________________
what I know and I know what I do not know. That knower which knows both knowledge and ignorance of me. આ વ્યવહાર જ્ઞાન અને અજ્ઞાન ઉભયને જાણવું તે જ્ઞાન, તે જયારે પરમ વિશુદ્ધ થાય, ત્યારે પરમાત્મ તત્વ અને ત્યાં સુધી તે અંતરાત્મ તત્વ.
પરમાત્મા કે એ બંને રીતે ઓળખાવી શકાતું નથી.
माधुर्यातिशयो यहा गुणौधः परमात्मनः
तथाख्यातुं नशक्योऽपि प्रत्याख्यातुं नशक्यते ॥६॥
અનુવાદ–પરમાત્માના માધુર્યના પ્રભાવ અથવા તેના ગુણ ને રાશિ (સમૂહ) આવે છે એમ કહેવું શક્ય પણ નથી તેમજ તે આ નથી એમ પણ કહી શકાતું નથી,
વિવર્થ–પરમાત્માના માધુર્યને પ્રતાપ કહીએ કે આવો છે તે તે વાણી ગોચર થયો કહેવાય પણ તે વાણીને અગોચર છે, તેને મજ તે આ નથી એમ કહેવું તે પણ વાણુ ગોચર થયું કહેવાયઅને એ તે વાણુથી પર છે,
માણસ જ્યારે રૂપી પદાર્થમાં તેને ખોળી ન શક્યા, ત્યારે અરૂપી તે છે એમ કહ્યું પરંતુ તે અરૂપી છે એમ શાથી કહેવાય ? વાણીથી કહેવાય-કદાચ વાણીથી ન કહેવાય તે અરૂપી છે એવું મનથી કલ્પાય, પરંતુ તે તેમ નથી પણ પર છે. તે રૂપી એવા મનથી અરૂપી તત્વ કેમ જણાય ?
વળી રૂપી અને અરૂપી એ બંને સાપેક્ષ છે, એકની અપેક્ષાએ બીજા કહે વાય છે. પરંતુ એ તત્ત્વ તે કહ્યું એવું છે કે રૂપી અને અરૂપી બંનેમાં પ્રકાશે છે. તેથી આ રૂપી આ અરૂપી એમ જણાય છે. શરીરમાં હેવાથી–વચનમાં હેવાથીકાયામાં હેવાથી–અજવાળામાં હોવાથી અજવાળાને જાણે, અંધારામાં હોવાથી અંધારાને જાણે-માટે એ કેમ કહેવાય ? –ન કહેવાય–ન કલ્પાય-પરંતુ તે અનુભવાય ખરૂં—એક કવિ કહે છે કે “હા ના કે બીચમેં સાહેબ રહ્યા સમાઈ.” શ્રીમદ્ આનંદઘનજી પણ કહે છે કે
નિશાની ક્યા બતાવું રે, તે અગમ અગોચર રૂપ રૂપી કહું તે કચ્છ નહિ રે, બંધે એસે અરૂ૫; રૂપા રૂપી જે કહુ યાર, એસે મસિદ્ધ અનુપ નિશાની-જવાદીએ Materialist તેને રૂપી કા ચિતન્યવાદીએ (Spiri
