________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૧૦ : છેદતાં હશે, તેને કેટલું દુઃખ થતું હશે ? તેથી કઈ પણ પ્રાણીની હિંસા કરવી એ ઘર અન્યાય છે.
હિંસાનું સ્વરૂપ વિચારીએ તે કઈ પણ પ્રાણને નિર્દય માર માર, ગાઢ બંધનથી બાંધવું, તેનાં અંગોપાંગ છેદવાં, તેની પાસે ગજા ઉપરાંત ભાર ઉપડાવ કે ગજા ઉપરાંત કામ કરાવવું અને તેને ભૂખ્યું–તરસ્યું રાખવું એ પણ એક પ્રકારની હિંસા જ છે, કારણ કે તેથી તેને અત્યંત દુઃખ થાય છે. વળી હિંસા જેમ કાયાથી થાય છે, તેમ વાણી અને મનથી પણ થાય છે. કોઈને ખરાબ શબ્દ કહેવા અને તેના દિલને આઘાત પહોંચાડે, એ વાણીની હિંસા છે અને મનથી બૂરું ચિંતવવું એ માનસિક હિંસા છે.
આ રીતે હિંસાનું સ્વરૂપ જાણીને જે સુજ્ઞ પુરુષે તેને મન, વચન અને કાયાથી ત્યાગ કરે છે, તે સાચા દયાળુ છે. જેઓ હિંસાને સંપૂર્ણ ત્યાગ ન કરી શકે તે યથાશક્તિ ત્યાગ કરે. પણ હૃદયમાં દયાને દીપ સદા જલતે રાખે. જ્યાં દયા છે, કરુણું છે, અનુકંપા છે ત્યાં જ સમતા અને શાંતિ છે. એ વાત કદિ પણ ભૂલવી નહિ.
૨. મૃષાવાદ (અસત્ય) પાપનું બીજુ ઉગમસ્થાન મૃષાવાદ છે. મૃષાવાદ એટલે કોર, અહિતકર કે અસત્ય કથન. કઠેર વચનપ્રવેગ કરવાથી અન્યનું દિલ દુભાય છે, વૈર બંધાય છે અને કેટલીક વાર તે પ્રાણહાનિ પણ થાય છે. કહ્યું છે કે
