Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
sil
ION
((((C
THAN
પાપનો પ્રવાહ
[ અઢાર પાપસ્થાનક ]
ET
થાળી
પુષ્પ : ૧૪:
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
...................
.........
ધમ ખેાધ ગ્રંથમાળા-પુષ્પ: ૧૪:
પાપનો પ્રવાહ
[ અઢાર પાપસ્થાનક ]
: લેખક :
ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
આવૃત્તિ ૧ લી.
卐
CASSE
શાનભ
ઃ પ્રકાશક :
શ્રી મુક્તિમ્મલ જૈન મેાહનગ્રન્થમાળા. કાર્યાધિકારી-લાલચંદ નંદલાલ શાહ ઠે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વકીલ બ્રધસ પ્રેસ-વડાદરા.
કી. ૧૦ આના
મુદ્રકઃ—શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇ, શ્રી મહાદૅચ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ-ભાવનગર.
વિ. સ. ૨૦૦૮.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ
૧૭
૨
૩૫
૪૬
પાપનો પ્રવાહ
(૧) પ્રાણાતિપાત (હિંસા) (૨) મૃષાવાદ ( અસત્ય) (૩) અદત્તાદાન (ચોરી) (૪) મિથુન (૫) પરિમહ (ધન–ધાન્યાદિમૂછ) (૬) ક્રોધ (૭) માન (૮) માયા (૯) લોભ (૧૦) રાગ (૧૧) દેશ (૧૨) કલહ (૧૩) અભ્યાખ્યાન (૧૪) પશુન્ય (૧૫) રતિ–અરતિ (૧૬) પર-પરિવાદ (૧૭) માયા-મૃષાવાદ (૧૮) મિથ્યાત્વ
૫૦
૫૪
P
૬૫
૬૭
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપનો પ્રવાહ
પ્રજ્ઞાનિધાન પરમપુરુષોએ એ વાતઃ પુનઃ પુનઃ ઉચ્ચારી છે કે ‘પુર્ણ ધર્માંત દુઃણું પાપાત્—આ જગમાં જે કંઇ સુખ દેખાય છે, તેનું કારણ ધર્મ છે અને જે કંઇ દુઃખ દેખાય છે, તેનું કારણુ પાપ છે; માટે સુખના અભિલાષી આત્માઓએ પાપકર્મ કરવું પણ નહિ અને કરાવવુ પણ નહિ. તેમજ કાઈ પાપાચરણ કરતુ. હાય તેની અનુમાઢના પણ કરવી નહિં.’
સર્વેનું સમાન હિત ચાહનારા સંતપુરુષાએ ફ્રી ફ્રીને શિખામણ આપી છે કે—
दुःखं वरं चैव वरं च भैक्ष्यं, वरं च मौख्यं हि वरं रुजोऽपि । मृत्युः प्रवासोऽपि वरं नराणां, परं सदाचारविलङ्घनं नो ॥ १ ॥
દુઃખ ભોગવવુ' સારું, ભિક્ષા માગવી સારી, અથવા મૂર્ખતા પણ સારી, રાગ આવે તે પણ સારા અને મૃત્યુ થાય કે સદા ફરતું રહેવું પડે તે પણ સારું, પરંતુ મનુષ્યએ સદાચારનું. ઉલ્લંઘન કરવુ સારું નહિ,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાધ-ગ્રંથમાળા
: 2:
ઃ પુષ્પ
નીતિવિશારદેાએ જગતના વિવિધ વ્યવહારા અને તેમાંથી નીપજતાં પરિણામાના મહેાળા અનુભવ લીધા પછી ઉચ્ચાયુ` છે કે– अकर्त्तव्यं न कर्त्तव्यं, प्राणैः कण्ठगतैरपि । મુન્નસત્યં તુ અન્નવ્ય, માળે જતેવિ ॥ 2 ॥
પ્રાણુ કઠે આવે તે પણ અકત્તવ્ય કરવું નહિ અને પ્રાણુ કંઠે આવે તે પણ સુકન્તવ્ય અવશ્ય કરવું.
મનુષ્ય સ્વભાવનું ચિત્ર દોરનારા કવિઓએ કહ્યું છે કેराजदण्डभयात्पापं नाऽऽचरत्यधमो जनः । परलोक भयान्मध्यः, स्वभावादेव चोत्तमः ॥ १ ॥
||
અધમ જના રાજદૅડના ભયથી પાપ કરતા નથી, મધ્યમ જના પરલેાકના ભયથી પાપ કરતા નથી, જ્યારે ઉત્તમ જના સ્વભાવથી જ પાપ કરતા નથી, અર્થાત્ પાપકર્મોંમાં પ્રવૃત્ત થવું એ સજ્જનાના સ્વભાવમાં જ હાતુ નથી.
- પાપકમ કેાને કહેવાય ? ’ એને ઉત્તર એ છે કે ‘ જે દુનિચંધળ-દુર્ગતિનું કારણ છે અને મુખ્યમÉલગવિશ્વમૂત્રં-માક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિમાં અંતરાયરૂપ છે તે પાપકમ કહેવાય. ’
6 આવા પાપના પ્રવાહ કઈ ક્રિયાઓ કે કઈ પ્રવૃત્તિથી ચાલે છે ? ઃ એના ઉત્તર એ છે કે—
"
पाणाइवायमलियं, चोरिकं मेहुणदविणमुच्छं | कोहं माणं मायं, लोभं पिज्जं तहा दोसं ॥
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમુ' :
પાપના પ્રવાહ
: ૩ :
कलहं अब्भक्खाणं, पेसुनं रइ - अरइ समाउत्तं । परपरिवायं माया - मोसं मिच्छत्तसल्लं च ॥ १ ॥
(૧) પ્રાણાતિપાત, (૨) મૃષાવાદ, (૩) ચેરી-અદત્તાદાન, (૪) મૈથુન, (૫) દ્રવ્યની મૂર્છા-પરિગ્રહ, (૬) ક્રોધ, (૭) માન, (૮) માયા, (૯) લેાલ, (૧૦) પ્રેમ-રાગ, (૧૧) દ્વેષ, (૧૨) કલહ, (૧૩) અભ્યાખ્યાન, (૧૪) વૈશુન્ય, (૧૫) રતિ-અતિ, (૧૬) પરપરવાદ, (૧૭) માયા-મૃષાવાદ અને (૧૮) મિથ્યાત્વશલ્ય-એ અઢાર ક્રિયાએથી પાપના પ્રવાહ ચાલે છે, એટલે કે તે પાપનાં ઉદ્ભગમસ્થાના છે.
આ અઢાર પાપસ્થાના કે પાપસ્થાનકેામાં પ્રથમનાં પાંચ મુખ્ય છે અને બાકીનાં તેર ગાણુ છે, અર્થાત્ પ્રથમનાં પાંચ ઘટે તે આકીનાં તેર પણ ઘટે છે. તેમાં પણ પ્રાણાતિપાતની મુખ્યતા છે, એટલે સહુથી પહેલાં તેના નિર્દેશ કરવામાં આવ્યા છે. ૧. પ્રાણાતિપાત (હિંસા )
પ્રાણાતિપાત એટલે પ્રાણના અતિપાત. પ્રાણુ શબ્દથી પાંચ ઇંદ્રિયા, મનેાબળ, વચનખળ, કાયમળ, શ્વાસેાચ્છવાસ અને આયુષ્ય એ દશ પ્રાણા સમજવાનાં છે. તેને અતિપાત કરવા એટલે તેનું અતિક્રમણુ કરવું, તેને વ્યાઘાત કરવા કે તેના વિનાશ કરવા. તાત્પર્ય કે-કોઈ પણ પ્રાણીને જાનથી મારવુ, તેનાં અંગોપાંગ છેઢવાં કે તેને પીડા યા દુ:ખ ઉપજાવવુ તે પ્રાણાતિપાત કહેવાય છે. હિંસા, વિરાધના, મારા, ઘાતના, આરભ-સમારભ વગેરે તેના પર્યાયશબ્દો છે.
નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે—
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ચંથમાળા
जावन्ति लोए पाणा, तसा अदुवा थावरा । ते जाणमजाणं वा, न हणे नो वि घायए ॥१॥
સંસારમાં ત્રસ અને સ્થાવર જે કઈ પ્રાણીઓ છે, તેને જાણતાં કે અજાણતાં હણવાં નહિ તેમજ હણવવાં પણ નહિ.
जगनिस्सिएहिं भूएहि, तसनामे हिं थावरेहिं च । नो तेसिमारभे दंडं, मणसा वयसा कायसा चेव ॥१॥
જગતમાં રહેનારા ત્રસ અને સ્થાવર જીવે પર મનથી, વચનથી અને કાયાથી કઈ પણ જાતને દંડપ્રયોગ કરે નહિ.
पुढवी जीवा पुढो सत्ता, आउजीवा तहाऽगणी । वाउजीवा पुढो सत्ता, तण-रुक्खा सबीयगा ॥१॥ अहावरा तसा पाणा, एवं छकाय आहिया । एयावए जीवयाए, नावरे कोइ विजइ ॥ २ ॥ सव्वाहि अण्डजुत्तीहिं, मईमं पडिलेहिया । सव्वे अकन्तदुक्खा य, अओ सव्वे न हिंसया ॥३॥ પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને બીજ સહિત તૃણું, વૃક્ષ આદિ વનસ્પતિકાય-એ સર્વ જીવે અતિ સૂક્ષ્મ છે. (ઉપરથી એક આકારવાળા દેખાવા છતાં સર્વેનું પૃથક પૃથક્ અસ્તિત્વ છે.)
