भणिअं-"विज्जा-हरस्स" त्ति ।
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #199

३७१
हरि-सीहेण भणियं - "जइ पुण, विज्जाहरी होज्ज ?" ततो भणियं गो-मुहेण — "पुरिसा सत्तवंतो । उच्छाह-गामिणो, तेसिं हियय-गरुयाए पुरओ पयाणि पीलियाणि भवंति, इत्थीणं पुण कलत्त गुरुयताए पन्हियासु उविद्धाणि भवंति तेण कारणेण ण इमाणि विज्जाहरीए ।
पुणो भणति गो-मुहो— “चारु - सामि ! तस्स विज्जाहरस्स भारो अत्थि" ।
पुच्छिओ हरि-सीहेण "किं पव्वओ सो ? जेण भारो होज्ज ? "उदाहु-सज्ज - जुव्वणो पायवो ? आउ-पुव्वावराही छि ६ आसाइओ अरी होज्ज ?" ।
भणियं गो-मुहेण - "जड़ गिरि- सिहरं होज्ज, तओ गुरुययाए णिमग्गाणि पदाणि होज्ज, जइ पायवो होज्जा, ततो मही-यल-पत्ताहिं साहाहिं बहु निक्खेवो होज्जा, न य अरीरम्मं अवकासमाणिज्जति ।
ततो भणियं हरि-सीहेण - "जइ वि हु एत्तो "एक्कतरं पि कारणं ण होइ, को हु से भारो अत्थि ?" त्ति ।
भणियं गो-मुहेण - "अम्मयं " ति ।
हरि-सीहेण भणियं "न जुज्जइ "एस भारो" त्ति, विज्जाहरीओ वि आगासगामिणीउ" त्ति ।
भणियं गो-मुहेण - "सा धरणी गोयरी" पिया तस्स, त्ति ततो तीए सह रमणीयाणि थाणाणि संचरति" ।
भणियं हरि-सीहेण — "जड़ से पिआ, कीस णं विज्जाओ न गाहेइ ?" त्ति ।
३७२
भणियं च गो-मुहेण - "मच्छरी
सव्वाहिसंकिय कामो- "मा साहीण- विज्जा स-च्छंद-गमणा होहिति" त्ति न गाहेइ णं विज्जाओ" ।
भणियं हरि-सीहेण - " एयं पुण कहं जाणसि ? " अम्मगा से अस्थि अ-विज्जाहरी य" त्ति ?"
भणइ गो-मुहो- " इत्थीओ अधो- काय - गुरुईओ, पणयगहण-दच्छो य वाम-हत्थो, ततो एयं किंचि उबिद्धं-वामपादं ।
हरि-सीहेण भणियं "जइ इत्थी सहिओ, कीस णेण इमं ७८ ओवइऊण मुक्कमपरिभुत्ता ?"
गो-मुहो भणइ "इमं पुलिणं आलोक रमणीयं सलिलपरिक्खेवं पायबंधकारेण य हरिय-मणि- वेइयालंबण-परिक्खेवमिव “पत्तेणं चिन्तियं-"अजोग्गं रतीए अविकिण्णमप्पयाए ८१ अवस्सं तेण ८२ आसणेण होयव्वं, रमणीओ अयं पएसो दुक्खं परिचइडं, मग्गेज्जर से बीहो "त्ति ।
दिाणि य अण्णत्थ अवगासे चत्तारि पदाणि दंसियाणि से। विभत्ताणि गोमुहेण "इमाणि इत्थि पयाणि खिखिणि-मुहनिवडियाणि हत्थ - णूपुर- किंचि - बिबाणि य दीसंति, इमाणि विभत्ताणि पुरिसस्स" त्ति ।
ततो तं मिहुण-पय-पंति अणुसज्जमाणा गो-मुह-वयणविम्हिया वच्चामो । दिट्ठो य हि कुसुमिओ सत्ति - "वो पाव भमर - भरिओ अंजण धाउ - कुम्मासो इव रयय-पव्वओ सरयकाल- सस्सिरीओ ।
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #200

३७३
भणियं च गो-मुहेण - "चारु - सामि ! इमं पत्ताए सत्ति-वण्णं तीए इत्थीए इमीए साहाए “गुलुको पिच्छिओ, अपावंतीए पिओ पणइओ" ।
मया भणिओ - "किह एयं ?" ति ।
भणति - "इमाणि से पयाणि मुक्क पहियाणि गुलुकं कंखंतीए, त्ति । विज्जा-हरो य "वरारोही, गहिओ णेण अयत्तेण गुलुको, जम्हा से अभिण्ण- लेहाणि पदाणि पुलिणे दीसंति । सो य दाणि अणेण भत्तुणा ण दिन्नो तीसे । न य चिर-काल- वइक्कंतो लक्खिज्जर, जेणेत्थ पयर-भंजण-पवत्ता अज्ज वि खीरं मुयंति पुप्फ-विट" त्ति ।
ततो भणिओ हरि-सीहेण "गो-मुह ! जुज्जड़ कारणं अचिरभग्गस्स "थवगस्स, ण उ "तीसे अम्मगाए ण दिण्णो त्ति" । कहं पियाए पणइओ न दाहिति ?"
भणियं गो-मुहेण - "कामो पणयर-लोलो, तीए य मण्णे ण किंचि पणइय - पुव्वो, ततो णं रमते जायणा-लोलं पस्समाणो । सावि णं सव्वओ परीइ "देहि मे पिय!" त्ति जायमाणी । एयाणि तस्स पयाणि तीसे पय परिक्खित्ताणि दीसंति ।
चारु - सामि ! सा तस्स विज्जा-हरस्स अविज्जा- हरी कुविआ पडिय४ पणय" त्ति ।
हरि-सीहेण भणिओ- "एयं किह जाणसि ?" त्ति ।
भणइ गो-मुहो- " एयाणि तीसे पदाणि कोह- समुत्थाणि विणिक्खित्ताणि, इमाणि य विज्जा हरस्स अणुधावमाणस्स तं एसा
३७४
विकि-पय- संचारा पय पद्धती तीसे य पंथं रुद्धंतस्स, ९ ओसक्किय वीसमण ९९पीलिएण य पंथो रुद्धो, इमं च सा अइगया सहास - १०० निरुद्धं गय-पच्चागया वाणी ( ? ) |
९७.
अण्णं च मया चारु- सामि ! मधु भणियं "सा अम्मगा अविज्जा- हरि" त्ति एयाणि से पदाणि गय-पच्चागयाणि, ज‍ विज्जा - हरी होंती, कुविया आगासेण वच्चंती.
दिण्णो य से तेण कोह- समुत्थाणे सति वण्ण-गुलुक्को, सो य णाए गहेऊण तस्सेव उरे १०१पुप्फोडिओ, समं च कोण १०२ अवकिण्णो, पडिओ य से पाएसु, एस से दीसए - तीसे पदसमीवे मउड-गंठि-निपीलिओ सिकया संचओ, साय सकुमालकोपआ, जं च लहुं से पसण्ण, त्ति लक्खिज्जइ, जओ से अड़ंताणं पुलिणे अहिलिहियाणि १०४ वि य पयाणि दीसंति पद-पज्जा ।
चारु - सामि ! तीसे १०५ सक्कराअ पाओ परिक्खित्तो विज्जा- हरं पस्समाणीअ । सा च "वेयणा परिगय"त्ति तेण संभमेण से उ१० क्खित्तो चरणो, तीअ वि य वेयणा गुरुययाए अंसेऽवलंबिओ, एवं दीसए—
अम्मगाय एवं पदं, दुवे विज्जा- हरस्स त्ति,
ततो णेण अवणीया सा सरुहिरा सक्करा" ।
भणिओ हरि-सीहेण "जइ पुण केणइ १०८ अलत्तग-रससम्मोइया १०९ ११० अवछूढ ? त्ति" ।
गो-मुहो भणति - " कडुओ अलत्तग-रसो, न तत्थ मच्छिआओ
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #201

३७५ नीलिति, ११ विस्सं मधुरं मंस-११२निस्संद-११३सज्ज-११क्खयसोणियं, ततो महुर-कवलयमिव एसा सक्करा गहिया मच्छिगाहिं ।
चारु-सामि ! तेण विज्जा-हरेण सा उक्खित्ता अम्मगा बाहूहिं" हरि-सीहेण-"किह जाणसि?" त्ति ।
भणियं च गो-मुहेण-"वोच्छिण्णाणि एयाणि पयाणि इत्थीए, पुसिस-पयाणि दीसंति त्ति ।
३७६ ततो भणति-"एस मोरो निम्वियारो निक्खंतो । जइ मणुस्सो एत्थ होन्तो, ततो भयत्थयाए १६ स-वियारो णेतो" ।
ततो हं गो-मुह-वयणं पमाणं करेन्तो गतो लया-हरं सवयंसो। पस्सामि य तत्थ ११ मंदरमणीयं कुसुम-११“सत्थरं अचिरकाल-भुत्तत्तयाए अब्भुस-सत्तमिव (?)
ततो भणियं गो-मुहेण-"अचिर-काल-निक्खंतो इओ विज्जाहरो, एयाणि से दीसंति तस्स पत्थियस्स पदाणि अवस्स ख तेण इहाऽऽगंतव्वं, इमं से पादव-खंध-लग्गं दीवि-चम्म-कोस-रयणं खग्गं, एएसिं १२ कज्जे अवस्स निवत्तियव्वं" ।
किं च, चारु-सामि ! एस मम बुद्धी
तं च पद-पद्धति निज्झायंतो गो-मुहो भणइ-"चारु-सामि ! महंते हु १२संसए वत्तए सो विज्जाहरो, अविणाम१५४ न जीवेज्ज" त्ति।
"जो एसो अम्हं पुरओ भमर-गुंजमाण-कुसुम-लया-परिक्खित्तो सम-भूमि-भाग-त्थिओ आवासो विव सिरीए लया-घरओ, एत्थ तेण विज्जा-हरेण स-जुवइएण भवियव्वं"
इहेव ट्ठिया भवामु, “न जुज्जेए रहो-११५गतो दुटुं"ति । "ठिआमो" त्ति ।
तओ य कस्सइ कालस्स लया-घराओ बहुवण्णपिछाऽऽच्छादितो मयूरो निग्गतो सह सह-चारिणीए वण-परिचयणिस्संको।
ततो भणियं गो-मुहेण-"चारु-सामि ! न एत्थ लया-हरए विज्जा-हरो' ।
भणिओ हरि-सीहेण-"एत्तियं वेलं "सदुतीउ' त्ति वोत्तूण, भणसि-"नत्थि" ति?" |
पुच्छिओ मया गो-मुहो-"कहं ति?" |
भणति-"एयाणि किण्ण पस्सह अदीसमाण-"१२५निग्गमाणि आगास-उप्पयणेण १२६ऊसियसिकयाणि अवराणि दुवे पयाणि ?
सो नणं विज्जा-हरो एस पाडिओ. एस से अक्खित्त-पडियस्स सरीर-बिंब-१२७८सण-कओ अवगासो, दोण्ह वि मग्ग-सूयगो य सिकया-विक्खेवो दीसए इओ पकडिओ । इमाणि इत्थि-पदाणि १२ उवयंताणि दीसंति"
ततो साणुकंपा अणुवयामु १२ कट्ठणि-मग्गं ।
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #202

