________________
જૈન ધર્મ અને અન્ય પરંપરામાં યોગ - વિશેષાંક
કલ્પનાઓ વેગપૂર્વક બહાર નીકળી રહી છે એવી ભાવના કરવી વાદળોની જેમ ફેલાય છે. તે લિમ્બિક સિસ્ટિમમાં રહેલા કાર્નેક્સની જોઈએ. આ પ્રાણાયામથી સારા વિચાર, સારી કલ્પનાઓ તથા નજીક રહેલા ન્યૂકલાઈને ઉત્તેજિત, જાગૃત તથા અભિસંચિત કરે શ્રેષ્ઠ ચિંતન પેદા થાય છે તથા આપણી અંદર રહેલું ખરાબ ચિંતન છે. દરેક વખતે શ્વાસ ખેંચતી વખતે અંદર આવેલા વિચારો એટલા દૂર થઈ જાય છે.
દેવી અને શુભ છે કે ખરાબ વિચાર હવે ત્યાં ટકી શકે તેમ નથી. પ્રાણાયામ યોગક્રમાંક-૩
દરેક વાર શ્વાસ બહાર કાઢતી વખતે જમણા નસકોરા દ્વારા જ એ અવસાદ, નિરાશા, કાયરતા તથા ડરપોક મનઃસ્થિતિવાળા
ખરાબ વિચારોને બહાર કાઢી નાખવાની ભાવના કરવી. દરેક વખતે લોકોએ આ પ્રાણાયામ કરવો જોઈએ. આમાં પ્રથમ જમણા 85
શુભ ચિંતનને મસ્તકમાં છવાયેલું તથા અશુભ ચિંતનને ભાગી નસકોરાથી (સૂર્ય નાડી) શ્વાસ ખેંચવો તથા તેની સાથે જ એવું
જતું જોવાની કલ્પના પ્રબળતાથી કરવી જોઈએ. ધ્યાન કરવું જોઈએ કે આશાવાદી તથા પ્રસન્નતાદાયક વિચાર
આ સંદેશ એટલો પ્રાણવાન હોવો જોઈએ કે પ્રાણાયામ પૂરો બ્રહ્માંડમાંથી પોતાની અંદર શ્વાસ સાથે પ્રવેશી રહ્યા છે. કંભક થતાની સાથે આપણને એવું લાગવા માંડે કે આપણી અંદરથી દરમિયાન કલ્પના કરવી કે આ પ્રાણપ્રવાહ મગજની મધ્યમાં
બધી આક્રમક તથા કામુક વૃત્તિઓ જતી રહી છે અને દેવી વૃત્તિઓ હાઈપોથેલેમસમાં રહેલ કેન્દ્રોને પ્રકાશિત અને પ્રાણવાન બનાવી જાગ્રત થઈ રહી છે. રહ્યો છે, એવી પ્રબળ ભાવના કરવી કે ઝડપથી આવનાર આ પ્રાણાયામ યોગ ક્રમાંક - ૬ સચિંતન મનમાં અડ્ડો જમાવી બેઠેલ અવસાદને જડમૂળમાંથી અલ્પમંદતા (બુદ્ધિ મંદ હોવી તે) અને આત્મહીનતાવાળા, ઉખાડી રહ્યું છે. બન્ને વચ્ચે ઘમસાણ યુદ્ધ થઈ રહ્યું છે અને છેવટે અસ્તવ્યસ્ત વિચારવાળા લોકોએ પોતાની બુદ્ધિને પ્રખર અને તીક્ષણ અવસાદ પેદા કરનારું ચિંતન ડાબા નસકોરા દ્વારા રેચકની સાથે બનાવવા આ પ્રાણાયામ કરવો જોઈએ. બહાર નીકળી રહ્યું છે. આ અભ્યાસ વારંવાર કરવો.