ઉક્ત પાંચ સ્થાવરકાય ઉપરાંત બીજા ત્રસ પ્રાણુઓ પણું છે. એ છ પછવનિકાય કહેવાય છે. સંસારમાં જેટલા પણ જીવે છે, તે સર્વેને સમાવેશ આ પનિકાયમાં થઈ જાય છે. એના સિવાય બીજી કઈ જીવ-નિકાય નથી.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
૫
:
ચૌદમું :
પાપને પ્રવાહ બુદ્ધિમાન પુરુષ ઉક્ત ષડજીવનિકાયનું સર્વ પ્રકારે સમ્યગજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે અને “સર્વે જીવે દુઃખથી ગભરાય છે” એમ જાણુને તેને દુઃખ દે નહિ.
सयं तिवायए पाणे, अदुवऽन्नेहि घायए । हणन्तं वाऽणुजाणाइ, वेरं वइढइ अप्पणो ॥ १ ॥
જે મનુષ્ય પ્રાણીઓની સ્વયં હિંસા કરે છે, બીજાની પાસે હિંસા કરાવે છે અને હિંસા કરનારને અનુમોદન આપે છે, તે સંસારમાં પિતાના માટે વૈરની વૃદ્ધિ કરે છે.
जीववहो अप्पवहो, जीवदया अप्पणो दया होइ । ता सबजीवहिंसा, परियत्ता अत्तकामेहिं ॥१॥ કઈ પણ જીવની હિંસા કરવી એ પિતાના આત્માની જ હિંસા છે અને કેઈ પણ જીવ પર દયા કરવી એ પિતાના આત્માની જ દયા છે; તેથી આત્માથી પુરુષોએ સર્વ પ્રકારની હિંસાને ત્યાગ કર.
અન્ય મહાત્માઓએ કહ્યું છે કેन रणे विजयी शूरो, विद्यया न च पण्डितः । न वक्ता वाक्पटुत्वेन, न दाता धनदायकः ॥ इन्द्रियाणां जये शूरो, धर्म चरति पण्डितः । सत्यवादी भवेद्वक्ता, दाता भूताभयप्रदः॥१॥
યુદ્ધમાં વિજયી થાય તે શૂરવીર નથી, વિદ્યાવાળે હોય તે પંડિત નથી, વાક્પટુતાવાળો હેય તે વક્તા નથી અને ધન
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૬ : દેના દાતા નથી, પરંતુ ઇન્દ્રિયનો જય કરે તે જ શૂરવીર છે, ધર્મનું આચરણ કરે તે જ પંડિત છે, સત્ય બોલે તે જ વક્તા છે અને જેને અભયદાન આપે તે જ સાચે દાતા છે.
निर्गुणेऽष्वपि सत्वेषु, दयां कुर्वन्ति साधवः । न हि संहरति ज्योत्स्नां, चन्द्रश्चण्डालवेश्मनः ॥ १ ॥
સાધુપુરુષો ગમે તેવાં નિર્ગુણી પર પણ દયા કરે છે. જુઓ કે ચંદ્ર ચાંડાલના ઘર પરથી ચાંદની લઈ લેતા નથી.
यस्य चित्तं द्रवीभृतं, कृपया सर्वजन्तुषु । तस्य ज्ञानं च मोक्षश्च, न जटाभस्मचीवरैः ॥ १॥
માત્ર જટા વધારવાથી, ભસ્મ ચેળવાથી કે અમુક જાતનાં વસ્ત્ર ધારણ કરવાથી આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ અને મોક્ષ થતું નથી, પરંતુ જેનું ચિત્ત સર્વ પ્રાણીઓ પ્રત્યે કરુણાથી આર્દ થયેલું છે, તેને જ આત્મજ્ઞાન થાય છે અને તેને જ મોક્ષ થાય છે.
કેટલાક મનુષ્યો એમ માને છે કે યજ્ઞનિમિત્તે હિંસા કરવાથી વર્ગે જવાય છે. તેમને એમ પૂછી શકાય કે –
यूपं छित्वा पशून् हत्वा, कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यदैवं गम्यते स्वर्ग, नरके केन गम्यते ? ॥१॥
જે યજ્ઞસ્તંભ છેદીને પશુઓને હણીને તથા લેહીને કાદવ કરીને જ વર્ગે જવાનું હોય તે પછી નરકમાં કશું જશે?
અથવા એમ કહેવાતું હોય કે યજ્ઞમાં હણેલાં પ્રાણીઓ સ્વર્ગે જાય છે, તો યજ્ઞ કરનારાઓ પોતાના માતા પિતા,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
પાપને પ્રવાહ પત્ની અને પુત્રને જ યજ્ઞનિમિત્તે કાં હણતા નથી કે જેથી તેઓ નિઃસંશય સ્વર્ગમાં જ જાય? અથત યજ્ઞનિમિત્તે હિંસા કરવી એ અજ્ઞાનમૂલક છે અને તે પણ બીજી હિંસા જેટલી જ અનુચિત છે. આ જ કારણે વિશ્વવંઘ પ્રભુ મહાવીરે હિંસક યની નિષ્ફલતા પિકારી હતી અને ભાવયજ્ઞવડે આત્માને શુદ્ધ કરવાની હાકલ કરી હતી.
કેટલાક મનુષ્ય કાલી, મહાકાલી આદિ દેવીઓને પ્રસન્ન કરવા માટે તેમને બકરાં કે કૂકડાં વગેરે પ્રાણીઓને ભેગ આપે છે, પણ તેઓ એ વિચાર કરતા નથી કે જે જગદંબા છે, જગતની માતા છે. પ્રાણી માત્રની જનની છે તે પોતાના જ પ્યારા બાળકની કલથી કેમ પ્રસન્ન થશે? અને જે તે એવી રીતે જ પ્રસન્ન થતી હોય તે જગદંબા કે જગજનની શાની? એટલે માતાને પ્રસન્ન કરવા માટે પ્રાણુઓની હિંસા કરવી, એ પણ અજ્ઞાન ચેષ્ટા જ છે અને તેનું ફળ દુર્ગતિ છે.
કેટલાક મનુષ્ય શિકારના શોખથી પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે, તે પણ કેટલું અનુચિત છે ?
वसन्त्यरण्येषु चरन्ति दुर्वा, पिबन्ति तोयान्यपरिग्रहाणि । तथापि वध्या हरिणा नराणां,
છે મારતું સમર્થ?? | જેઓ અરણ્યમાં રહે છે, ઘાસ ખાય છે અને બીજાએ નહિ ગ્રહણ કરેલું પાણી પીએ છે, તે હરણને મનુષ્યો
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધબોધન્ય થમાળા
: ૮ :
: પુષ્પ
શિકાર કરે છે. અહા ! આવા અન્યાયી લેાકેાને કાણુ સમજાવી શકે ? અર્થાત્ નિર્દેષ પશુઓના શિકાર કરવા એ ભયકર અન્યાય છે.
કેટલાક મનુષ્યેા પેાતાની ઉત્તરપૂર્તિ માટે પંચે દ્રિય પ્રાણીઆની કત્લ કરે છે અથવા તેમનુ માંસ વાપરે છે. આવા મનુષ્યાએ એ વિચારવું ઘટે છે કે-આ જગતમાં અનેક પ્રકારનાં ફૂલ-ફૂલા તથા વનસ્પતિજન્ય પદાર્થોં માનુદ છે, તે પંચેંદ્રિય પ્રાણીઓના વધ શા માટે કરવા ? જો એમ માનવામાં આવતું હેાય કે માંસાહારથી વધારે પુષ્ટ થવાય છે, તેા એ માન્યતા વૈજ્ઞાનિક તથ્યથી વેગળી છે અને ગતાનુગતિકતાથી ચાલે છે; કારણ કે માત્ર વનસ્પતિનું ભક્ષણુ કરનારા હાથી, ઘેાડા, ખળદ વગેરેમાં ઘણું મળ હોય છે અને કેવળ વનસ્પતિના આહાર પર રહેનારા પહેલવાનાએ માંસાહારી પહેલવાનાને કુસ્તીના મેદાનમાં અનેક વાર હરાવેલા છે.
કેટલાક મનુષ્યા એમ માને છે કે-માછલાં એ તા જળડાડી છે એટલે કે જળની વનસ્પતિ છે, માટે તેનું ભક્ષણ કરવામાં શું વાંધા ? પરંતુ તેમની એ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. માછલાં એ પચેઇંદ્રિય જલચર પ્રાણી છે અને તેને પણ અન્ય પ્રાણીએ જેટલી જ સુખ-દુઃખની વેદના હોય છે, તેથી તેના શિકાર કરવા અને તેનાથી ઉદરપૂર્તિ કરવી એ કાઈ પણ રીતે ઉચિત નથી.
કેટલાક મુખ્ય મનુષ્ય એમ માને છે કે પ્રાણીઓને જાતે મારીએ અને તેનુ' માંસ વાપરીએ તે પાપ લાગે પણ બીજા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
પાપને પ્રવાહ એ મારેલાં પ્રાણીઓનું માંસ વેચાતું લાવીને વાપરીએ તેમાં શું દોષ? આ મનુષ્યોએ એમ સમજવું ઘટે છે કે –માંસ ખાનારાઓ છે. માટે જ માંસ વેચનારાઓ જીવની હિંસા કરે છે, તેથી જેઓ માંસ ખાય છે, તેને જ જીવહિંસાનું પાપ લાગે છે. આ વિષયમાં ઋતિકાર મનુષના શબ્દો મનન કરવા રોગ્ય છે. તે કહે છે કે-માંસના વિષયમાં અનુમોદન આપનાર, વિભાગ કરનાર, ઘાત કરનાર, વેપાર કરનાર, રાંધનાર, પીરસનાર અને ખાનાર એ બધા જ ઘાતક છે.”