३७८ प रि सि टुं-९
आरिसं पाययं [दढ-पइण्णो केवली]
३७७ दिवाणि य पकिण्णाणि१३० भूसणाणि, मारुयाऽऽकंपियं १३ सब्भावोच्छेओ य इव १३२पीयकं खोमं९३३ ।
ततो भणति गो-मुहो-"अहो ! चारु-सामि ! सो विज्जाहरो पच्छा अवरेण अरिणा समासाइओ १२"विसत्थो । सा य भारिया से अविज्जाहरी असमत्था १२"पइकारे धरणि-गोयरएणं भावेण" ति ।
भणिओ य मया मरु-भूइओ-"गेण्हसु एआणि खोमभूसणाणि, एयं च चम्म-रयणं खग्गं, जहिं दच्छीहामो, तहिं से अप्परिसामो" ति ।
पत्थिया मो "कट्ठणि अणुसज्जंता । अण्णत्थ १२ सल्लइ-कोट्टरे दिट्ठा लग्गा १३ मुद्धजा।
भणिओ गो-मुहेण हरि-सीहो-"अग्घायसु५३९" त्ति ।
ततो तेण अग्घाइआ-"थिर-गंधा य ते, आयव-तत्ता य १५०णीहारि" ति ।
गो-मुहेण भणियं-"चारु-सामि ! इमे केस-वत्थत्थाइणो गंधा दीहाउणो समुप्पण्णस्स, इमे य मुद्धया सुगंधा सिणिद्धा अणुक्खयमूला१४२ य, तेण कारणेण सो विज्जा-हरो दीहाऊ उत्तमो य, अणेण रायाहिसेओ पावियव्वो, तं अणुमग्गामु णं" |
ततो अम्हे पत्थिया । दिट्ठो य विज्जा-हरो कयंब९५३-पायवसंसिओ पंचर्हि १५४आयसेहिं खीलेहिं विद्धो पंचर्हि इंदियत्थेहि अंतराया'५५,-एक्को मउड-संधिम्मि, दो दोसु हत्थेसु, दो दोसु पाएसु । तस्स य दुक्खं दट्टण अत्तणो मे दुक्खं जायं ।।
"से णं भन्ते ! + अम्मडे देवे +ताओ देव-लोगाओ आउक्खएणं भव-क्खएण ठिइ-क्खएणं अणंतरं 'चयं चइत्ता कहि गच्छिहिति ? कहिं उववज्जिहिति ?"
"गोयमा ! महाविदेहे वासे जाई कुलाई भवन्ति अड्डाई दित्ताई “वित्ताई विच्छिण्ण-विउल-भवण-सयणा-5ऽसण-जाणवाहणाई बहु-धण-जायरूव-रययाई आओग-पओग-संपउत्ताई "विच्छड्डिअ-पउर-भत्त-पाणाई बहु-दासी-दास-गो-महिसगवेल प्पभूयाई बहुजणस्स अपरिभूयाई । तह-प्पगारेस कुलेस पुमत्ताए “पच्चायाहिति ।
+ तए णं तस्स दारगस्स गब्भत्थस्स चेव समाणस्स अम्मापिईणं धम्मे दढा पइण्णा भविस्सइ ।
से णं तत्थ णवण्हं मासाणं 'बहु-पडिपुण्णाणं अट्ठमाणराई-दियाणं वीइक्कंताणं सुकुमाल-पाणि-पाए अहीण-पडिपुण्णपंचिदिय-सरीरे लक्खण१३-१४वंजण-गुणोववेए माणुम्माणप्पमाण-पडिपुण्ण-सुजाय-सव्वंगसुंदरंगे ससि-सोमाऽऽकारे कंते पिय-दसणे सु-रूवे दारए पयाहिति ।
तएणं तस्स दारगस्स अम्मा-पियरो पढमे दिवसे “ठिइ-वडियं काहिति, बिइय-दिवसे चंद-सूर-दंसणियं कार्हिति, छठे दिवसे
D:Amishralsadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #203

३७९
जागरियं काहिंति, एक्कारसमे दिवसे वीइकंते णिव्वित्ते असुइ-जायकम्म- करणे, संपत्ते बारसाहे + दिवसे अम्मा-पियरो इं एआरूवं गोणं-गुण- णिप्फण्णं नाम घेज्जं काहिति :
" जम्हा णं अम्हं इमंसि दारगंसि गब्भत्थंसि चेव सभाणंसि धम्मे दढ-पइण्णा, तं होउ णं अम्हं दारए दढ-पइण्णे णामेणं" । तए णं तस्स दारगस्स अम्मा-पियरो णाम घेज्जं करेहिंति " दढ पड़ण्णे" ति ।
पंच-धाई - परिग्गहिए, हत्था हत्थं संहरिज्जमाणे २० उवणच्चि - ज्जमाणे, २१ उवलालिज्जमाणे, उवगृहिज्जमाणे, अवयासिज्जमाणे, परिवंदिज्जमाणे, परिचुंबिज्जमाणे, परंगिज्जमाणे निव्वाघायं ५ परिवडि ।
तं दढ-पइण्णं दारगं अम्मा-पियरो साइरेग-ऽ- वासजातगं जाणित्ता सोभसि तिहि करण णक्खत्त-मुहुत्तंसि कला - ऽऽयरियस्स उवणेर्हिति ।
तए णं से कला - ऽऽयरिए तं दढ-पइण्णं दारगं लेहाऽऽइयाओ गणिय- प्पहाणाओ सउण रुय पज्जवसाणाओ२९ बावत्तरि-कलाओ सुत्ततो य अत्थत्तो य करणत्तो य सेहाविहिति सिक्खाविहिति । तं
जहा
"लेहं, गणियं, रूवं, णट्टं, गीयं, वाइयं, सर-गयं, पुक्कर -गयं सम-तालं, जूयं जण-वायं, पासकं, अट्ठा-वयं, पोरे कच्चं दगमट्टियं, अण्ण-विहि, पाण-विहि, विलेवण-विहि, सयण-विहि,
अज्जं, २४ पहेलियं, ३५ मागहियं गाहं गीइयं, सिलोयं, हिरण्णजुत्ति, सुवण्णजुत्ति, गंध-जुत्ति, आभरण-विहि, तरुणी
३८०
पडिकम्मं, इत्थि - लक्खणं, पुरिसलक्खणं, हय-लक्खणं, गयलक्खणं, गोण- लक्खणं, कुक्कुड-लक्खणं, चक्क - लक्खणं, छत्तलक्खणं, चम्म लक्खणं, दंड-लक्खणं, असिलक्खणं, मणिलक्खणं, काकणि- लक्खणं, गवत्थु-विज्जं, ४०खंधार-माणं, वत्थुनिवेसणं, वहं पडिवूहं चारं पडिचारं चक्क वूहं, गरुल-वूहं, सगड- वूहं, जुद्धं, निजुद्धं, जुद्धाऽतिजुद्धं, मुट्ठि-जुद्धं, बाहु-जुद्धं, लयाजुद्धं, "इसत्थं, छरुप्पवायं, धणु-व्वेयं, ४६ हिरण्ण - पागं, सुवण्ण- पागं, ४० वट्ट- खेडं, "खुत्ताऽऽखेडं, "णालियाऽऽखेडं, पत्तच्छेज्जं, कडव-च्छेज्जं, सज्जीवं, निज्जीवं, सउण-रुतं" इति बावत्तरि-कला सेहाविति । सिक्खावेत्ता अम्मा पिईणं उवणेहिति ।
तए ण तस्स दढ पइण्णस्स दारगस्स अम्मा-पियरो तं कलाऽऽयरियं विपुलेणं असण- पाण - ५१खाइम - ५२ साहमेण वत्थ-गंधमल्ला- ऽलंकारेणं य सक्कारेर्हिति सम्माणेर्हिति । सक्कारेत्ता सम्माणेत्ता विपुलं जीवियाऽरिहं पीइ - दाणं दलइस्सइ । विपुलं जीविया ऽरिहं पीइ दाणं दलइत्ता पडिविसज्जेर्हिति ।
तए णं से दढ -पइण्णे दारए बावत्तरि-कला-पंडिए नवंगसुत्तपडिबोहिए अट्ठारस - देसी भासा विसारए गीय- रइ-गंधव्व-नट्टकुसले हय - जोही गय - जोही रह जोही बाहु-जोही बाहुप्पमद्दी वियाल ४ - चारी साहसिए अलंभोग समत्थे यावि भविस्सइ ।
तए णं दढ पइण्णं दारगं अम्मा-पियरो बावत्तरि-कला- पंडियं नवंग- सुत्त पडिबोहिअं अट्ठारस देसी भासा विसारयं गीय-रइगंधव्व णट्ट-कुसलं हय-जोहिं गय-जोहिं रह जोहिं बाहु-जोहिं बाहुप्पमद्दि विआल चारिं साहसिअं अलंभोग समत्थं वियाणित्ता विउलेहि अण्ण- भोगेहि पाण- भोगेहिं लेण ५- भोगेहिं वत्थ - भोगेहिं
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #204

३८२ केवलि-परियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए, अप्पाणं "झूसित्ता सट्ठि भत्ताई अणसणाए च्छेएत्ता १ जस्स-ट्ठाए कीरइ । ___ णग्ग-भावे मुंड-मावे अ-पहाणए अ-दंतवणए केसलोए बंभ-चेरवासे अ-च्छत्तगं अणोवाहणकं भूमि-सेज्जा फलह-सेज्जा कट्ठ-सेज्जा पर-घर-पवेसा लद्धा-५ऽवलद्धं परेहिं हिलणाओ परिखिसणाओ णिदणाओ गरहणाओ तालणाओ तज्जमाणो परिभवणाओ पव्वहणाओ उच्चावया गाम-कंटका बावीसं परिसहोवसग्गा अहियासिंजंति ।
तमट्ठमाराहित्ता चरिमेहिं उस्सास-णिस्सासेहि सिज्झिहिति बुज्झिहिति मुच्चिहिति परिणिव्वाहिति सव्व-दुक्खाणमंतं करेहिति"
३८१ सण-भोगेहिं कामभोगेहिं ५ उवणिमंतेहिति ।।
तए णं से दढ-पइण्णे दारए तेहिं विउलेहि अण्ण भोगेहि पाणभोगेहि, लेण-भोगेहिं वत्थ-भोगेहि सयण-भोगेहि काम-भोगेहिं णो ५°सज्जिहाति णो “ज्जिहिति णो गिज्झिहिति ९ णो अज्झोववज्जिहिति ।
से जहा-णामए-उप्प 'ल्ले इवा, पउमे इ वा, कुसुमे इ वा, नलिणे इ वा, सुभगे इ वा, सुगंधे इ वा, पोंडरिए इ वा, महापोंडरिए इ वा, सयपत्ते इ वा, सहस्स-पत्ते इ वा, सय-सहस्स-पत्ते इवा, पंके जाए जले संवुड्ढे णोवलिप्पइ पंक-रयेण णोवलिप्पइ जल-रयेण, एवमेव दढ-पइण्णे विदारए कामेहि जाए, भोगेहिं संवुड्डे णोवलिप्पिहिति काम-रयेणं, णोवलिप्पिहिति भोग-रएणं, णोवलिप्पिहिति मित्त-णाइ-णियग-सयण-संबंधि-परिजणेणं ।
से णं तहारूवाणं थेराणं अंतिए केवलं बोहिं बुज्झिहिति । केवल-बोहिं बुज्झित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइहिति ।
से णं भविस्सइ अणगारे भगवंते ईरिया-समिए भासा-समिए एसणा-समिए आदाण-भंड-६४मत्त-निक्खेवणा-समिए उच्चार"पासवण-"खेल-"सिंघाण-"जल्ल- परिहावणिया-समिए मण-गुत्ते वय-गुत्ते काय-गुत्ते "गुत्ते गुत्त-बंभयारी ।
___ तस्स णं भगवंतस्स एतेणं विहारेणं विहरमाणस्स अणंते ७ अणुत्तरे "णिव्वाघाए “निरावरणे "कसिणे पडिपुण्णे केवल-वरणाण-दसणे समुप्पजिहिति ।
तए णं से दढ-पइण्णे केवली बहूई वासाई केवलि-परियागं पाउणिहिति ।
परि सि टुं-१०
साहुणो महाप्पाणाओ
संसार-भउव्विग्गा, भीआ, जम्मण-जर-मरण-करण'-गंभीरदुक्ख-पक्खुब्भिअ-उपर-सलिलं संजोग-विओग-वीची-चिन्तापसंग-पसरिअ-वह-बन्ध-महल्ल-विउल-कल्लोल-कलुणविलविअ-लोभ-कलकलन्तबोल-बहुलं अवमाणण-फेण-तिव्वखिसण-'पुलंपुल-"प्पभूअ-रोग-वेअण-परिभव-विणिवाय-फरुसघरिसणा-'समावडिअ-कढिण-कम्म-पत्थर-"तरंग-रंगत-निच्च
D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof

