________________
पवास्तिकायः ।
तेष्ववपेत्स्वपरपरिच्छित्तिरूपेण प्रकाशमानं ज्ञानं तदेव गुणगुणिनोः कथश्चिदमेदाखीवत्वेन प्ररूप्यत इति ॥ १२१ ॥
अन्यासाधारणजीव कार्यख्यापनमेतत् ;
जाणदि पस्सदि सव्वं इच्छदि सुक्खं विभेदि दुक्खादो । कुव्वदि हिदम हिदं वा भुंजदि जीवो फलं तेसिं ॥ १२२ ॥
जानाति पश्यति सर्वमिच्छति सौख्यं बिभेति दुःखात् ।
करोति हितमहितं वा भुङ्क्ते जीवः फलं तयोः ॥ १२२ ॥
चैतन्यस्वभावत्वात्कर्तृस्थायाः क्रियायाः ज्ञप्तेह 'शेश्व जीव एव कर्त्ता न तत्संबन्धः पुद्गलो यथाकाशादि । सुखाभिलाषक्रियायाः दुःखोद्वेगक्रियाया । स्वसंवेदित हिताहितनिर्वर्तनक्रियाण्यंते तथैव व्यवहारेण पृथिव्यादिषटकायाश्च तथापि शुद्धनिश्वयेन यदतीन्द्रियममूर्त केवलज्ञानांततसुखादिगुणकदंबकं स जीव इति सूत्रतात्पर्यम् ॥ १२१ ॥ अथ ज्ञातृत्वादि कार्य जीवस्य संभवतीति निश्चिनोति जानाति पश्यति । किं ? सर्व वस्तु, इच्छति । किं ? सौख्यं विभेति । कस्मात् । दुःखात् करोति । किं ? हितमहितं वा, भुंक्ते । स कः कर्ता १ जीवः । किं ? फलं । कयोः ? तयोर्हिताहितयोरिति । तथाहि - पदार्थपरिच्छित्तिरूपायाः क्रियाया ज्ञप्तेदृशेश्व जीव एव कर्ता न तत्संबंध: पुद्गलः कर्मनो कर्मरूपः सुखपरिणतिरूपायाः इच्छाक्रियायाः स एव दुःखरिणतिरूपाया भीतिक्रियायाः स एव च हिताहितपरिणतिरूपायाः कर्तृक्रियामत्त पुरुषके समान परद्रव्यमें ममत्वभाव करता है, मोक्षके सुखसे पराङमुख है । ऐसे संसारी जीव यदि स्वाभाविक भावसे विचार किया जाय तो निर्मल चैतन्यविलासी आत्माराम हैं ॥ १२१ ॥ आगे अन्य अचेतनद्रव्योंमें न पायी जानेवाली कौन कौनसी करतूत है, ऐसा कथन करते हैं; - [ जीवः ] आत्मा [ सर्वे ] समस्त ही [ जानाति ] जानता है [ पश्यति ] सबको देखता है [ सौख्यं । सुखको [ इच्छति ] चाहता है और [ दुःखात् ] दुःखसे [ बिभेति ] डरता है [ हितं ] शुभाचारको [ वा ] अथवा [ अहितं ] अशुभाचारको [ करोति ] करता है और [ तयोः ] उन शुभअशुभ क्रियाओंके [ फलं ] फलको [ भुङ्क्ते ] भोगता है । भावार्थ - ज्ञानदर्शनक्रियाका कर्त्ता जीव ही है, जीवका चैतन्यस्वभाव है, इस कारण यह ज्ञानदर्शनक्रिया से तन्मय है । उसी का संबंधी यह पुद्गल चैतन्य - क्रियाका कर्त्ता नहीं है । जैसे आकाशादि चार अचेतन द्रव्य भी कर्त्ता नहीं है । सुखकी अभिलाषा, दुःखसे डरना, शुभाशुभ प्रवर्तन इत्यादि क्रियाओंमें संकल्पविकल्पका कर्त्ता जीव ही है । इष्ट, अनिष्ट
१ इन्द्रियकायेषु. २ कथंभूतायाः क्रियायाः कर्तृ स्थायाः । कर्तरि तिष्ठति इति कर्तृस्था तस्याः कर्तृ स्थायाः. ३ धनादिकमं बंधत्वात् तत्संबंध: जीव संबंध: पुद्गलः कथ्यते । स पुद्गलो शतिक्रियायाश्च कर्त्ता हशिक्रियायाश्च नेति तात्पर्यम् ।
२४ पचा०
Jain Education International
१८५
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