એમ કહેવાય છે કે – निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु, लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् । अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा, न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥ १ ॥
વ્યવહારકુશલ માણસે નિંદા કરે કે સ્તુતિ કરે, લક્ષમી ઈરછા પ્રમાણે આવે કે જાય અથવા મરણ આજે જ થાય કે કાળાંતરે થાય, પણ ધીર પુરુષો ન્યાયના માર્ગથી જરા પણ ચલિત થતા નથી.
તે હિંસા એ ક્યા પ્રકારને ન્યાય છે? આપણે પ્રાણ જેટલા આપણને પ્રિય છે, તેટલા અન્યના પ્રાણ અન્યને પ્રિય છે કે નહિ? અથવા જીવવાનું જેવું આપણને ગમે છે, તેવું બીજાને પણ ગમે છે કે નહિ? અથવા આપણને એક નાને સરખે કાંકરે ખૂચે કે બાવળ-બોરડીને કાંઠે વાગે તે પણ કેટલું દુઃખ થાય છે? તે જેનાં અંગે તીક્ષણ ધારવાળા શથી
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૧૦ : છેદતાં હશે, તેને કેટલું દુઃખ થતું હશે ? તેથી કઈ પણ પ્રાણીની હિંસા કરવી એ ઘર અન્યાય છે.
હિંસાનું સ્વરૂપ વિચારીએ તે કઈ પણ પ્રાણને નિર્દય માર માર, ગાઢ બંધનથી બાંધવું, તેનાં અંગોપાંગ છેદવાં, તેની પાસે ગજા ઉપરાંત ભાર ઉપડાવ કે ગજા ઉપરાંત કામ કરાવવું અને તેને ભૂખ્યું–તરસ્યું રાખવું એ પણ એક પ્રકારની હિંસા જ છે, કારણ કે તેથી તેને અત્યંત દુઃખ થાય છે. વળી હિંસા જેમ કાયાથી થાય છે, તેમ વાણી અને મનથી પણ થાય છે. કોઈને ખરાબ શબ્દ કહેવા અને તેના દિલને આઘાત પહોંચાડે, એ વાણીની હિંસા છે અને મનથી બૂરું ચિંતવવું એ માનસિક હિંસા છે.
આ રીતે હિંસાનું સ્વરૂપ જાણીને જે સુજ્ઞ પુરુષે તેને મન, વચન અને કાયાથી ત્યાગ કરે છે, તે સાચા દયાળુ છે. જેઓ હિંસાને સંપૂર્ણ ત્યાગ ન કરી શકે તે યથાશક્તિ ત્યાગ કરે. પણ હૃદયમાં દયાને દીપ સદા જલતે રાખે. જ્યાં દયા છે, કરુણું છે, અનુકંપા છે ત્યાં જ સમતા અને શાંતિ છે. એ વાત કદિ પણ ભૂલવી નહિ.
૨. મૃષાવાદ (અસત્ય) પાપનું બીજુ ઉગમસ્થાન મૃષાવાદ છે. મૃષાવાદ એટલે કોર, અહિતકર કે અસત્ય કથન. કઠેર વચનપ્રવેગ કરવાથી અન્યનું દિલ દુભાય છે, વૈર બંધાય છે અને કેટલીક વાર તે પ્રાણહાનિ પણ થાય છે. કહ્યું છે કે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૧૨ ઃ
પાપનો પ્રવાહ न तथा रिपुन शस्त्रं न विषं, न हि दारुणो महाव्याधिः । उद्वेजयन्ति पुरुषं यथा हि कटुकाक्षरा वाणी ।। १॥
પુરુષને જેટલો સંતાપ કઠેર અક્ષરવાળી વાણુથી થાય છે, તેટલે સંતાપ શત્રુ, શસ્ત્ર, વિષ કે દારુણ મહાવ્યાધિથી પણ થતો નથી.
પાંડેએ સુંદર મીનાકારીવાળો મહેલ બનાવ્યું અને તેની ફરસબંધી કાચવડે કરી. પછી કૌરને તે મહેલ જવાનું આમંત્રણ આપ્યું, ત્યારે કોર આવ્યા અને તેમણે “નીચે પાણી ભરેલું છે,” એમ માનીને કપડાં ઊંચા લઈ ચાલવા માંડયું. તે વખતે દ્રૌપદીએ કહ્યું કે “આંધળાના તે આંધળા જ હેય ને ?” આ કઠોર વચન કૌરની છાતીમાં તાતા તીરની જેમ ખૂલી ગયું અને તેનાથી જે સંતાપ થયે તે ભયંકર વરમાં પરિણમે, જેનું છેવટ મહાભારતના ખૂનખાર યુદ્ધમાં આવ્યું. તાત્યય કે-ક્રોધ, અભિમાન કે મશ્કરીમાં કેઈને પણ કઠોર વચન કહેવું નહિ. એક કવિએ ઠીક જ કહ્યું છે કે
वरं मौनेन नीयन्ते, कोकिलैरिव वासराः । यावत्सर्वजनानन्ददायिनी गीः प्रवर्त्तते ॥१॥
જ્યાં સુધી પિતાની વાણી સર્વ જનોને આનંદ આપે તેવી મધુર થતી નથી, ત્યાં સુધી કેયલ મોનમાં દિવસો પસાર કરે છે. તેવી રીતે મનુષ્ય બીજાને આનંદ ઉપજાવે તેવી વાણી ન બેલી શકે, તે તેણે પોતાના દિવસે મનમાં પસાર કરવા સારા.
અથવા એ પણ ઉચિત જ કહેવાયું છે કે –
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ચંથમાળા
प्रस्तुतं हेतुसंयुक्तं, शुद्धं साधुजनप्रियम् । यो वक्तुं नैव जानाति, स जिह्वां किं न रक्षति ? ॥१॥
જે પુરુષ વિષયને અનુરૂપ, હેતુ સહિત, શુદ્ધ અને મહાત્માઓને પ્રિય લાગે તેવું બેલવાનું જાણતા નથી, તે પિતાની જીભને કાબૂમાં કેમ રાખતું નથી ? અર્થાત એવા પુરુષોએ મૌન સેવવું એ જ ઉચિત છે.
આ વિષયમાં નીતિકારોનાં વચને પણ ધ્યાનમાં લેવા જેવાં છે. આ રહ્યાં તે વચને
स्वजिह्वा नो वशे यस्य, जल्पने भोजने तथा । स भवेद्दुःखितो नित्यमात्मनो दुष्टचेष्टितैः ॥ १ ॥ બેલવામાં તથા ખાવામાં જેની જીભ વશ નથી, તે પિતાનાં એ દુષ્ટ ચેષ્ટિતવડે નિત્ય દુઃખી થાય છે.
रे जिवे ! कटुकस्नेहे !, मधुरं किं न भाषसे १ । मधुरं वद कल्याणि !, लोको हि मधुरप्रियः ॥ १ ॥
કટુતા પ્રત્યે પ્રેમ ધરાવનારી હે જીભ ! તું મધુર કેમ બેલતી નથી ? હે કલ્યાણી ! તું મધુર બેલ, કારણ કે લોકોને મધુર વાણું જ પ્રિય લાગે છે.
प्रियवाक्यप्रदानेन, सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः । तस्मात्तदेव कर्त्तव्यं, वचने किं दरिद्रता ? ॥१॥
સર્વે પ્રાણુઓ પ્રિય વાણવ્યવહારથી પ્રસન્ન થાય છે, તેથી તે જ વ્યવહાર કરે, વચનમાં દરિદ્રતા શા માટે રાખવી?
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદ:
: ૧૩ :
પાપનો પ્રવાહ લેકભાષામાં પણ કહ્યું છે કે
અંધાને અધો કહે, વરવું કડવું) લાગે વેણુ, ધીરે ધીરે પૂછીએ, શાથી ખેયાં નેણ? આંધળાને પણ આંધળે કહે નહિ, કારણ કે એ જાતને વાર્ણવ્યવહાર વર(વિષમ) લાગે છે, પરંતુ તેને એમ પૂછવું કેભાઈ! કેમ કરતાં તમારી દષ્ટિ ઝાંખી પડી ગઈ?
સાધુપુરુષે કેઈને પણ સંબોધન કરતાં “મહાશય ! મહાનુભાવ! . “દેવાનુપ્રિય! એવા શબ્દ વાપરે છે અને સદ્દગૃહસ્થ પણ “આપ” “શ્રીમાન ” વગેરે શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે, તે અનુકરણ કરવા એગ્ય છે. કારણ કે– न तथा शशी न सलिलं, न चन्दनरसो शीतला छाया । आह्लादयन्ति पुरुषं, यथा हि मधुराक्षरा वाणी ॥१॥
મધુર અક્ષરવાળી વાણી પુરુષને એટલે આનંદ આપે છે, તેટલે આનંદ ચંદ્રમા, જલ, ચંદનરસ કે શીતળ છાયા પણ આપી શકતી નથી.