Page #205

३८३
मच्चु-भय-तोय-पटुं कसाय-पायाल-संकुलं भवसय-सहस्सकलुस-जल-संचयं पति-भयं अपरिमिअ-महिच्छ'-कलुस-मतिवाउ-वेग-उद्धममाणदग'२-रय-रयंधयार-वर-फेण-पउर-आसापिवासधवलं मोह-महावत्त-भोग-भममाण-१५गुप्पमाणुच्छलन्तपच्चोणिअत्त-पाणिअ-पमाय-चंड-बहु-दुट्ठ-सावय-समाह - उद्धायमाण-पब्भार८-घोर-कं दिय-महा-रवरवंत-भेरव-रवं अण्णाण-भमंत-मच्छ-परिहत्थ -२ अणिहुन्तिन्दिय-महा-मगर-तुरियचरियर-खोखुन्भमाण-नच्चंत-चवलय-चंचल-चलंत-घुम्मत-जलसमूहं अरति-भय-विसाय-सोग-मिच्छत्त-रसेल-संकडं अणाइसंताण-कम्म-बंधण-किलेस-चिक्खिल्लस-दुत्तारं अमर-नर-तिरियनिरय-गइ-गमण-कुडिल-परिवत्त-विउल-वेलं चउरंत-महंत२०अणवदग्गं रुई संसार-सागरं भीम-दरिसणिज्जं तरंति धीई२८धणिअ-निप्पकंपेण तुरिय-चवलं संवर-वेराग-तुंग-कूवयसुसंपउत्तेणं णाण-सिअ-विमलम-ऊसिएणं" सम्मत्त-विसद्धलद्ध-मिज्जामए२ णं धीरा, संजम-पोएण सील-कलिआ पसत्थज्झाण-तव-वाय-"पणोल्लिय-पहाविएणं-उज्जम-ववसाय-गहियणिज्जरण -जयण-उवओग-णाण-दंसण-विसुद्ध-वय-भंड-भरियसारा, जिण-वर-वयणोवदिटु-मग्गेणं अकुडिलेण सिद्धि-महा-पट्टणाऽभिमुहा, समण-वर-सत्थवाहा, सु-सुइ-सु-संभास-सु-"पण्ह-सासा, गामे गामे एगं रायं णगरे णगरे पंच रायं दूइज्जन्ता,८ जिइंदिया, णिब्भया, गय-भया, सचित्ता-ऽचित्त-मिसिएस दव्वेसु विरागयं गया, संजया, विरया, मुत्ता, "लहुआ, णिरवकंखा, साहू, णिहुआ चरंति धम्म ।
३८४ પરિશિષ્ટ ૧૧મું.
नग-भयंती. ૧. ભીમક નરદેવની દમયંતી નામે દીકરી હંસ પાસેથી પ્રશંસા
સુણીને મનથી નળરાયને વરી. ૨. સ્વયંવરની મોટી સભામાં સુર-નરાદિકને તજી નળ નૃપ તણે કંઠે
તેણે વ્હાલથી વરમાળા સજી. 3. हिव्यांगना-सम-हीती-मयंतीथी न-भूपने १४-३५ने
શોભાવતા શુભ-સ્તનતનયા સાંપડ્યા. ४. सुर-पुर-समान-मन-भावतां बहु-सरस-सुम भोगव्यi, qणी
યશ પ્રસરાવતાં પુણ્ય'-શ્લોક બની પ્રજાને પાળી. ५. अरे ! न सुश थनि -is-पु४२थी गई २भ्यो. ६. ने शि२-५२ ईशा ३३, ४ . ७. पु७२-६२ नि४-२४५ गयुं, संतान रे भोसाणे ५०या. ८. भयंती-न -वस्त्रे नगर छोडी नाल्या. ९. सुभा२-५म शूग-sial-si820 पडू ४ वाया.
ટેકરા ચઢતાં ઉતરતાં અતિ આકરો થાક લાગ્યો. ત્રણ દિનના ઉપવાસ થયા, આંખો ઘણી ઉંડી ગઈ,
મુખ-કાંતિ ફીકી પડી, તનમાં ઉતાકાત ના રહી. ૧૦. ત્યાં ભૂ-પરે બેઠેલ ઘણા પક્ષી દૂરથી દીઠા,
સુધાની શાંતિ કરવા નૃપ તે પર વસ ‘પાથરે,
વસ લઈ ખગ ઉડી જતાં દંપતી એક જ પટ ધરતાં. ૧૧, આવું દુર્ભાગ્ય દેખીને નળની મતિ સ્થિર રહી નહીં.
D:\mishra sadhulprakrta.pm5/3rd proof

Page #206

३८६
३८५ ૧૨. દુ:ખોથી બચવા, પિયર પળવા, દમયંતીને બહુ કહ્યું, પણ
પ્રાણથી અળગી થવાનું ગુણવંતીને નવ ગમ્યું. ૧૩. રાનમાં બહુ હેરાન થઈ, રજની થતાં ઉંઘી ગયા. ૧૪. અર્ધ-રાતે અર્ધ-પટ ફાડી, દયા છોડી, નળ ગયો. ૧૫. સતી જાગી, પતિ નવ દીઠો, બેભાન થઈ નીચે પડી. ૧૬. ‘ઓ નાથ ! ઓ જીવન ! ક્યાં ગયા ?”. ૧૭. એમ નળને શોધતી વિકળ થઈ અજગર-મુખે આવી પડી. ૧૮, દુ:ખે વલવલતી વૈદર્ભને વ્યાધે યુક્તિથી ઉગારી. ૧૯. જ્યમ યમ કરી નિજ-માશીને ત્યાં ગઈ, સુખ દુઃખે કંઈ દીન
રહી. ૨૦. કુળ-ગુરુ સુદેવની શોધથી સલુણી પિયર પહોંચી સહી.
પરિશિષ્ટ ૧૨મું. ગુજરાતી ભાષામાં ઉતરી આવેલા કેટલાક દેશ્ય પ્રાકૃત શબ્દો.
બાળ નાન્ય. આણું ઉોત ના. અંઘોળ કરવું,
હાવું
ઉમટ્ટ ન. કયારો
3ના ના, અણી, ધાર, अणी ૩મત્તા ના. માતા, સખી, સાર્
વિ. બહુ ઉંડું અસ્થાઈ | બદ્ધ વિ. ઉંચે, છૂપું પણ ન. આપા, બાપ બાવી | નાન્ય. આવલાં, મા 34 | કારીગરના
હથીયારો. ઉગવાનુ ના. આવળું
કૌત્તિગ વિ. ઉકળેલું ૩ક્રિડમ વિ. ઓકેલું, વમેલું. ૩૯ વિ. ઉંડું સંત ન. મધ્યે-વટ્ટ (ખોળો). કંવી ના. ડુંડી. ૩૬ ન. ઉકરડો.
ક્ષેત્ ધા. ઉકેલવું, ઉખેળવું. ફોન ન. ઉકળાટ, ધામ. ૩૨ ન. ઉજાગરો ૩ન૮ વિ. ઉજડ, વેરાન af ન. અડદ ૩ | ન. ઓડજાતિ
| વિ. ખોદનાર. આ ન. ઓઢવાની ચાદર. ઉત્તર ન. ઉતારો ૩ત્તાવત નાન્ય. ઉતાવળ. ઉત્તરવિદ ના. ઉતરેવડ. उत्तिवडा
ભો છે
आ ભટ્ટ વિ. સાડાત્રણ આ ત્તિન ન.
(આડતીઓ ?) મારો ધા. આરોગવું. આવુ ન. બનેવી બસીવ ન. દરજી
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #207

३८७
સ્થત્ર ના. ઉત્થલો ૩સ્થા-પસ્થતા ના. ઉથલપાથલ ૩ી ના. ઉદ્ધઇ
દ્ધ ના. ઉધ (ગાડીની) ૩Mાઇ નાન્ય. ઉત્કંઠા
(ઉપાસણ) ૩૦Nirઈતવન | વિ. ઉપસેલું, ૩પુનગ | ઝાટકેલું. ૩HTગ નાન્ય. ઉંબાડીયું ૩૪ વિ. ઉલટાવેલું સર્જવ વિ. લાદેલું, (ભાર) ૩ી ના. ચૂલો (ઓલો) ૩ન્હાવડા વિ. ઓલવેલું સન્હા ધો. ઓલાવું. fસ્સવ વિ. સુંધેલું
T વિ. ખાટું
રંર્ ધા. પાતળું કરવું.
(રંધાથી). મૌત T ના. સેવા (ઓલગડી) ૌન્દર્ ધા. ઓલવવું
સ્ત્રી ના. ઊલ (જીભ ઉપરની) બોસ ન, બરફ, હિમ. મોસન્ન અવ્ય. પ્રાયઃ, ઘણું કરીને
૩મા ના. ઓશરી. હાળ નાન્ય.અવધાન, ધ્યાન
સ્મરણ
क ઝોડુત્ત અવ્ય. ક્યાંથી ? હુર્ત | સંયેત | ન. કંકોડો, કંટોલો. જૈવું? | સંસાર ન. કંસાર, લાપશી સારી ના. તે નામનું જીવડું. છઠ્ઠા | ના. લંગોટી, છોરી | કચ્છોટી. * જીર ન. કચરો #ારો ના. કટાર, છૂરી H3 ન. નાન્ય. કંટાળો,
કણમણ છેડે ના. કડછી ના | ના.
| નાન્ય. | કઢી.
३८८ નિસ નાન્ય. ૧ કણસલું,
૨ કણસલાનો છેડો રયંવર ન. ખાખરાનું ઝાડ. કસર ન. નાન્ય. કોઈ પણ રર્વનર ન. સૂકું ઝાડ. એક જાતનો રોગ
લંડના ના. ખાંડી (૨.મણ) +ાય |
શંપાય નાન્ય. ખાંપણ, વસ્ત્ર #ાવ | ન. કાવડ
વધુર ન. ખાખરો (ખાવાનો) कावड
વટ્ટ | નાન્ય. કઢી (ખાટીયું) સાઇઠ્ઠી ના. કડાઈ, કહલી કુંવા | ના. કુંચી.
રવટ્ટી ન. ખાટકી વિT |
હુ ના. બારી, ખડકી િ | ન. કૂતરો.
હૂબ ન. ખડિઓ कुत्त ત્ત નાન્ય. ઇજારો.
રવી | ના. ખડી, ધોળી
| માટી ર્ડ . કુલડો, લોટકો. છુરી ના. કુલેર.
રવૃત્ત નાન્ય. ખાતર (ચોરે હf ના. કોણી.
પાડેલું) રૂ ના. |
રાદ્ધ વિ. ૧ ખાધું, ૨ ઘણું. ડાર્ચ નાન્ય. | કોયલો રવરિશ્ન નાચ. ખારેક fઝ વિ. રમતીયાળ (કોડા- “વત્ર ન. ખીલની ફોડકી. મણું).
વતા વિ. ખાલી સ્થિત | ન. કોઠી,
રવૃત્તપન્ ધા. ખળભળવું, | કોથળો
વઢ ના. ખાલ, ચામડી વનિમ ન. કોળી ન. ૧ શિયાળ,કોહલો
રવમ્ | ધા. ખસવું જુના ૨ ચિચોડો, ચરખો
खिस् વાત્ત ના. નાન્ય. ખાળ, મોરી
!
પત્તોર અવ્ય. અહિંથી
ओ વિક્રમ વિ. ઓકેલું ગોકુળ | નાન્ય. ઓઢણું મોઢા
Wાર ન. ઉત્સાહ ઓષ્ય ન. ઓપ, ચળકાટ,
વિ. ઓપ ચડાવેલું
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #208