આ પ્રાણાયામમાં નાક બંધ કરવા હાથનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રાણાયામ યોગક્રમાંક-૪
નથી. શાંત સ્થિતિમાં બેસીને બન્ને નસકોરામાંથી ઝડપથી શ્વાસ - આ પ્રાણાયામ આતુરતા, ઉતાવળ તથા અધીરાઈની અંદર ખેંચીને મંથન તથા પ્રાણશક્તિના આવાગમનની ભાવના મનઃસ્થિતિવાળા લોકોએ કરવો જોઈએ. આમાં ડાબા નસકોરાથી કરવી. મસ્તિષ્ક પટલ ઉપર આ વિદ્યુતપ્રવાહોને દોડતા તથા મેઘા પુરક કરી રોચક પણ ડાબી બાજુથી જ કરવાનો છે. ડાબા નસકોરાથી (બુદ્ધિ) સંબંધી કેન્દ્રોને જાગૃત કરતા હોય એવી કલ્પના જોવી. એટલે કે ચંદ્રનાડી દ્વારા શાંતિદાયક, ધીરજ આપનાર, બધી વ્યગ્રતા, ભાવના કરવાની કે દરેક વખતે બન્ને નસકોરાં દ્વારા ખેંચવામાં તણાવ તથા બેચેનીને દૂર કરનારા સદ્દવિચારો બ્રહ્માંડના પ્રાણ આવેલો પ્રાણપ્રવાહ ઝડપથી પ્રિન્ટલ લોનના કેન્દ્રો સાથે અથડાય મહાસાગરમાંથી ખેંચીને, મસ્તકની મધ્યમાંથી પેદા થતા ખાય છે તથા એમને પ્રકાશવાન બનાવે છે અને રેચક વખતે બન્ને સ્ફલિંગ પ્રવાહની સાથે એમગ્લેડાઈટ બોડીમાં (પિટ્યુટરી ગ્રંથિ...) નસકોરાં દ્વારા પરત આવતો રહે છે. બીજી વાર તે બમણા વેગથી રહેલા કેન્દ્રોને જાગૃત કરી પ્રકાશવાન બનાવી રહ્યા છે. તેનાથી બમણી શક્તિ લઈને આવે છે અને મસ્તકના અગ્રભાવને પ્રકાશથી પેદા થતા વિદ્યુતપ્રવાહના સ્ફલ્લિંગો આતરતાને જન્મ આપનાર ભરી દે છે. બુદ્ધિ પ્રખર થવાની, પોતાની લઘુતાગ્રંથિ દૂર થવાની, વિચારોને ડાબા નસકોરા દ્વારા જ રેચક વખતે બહાર કાઢી રહ્યા પોતે શ્રેષ્ઠ, બુદ્ધિમાન અને અત્યંત મનસ્વી બનવાની કલ્પના દરેક છે. આ ચિંતન દરેક પ્રાણાયામ વખતે કરવું જોઈએ તથા દરેક પ્રાણાયામ સાથે પ્રબળતાપૂર્વક કરવી. વારંવારના આ અભ્યાસથી વખતે તેનો વધારે પ્રચંડ સંકલ્પ કરવો જોઈએ.
સ્નાયુપ્રવાહ સક્રિય બનતો જાય છે. પ્રાણાયામ યોગક્રમાંક-૫
આમ સાંપ્રત જીવનની કેટલીક મનોરોગની સમસ્યાઓ અપરાધી મનોવૃત્તિવાળી તથા સતત અયોગ્ય ચિંતન કરનારી
પ્રાણાયામથી ઉકેલી શકાય છે. વ્યક્તિઓએ પ્રાણાયામ કરવો જોઈએ.
જીવનની કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં યોગ નિયમિત રીતે કરતા આમાં જમણા નસકોરાથી શ્વાસ લેવો. સાથે ભાવના કરવી
તે રહેવું જોઈએ. યોગ પ્રતિ અતૂટ વિશ્વાસ અને શ્રદ્ધા હોવા જોઈએ કે સવિચારો ખૂબ જોરથી અંદર ખેંચી રહ્યા છીએ. કુંભક વખતે આ વિષયનું ક્રાંતિકારી શહીદ બિસ્મિલની જીવનની એક ભાવના કરવી કે મનની અચેતન પ્રવૃત્તિઓમાં જે દુર્ગણો વ્યાપેલા ઘટનાથી સમાપન કરીશું. હતા તેમને શાંત કરનાર પ્રાણપ્રવાહ મધ્ય મગજમાંથી ઉપરના શહીદ રામપ્રસાદ બિસ્મિલને ફાંસીની સજા કરવામાં આવી
ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