કેટલાક મનુષ્ય વાતવાતમાં અપશબ્દોનો ઉપયોગ કરે છે અને “મૂર્ખ ', “બેવકૂફ,” ગધેડા, લુચ્ચા,” “પાજી, ” “નાલાયક' વગેરે અનુચિત શબ્દ વાપરે છે, તે એક પ્રકારની કઠોર અસભ્ય વાણી છે, તેથી સુજ્ઞ પુરુષોએ તેને સદંતર ત્યાગ કરવો ઘટે છે.
જે વાણી સાંભળવામાં મધુર હોય પણ અહિતકર હોય એટલે કે તેનાથી બીજાનું અહિત થતું હોય, તે તેવી વાણીને વ્યવહાર કરે ઉચિત નથી. કહ્યું છે કે –
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ગ્રંથમાળા : ૧૪ :
हितं मितं प्रियं स्निग्धं, मधुरं परिणतिप्रियम् । भोजनं वचनं चापि, भुक्तमुक्तं प्रशस्यते ॥१॥
તે ભેજન જમેલું અને તે વચન બેલેલું ઉત્તમ ગણાય છે કે જે હિત એટલે લાભકર્તા હોય, મિત એટલે માપસર હાય, પ્રિય એટલે રુચિકર હોય, સ્નિગ્ધ એટલે ઘી તેલવાળું કે સારા શબ્દોવાળું હોય, મધુર એટલે સ્વાદિષ્ટ કે કર્ણપ્રિય હોય અને પાકકાળે કે પરિણામે ઈષ્ટ હેય.
અહિતકર વચન બોલવું, તેના કરતાં મન રહેવું શું બેટું ?
જે વાણું મધુર હોય અને હિતકર હોય પણ તથ્યથી વેગળી હોય એટલે કે અસત્ય હોય, તે પણ બોલવી ઉચિત નથી. કહ્યું છે કે –
वितहं वि तहामुत्ति, जं गिरं भासए नरो । तम्हा सो पुट्ठो पावेणं, किं पुण जो मुसं वए १ ॥ १॥
જે મનુષ્ય ભૂલથી પણ દેખીતું સત્ય પરંતુ વાસ્તવિક અસત્ય એવું વચન બોલે છે, તે પાપથી ખરડાય છે, તે જેઓ જાણુ-બૂઝીને અસત્ય બોલે છે, એના પાપનું તે કહેવું જ શું ?
તાત્પર્ય કે કઠેર, અહિતકર અને અસત્ય વચન બોલવું એ પાપના પ્રવાહને ગતિમાન કરનારા મૃષાવાદ છે, તેથી તેને સદંતર ત્યાગ કરે ઘટે છે. નિર્ગથ મહષિઓએ કહ્યું છે કે –
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૧૫ .
પાપને પ્રવાહ
अप्पण्णट्ठा परट्ठा वा, कोहा वा जइ वा भया । . हिंसगं न मुसं बूया, नो वि अन्नं वयावए ॥१॥ પિતાના સ્વાર્થને માટે કે બીજાના લાભને માટે, કોધથી અથવા ભયથી કઈ પણ પ્રસંગે બીજાને પીડા પહોંચાડનારું મૃષાવચન પોતે બોલવું નહિ અને બીજા પાસે બોલાવવું પણ નહિ.
दि8 मियं असिंदिद्धं, पडिपुण्णं वियंजियं । अयंपिरमणुविग्गं, भासं निसिर अत्तवं ॥१॥ આત્માથી સાધકે સત્ય, પરિમિત, અસંદિગ્ધ, પરિપૂર્ણ, સ્પષ્ટ અનુભૂત, વાચાલતા રહિત અને કેઈને પણ ઉદ્વેગ ન પમાડનારી વાણી બોલવી જોઈએ.
કેટલાક મનુષ્ય એમ માને છે કે-જૂઠું બોલીને બીજાને છેતર્યા વિના ધધ ચાલે નહિ કે ધંધામાં સફળતા મળે નહિ, તેમણે યુગયુગના અનુભવ પછી મહર્ષિઓએ ઉચ્ચારેલા આ શબ્દો યાદ રાખવા ઘટે છે કે “સત્યમેવ ડર નાકૃતમ્ – સત્ય જ જ્ય પામે છે, નહિ કે અસત્ય. જૂઠું બોલવાથી ગ્રાહકો એક-બે વાર છેતરાય છે, પણ આખરે તેમને વિશ્વાસ ઊઠી જાય છે અને પરિણામે ધંધામાં નુકશાની વેઠવી પડે છે. બીજી બાજુ સાચું બોલનાર ધીમે ધીમે પણ મક્કમપણે પ્રતિષ્ઠા જમાવતે જાય છે, તેથી તેને બંધ દિન-પ્રતિદિન વિકાસ પામે છે અને છેવટે તેને જ્ય થાય છે.
એટલે બીજાને છેતર્યા વિના ધંધા ચાલે નહિ કે ધંધામાં સફલતા મળે નહિ એ માન્યતા ખોટી છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ આપથથમાળા
: ૧૬ :
: પુષ
કેટલાક મનુષ્યા ‘ખાર હાથનું ચીભડુ' ને તેર હાથનું ખી’ જેવી વાતા કરે છે. ત્યારે જ સાષ પામે છે; તે કેટલાક મનુષ્યે રજમાંથી ગજ કરે છે, એટલે કે એક નાની સરખી વાતને શણગારીને ખૂબ માટી બનાવી દે છે કે તેમાં મીઠું – મરચુ` ભભરાવીને તેને ઘણી જ તીખી-તમતમતી બનાવી દે છે. આ જાતની આદતથી તેમને પેાતાને માટું નુકશાન એ થાય છે કે તેમની વાતના કોઈ વિશ્વાસ કરતું નથી અને બીજાને જે નુકશાન થાય છે, તેને તેા અંદાજ કાઢવા પણ મુશ્કેલ છે. ગપ્પાંઓએ કે અર્ધસત્ય વાતાએ અનેક મનુષ્યાના શાંત સસારને સળગાવી દ્વીધા છે, અનેક આખરુદાર માણસાની આખરુનાં લીલામ કર્યાં છે અને અનેક પ્રામાણિક માણસાની પ્રતિષ્ઠાના નિચપણે નાશ કર્યાં છે; તેથી ઉચિત એ છે કેપાપીઓની ૫ક્તિમાં ન બેસવા ઇચ્છનારે કોઈ પણ જાતનું ગપ્પું મારવું નહિ કે કોઈ પણ વાતને મીઠું-મરચું ભભરાવીને કહેવી નહિ.
મૃષાવાદના ત્યાગ કરનારે ઊંડાણમાં ઉતર્યાં વિના કાઈ પર આક્ષેપ મૂકવા, એ ચેગ્ય નથી. તેમ જ કાઈ એ કે વધારે વ્યક્તિ એકાંતમાં ઊભી રહીને વાતા કરતી હાય, તા તેઓ અમુક પ્રકારની વાત કરતા હતા, એવું ઉતાવળું અનુમાન કરી લેવું, એ પણુ ઉચિત નથી; કારણ કે એવાં અનુમાને ઘણીવાર સદ'તર ખાટાં હોય છે. વળી સ્ત્રીની કે મિત્રાની છુપી વાતાને પ્રકટ કરી દેવી અને તેમને અતિ કઢંગી હાલતમાં મૂકી દેવાં, એ પણ એટલું જ અનુચિત છે, તે જ રીતે કોઈ પણ માણુસને ખાટી સલાહ આપવી કે એ માણુસ વચ્ચે તકરાર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૧૭ :
પાપને પ્રવાહ થાય તેવી વાત કહેવી કે જે શાત્રે જાણવામાં નથી, તે જાણુવાને ડોળ કરી, તેના વિષે ભળતી જ સલાહ આવી, તે પણ અનુચિત છે. અને ખોટા ચેપડા લખવા, બનાવટી દસ્તાવેજો ઊભા કરવા કે કામના કાગળના અક્ષરે ફેરવી નાખવા, એ પણ તેટલું જ અનુચિત છે.
અનેક અનર્થના કારણરૂપ મૃષાવાદને મન, વચન અને કાયાથી ત્યાગ કરનાર પાપના પ્રવાહને મોટા પ્રમાણમાં અટકાવી શકે છે અને આ જીવનમાં સફલતા પ્રાપ્ત કરી પારમાર્થિક હિતની સાધના પણ કરી શકે છે. વળી એ વાત પણ સદેવ યાદ રાખવી ઘટે છે કે વ્યવહારમાં સત્યનું પ્રમાણ જેટલું વધારે, તેટલું આ જગતમાં સમતા, શાંતિ અને વ્યવસ્થાનું પ્રમાણ વધારે. તેથી સમાજસેવા, રાષ્ટ્રોદ્ધાર કે વિધવાત્સલ્ય ઇરછનારે સત્યને આગળ કરીને જ સઘળો વ્યવહાર ચલાવ ઈષ્ટ છે.
યોગશાસ્ત્રના મતથી સદા સત્ય બોલનારને વચન–સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે તે જે પ્રમાણે બોલે છે તેવી જ ઘટનાઓ બને છે. .