३८९
३९०
વિશ્વ | ન. | ખીચડો રિવુર્વ: | નાન્ય. ખીચડું fgવડી | ના. | ખીચડી રવું’ | ન. ખૂંટી, વોટડા | નાન્ય.| ખૂંટો ડુંટી ન. કુટ્ટ ના. ખૂટી ગયેલું. પુત્રાય વિ. ખલાસી હું બ્લેય નાન્ય. ખોબો, ૨
પાંદડાનો પડો વેદ ન. નાન્ય. રજ, ધૂળ વોર્ડ ન. સૂકું લાકડું વોન ન.|૧ નાનું ગધેડું, ખોલકું
પર ખોળો, ૩ ખોળ
Tqી ના. બકરી 3 નાન્ય. ગાડું gી ન. ગાડી Tઢ નો કિલ્લો
ત્તિના ના. જપમાળા TOPસૂરિશ્મા ના. ઓશીકું (ગાલ
મસોરિયું વત્ત નાન્ય. ઘાસ (મરાઠીમાં) વર ન. ગવાર (શાક) વાર | વિ. ગામડિઓ, માર | ગમાર હિટ્સ વિ. ઘેલું, ગાંડું. ITR ન. ઘાઘરો રામારી | ના. ગાગર Tયરી | (પાણી ભરવાની) fifબા | ના. ગેડી જી | (દડે રમવાની) Tઢવડ નાન્ય. શું દવડું
(ખાવાનું)
નાન્ય. ગોફણ નોળી ના. |
ઇશ્વર | નાન્ય. ઘાઘરો
ન. ઘોઘરો (અવાજ) રટ્ટ ના. ઘરવાલી घरोइल्ली ધરોની | ના. ગિરોળી ધાન ન. ઘાણી ધારણ નાન્ય. મૂર્છા ધારિયા ના. ઘારી (માવા
મેંદાની) પાસ નાન્ય. ધાસ ઉંટ ન. ઘુંટડો પૈડર | ન. નાચે. પેવર | ઘેબર (મીઠાઈ) થોન નાચ. ઘોળવું. દહીં. ધોનવ૬નાચ. ઘોલવડું, દહીંવડું
વપૂST નાન્ય. | ચાપડો,
| (ચોપડી મૂકવા) ૨ બે લાકડા જોડવાનો વક્તવત નાન્ય. ચળવળ વિનય | વેત | ન. ચોખા चावल વાત ન. ચાસ (ખેતરમાં લીં) વળોટ્ટી ના. ચણોઠી વિષ્ણુ ધા. ચાંપવું, દાબવું. વિર્ય ન. ચીલો (ગાડાનો) चुरिम न. વૃરિમ નાન્ય. | ચૂરમું વૃદ્ધિ | ના. ચૂલો चुल्ली રો] વિ. ચોખ્ખું વોટ્ટી ના. ચોટલી
ન ન. | ઘાસની ગંજી,
અનાજનો ગંજ, પડતી | ના. ગંડેરી, શેરડીના માંeી | માદળીયા ifધર્મ ન. ગાંધી Tનર ન. ગાજર
fકુમ ના. ગાંઠડી Tવર્ડ ના. ગડબડ કુરબા ના. ગાડર, ઘેટી.
વડર, ન. ચોરો (બેસવાનો) વકરી ના. ચોરી (પરણવાની) વંશ વિ. સુંદર, સારું. ઘડપ ધા. ચડભડવું (તકરાર) વટ્ટ | ધા. ચાટવું
ઇફલ્સ વિ. ચતુર, છેલછબીલો ૐ ધા. છાંટવું છંટ ન. છાંટો છેTV | નાન્ય. છોણ छाण છાપી ના. છાણું છપ્પત્તિના ના. ચપટી. રોટલી
(ચપાટિકા)
ધૃતર વિ. ઘઘલાવેલું, ઠપકો
અપાયેલું ઘંવડ ન. ઘાંચી
વટુંબ ન. ચાટવો ૧ નાન્ય.ચાડુ (દીવો મૂકવાનું) વૈકુત્તરિનાં ના. ચડઉતર
બોલાચાલી
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #209

३९२
કુંવર નાચ. ઝૂમણું (દાગીનો) સુત્રા નાન્ય. ના. ઝૂલણા છંદ વોડL ન. ચણા વગેરેનું શાક
(તેનો-વઘાર-ઝોર)
ટિરિના ના. ઠીંકરી
ન. નાચે. ઝાડનું ઠુંઠું
३९१ છેવી ના. ચામડી
ન ધા. જડવું. છઠ્ઠી ના. છાલ
નર ન. નાન્ય. વસ્ત્ર (જાદર SMT નાન્ય. છાણવું, ગળવું કાંચળી પરણતી કન્યાને છાય | ના. છાવણી
પહેરાવે છે) છીયાગા
નન્ની ના. | જાન છાતી | ના. છાળી, બકરી નાના નાન્ય. | (લગનની) छालिआ
નાતવ ના. જાળવણ , છીણી ના. છાશ
સાચવણ fછે ના. છીંડી
ના નાન્ય. જીન (ઘોડા પર ઇશ્ન નાન્ય. | છીંક
નાંખવાનું) fછી ના. |
ગુમારિ | ના. જાર ઉછાતી ના. છિનાળ (ખરાબ નીવરિ | સ્ત્રી)
નોધાર ન. જયજયકાર, fછર નાચ. ખાબોચિયું, છીછરું
જેજેકાર હિંદુ3 નાન્ય. શિખંડ (દહીંનો)
નેમાર વિ. જમણું (બાજુ)
નોની નાન્ય. આંખ, જોવાનું જી વિ. છોટું, નાનું
નીહાર ન. પ્રણામ ત્તિ ના. છૂત, (અપવિત્ર).
ની ધા. જોડવું, સાંધવું ના. છીંડી છોકરી ના. છોકરી
શ્વેશ્વર નાન્ય. ઝાંખરું છોડરૂમ વિ. નાનું, છોટું ઘંટી ના. ઝેટીઆ ના. નાની છોકરી
રૂડL અવ્ય. ઉતાવળ છો ધા. છોડવું
હડપ નાન્ય. ઉતાવળું રૂડી ના. વરસાદની ઝડી
લ્લામત ન. ઝામરો (રોગ) ન/ST ના. જગડો
વ્રુપ ના. ઝુંપડી
ર૩૩ ના. ટૌકો (બોલાવવું) ટંક ન. ૧ ટાંકું (પાણીનું).
૨ ટાંકણું, (ઘંટી
ટાંકવા વગેરેનું) દર ના. | ટરી નાખ્ય. | ઠોકર
ટ્ટ ના. ટટ્ટી, પડદો રસ્તવત્ ધા. ટળવળવું
તય વિ. ટળેલો (ગયેલો) ટરિય વિ. કાનની ટહરો
ચડાવેલું દિવસ ના. ટીંબરું દિ નાન્ય. | ટીકો, તિલક, ટિપી ના. | ટીપકી ફુટ વિ. કુટું. વિય ન. ટુંબો (મેણું)
પડમા ના. ટોપી યેત નાન્ય. ટોળું
ઠંદ ન. ડંખ કું ના. ડાંગ, લાકડી. STમન્ ધા. ડગમગવું હાનિ ન. ડગળો, ઉપલો માળ,
દાદરો Sત્ર નાચ. ડાલુ ટોપલી હેલ્થ | ન. ડાબો (હાથ) હવે | વિ. | ડાબું ડુંગર ન. પર્વત હું નાન્ય. | શીવેલું કપડું ff: ના. | (ડાંડીયું) ડુનનાન્ય. ડૂચો રોગ | ન. ડોચો સેવ | (પાણી ભરવાને) કોર 1. દોરો હોત ન. ડોળો (આંખનો)
હૃજન નાન્ય. ઢાંકણું ઢંખી ના. ઢાંકણી હતું ધા. ઢળવું, નમવું. દ્વાન્ ધા. ઢાળવું. (સોનું વગેરે)
ડટ્ટાર ન. ઠક ઠક કરનાર, કંસાર
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #210

३९४
થર ન. ૧ તર, ૨ મલાઈ थरथर થરમ્ | ધા. થરથરવું थरहर ત્રિયા ના. થાળી (છાલીયું). થાળ નાન્ય. થાણું (ચોકીનું). fથતિ નાન્ય. થિગડું થોઢર ન. નાન્ય. થોર
ધનવાઝ વિ. ધગાવ્યું, ધગાવેલું ધ૬ નાન્ય. ગળાની નીચેનું
શરીર ધડવ નાચે. ધડધડાટ ધામ | ના. ધણીઆણી, ધળો | પત્ની ધાવ ન. વેગ, ધો ધસદ ન. પ્રાસકો ધામ -. ધાડપાડુ ધાણા ના. ધાહ, પોકાર ધાગિ વિ. દોડેલું
३९३ ઢિ4 ધા. ગાજવું (ઢીંક મારતાં) હિબ્રૂ વિ. ઢીલું
તંવેક્ષ નાન્ય. ત્રંબાળું, ત્રાંસું દિવ ધા. ટૂંકવું, હાજર થવું
નામે વાજીંત્ર äવા ના. ઢીંકવો (કૂવાનો) તf ન. ત્રાક ઢોસ્ટ ન. ૧ ઢોલ, ૨ પ્રિય પતિ તરિયા ના. દૂધની તર I []
તરટ્ટ વિ. તરડો, કરડો
તતfમ ના. તળેટી ઉં ન. નાક
તાવિઠ્ઠી ના. તાલાવેલી સ્થા ના. નાથ
તવાળી ના. તવી Uસી ના. નસ, નાડી
fiઉતળી ના. તિતાલીપણું, હરળી ના. નેરણી
બડબડાટ Trળ% નાચ. નાણું
તિ૬ ન. તીડ મત વિ. નક્કર
તુવરવાર ન. ઉત્તમ જાતનો ઘોડો fણપટ્ટ નાન્ય. લપટાવું (ગાઢ) સુખ નાન્ય. ઘી (મરાઠીમાં) fબરસ વિ. નફટ, નિર્દય તે ધા. બોલાવવા જવું fજારની ના. ધુંધુટ
તેડવા જવું રણ નાન્ય. ઘાસ, નિરણ
તોડર નાન્ય. ફૂલનો તારો સરખી ના. નિસરણી
थ fણસાના. વાટવાનો પત્થર થના ના. થેલી, કોથળી fખસ્સા | નિસાહ
થ ન. થાક છેલ્થ ન. નેસ્તિ વાણિયો
બ્ધ ન. ગોવશ્વ વિ. નોખું
થસ્થા ના. | પાણીનો તાગ
थड ન. ૧ ઝાડનું થડ. ગોત્ર ના. નાળચું
થડ | ૨ સમૂહ.
તંતવન | નાન્ય. દાતણ दंतवण्ण ઢંતાન ન. નાન્ય. દંતાળ,
દંતાળી, દ્રવ અવ્ય. જલ્દી, દડદડ
સ્થર ન. દસ્તર, રૂમાલ, હાથનું
વર | ન. દોરો दोर
વા , ના. દોરી दोरी હિત્થર ન. દહીંથરું દ્વારિકા ના. દાઢી ઢાળ ના. દાણ, જકાત વામન | નાચ. ડમણ ટ્રાવ | (પગે બાંધવાનું) ટુદ્ધિબ નાચ. દૂધિનું શાક
પટ્ટ વિ. પઇઠેલું, મોકલેલું પંતિ ના. પાંથી (માથાની) પંસુતિના ના. પાંસળી પ વિ. પાકો, હોંશિયાર પક્ષ ત વિ. સમર્થ, પાકેલ,
પોકટ પવરવર નાન્ય. પાખર, ઘોડાનું વિધુરી ના. બિશ્વર પાય ના.... પગ પત | ન. પટેલ
પટ્ટમાં ના. પાટું પડાતી ના. પડાળી (છાપરાની)
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #211

३९५
३९६
પzય ન. પાડો પીયા | ના. પાડી
1 ના. ફૂંક FT-TI| નાન્ય. ફગફગતું ડુમસ નાન્ય. ફેફસું
ના. હુંફાડો
પડી !
પુષ્કસ નાન્ય. ફેફસું પુષ્ક | પુના | ના. ફોઈ પુષ્ક | પૂયસ્તી ના. પૂરી. પોળી પૂળ ના. રૂની પૂણી પેટ | નાન્ય. પેટ પેટ્ટ પેાત ન. પટારો પેતુ ના. રૂની પોલ પોન્ન વિ. પોચું પોકૃત નાન્ય. પોટલું પોતિ ના. પોટલી पोट्टलिआ| પત્ત નાન્ય. કપડું પત્તા | ના. ધોતીયું, પત્તિ | પોતડી
નિડા ના. પૂરી પીતી ના. પોળ પોટ્સ વિ. પોલું
મફત વિ. થયેલું બંડ નાન્ય. ભાંડવું (ગાળો
દેવી) જડ ન. આડંબર, ભપકો બલ્થ ન. ના. ભાથું (બાણનું) મકોડ ન. નાચે. ભાલું, બાણ,
ભાલો બાર્ડ ન. નાન્ય. મોટો ચૂલો fબટું ધા. ભેટવું ઉમટ્ટ નાન્ય. ભેટછું fમ | ધા. ભીડવું
બી
|
પત્તાળુ ધા. પતાવટ કરવી પત્થારી ના. પથારી પદ્ધર વિ. પાધરું પuીઝ ન. બપૈયો પતસુ ના. પળશી, સેવા
(ખુશામત) પાડોસ ન. પાડોશી પામ્ ધા. પામવું પારિઠ્ઠી ના. ઘણા વખતથી
વિયાયેલી ભેંસ
(પારોઠ). પારી ના. દૂધ દોહવાનું વાસણ પાતી ના.ધાન્ય માપવાની પાલી પાસ નાન્ય. મિશ્રણ, પાસ
બેસવો ffશ્વમ વિ. પચેલું fપટ્ટ નાન્ય. પેટ પીઢી ના. પિઢીયું (મકાનનું) પંgણ નાન્ય. પોંખણું jન ન. નાન્ય. પૂંજો-કચરો પુત્ર ને. નાન્ય. પોટલું પુતિના ના. પોટલી પુડપુર્વી ના. પપૂડી
fપર નાન્ય. અંદર, ભીંતર.
ગીતા |
વસ્ત્ર ન. | બેલ વૈત ન. બળદ વૈદ્રર નાન્ય. બંદર (વહાણનું) વપ્પીઢ ન. બપૈયો વધુ વિ. બાપડું વૈ૩ નાન્ય. બેરૂ (કલમ માટેનું). વાગ્યા ના. ૧ બાઈ, ૨ માં વિITT? ના. બગાઈ વીડી ના. પાનની બીડી વન નાન્ય. પાનનું બીડું વરી ના. શરીર વ્વી ના. બૂમ વ્વું ન. |
શ્ન ના. બૂકડો વોડ | ન. બોકડો, બકરો વોર્ડ | વોટું ધા. બોટવું વૌડ વિ. બોડકું, બોડું ગૌ 1 નાન્ય. બોલવું તે,
ડુબાવવું.
fમસા ના.... ભીંસવું તે
ન નાન્ય. ભૂંગળ મુંઃ ન. સુઅર, ભૂંડ "વિશ્વઝ વિ. ભૂખ્યું બોલ્ ધા. ભોળવવું બનવું ધા. ભોળવાવું બોત વિ. ભોળું
Fg | ન. નાન્ય. ફાડીયું
lfીય નાન્ય. ફળીયું fiળ ના. ફેણી-સાટો
મંઇ ન. માંકડ મંજસ નનોળીઓ (મરાઠીમાં)
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #212

३९७
३९८
મુfમ ના. મરકી (મીઠાઈ) મૂડ | ન. મૂડો મૂઢ | (નાળીએરનું માપ) મેડડ ન. મેડો, મજલો મોજ | ધા. મોકલવું મોક્ષેત્ |
મંત્ ધા. માંડવું, રચવું. મોટુ ન. મંકોડો મદ્દ વિ. માઠું, ઓછું. મઢડેર વિ. મઢેલું મત્તવાત વિ. મત્તવાળું, મદ
વાળું, मम्मी मामी ના. મામી મામ | મય ન. માલપૂઓ મદ્ ધા. મહાલવું મદર વિ. મહરો, અસમર્થ મહસ્ત્ર ન. મહેલો (ધરોનો સમૂહ) માનું ધા. માણવું, લ્હેર કરવી મામ ન. મામો માત ન. માળો (મડીનો) મસિડના ના. માશી fમદ્ ધા. મટવું. fમ વિ. મીઠું મુક્ષત વિ. મોકળું મુટ્ટિક | ના. મોટાઈ મોટ્ટિમ | ન. મુL | ન. મોભ (ઘરનો) मोब्भ મુરિબ વિ. મોરેલું, ભાંગેલું
હુમ નાન્ય. રાંઢવું, દોરડું
ધા. રડવું, આળોટવું. રણ ન. રાફડો હૃથ્વી ના. રાબ
વય ન. રવૈયો fસડની તા. રસી, પરું રજૂ ધા. રહેવું fશાળી ના. રીંગણીનો છોડ ટ્ટિના | ના. રોટલી रुट्टिआ fસ્ટ ના. રેલ, પ્રવાહ જે ન. રોઝ, (પશુ) શેટ્ટ ન. લોટ, આટો શેટ્ટ ન. રોટલો શેત ન. ઝગડો, કાગારોલ સેવ ન. રોપો
ત િન. લલકાર તરૂ૩ વિ. લગાડેલું, પહેરેલું તન્વી ના. લાંચ તનાન્ય. લાકડી તકુમ નાચ. લાડા તત્તા ના. લાતે તદ્ ધા. લાદવું, ભાર ભરવો તદ્દી ના. લાદવું તડે નાન્ય. લીંડું, લાદ તપ્પસિન ના. લાપશી
ના. ખુશામત, લલોપતો તા ન. લાગો, કરો લિંદના ના. લીંડી ઉલ્લવીહતી ના. લીંબોળી તિલ્ટર વિ. ભીનું, લીલું તિસય વિ. લીલું તુંડન વિ. લોંઠું, દુર્જન તૂવી ના. ઉંબી, ઠંડી તોત્ ધા. લોઢવું, (કપાસ
લોઢવો).
વંદ ન. વાંક, કલંક વં ન. વાંઢો વવવાર ન. વખાર વડી ના. વાડ વટ્ટ ન. નાન્ય. વાટકો વટ્ટ ન. બટ્ટો, કલંક, ઘાટી કઢી વટ્ટ ના. વાટ, રસ્તો વટ્ટ | ના. વાટ, દીવેટ વટ્ટી | વરિત્ર વિ. વાટેલું વડી ના. વડી (ખાવાની) as વિ. મોટું, વગેરું વકૃત વિ. વડિલ, મોટેરું વર્ત નાન્ય. વાદળ વર: ના. વંડી વર્લ્ડ ન. વાલ વવા ન. નાન્ય. રૂ, વણ વહિના ના. વહી (ખાતાવહી) વહ8 વિ. વહેલું વહીત ન. વહેળો (પાણીનો) વોડક્ય ન. નાન્ય. બાવલું વાતુંનુય ન. વાણિયો વાયા નાન્ય. વાયણા (જમણ) વાવાર ન. વાયરો
વ ના. વદી (પખવાડીયું) વડું નાન્ય. વેંગણ, રીંગણું,
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #213

વાહનાર વિ. વાલેસરી વિગર ન. વિયડો (પાણીનો)
વિઞાતિક નાન્ય.વાળું (સાંજનું) વિજ્ઞાન. વિજણો
વિટ્ ધા. વીંટવું विटलिआ
ના. વીંટલો (કપડાનો)
વિંટી ના. વીંટી
વિદ્ ધા. વખોડવું, નિંદવું
વચ્ચે નાન્ય. વચ્ચે
વિોય | ન. વિયોગ विच्छोह
વિદ્યત્ ધા. વટલાવવું
વિઠ્ઠલ ન. વટાળ, આભડછિટ્ટ વિાળ નાન્ય. વહાણું (સવાર) નાન્ય. વણવું
वणण
वुणण
વેત વિ. વેગળું, છેટું
લેખ્ખ વિ. આક્રમણથી ઘેરાયેલ
સુગરની વૈજ
વોા ન. બોજો, ભાર.
३९९
स
સંછિત્ર વિ. સંકેલેલું
સંપારિકા ના. સાંગરી સંદી ના. સાંઢણી
સન્ ધા. સજવું, તૈયાર થવું સર નાન્ય. મુસાફરી
સરામા ના. સરભર (ખાતું)
સવાર નાન્ય. પ્રાતઃકાળ
સાવય ન. સાવો (જંતુ)
सिई
ના. સીડી
सिड्डी
સિ ના. શિંગ
સિવાળ ન. સિંચાણો (પક્ષી) सवणी ના. સોય सिव्विणा
સીસમ ન. નાન્ય. સીસમનું ઝાડ સુધ્ ધા. સંઘવું સંવત નાન્ય. સંચળ સુધાળયનાન્ય. સુકાન(વહાણનું)
हंसल हांसल
ह
ન. હાંસડી
હમ ધા. હાંકવું
हडप्प
ન. હડફો (પૈસા નાંખવાનો)
हडप्फ
દાલ ન. પ્રેમ (હાડોહાડ) ટૂડાહડ વિ. અત્યન્ત ઘણું છુ નાન્ય. હાડકું, હાડ હન્થિયાર નાન્ય. હથિયાર નૃત્યોડી ના. હથોડી
સ્થતેવ ન. હથેવાળો
૬ ધા. હાલવું, કંપવું હસોહિસા ના. સ્પર્ધા, હિંસોહિંસ જ્જુ ના. ન. હોડ રોલ ન. હોલે
પરિશિષ્ટ ૧૩મું. સંસ્કૃત ધાતુઓના વિકલ્પે દેશ્ય પ્રાકૃત આદેશો
कथ् [क] वज्जर्, पज्जर् उप्पाल्, વિમુળ, સુત્ર, વોર્, વવ, ખંત્, સૌર્ સાદ્, કહેવું. નિર્ [દુઃખ કહેવું]
ખુશુપ્ત [ગુડી શુળ, વસ્તુ, શુ, સૂગ ચડાવવી.
[ પિ ] પિા, જીમ, પટ્ટુ, ચોદૂ પીવું.
સ્થા ા, યુદ્ધ, વિ, નિરખ્, ઉત્
उद्दु, ठक्कुक्कुर
શ્રી વિષ્ણુ, વિઘ્ન વિશે, વિવિધ], છૌન, fખલીઝ, frg,
નિર્િ, તુ, eિl, fi, છુપાવવું.
૪૦૦
स्मर् [सर] झर् झूर, भर् भल, लद् विम्हर, सुमर् पयर्, पम्हुह, યાદ કરવું.
D:\mishra\sadhu\prakrta.pm5/3rd proof
મુત્ર [મુળ] નુ, અવદે, મેસ, મ્સિ, રેડવુ, સુ, ધંસાદ્, શિવત્ [દુઃખથી ઘૂંટવું] ઘૂંટવું.
વજ્ર [વ વેદવ્, વેલવું, નૂરવું, મચ્છુ છેતરવું.
રખ્ ય] સાદ્, ગવદ્, વિવિ, રચવું.
सम्+आ, उवहत्थ्, साव्, समार्
યુ. સુધારવું. રાખ્ [રાસ્] અખ્, છા, સદ્ ી, ૬. શોભવું.
मस्ज् [मज्ज्] आउडु णिउड्डु, बुड्डु ઘુઘ્ન ડૂબવું.
મૃત્ [મા ધુમ નુ, પુ પુંસ સ્, પુસ્ તુ, પત્ન રોસાળુ, [રોહાણ વાળ્યું] સાફ કરવું.
भञ्ज वेमय्, मुसुमूर, मूर, सूर, सूड, विर् पिवरख कर, नीरज् ભાંગવું.
યુન ગુજ્ઞ, ગુખ્ત, ગુન્ જોડવું. મુ મુ%, નિમ્, ગેમ્, મ્ अण्ह, समाण, चम्, चड्ड् ખાવું.
+वि+, पम्हुस्, विम्हर, वीसर् ભૂલવું. વિ[વાર્] જોવા પોક્ બોલવું.
મૈં પ્રશ્ન, [પસર્] પયમ્, વેક્ માઁ [ગંધ ફેલાવવી ફેલાવું નિ+, [નૌસ ્] ગૌર, નીતુ, ધાડું, વહાર્ નીકળવું.
+ આ નિશાની વાળા ધાતુઓના આદેશ નિત્ય સમજવા.