૩. અદત્તાદાન (ચેરી) પાપનું ત્રીજું ઉગમસ્થાન અદત્તાદાન છે. અદત્ત એટલે અણદીધેલું કે ન આપેલું અને આદાન એટલે ગ્રહણ કરવું કે લેવું, અર્થાત જે વસ્તુ તેના માલીકે રાજીખુશીથી આપેલી નથી તે લઈ લેવી, એ અદત્તાદાન છે. ચેરી, સ્તેય, પરદ્રવ્યહરણ એ તેના પર્યાય શબ્દ છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માધ-ચંથમાળા : ૧૮ :
પુષ દ્રવ્ય એ મનુષ્યને અગિયારમે પ્રાણુ છે, કારણ કે ગૃહસ્થ જીવનને સઘળે વ્યવહાર તેના આધારે જ ચાલે છે. આવા અગિયારમા પ્રાણસમા ધનનું હરણ કરવાથી તેના માલિકને આઘાત થાય એ સ્વાભાવિક છે. આ આઘાત કેટલીક વાર એટલે માટે હોય છે કે તેના લીધે મૂરછ આવી જાય છે, ઉન્માદ લાગુ પડે છે કે પ્રાણપંખેરું જ ઊડી જાય છે, તેથી કેઈના પણ દ્રવ્યનું હરણ કરવું એ ભયંકર પાપ છે. નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે-“રસોળમા અદ્ર
વિવદાંત ખોતરવાની સળી પણ તેના માલીકે આપ્યા વિના લેવી નહિ.” तिवं तसे पाणिणो थावरे य,
जे हिंसति आयसुहं पडुच्च । जे लूमए होइ अदत्तहारी,
ण सिक्खई सेयवियस्स किंचि ॥ १ ॥ જે મનુષ્ય પોતાના સુખને માટે ત્રસ તથા સ્થાવર પ્રાણએની હિંસા કરે છે, જે બીજાની વસ્તુઓ અણલીધી લઈ લે છે અર્થાત્ ચેરી લે છે તથા જે આદરણીય વ્રતનું કંઈ પાલન કરતા નથી, તે ભયંકર કલેશ પામે છે. उड्ढे अहे य तिरियं दिसासु,
तसा य जे थावर जे य पाणा । हत्थेहिं पाएहिं य संजमित्ता,
अदिनमन्नेसु य नो गहेजा ॥१॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચો :
પાપને પ્રવાહ આત્માથી પુરુષે ઊંચી, નીચી અને તિરછી દિશા કે જ્યાં ત્રસ અને સ્થાવર [ હાલતાચાલતા તથા સ્થિર] પ્રાણીઓ રહેલાં છે, તેમને હાથ, પગ હલાવીને કે બીજા અંગે દ્વારા પીડા ન પહોંચાડતાં સંયમથી રહેવું અને બીજાએ આપેલી વસ્તુ ગ્રહણ કરવી નહિ.
वरं वह्निशिखाः पीताः, सर्पास्यं चुम्बितं वरम् । वरं हालाहलं लीढं, परस्वहरणं न हि ॥ १ ॥ અન્યત્ર પણ કહ્યું છે કે –
અગ્નિશિખાઓનું પાન કરવું સારું, સપના મુખને ચુંબન કરવું સારું અથવા હળાહળ ઝેરને ચાટી જવું સારું, પણ બીજાનું દ્રવ્ય હરણ કરવું સારું નહિ.
ધાડ પાડવી, લૂંટ ચલાવવી, વાટ આંતરવી, ખાતર પાડવું, ખીસા કાતરવાં, નજર ચૂકવીને વસ્તુ ઉઠાવી લેવી કે માલિકની ગેરહાજરીમાં તેના પેટી-પટારા ખેલીને કે ગાંસડીએ છેડીને માલ તફડાવી લે એ અદત્તાદાનના કે ચેરીના ભિન્ન ભિન્ન પ્રકાર છે. તે જ રીતે ઠગાઈ કરીને, છેતરપીંડી કરીને, બનાવટ કરીને કે હરકેઈ યુક્તિથી બીજાનું ધન પડાવી લેવું એ પણ અદત્તાદાન કે ચેરીને જ પ્રકાર છે. નીતિકારોએ કહ્યું છે કે – चारैश्चौरापको मन्त्री, भेदज्ञः काणकक्रयी । સત્ર સ્થાતિ, પૌર સાવિધઃ કૃતઃ | શું (૧) સ્વયં ચોરી કરનાર, (૨) બીજાની પાસે ચોરી કરાવ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૨૦ : નાર, (૩) ચેરી કેમ કરવી તેની સલાહ આપનાર, () ચોરીને ભેદ જાણનાર, ૫) ચોરી લાવેલી વસ્તુઓને વેચી આપનાર, (૬) ચેરને રોટલે આપનાર અને (૭) ચારને એટલે આપનાર, એમ સાત પ્રકારના ચેરે છે.
તે જ રીતે શાસ્ત્રકારોએ ચેરને ઉત્પન્ન કરનારી અઢાર પ્રકારની ચાર-પ્રસૂતિઓ કહી છે, તે આ પ્રમાણે
मलनं कुशलं तर्जा, राजभागोऽवलोकनम् । अमार्गदर्शनं शय्या, पदभङ्गास्तथैव च ॥१॥ विश्रामः पादपतनं, वासनं गोपनं तथा । खण्डस्य खादनं चैव, तथाऽन्यन्माहाराजिकम् ॥२॥ पद्याग्न्युदकरज्जूनां, प्रदानं ज्ञानपूर्वकम् । एताः प्रसूतयो ज्ञेया, अष्टादश मनीषिभिः ॥ ३ ॥
૧ ભલન-ચોરને એમ કહીને ઉત્સાહ આવે કે “ તારા ભેગું છું, તું ડરે છે શા માટે ?”
૨ કુશલ-ચરને એમ પૂછવું કે “કેમ ભાઈ કુશલ છે? તમારાં છોકરાં-છૈયાં મજામાં છે? હમણું શરીર કંઈક સુકાઈ ગયું લાગે છે ” વગેરે. આવી રીતે તેનું ક્ષેમકુશલ પૂછવાથી તેને એમ લાગે છે કે મારી સારસંભાળ લેનાર–મારું ક્ષેમકુશલ પૂછનાર છે, એટલે તેને એક જાતનું પ્રત્સાહન મળે છે.
૩ ત–રને હાથ, પગ વગેરેવડે સંજ્ઞા કરીને મદદ કરવી. ૪ રાજભાગ-રાજ્યને કર છુપાવવા મદદ કરવી.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું: : ૨૧ :
પાપને પ્રવાહ પ અવલોકન–ચેરી કરી રહેલા ચારના માર્ગનું અવલેકન કરતાં રહેવું અને ભય જેવું જણાતાં સંજ્ઞાથી ખબર આપી દેવી.
૬ અમાર્ગદર્શન–ચોરને પકડવા માટે સિપાઈઓ, પગીઓ કે બીજા લેકે આવે અને પૂછે કે “ચાર ક્યાં ગયા ? તે રસ્તો બતાવ નહિ કે ભળતે જ રસ્તે બતાવ.
૭ શય્યા-રને સૂઈ રહેવા માટે શય્યા આપવી.
૮ પદબંગ-રનાં જે પગલાં પડેલાં હોય, તેને ભૂંસી નાખવાં.
૯ વિશ્રામ-ચરને વિસામે લેવા માટે જગ્યા આપવી. ૧૦ પાદપતન-ચોરને નમસ્કાર કરે કે પગે પડવું. ૧૧ આસન-ચેરને બેસવા માટે આસન આપવું. ૧૨ ગેપન-ચેરને પિતાની જગ્યામાં છુપાવે. ૧૩ ખંડદાન–ચારને ખાવા માટે સારી વસ્તુઓ આપવી. ૧૪ માહારાજિક-ચોરને મહારાજાની જેમ માન આપવું. ૧૫ પધ-ચોરને પગે ચાળવા માટે તેલ વગેરે આપવું. ૧૬ અગ્નિ–ચારને રસેઈપણું બનાવવા માટે અગ્નિ આપે. ૧૭ ઉદક-ચોરને નહાવા-ધવા માટે પાણી આપવું. ૧૮ રજજુ-ચોરને ઢાર વગેરે બાંધવા માટે દેરડાં આપવાં.
તાત્પર્ય એ કે ચોરી કરનારને ઉત્તેજન મળે તેવું કઈ પણ કરવું એ પણ ચોરી જ છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૨૨ :
* પુષ
ચોરીના સ્વરૂપને વિચાર કરીએ તે માલમાં સેળભેળ કરવી કે સાચાને બદલે નક્કી માલ આપે તે પણ એક પ્રકારની ચેરી જ છે. દૂધમાં પાણું નાખવું, આટામાં ચાક ભેળવ, ઘીમાં વેજીટેબલ ઉમેરવું, તલના તેલમાં મગફળીનું તેલ નાખવું, સારાં અનાજમાં હલકાં અનાજને ભેગા કર, કેસર-કસ્તૂરી–અંબર–કપૂર વગેરે કિંમતી પદાર્થો નક્કી બનાવી ને આપવા, ઔષધને તાજા કહીને વાસી આપવા, સોનાનાં ઘરેણું કહીને પિત્તળનાં ઘરેણાં પધરાવી દેવા, વગેરે પણ ચેરી જ છે, કારણ કે તેથી બીજી વ્યક્તિનું ધન તેની ઈરછા વિના લઈ લેવાય છે.