Page #214

४०१ मण्ड चिञ्च, चिञ्चअ, चिञ्चिल, रोड्, भ्रम् टिरिटिल्ल, ढुण्डल्ल, ढण्ढाल, टिविडिक्, His.
चक्कम्, भम्मड, भमड, भमाड, तुड तोड, तुट्ट, खुट्ट, खुड, उक्खुड, तलअण्ट झण्ट झम्म, भुम्,
उल्लुक्क, णिलुक्, लुक्क, उल्लूर. गुम्, फुम्, फुस्, दुम्, हुस, तोsj.
परी, पर, भभ. +घूर्ण घुल, घोल, घुम्म्, पहल्ल. गम् अई, अइच्छ, अणुवज्ज, अणुछिद् [छिद्] दुहाव, णिच्छल्ल, ज्जस, उकुस, अकुस्, पच्चड,
णिज्झोड, णिव्वर, णिल्लूर, लूर, पच्छन्द्, णिम्मह, णी, णीण,
छ. आ ओअन्द्, उद्दाल णीलुक्क, पदअ, रंभ, परिआल्ल, +मृद् मल, मढ, परिहट्ट, खड्डु, चड्ड, वोल, परिअल, णिरिणास, णिवह, मड, पन्नाड भइन् ३२.
अवसेह, अवहर्, ४. विद् वि+सं+विअट्ट, विल्लोटू, फंस आ+,अहिपच्चुअ, भाव. विलो.
सम्, अब्भिड भण. अभि तन् तड, तड, तड्डव, विरल्ल, +आ+, उम्मत्थ सामे વિસ્તારવું
भावj. प्रति+आ+ ,पल्लोट्ट क्षिप् [खिव्] गलत्थ, अड्डक्ख, पावणj [पच्चागच्छ]
सोल्छ, पेल्ल, णोल्ल, छुह, हुल, रम् संखु, खेड, उब्भाव, परी घत्त, ३७j. उत्। गुल- किलिकिञ्च, कोट्टम्, मोट्टाय, गुञ्छ, उत्थङ्घ, अल्लत्थ, उब्भुत् णीसर, वेल्ल, २भ. उस्सिक, हक्खुव. ग. पूर् अग्घाड, अग्घव, उध्धूमा,
आणीख [माक्षे५ ४२वो] अङ्गुम्, अहिरेम् पूर. स्वप् [सुअ] कमवस, लिस, लोट्ट, +क्षर् खिर, झर्, पज्जर, पच्चड,
णिच्चल, गिट्टअ, अर, १२ दीप् प्र. [पलीव] तेअव, सुन्दुम्, भ्रंश् [भंस्] फिड, फिट्ट, फुड,
सन्धुक्क, अब्भुत्त सण . फुट्ट, चुक्क, भुल्ल भ्रष्य . लभ् उप+, झङ्ख, पच्चार, वेलव, नश् [निस्स] णिरणास, णिवह,
[उवालम्भ] 648ो आपको.. अवसेह, पडिसा, सेह् अवहर् क्रम् आ+,ओहाव, उत्थार, छुन्द् નાશ પામવો, હુમલો કરવો.
दृश् निअच्छ, पेच्छ, अवयच्छ,
४०२ अवयज्ज्, वज्ज, सव्वव्, लस उत् +, ऊसल, ऊसुम्भ, देक्ख, ओअक्ख, अवख्, णिल्लस, पुलआअ, गुञ्जोल्ल, अवअक्ख, पुलोअ, पुलअ, आरोअलास पासवो.
निअ, अवआस, पासते. ___+ग्रह वल, गेह, हर्, पङ्ग, निरुवार, स्पृश् फास, फंस, फरिस, छिन्, अहिपच्चुअ हा २j.
छिह, आलुख, आलिह, स्पर्श बुभुक्ष बहुक्ख, भूम्या थj. णीवर् १२वा.
वीज वोज्ज पिष् [पीस्] णिवह, णिरिणास, +ध्या झा, ध्यान ३२, णिज्झा
णिरिणज्ज, रोच, चड, इण. भष् भुक्क् भस
+गै गा गाई कृष् [करिस्] कड्डू, साअड्ड, अश् +ध्मा उद् +उद्धमा Rsj अणच्छ, अयञ्छ, आइञ्छ +धा श्रद्सद्दह श्रद्धा शमवी. j.
वा उद्+उव्वा, ओरुम्मा, वसुआ अक्खोड [तलवार डावी] द्रा नि+, [निद्दा] ओहीर, उङ्घ, गवेष् ढुण्डल, ढण्ढोल, गमेस, घत्त, +घ्र आ+, अग्धा आइग्घ शोध.
स्ना [ण्हा] अब्भुत्त श्लिष् (सिलेस] सामग्ग, अवयास, +स्त्या सम् +. संखा. परिअन्त, योg.
+म्लै [मिला] वा, पव्वाय. काक्ष आह, अहिलङ्घ, अहिलङ्क, +मा निर+, निम्माण, णिम्मव.
वच्च्, वम्फ, मह्, सिह, । क्षि [झि] णिज्झर् विलुम्म् ७.
+भी बीह, भा, भी, ईक्ष प्रति+, [पडिक्ख] सामय, +ली आ+, अल्ली.
विहीर, विरमाल रावा . वि+, विरा, विली, तक्ष तच्छ, चच्छ, रम्प, रम्फ, रु [रुव] रुंज, रुंट. छeg.
श्रु [सुण] हण. त्रस् डर, वोज्ज, वज्ज, त्रास धू [धुण] धुव. આપવો
भू हो, हुव, हव, णिव्वड [६५७, +अस परि, पल्लोट्ट, पल्लट, पल्हत्थ स्पर थ] प हुप्प [समर्थ
३.पु. +नि-णिम्, णुम् भूवु थ.] हु [५ थायछ.]
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #215

४०३
४०४ कृ [कर] कुण ४२. णिआर् लस्ज् [लज्ज] जोह.
लप वि+झंख, वहवड.
म्रक्ष [मक्ख्] चोप्पड. [sall ing.] णिह तिज् [तेअ] ओसुक्क.
-लिप् लिम्प.
कस वि+कोआस, वोसट्ट. [स्थिर २] संदाण [ही व्रज् अनु+, [अणुवच्च] पडिअग्ग
गुप् विर, णड.
हस गुञ्ज. सवो] वावम्फ [भनत अ [अज्ज्] विढव
+कृप् अवहाव. [२४]
स्रंस ल्हस, डिम्भ. १२वी] णिव्वोल [ोघरी भुज् [भुज्ज] उप+, कम्मव.
लुभ् [लुब्भ] संभाव.
श्वस नि:+, झंख. [नीसस] डोह ३१वो] पयल्ल [हीj घट गढ, सम्+, संगल
क्षुभ् [खुब्भ] खउर, पड्डह.
भास भिस ३२,428] णीलुञ्छ स्फुट् मुर् [भों नेसवु.]
रभ् आ+आरम्भ, आढव.
ग्रस घिस [4tsj, sieg.] कम्म् [Mमत ३२वी.] गुलल वृत् वि., [विवट्ट] ढंस
+जृम्भ् जम्भा, वि-विअम्भ
गाह अव+, ओवाह [मुशामत ३२वी.] +क्वथ् [कढ] अट्ट.
नम् निसुढ (भारथी नभ) रुह आ+,चड वलग्ग. ग्रन्थ् गण्ठ.
श्रम् वि [वीसाम्] णिव्वा. जाग [जगार] जग्ग.
मुह गुम्म, गुम्मड.
शम् पडिसा, परिसाम्. मन्थ् णुसल, विरोल.
दह अहिऊल, आलुङ पृ वि आ+, [वावर] आअङ्गु, +हाद् अवअच्छ.
+ त्वर तुवर, जअड. [तूर, तुर] +छिद् छिन्द. वृ सम्, [संवर साहर, साहट्ट. सद् नि+,णुमज्ज.
+छल् उत्+, उत्थान,
+भिद् भिन्द् दृ आ+, [आदर्] सन्नाम. स्पन्द् [फंद्] चुलुचुल.
गल् वि+थिप्प, णिह.
+युध युज्झ हप्र+, [पहर] सार्, पद् निर-[निपज्ज] निव्वल
दल् विसट्ट.
+बुध बुज्झ. तू अव+, [ओअर] ओह, ओरस. +शद् झड, पक्खोड
वल् वम्फ.
+गृध गिज्झ. शक् [सक्.] चय, तर, तीर्, पार. क्रन्द् आ+, णिहर, [अक्कन्द]
+कास् अव+, ओवास.
+क्रुध कुज्झ +फक् थक्क. खिद् [खिज्ज] जूर, विसुर.
दिश् सम्+, अप्पाह.
+सिध सिज्झ, +श्लाघ् सलह रुध् [रुंध] उत्थ.
विश् प्र+, रिअ.
+मुह मुज्झ. खच् [खच्] वेअड षेध नि+,हक.
+काश् अव+, ओवास.
+रुध रुन्ध, रुम्भ, रुज्झ, पच सोल्ल, पउल. क्रुध् [कुज्झ] जूर.
दिश् सम्, अप्पाह.
+सद् सड् +जन् जा, जम्म्. सिच् [सेअ] सिंच, सिंप.
विश् प्र+, रिअ.
+पत् पड् +तृप थिप्प. प्रच्छ [पच्छ] पुच्छ.
+क्वथ कड् +यिज् उद्+उव्विव्
+वर्ध वड्ड
+मृश गर्ज [गज्ज] बुक्क सृप उप+, अल्लिअ. [उवसम्]
प्र.+, म्हुस. ढिक्क
+वेष्ट वेढ सम्+, संवेल्ल [अनुगायु.] तप् सम्+, झंख. [संतप्प्]
सृज सिर पुञ्ज आरोल, वमाल. आप् वि., ओअग्ग, सम् समाण
[ખાસ સ્વરાન્ત સિવાયના દરેક શબ્દો વ્યંજનાન્ત સમજવાના છે. આ वेप् [आयम्ब] आयज्झ.
[ ] थिड्न सभा क्षेपार्नु छ.] D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #216

४०६ ૧૬. વધારાય છે. ૧૭. કેવળ. ૧૮. હલકી જાતનો-તુચ્છ સ્વભાવનો. ૧૯. રૂખડાઉ. ૨૦. ઘેલો. ૨૧. કારીગર, ૨૨, દુ:ખી, ૨૩. ઊંચા પ્રકારનું. ૨૪. આજ્ઞા માન્યપણું. ૨૫, વિશ્વ-જગતું.
૫.
४०५ પરિશિષ્ટ ૧૪મું. ટિપ્પણ
૧. ૧. ચરણ કમળ, ૨, સમૃદ્ધ. ૩. રચેલા. ૪. વાહન જેવું. ૫. ગર્વ. ૬. મચકુન્દનું ફૂલ. ૭બરફ. ૮. બેઠેલી. ૯. અનેકાન્તવાદનું.
૨, ૧. ખીલે છે. ૨, લાવણ્ય. ૩. પ્રાકૃત. ૪, સંસ્કૃતની સંસ્કારની ખૂબી. ૫. નવીન અર્થ દર્શન. ૬. રચનાસૌન્દર્ય, ૭, આ (અવ્ય.) ૮. સૃષ્ટિની રચનાથી માંડીને. ૯. વિકસાવનાર-પ્રફુલ્લ કરનાર. ૧૦. મીંચાવનાર. ૧૧. બહિર્મુખ-બહાર જણાતો. ૧૨. અંદર રહેલો. ૧૩. વિસ્તરે છે. ૧૪. કઠોર, ૧૫, છોડો. ૧૬, સળગાવેલું. ૧૭. ખૂબીદાર ઉક્તિઓ-કહેવતો. ૧૮. ઠંડકથી વાસિત, ૧૯, સંસ્કૃત.
૧. કહેવાને. ૨. હાથ નીચેના માણસોને. ૩. સાવચેત-જાગતું. ૪. ઉત્પન્ન થયો. ૫. કોમળતા. ૬. બુદ્ધિમાન. ૭. બાયલો-કાય.
૧. વીંધાયેલું. ૨. લાંબી ડોકવાળો. ૩. કોપ કરનારી. ૪. મનાવતો. ૫. સ્મરણમાં, ૬, વંટોળીયાવડે છાપરાના ઘાસ વગરનું થયેલું ૭. પડતી. ૮. ઝૂંપડીની ભીંત. ૯. પરદેશથી આવવાની મુદતનો દિવસ. ૧૦, સૂચવેલ. ૧૧, જોઈ રહે છે. ૧૨. પ્રવાસી. ૧૩. સ્ત્રીઓ. ૧૪. મઘમઘતું-ફેલાતું. ૧૫, લૂંટારી. ૧૬. આમતેમ
૧. રોગ. ૨. ગયેલો છે. ૩. અમંગળ ભાવ જેથી. ૪. પામો. ૫. નાશ પામ્યા છે. ૬, ગરુડ-સુપર્ણકુમાર ભવનપતિના દેવો. ૭. ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલ અને સ્વર્ગમાં ઉત્પન્ન થયેલ. ૮. વિસ્તારવાળું. ૯. સારા આકારવાળું. ૧૦. જેવું, ૧૧. છાતી. ૧૨. છટાથી ચાલતો. ૧૩. પ્રસ્થાન-પ્રયાણ. ૧૪, પ્રયાણ જેનું. ૧૫. સ્તુતિ કરવા યોગ્ય. ૧૬. સૂંઢ. ૧૭. ધમેલું. ૧૮. કાંતિવાળું. ૧૯, આઘાત વગરનું. ૨૦. શ્રુતિ-કાનને સુખ આપનાર. ૨૧. દુંદુભિ-નામનું દેવોનું વાજીંત્ર. ૨૨. શબ્દ. ૨૩, ભવના સમૂહના રિપુ-શત્રુ. ૨૪, ઐશ્ર્વાક-ઈક્વાકુ વંશના. ૨૫. નાશ પામેલ છે-રજ-કર્મમળ જેનો. ૨૬, નાશ કરનાર, ૨૭. વન્ય-વંદન કરવા યોગ્ય. ૨૮. ધમેલું. ૨૯, ધ્યાન કરવા યોગ્યધ્યેય. ૩૦. શય-જાણવા યોગ્ય. ૩૧, અતિરેક-વધારો. ૩૨. અંધકાર વગરનો-દિવસો. ૩૩. ત્રિદશ-દેવ. ૩૪. સૌમ્ય-શાંત. ૩૫. શ્રુતનાશ પામેલ છે. ૩૬. ત્રિકરણ-મન-વચન-કાયા. ૩૭. વિનયવડે નમેલ. ૩૮. સ્થિર. ૩૯. ૧. દેવ. ૨. પંડિતો. ૪૦. તરતનો ઉગેલો શરદનો સૂર્ય. ૪૧, કાંતિ સહિત-સંપ્રભ. ૪૨. ઉરગ-નાગકુમાર ભવનપતિના દેવો. ૪૩. અનઘ-પાપરહિત. ૪૪. સમૂહ. ૪૫. જલ્દી-ઉતાવળથી ૪૬, ઉતાવળથી ઉતરવા વડે. ૪૭, લટકતા. ૪૮. મુકુટ. ૪૯. વૈર વગરના. ૫૦. પરોવેલા-(જડતર કરેલા) ૫૧.
ધુમતી.
૧. થઈ ગયેલું. ૨. પશ્ચાત્તાપ કરે છે. ૩. ઋદ્ધિ. ૪. ત્રાજવું. ૫. અભણ. ૬. લોખંડનું. ૭. બે મોઢાવાળું-ચાડીયું. ૮. સાબિત કરી શકાય છે. ૯. આંકડો. ૧૦. અનાડી. ૧૧. બે આંખો. ૧૨, ચાડીયો. ૧૩. નિરંતર. ૧૪. સાધનામાં મચેલો. ૧૫. નિરપેક્ષ-નિઃસ્વાર્થી.
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #217

४०७
४०८
દેદીપ્યમાન અંગવાળા. પર. ગાત્ર-અવયવો. પ૩. નમેલા. ૫૪. હાથ જોડવા વડે. ૫૫. દક્ષિણા આપેલ પ૬ , ખુશી થયેલા. ૫૭. આકાશના મધ્ય ભાગમાં. ૫૮મોટું, પ૯, કેડની નીચેનો એક ભાગ. પેડું ૬૦. સ્તન. ૬૧. શોભનારી. ૬૨. કંદોરો. ૬૩. કેડ નીચેનો પેડુ પાસેનો એક ભાગ. ૬૪. ઘુઘરી. ૬૫. ચૂડીઓ. ૬૬, રતિ-ઉત્પન્ન કરનાર. ૬૭. સારા પરાક્રમી ૬૮. લલાટ. ૬૯, કેવા કેવા દાગીના પહેરવાની ખૂબીદાર રચનાના પ્રકારો વડે. ૭૦-૭૧-૭૨-આંખના ખૂણાના પત્ર લેખ નામની રચનાઓ વડે. ૭૩. એકઠી મળેલી અથવા સંગત અંગોવાળી. ૭૪. ભક્તિના ભરાવા વડે. ૭૫. નાશ કર્યા છે. ૭૬. જાસ્ય-મોક્ષ આપનાર. ૭૭. એકઠી મળેલી. ૭૮. પંડિતાઓ. ૭૯. વીણા. ૮૦. ત્રિપુષ્કર નામનું વાજીંત્ર. ૮૧. જાલ-પગનું એક જાતનું આભૂષણ. ૮૨. દેવ નર્તકીઓ વડે. ૮૩. હાવ મુખના અભિનયો અને ભાવ = મનના ભાવ પ્રમાણે અભિનય. ૮૪. વિલાસ. ૮૫. અંગોની શૃંગારિક વિક્ષેપ ચેષ્ટાઓ. ૮૬. પતાકા, અને યુપ-થાંભલો. ૮૭. શ્રીવત્સ. ૮૮. સ્વસ્તિક.
૧. ચતુર્માસની પૂનેમ. ૨. બગીચા. ૩. ઝરણાં. ૪. સમૂહ. પ. પક્ષિના સમૂહ વડે મધુર બોલનારી. ૬. લાલચ. ૭. છોડવા. ૮. ઘાટું જંગલ. ૯. શુદ્ધ ૧૦. ફીણ સહિત. ૧૧. ધોળી-રેતીવાળું. ૧૨. રાહ જોવી. ૧૩. કિમિતિ તતુ-તે શું ? ૧૪. રસ્તો. ૧૫, સાથે સંબંધ ધરાવતી. ૧૬. નાડીઓ. ૧૭. ડોક સુધી પહોંચીને. ૧૮. જુદી પડે છે. ૧૯. તપી ગયેલ. ૨૦. કુબડાપણું. ૨૧. બહુ કુટુંબવાળો-અર્થાત્ વહેમી. ૨૨. લીલા રંગનાં ૨૩. પત્ર-છેદ્ય નામની કળા-કળાયુક્ત રીતે પાંદડા કાપીને કંઈક બનાવટો કરવી. ૨૪. સ્રોત-પ્રવાહ, ૨૫. અંદરનો ભાગ. ૨૬. હાથના પડીયાના-આભોગ-વિસ્તારના આકારનું રહેલું. ૨૭. પ્રવાહમાં. ૨૮. માપસર. ૨૯, રેતી. ૩૦. નાંખી. ૩૧. પ્રવાહની શીવ્રતા વડે ૩૨, વલ્લે જતીની પાછળ પાછળ. ૩૩. પહેલાં કદી ન જોયેલું. ૩૪. જોવાની ઇચ્છાવાળા. ૩૫, પત્થરની વચમાંથી ૩૬. આવા કોમલવડે ! ૩૭. બચ્ચાં. ૩૮. તરંગોનો શબ્દ. ૩૯. બીકથી ૪૦. આવો મોટો ! ૪૧. બીજું કાંઈપણ. ૪૨. વીંટાયેલું. ૪૩. રેતીવાળો કિનારો. ૪૪. કપડાની અંદર. ૪૫. અળતાના રસ વડે. ૪૬. પીળાશ પડતા રંગનું. ૪૭. યુવાન સ્ત્રીનું સ્તન. ૪૮. પાણીથી વીંટાયેલા. ૪૯. પગલાંઓની હારો. ૫૦. આપણા પગલાં હાર તુટ્યા વગરના ૫૧. અટકી ગયેલા માર્ગવાળા. પર. કિનારા પર ઉગેલા. ૫૩. સુંવાળપ. ૫૪. સંઘટ્ટનથી-અથડામણીથી. ૫૫. સડી ગયેલ. પ૬, જુના પ૭. પાકી ગયેલા. ૫૮, મોટા શરીરવાળા. ૫૯. દુબળાપણી વડે. ૬૦. વચ્ચેમાં ઊંચાં. ૬૧. જળાશયને કિનારે. ૬૨. પ્રાણીઓ. નિયfor = પીડિત = દબાયેલ. ૬૩. પાછલા ભાગની. ૬૪. દબાયેલા. ૫. અથવા. ૬૭. પ્રથમના અપરાધી. ૬૮. પકડેલો. ૬૯, કોઈપણ એક. ૭૦. પાછળ પાછળ ચાલનારી સ્ત્રી.. ૭૧. જમીન પર જન્મેલી માનવ સ્ત્રી. ૭૨. અદેખો. ૭૩. ચારે
૧. બતાવેલી. ૨. ઘણું કરીને. ૩. ચોરો. ૪. દારૂનું પીઠું. ૫. જુગટું રમવાનો અખાડો. ૬, કંદોઈ-હલવાઈની દુકાને. ૭. પાવઈઆઓ. ૮. પરિવ્રાજક-નાપસ. ૯, મઠ. ૧૦. બૌદ્ધોનું સ્થાન ૧૧, કોટડી-કોઠો. ૧૨. સભા-મેળાવડો. ૧૩. પાણીની પરબ. ૧૪. આશ્રિત થઈને રહેલા. ૧૫. સાધુ વેષધારી. ૧૬. વિકૃત અને વિસ્વરૂપપણે. ૧૭. વિચારીને. ૧૮. આંબો. ૧૯. સાંધા વગરનું એક શાટકનું-એક પનાવાળું-ઉત્તરાંગ-ખેસ. (એકપટ્ટો-દુપટ્ટો નહીં) ૨૦. કેડે બાંધવાનું. ૨૧. લટકતું. ૨૨. માળા. ૨૩. કેશકર્મ-મંસુકર્મ-માથાના વાળ અને દાઢી મૂછના વાળ સમારવા. ૨૪. ગણગણતો. ૨૫. એકાંત. ૨૬. ઉપસી આવેલી. ૨૭. બાંધેલી.
D:\mishra sadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #218