ખેતી, વેપાર-ઉદ્યોગ કે હુન્નર-ધંધા વગેરે માટે રાજ્ય જે સગવડ અને સલામતી આપે છે, તેના પેટે આવકને અમુક ભાગ લેવાને તે હક્કદાર છે; પછી એ ભાગ સીધે લે કે કરવેરારૂપે વસુલ કરે. આ ભાગ આપવાના અખાડા કરવા કે યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવીને તેણે નાખેલા કરવેરા ન ભરવા, તે પણ એક પ્રકારની ચોરી જ છે. શાસ્ત્રકારો તે ત્યાં સુધી કહે છે કે “રાજદંડ ઉપજે તે ચેરી. ” એટલે જે કામ કરવાથી રાજાને દંડ કરે પડે, તે બધાને સમાવેશ ચોરીમાં થાય છે.
આ ઉપરાંત ખેટાં તેલ અને ખેટાં માપ રાખવાં એ પણ એક પ્રકારની ચેરી જ છે. કેટલાક લેવાનાં કાટલામાં નીચે સીસું ચટાડી તેને વધારે વજનદાર બનાવી દે છે અને એ રીતે ગ્રાહકોને છેતરીને તેની પાસેથી વધારે માલ લઈ લે છે તથા આપવાના કાટલાને નીચેથી ખેદી નાખીને તેને ઓછાં વજનનું બનાવી દે છે અને એ રીતે ગ્રાહકને ઓછો માલ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદસુ" :
: ૨૩ :
પાપના પ્રવાહ
આપે છે. તે કેટલાક ડાંડી મરડીને વધારે લે છે કે આધુ આપે છે અને કેટલાક વારની કરામતથી વધારે લઈ લે છે કે ઓછુ આપે છે.
તે જ રીતે કેટલાક કાપડ વગેરે પર અમુક લંબાઇનુ કે અમુક વજનનું સીલ કે સિક્કો માર્યાં પછી તેમાં ઘેાડુ ઓછું આપે છે અને એ રીતે ગ્રાહકેાને છેતરે છે. અને કેટલાક અમુક કલાક કામ કરવાના ઠરાવ કરવા છતાં તેથી ઓછા કલાક કામ કરે છે કે જાણી જોઇને ખરાખર કામ કરતા નથી. આ બધી એક પ્રકારની ચારીએ જ છે, એટલે અદત્તાદાનના ત્યાગ કરનારે તેનાથી બચવું ઘટે છે.
ચારી કરનાર જાણતાં કે અજાણતાં ખીજા અનેક દુર્ગુણાને વશ થાય છે, તે પણ ભૂલવા જેવું નથી. જેમ કે તે જૂહું આલે છે, ખીજાને છેતરે છે, પ્રપંચા કરે છે, જરૂર પડે તે છરી ચલાવે છે કે ખૂન પણ કરે છે. વળી અન્ય ચારલેાકેાની સેખતમાં તે દારુ પીતાં શીખે છે, રડીબાજી પણ કરે છે અને જુગાર વગેરે ખેલવાના નાદે પણ ચડે છે. આ રીતે ચારી અનેક દુર્ગુણ્ણાની ખાણુ હાઇને સદ ંતર છેડવા ચેાગ્ય છે.
ચારી કરનારને કાઈ વિશ્વાસ કરતું નથી, માથે ભય અન્નુમ્યા કરે છે, લેાકેાના માર ખાવા પડે છે તથા કેટ્ઠખાનામાં પૂરાઈ અનેક પ્રકારની શિક્ષાઓ લાગવવી પડે છે. વળી પરલાકમાં પશુ નરકાદ્દેિ ગતિમાં જવું પડે છે અને ભયંકર દુઃખા ભાગવવાં પડે છે, તેથી સુજ્ઞ મનુષ્યાએ ચારીના સદા સંપૂર્ણ ત્યાગ કરવા ઘટે છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધબોધ ગ્રંથમાળા
: ૨૪ :
: પુષ્પ
ચારીનું ચંડાળે જાય, પાપી હાથ ઘસતા થાય ’એ કહેવત પણ વિચારવા જેવી છે. જે ધન મહેનત-મજૂરી કરીને કે પ્રામાણિકતાથી પેદા કર્યુ. હાય છે, તે મનુષ્યને સુખ અને શાંતિ આપે છે; જ્યારે ચારીને ભેગું કરેલું ધન અનેક પ્રકારની આતાના અનુભવ કરાવે છે તથા કર્દિ પણ નિરાંત લેવા દેતું નથી. તે માટે પણ સુજ્ઞાએ પારકા માલથી પૈસાદાર થવાના માહુ છેાડી પ્રામાણિકતાના આશ્રય લેવા ઘટે છે. ૪. મૈથુન.
6
મિથુન શબ્દ સ્ત્રી-પુરુષના યુગલના નિર્દક છે, એટલે પુરુષ સ્ત્રીસ`ગની ઈચ્છાથી કે સ્ત્રી પુરુષસંગની ઈચ્છાથી તેની સાથે જે ક્રીડા કરે છે તેને મૈથુન કહેવાય છે. સભાગ, રમણુ, કામક્રીડા, કદપલીલા એ તેના પર્યાયશબ્દો છે.
શાસ્ત્રકારાએ મૈથુનને દુઃસૈન્ય, પ્રમાદસ્વરૂપ અને ભયંકર કહ્યું છે. કારણ કે—
इत्थीण जोणिमज्झे, गब्भगया हुंति नवलक्खा जीवा । उपजंति चयंति अ, समुच्छिमा जे ते असंखा || पुरिसेण सह गयाए, तेसिं जीवाण होइ उडवणं । वेणुगदितेणं, तत्तायसिलागनाएणं ॥ १ ॥
સ્ત્રીની ચેાનિમાં ગભંગત જીવા નવ લાખ હાય છે તથા સંસૂર્ચ્છિમ જીવા અસંખ્ય હોય છે, જે ત્યાં જ ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાં જ મરે છે. આ જીવા પુરુષના સંગ થવાથી નાશ પામે છે કે જે રીતે વાંસની ભૂંગળીમાં રહેલા જીવા તપેલા ટાઢાને સળીએ ખાસવાથી નાશ પામે છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
-
૫
પાપને પ્રવાહ
કામશાસ્ત્રના રચયિતા વાત્સ્યાયને પણ કહ્યું છે કેरक्तजाः मयः सूक्ष्मा, मृदुमध्याधिशक्तयः । जन्यवर्त्मसु कंडूति, जनयन्ति तथाविधाम् ॥१॥
લેહીથી પેદા થયેલ, સૂક્ષમ, મૃદુ, મધ્યમ, અધિક શકિતવાળા કૃમિઓ સ્ત્રીના યોનિમાર્ગમાં તથા પ્રકારની–પોતાની શક્તિ મુજબની ખરજ ઉત્પન્ન કરે છે.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે યેગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કેस्त्रीसंभोगेन यः कामज्वरं प्रतिचिकीर्षति । स हुताशं घृताहुत्या, विध्यापयितुमिच्छति ॥ १ ॥
જે મનુષ્ય સ્ત્રીસંગ કરીને કામપી જ્વરને શાંત કરવા ઈરછે છે, તે બળતા અગ્નિમાં ઘી હેમીને અગ્નિને બૂઝાવવા ઈરછે છે. તાત્પર્ય કે સ્ત્રીસંગ કરવાથી કામની શાંતિ થતી નથી પણ વિશેષ ઉદીરણ થાય છે.
वरं ज्वलदयःस्तम्भपरिरम्भो विधीयते । न पुनर्नरकद्वारं, रामाजघनसेवनम् ॥ १ ॥
અગ્નિથી જાજવલ્યમાન થયેલા લેઢાના સ્તંભને આલિંગન કરવું સારું પણ નરકનાં દ્વાર તુલ્ય સ્ત્રીઓના જઘનનું સેવન કરવું સારું નહિ.
તેમણે વિષયાસક્તને ઉદ્દેશીને કહ્યું છે કેरम्यमापातमात्रेण, परिणामेऽतिदारुणम् । किम्पाकफलसंकाशं, तत्कः सेवेत मैथुनम् ? ॥ १ ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ચંથમાળા
: ૨૬ :
કિપાકના ફેલ સરખું દેખાવ માત્રથી રમણીય પણ પરિ ણામે ભયંકર દુઃખ આપનારું મૈથુન સેવવાની ઈચ્છા કેણ કરે ?
कम्पः स्वेदः श्रमो मूर्छा, भ्रमिानिर्बलक्षयः । શાથમાનાશ, મધુમૈથુનો ચિતાર છે ? || કંપ, પરસેવે, પરિશ્રમ, મૂરછ, ચકરી, ગ્લાનિ, નિબં ળતા, ક્ષય અને ભગંદરાદિ મહારોગો મૈથુનથી લાગુ પડે છે, વિષયાસકિતમાંથી મનને ખેંચી લેવાનું કામ ધારવા જેટલું સહેલું નથી. કહ્યું છે કે “ વઢવાનિન્દ્રિયગ્રાનો વિક્રાંત
તિ-ઈદ્રિને સમૂહ બળવાન છે અને તે વિદ્વાનોને પણ ખેંચી જાય છે. અને તેથી જ અનુભવી પુરુષોને એ અભિપ્રાય છે કે “ઘર ઋાર્થ, બ્રહ્મર્થ ”—ત્રણ જગમાં બ્રહ્મચર્ય વ્રત એક જ વખાણવા ચોગ્ય છે.” | સર્વથા બ્રહ્મચર્ય પાળવા જેટલું આત્મબળ જો ન હોય . તે ગૃહસ્થને માટે સ્વદારાતેષ-પરદારાગમનવિરમણ રે
બ્રહ્મચર્ય તુલ્ય છે, તેથી સુજ્ઞ પુરુષોએ પિતાની સ્ત્રીથી જ સંતેષ પામ અને પરદા રાગમનને સર્વથા ત્યાગ કરે ઉચિત છે. પિતાની સ્ત્રી સાથે પણ મર્યાદિત રીતે વર્તવું અને નિન્દિત વિષયભેગને ત્યાગ કર ઘટે છે. આદર્શ ગૃહસ્થ નીચેના દિવસોએ મૈથુન-ત્યાગ અવશ્ય કરે છે –
(૧) તીર્થંકર દેવનાં કલ્યાણક દિવસ તથા પર્વતિથિઓ (૨) માતાપિતાની જન્મ-મરણની તિથિએ. (૩) પિતાને જન્મ દિવસ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું:
પાપને પ્રવાહ (૪) પર્યુષણ પર્વ. (૫) બે આયંબિલની ઓળીઓ. (ચૈત્ર સુદ ૭ થી ૧૫
અને આસો સુદ ૭ થી ૧૫.) તથા ચોમાસાની
ત્રણ અઠ્ઠાઈએ. (૬) સ્ત્રીની સગર્ભાવસ્થાના દિવસે. (૭) પ્રસૂતિ પછીના ત્રણ માસ. દિવસે મૈથુનને ત્યાગ કરી સર્વ રીતે ઈષ્ટ છે.
જે ગૃહસ્થ પિતાની પત્નીથી સંતુષ્ટ ન થતાં પરદાર તરફ દષ્ટિ નાખે છે, તે અધમ છે, પાપી છે, સદાચાર અને સુનીતિને ભંગ કરનારા છે. આવા પુરુષોએ નીચેનાં સૂક્તનું પુનઃ પુનઃ મનન કરવું ઘટે છે –
प्राणसंदेहजननं, परमं वैरकारणम् । लोकद्वयविरुद्धं च, परस्त्रीगमनं त्यजेत् ॥ १ ॥
પ્રાણુનાશને નેતરનારું, મહારનું કારણ અને આ લેક તથા પરલોકના હિતથી વિરુદ્ધ એવું પરસ્ત્રીગમન છેડી દેવું ઘટે છે.
सर्वस्वहरणं बन्धं, शरीरावयवच्छिदाम् । मृतश्च नरकं घोरं, लभते पारदारिकः ॥ १॥
પરદારામાં આસકત પુરુષના સર્વસ્વનું હરણ થાય છે, તેને બંધાદિ સહન કરવો પડે છે, પ્રસંગે તેના શરીરનાં અવયવે છેદાય છે અને મૃત્યુ પામ્યા પછી ઘેર નરકમાં જવું પડે છે. તાત્પર્ય કે-પરદારાગમન અનર્થની ખાણ છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-રંથમાળા
: ૨૮ :
૧ પુષ
स्वदाररक्षणे यत्नं, विदधानो निरन्तरम् । जाननपि जनो दुःखं, परदारान् कथं व्रजेत् ? ॥१॥
પોતાની સ્ત્રી પર કઈ કુદષ્ટિ ન કરે તે માટે નિરંતર પ્રયત્ન કરનારા અને પિતાની સ્ત્રી દુરાચારિણી થાય, તો કેવું દુઃખ થાય છે? તેને અનુભવ કરનાર મનુષ્ય પદારાગમન કેમ કરી શકે? અથત બીજાને પણ તેવું જ દુઃખ થાય છે, એમ જાણીને તેને અવશ્ય ત્યાગ કરે.
लावण्यपुण्यावयवां, पदं सौन्दर्यसंपदः । कलाकलापकुशलामपि जह्यात परस्त्रियम् ॥ १॥
ભલે લાવણ્યવાળાં પવિત્ર અંગવાળી હોય, ભલે સંદર્યના ભંડાર સમી હેય, ભલે વિવિધ કલાઓમાં કુશળ હોય, પણ પરસ્ત્રીને અવશ્ય ત્યાગ કરે. - જે લેકે વેશ્યાગમન કરે છે અને તેથી આનંદ પામે છે, તેમણે એ વિચારવું ઘટે છે કે મનમાં એક પુરુષ પર પ્રેમ રાખે, વચનથી બીજા પુરુષ પર પ્રેમ બતાવે અને વર્તનમાં વળી ત્રીજા જ પુરુષ પ્રત્યે પ્રેમ વ્યક્ત કરે, તેવી વેશ્યાસ્ત્રીએથી સુખ કેવી રીતે મળે ? જેનું મોટું માંસથી દુર્ગધિત, મદિરાની વાસવાળું અને અનેક જારપુરુષવડે ચુબિત થયેલું હોય, તેવા મુખને ચુંબન કરવામાં શું સ્વાદ હોય? અર્થાત ઉરિછણ ભેજનની જેમ તેને ત્યાગ કર ઘટે. કામી પુરુષે પિતાનું સર્વ ધન વેશ્યાને આપ્યું હોય, છતાં જ્યારે તે નિર્ધન થઈને ત્યાંથી ચાલ્યા જાય છે ત્યારે તેનાં વચ્ચે પણ ખેંચી લેવાની ઈચ્છા રાખે છે. આવી સ્વાથી, નિઃસ્નેહ અને ક્રૂર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપના પ્રવાહ
ચૌદસ
ઃ ૨૯ :
વેશ્યાના માહમાં કાણું પડે? ધનની ઈચ્છાથી કાઢિયાને પણ કામદેવ સમાન જોનારી અને કૃત્રિમ સ્નેહને વિસ્તારનારી, સ્નેહ વિનાની વેશ્યાઓના સમજી મનુષ્યાએ અવશ્ય ત્યાગ કરવા ઘટે છે.
:
બ્રહ્મચર્ય પાળવાની ઈચ્છા રાખનારે કેવી પરિચર્યાંથી દૂર રહેવું ઘટે છે, તે અમે શીલ અને સૌભાગ્ય ’ નામના આ ગ્રંથમાળાનાં અગિયારમા પુષ્પમાં વિગતથી દર્શાવ્યું છે.
ટૂંકમાં, મૈથુનને મહાદોષનુ કારણ સમજી તેના સથા ત્યાગ કરનાર પાપના પ્રવાહને ઘણાં અંશે અટકાવી શકે છે અને એ રીતે પવિત્ર બનીને પેાતાનું આત્મકલ્યાણ સાધી શકે છે. ૫. પરિગ્રહ (દ્રવ્યમૂચ્છો )
પાપનું. પાંચમું ઉગમસ્થાન પરિગ્રહ છે. તેના દોષાનુ દર્શન કરાવતાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ કહ્યું છે કે— परिग्रहममत्वाद्धि, मज्जत्येव भवाम्बुधौ । महापोत इव प्राणी, त्यजेत्तस्मात्परिग्रहम् ॥ १ ॥
જેમ ઘણા ભારથી ભરેલુ'માટુ' વહાણુ સમુદ્રમાં ડૂબી જાય છે, તેમ પરિગ્રહના મમત્વરૂપી ભારથી પ્રાણીઓ સ’સારરૂપ સમુદ્રમાં ડૂબી જાય છે; માટે પરિગ્રહના ત્યાગ કરવા. કાઇ એમ માનતું હોય કે પરિગ્રહથી લાભ છે, તેના ઉત્તર આપતાં તેમણે જણાવ્યું છે કે—
त्रसरेणुसमोऽप्यत्र, न गुणः कोऽपि विद्यते । दोषास्तु पर्वतस्थूलाः, प्रादुःषन्ति परिग्रहे ॥ १ ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મધ-ચંથમાળા : ૩૦ :
પરિગ્રહમાં ત્રસરેણુ જેટલે પણ કેઈ ગુણ રહેલો નથી, જ્યારે દેશે તે મેટા પર્વત જેવડા ઉત્પન્ન થાય છે.
ઘણું પરિગ્રહવાળાની હાલત શું થાય છે? તે પણ સ્પષ્ટતયા જણાવ્યું છે
मुष्णन्ति विषयस्तेना, दहति स्मरपावकः । रुन्धन्ति वनितान्याधाः, सङ्गैरङ्गीकृतं नरम् ॥ १ ॥
ઘણે પરિગ્રહ એકઠો કરનાર મનુષ્યને વિષયરૂપી ચોર લૂંટી લે છે, કામરૂપ અગ્નિ બાળે છે અને વનિતા એટલે સ્ત્રીરૂપી શકારીઓ તેના માર્ગનું રુંધન કરે છે. તાત્પર્ય કે-જ્યાં ઘણે પરિગ્રહ એકઠે થાય છે ત્યાં રાજસિક અને તામસિક વાતાવરણ વ્યાપી જાય છે, તેથી વિષયની ઉત્પત્તિ વિશેષ થાય છે અને સ્પર્શનેન્દ્રિય મનેઝ સ્પર્શમાં, રસનેંદ્રિય સારું સારું ખાવામાં, ધ્રાણેન્દ્રિય સુગંધી પદાર્થોના ઉપગ કરવામાં, ચક્ષુરિન્દ્રિય રૂપ-રંગ જોવામાં અને શ્રોત્રેન્દ્રિય મધુર શબ્દોને આસ્વાદ લેવામાં તત્પર રહે છે. તે સાથે કામની ઉત્પત્તિ પણ વિશેષ હેવાથી અગ્નિવૃતન્યાયે તે સદા જલતે જ રહે છે. અને કદાચ અતિપરિગ્રહવાળે સ્વયં કામાતુર ન થાય તે લક્ષ્મીની લાલચુ સ્ત્રીઓ તેને પિતાની જાળમાં ફસાવવાની કોશીશ કરે છે અને તેમાં ઘણે ભાગે તેઓ સફલ થાય છે. વળી ઘણા પરિગ્રહની પંચાતમાં પડેલા મનુષ્ય આહાર-વિહારમાં અનિયમિત થવાથી કે ઘણા કેમલ થઈ જવાથી વિવિધ વ્યાધિઓવડે ઘેરાય છે અને તેમના પરિગ્રહને સારે એ ભાગ વૈદ્ય,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૩૧ :
પાપનો પ્રવાહ હકીમે, ડૉકટરે, નૈસર્ગિક ઉપચાર કરનારાઓ, હઠયોગીઓ, દવા બનાવનારાઓ કે લેભાગુઓ લઈ જાય છે.