४०९
४१०
લોઢાના. ૧૪૫. અંતરાત્મા.
તરફથી અભિશંકા રાખવાવાળો. ૭૪, સ્વાધીન-વિઘા = વિદ્યા જેને સ્વાધીન કરી હોય તેવી. ૭૫, પ્રેમ. ૭૬. આતુર. ૭૭. ઊંડો ગયેલો. ૭૮. ઉતરીને ભોગવ્યા વિના આ તેણે કેમ છોડી દીધું ? ૭૯. મણિવેદિકા મણિમય ઓટલો. ૮૦. આવી પોંચેલાવડે. ૮૧, નાનું અને સાંકડું હોવાથી. ૮૨. નજીક. ૮૩-૮૪. ઢીલા પડેલા ઝાંઝરના કાંઈક પ્રતિબિંબોવાળા. ૮૫. સપ્તપર્ણનું ઝાડ, ૮૬-૮૭. અંજનધાતુકકાળો સુરમો અને કુલ્માષ=અડદ જેવો. ૮૮. ગુચ્છો. ૮૯. સારી રીતે ઊંચો હોવાથી લઈ શકે તેવો. ૯૦. બાણ. ૯૧. સ્તબક=ગુચ્છો. ૯૨. પ્રેમમાં લાલચુ. ૯૩, ફરે છે. ૯૪. જેણીનો પ્રેમ ઘવાયો છે. ૯૫, ઉતાવળથી જેમ જેમ છુટા છવાયા ફેંકેલા-પાડેલા. ૯૬, વિકૃષ્ટ-આડાઅવળા, ૯૭. પાછા ફરવું. ૯૮, વીસામો. ૯૯. પીડિત. ૧છે. હસતાં હસતાં રોકેલો. ૧૦૧, અફળાવીને ફોડ્યો. ૧૦૨. ઘેરાઈ ગયો. ૧૦૩. દબાયેલો. ૧૦૪. ચિત્રેલા.-કોરાઈ ગયેલા ૧૦૫. કાંકરી. ૧૦૬. ઉતાવળ વડે. ૧૦૭, ઊંચે ઉપાડ્યો. ૧૦૮. અળતો-મેંદી. ૧૦૯. ખોળેલી. ૧૧૦. ખરડાયેલી. ૧૧૧, વૃષ્ય (?) બળ આપનારું, ૧૧૨. ઝરણું-ટપકવું. ૧૧૩. તરત જ, ૧૧૪. ઘા. ૧૧૫. એકાંતમાં રહેલો. ૧૧૬, ભયાર્થતા-બીકવડે. ૧૧૭, ૧૧૮. ફૂલની પથારી. ૧૧૯. ૧૨૦. દીવ્ય, ૧૨૧, મ્યાન, ૧૨૨, કાજેમાટે. ૧૨૩. કષ્ટમાં. ૧૨૪, પ નામ-ખરેખર, ૧૨૫. અદેશ્ય છે ક્યાંકથી આવવાની શરૂઆત જેની. ૧૨૬, ઉછાળેલી. ૧૨૭. શરીરની આકૃતિઓ કરેલ. ૧૨૮. નીચે પડતાં ૧૨૯. ઘસડવાનો માર્ગ. ૧૩૦. વેરાયેલા. ૧૩૧. ૧૩૨. પીળું. ૧૩૩. રેશમી વરા, ૧૩૪. વિશ્વાસમાં પડેલો. ૧૩૫. ઉપાય કરવામાં. ૧૩૬. ઘસડવાનો લીંટો. ૧૩૭. સલ્લકીનું ઝાડ. ૧૩૮, વાળ, ૧૩૯. સુંધી જો, ૧૪). ચારે તરફ સુગંધ ફેલાઈ જતાં. ૧૪૧, વા વગેરે પદાર્થો. ૧૪૨. જેના મૂળ કપાયેલા નથી. ૧૪૩, કદંબનાં ઝાડે બાંધેલો. ૧૪૪.
૧. હવે ૨. શરીર છોડીને અથવા ચ્યવીને. ૩, આઢય સમૃદ્ધ. ૪. દીપતાં. ૫. ધનવાળાં. ૬, રાચરચીલાથી સમૃદ્ધ. ૭. ઉદારતાપૂર્વક દેવાય છે. ૮. ઉંટ, ૯, પુરુષપણે. ૧૦. જન્મ લેશે. પ્રત્યાનથતિ ૧૧, સંપૂર્ણ પૂરા થયે. ૧૨. સાડાઆઠ. ૧૩. લક્ષણ-છત્ર, ચામર વગેરે આકારો. ૧૪. વ્યંજન તલ, મસ વગેરે. ૧૫. માન=માપ. ૧૬, ઉન્માન=ઊંચાઈ. ૧૭. પ્રમાણ=તોલ. ૧૮, સ્થિતિપતિતતા=રીવાજ મુજબ પુત્ર જન્મોત્સવ. ૧૯. ગૌણ-ગુણપ્રમાણે. ૨૦, એક હાથમાંથી બીજા હાથમાં સંચાર કરાતો. ૨૧, નચાવાતો. ૨૨. છાતી સરસો ચંપાતો. ૨૩, નિર્ભય કરાતો. ૨૪. ચલાવાતો.-પા પગલી ચલાવાતો. ૨૫, પક્ષિઓના શબ્દ ઉપરથી નિમિત્તે જાણવાની કળા સુધીની કળીઓ. ૨૯, પ્રયોગથી ૩૦. પુષ્કર નામનું વાજીંત્ર. (સમતાલ-તાલના સમ સ્થાન પર આવી જવાની કળા) ૩૧. અષ્ટાપદ=શેત્રુંજનો ખેલ. ૩૨. એક જાતની કળા ૩૩. આર્યા છંદ. ૩૪. પ્રહેલિકા=ગૂઢ સમસ્યા. ૩૫. માગધિકા છંદ. ૩૬, ગાથા છંદ. ૩૭. ગતિ છંદ. ૩૮, બળદના લક્ષણો. ૩૯. વાસ્તુ શાસ્ત્ર ૪૦. લશ્કરી છાવણી. ૪૧. વસ્તુઓ ગોઠવતા આવડવી ૪૨. છુપાચરોની સામે છુપાચરોની ગોઠવણ. ૪૩. કુસ્તી, ૪૪. બાણવિઘા. ૪૫. તલવારની મૂઠ પકડી પટ્ટા ખેલવાની કળા. ૪૬. હિરણ્ય-પાક=સોનું રૂપું બનાવવાની કળા. ૪૭-૪૮-૪૯. આ ત્રણેય જુદી જુદી રમતો છે. ૫૦. એક જાતની કળા છે, ૫૧, ખાદિમ=મેવા વગેરે. પર, સાઇમસ્વાદિમ-મુખવાસ. પ૩. નવ અંગ-આંખો, કાન, નાકના બે છિદ્ર, જીભ, ચામડી અને મન એ નવ અંગ-જે બાળપણમાં સૂતેલાં હતાં, તે જુવાનીમાં જાગ્રત થાય છે. પ૪, અંધારી રાત્રે પણ નિર્ભયપણે ફરનાર, ૫૫. પર્વતપર પત્થરનાં પાકાં મકાનમાં હવા ખાવા જવું, ને
D:\mishralsadhu\prakrta.pm5/3rd proof

Page #219
411 ત્યાં સહેલ મારવી, 56. આમંત્રણ આપશે. 57. આસક્ત થવું. 58. રંજિત થવું. 59. વૃદ્ધ થવું. 60. તન્મય ચિત્ત પરોવવું. 61. ઉત્પલ=કાળું કમળ. (રુ વાકયને શોભાવનાર અવ્યય છે.) 62. સુંદર 63. ઇર્ષા સમિતિ યુક્ત. ચાલતાં ચાલતાં સાા હાથ નજર રાખી અહિંસક ભાવના ઉપયોગથી ચાલવવું 64. માત્રક-શકોરું-કુંડી. 65. ઝાડો. 66. પેશાબ. 67. શ્લેષ્મ-લળખા. 68. નાકની લીંટ. 69. પરસેવો. 70. એ વગેરે ફેંકી દેવામાં પણ ઉત્તમ પ્રકારની રીત ભાત રાખવી, તે. 71, સંયમી, 72. બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કરનાર. 73. સર્વોત્તમ. 74. વ્યાઘાત વગરનું કયાંય ન અટકે એવું. 75, આવરણ વગરનું. 76. પૂર્ણ-કૃ૭૭. કેવલી-પર્યાય. 78. પાલન કરશે. 79, એક માસની સંલેખના, શરીરના ત્યાગની અંતિમ આરાધના. 80. યુક્ત=ભાવિત કરીને. 81. છેદીને. 85. ચીજ મળી-નું મળી. 86. હિલના જન્મ સંબંધી અયોગ્ય વાત, પરિખ્રિસના જાહેર નિંદા. 87. પીડાઓ. 88. અત્યન્ત ભારે. 89, ઇન્દ્રિયોની મુશ્કેલીઓ. 90. સહન કરશે-તેમાંથી પસાર થશે. 10. 1. મહાપ્રાણવાળા-મહાત્માઓ 2. સાધનો. 3. ખળભળેલ. 4. તરંગ. 5. લાંબા. 6. નિરંતર. 7. ઉત્પન્ન થયેલ. 8. તિરસ્કાર. 9. બાંધેલા. 10. કઠિન કર્મરૂપ પોષણવડે કરીને તરંગો વડે ઉછળતું. 11, મોટી મોટી ઇચ્છાઓવાળા લોકો. 12. ઉત્પન્ન થતું. 13. ઉદકરજના વેગ વડે અંધકાર. 14. મહા આવર્ત-ચક્રાવો. 15. વ્યાકુળ થતું. 16. પ્રત્યવનપતિ નીચે પડતું. 17. અથડાયેલું. 17. ઉચ્છળતા૧૮, સમૂહ, 19. મોટા મોટા શબ્દોના અવાજોથી ભયંકર શબ્દ છે જેનો. 20. ચતુર-હોંશિયાર, 21. નિરાંત વગરની-ચંચળ. 22. ખૂબ ખળભળતો. 23. શૈલ–પર્વત વડે ગુંચવણવાળા માર્ગોવાળો. 24. પરંપરા. ર૫. પરિવર્ત-ગમનાગમન. 26. ચાર 412 પ્રકારનું, અથવા ચાર દિશાઓ જેના છેડા છે, એવો. 27. અનન્ત. 28, અત્યન્ત. 29. સ્થિર. 30. ઊંચા થાંભલા વડે યુક્ત. 31. જ્ઞાનીરૂપી વિમળશઢ જેના ઉપર ચઢાવેલો છે. 32. ખલાસી. 33. પોત-વહાણ. 34. પ્રેરિત. 35. ખૂબ દોડતાં. 36. નિર્જરણ-કર્મનો નાશ. 37. સારા પ્રશ્નો અને સારી આશા કે શિક્ષાવાળા. 38. રહેતા. 39, હલકા-કોઈપણ જાતના માનસિક બોજા વગરના. 40. નિમૃતા-નિખાલસ. (અહીં સાધુઓને માટે એકનાં એક વિશેષણો વારંવાર આવે છે, પરંતુ જુદી જુદી જાતનાં વર્ણનની દૃષ્ટિથી જુદા જુદા આવે છે.) 11, 1. પUT-સિનોમ, 2. મા૩-સાનિં. 3. ટેમ. 4. પાંડુર. 5. ત્તિ. 6, ૫+૩+૨=પાથરૂ. 7. fમહમત. 8. fબન્નેમUTT. 9. મનાથUTT=સતાવળ્યા. 9. પિયર=fપતુIfપય=૪. 10. I fઇ. D:\mishra sadhu prakrta.pm5/3rd proof