પરિગ્રહ પાપનું મૂળ છે તેથી જ કહેવાયું છે કે – तपाश्रुतपरिवारां, शमसाम्राज्यसंपदम् । परिग्रहग्रहग्रस्तास्त्यजेयुर्योगिनोऽपि हि ॥१॥
યોગીએ પણ પરિગ્રહરૂપ ગ્રહથી ગ્રસિત થયેલા જે હોય તે પિતાની તપ અને કૃતજ્ઞાનના પરિવારવાળી સમભાવ૫ સામ્રાજ્યલક્ષમીને ત્યાગ કરવા તૈયાર થાય છે.
પરિગ્રહથી તૃપ્તિ થતી નથી. આ રહ્યા તેની પ્રતીતિ કરાવનારા દષ્ટાંત
तृप्तो न पुत्रैः सगरः, कुचिकर्णो न गोधनैः।। न धान्यैस्तिलक श्रेष्ठी, न नन्दः कनकोत्करैः ॥१॥
સગર રાજાને સાઠ હજાર પુત્રો હતા, છતાં તેનાથી તે તૃપ્ત થયે નહિ. કુચિકણું નામ મગધ દેશને ગૃહપતિ લાખ ગાયે હોવા છતાં તેનાથી તૃપ્તિ પામ્યો નહિ અને ગાયનાં દહીં તથા ઘી વિશેષ પ્રમાણમાં ખાવાથી અજીર્ણ વડે પીડાતે થકે આર્તધ્યાને મરણ પામીને તિર્યચપણે ઉત્પન્ન થશે. અચલપુરને રહીશ તિલક નામને શ્રેષ્ઠી ધાન્યને સંગ્રહ કરવામાં અત્યંત પ્રીતિવાળો હતો, તે એટલે સુધી કે ઘરની સારી સારી વસ્તુઓ વેચીને પણ તે ધાન્યને સંગ્રહ કરતે. એક વાર કઈ નૈમિત્તિક પાસેથી જાણ્યું કે-આ વર્ષે દુકાળ પડશે, એટલે તેણે ધાન્યની ખરીદી એટલા મોટા પ્રમાણમાં
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા
: ૩૨ :
ઃ પુષ્પ
કરી કે મૂલ્ય ચૂકવવા માટે તેને પેાતાનું ઘર વેચવું પડયું અને ભારે વ્યાજે નાણાં લેવા પડ્યાં. એવામાં કાઈ ભાગ્યવાનને જન્મ થયા એટલે દુકાળ દૂર થઇ ગયા અને તે ભયંકર ખાટમાં આવી પડ્યો. પરિણામે આત્ત ધ્યાનમાં સબડતા અને છાતી પીટતા તથા માથાં કૂટતા મરણ પામીને નરકે ગયા.
તે જ રીતે પાટલીપુત્ર નગરના નંદ રાજાની પરિગ્રહસ’જ્ઞા અતિ બળવાન હતી, તેથી તેણે પ્રજા ઉપર મોટા કરા નાખીને, ધનાઢ્યોના ખોટી રીતે દડ કરીને તથા સાનાના સિક્કાઓની જગાએ ચામડાના સિક્કાએ ચલાવીને ઘણેા પરિગ્રહ એકઠા કર્યાં અને પ્રજાને પૂરેપૂરી પાયમાલ કરી પરંતુ તેનું આખર એ આવ્યું કે-તેને ભયંકર રાગા લાગુ પડ્યા અને અત્યંત આત્ત-રૌદ્રધ્યાન કરતા મૃત્યુ પામીને નરકે ગયા.
કેટલાક મનુષ્યે એમ માને છે કે પહેલાં ચેન કેન પ્રકારેણુ માલદાર થવા દો, ખાકીનુ બધું પછી થઇ રહેશે. અર્થાત્ આ રીતે ધન-માલ પેદા કરવામાં જે પાપા કર્યાં હશે, તેનું નિવારણુ દાન, તીર્થયાત્રા વગેરેવડે થઈ જશે; પરંતુ તેમની એ માન્યતા વજ્રને પ્રથમ કાદવમાં રગદોળીને પછી શુ કરવાના પ્રયત્ન જેવી છે, અથવા તે પહેલાં માથું ફાડીને પછી શીરા ખાવા જેવી છે. આવાઓને ઉદ્દેશીને જ શાસ્ત્રકારાએ કહ્યું છે કે—
જં૨ળ-માન-સોવાળ, થમસસોદિય ધ્રુવળતરું । जो कारिज जिणहरं, तओ वि तवसंयमो अहिओ ||
એક મનુષ્ય સુવર્ણ અને મણિનાં પગથિયાવાળું જિન
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
• ૩૩ :
પાપના પ્રવાહ
મદિર બંધાવે અને તેનુ' તળિયું હજાર મનહુરસ્ત ભાવર્ડ સુશાભિત બનાવે અને બીજો મનુષ્ય તપ અને સંયમમાં પ્રવૃત્ત થાય તા ખીજા પુરુષને અધિક ફળ મળે છે. તાત્પર્ય કે વાસ્તવિક ધર્મની ઉત્પત્તિ ઇચ્છાનિધરૂપ તપ અને અહિંસાદિ ગુણાવાળા સંયમવડે જ થાય છે, પણુ દ્રવ્યના ઉપયેગ માત્રથી થતી નથી. બીજી રીતે કહીએ તે વિદ્યમાન દ્રશ્યને દાનાદિ ક્ષેત્રમાં ઉપચાગ કરવા ઇષ્ટ છે, પણ વધારે મેળવીને દાન કરવાના વિચાર ઈષ્ટ નથી; કારણ કે પરિગ્રહ મેળવવા માટે આરંભ–સમાર ભા કરવા પડે છે અને તે પાપના પ્રવાહને વેગવંતા બનાવે છે.
પરિગ્રહ સચિત્ત અને અચિત્ત એમ બંને પ્રકારના હાય છે. તેમાં સચિત્ત-પરિગ્રહમાં ઢોર-ઢાંખર, નાકર-ચાકર, કુલફળ તથા ધાન્ય વગેરેના સમાવેશ થાય છે અને અચિત્ત પરિગ્રહમાં રોકડ નાણું, સાનું–રૂપ, ઝવેરાત તથા રાચરચીલાં વગેરેના સમાવેશ થાય છે. અથવા પરિગ્રહ બાહ્ય અને અભ્યંતર એમ એ પ્રકારના છે. તેમાં બાહ્ય પરિગ્રહમાં ધન, ધાન્ય વગેરે તમામ વસ્તુઓ અને અંતર પરિગ્રહમાં મિથ્યાત્વ, ત્રણ પ્રકારના વેઢ, હાસ્યાદિક છ વૃત્તિઓ અને ચાર કષાયેની ગણના થાય છે. વધારે સંક્ષેપમાં કહીએ તે વસ્તુ પરના મૂર્છાભાવ એ જ વાસ્તવિક પરિગ્રહ છે.
न सो परिग्गहो बुत्तों, नायपुत्त्रेण ताइणा । मुच्छा परिग्गहो वृत्तो, इइ वृत्तं महेसिणा ॥ १ ॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ચથમાળા : ૩૪ |
પ્રાણીમાત્રના સંરક્ષક જ્ઞાતપુત્ર શ્રી મહાવીરે વસ્ત્ર આદિ બાહ્ય વસ્તુઓને પરિગ્રહ કહ્યો નથી, પણ તેના પરની મૂરછીનેતેના પરના મમત્વને જ પરિગ્રહ કહ્યો છે, એમ મહર્ષિઓએ કહેલું છે.
જેઓ પરિગ્રહને સંપૂર્ણ ત્યાગ ન કરી શકે તે એની મર્યાદા કરે, એનું નિયંત્રણ કરે. કહ્યું છે કેઃ
असंतोषमविश्वासमारम्भं दुःखकारणम् । मत्वा मूर्छाफलं कुर्यात् , परिग्रहनियन्त्रणम् ॥ १ ॥
દુઃખના કારણરૂપ અસંતેષ, અવિશ્વાસ અને આરંભ એ સઘળાં મૂરછનાં-મમત્વનાં ફળ છે, એમ જાણુને પરિગ્રહનું નિયંત્રણ કરવું એટલે કે અમુક પ્રમાણથી વધારે ન રાખવાને નિયમ કર.
આ માટે શાસ્ત્રકારોએ પરિગ્રહના નવ પ્રકારે પાડેલા છે. તે આ રીતે?
(૧) ધનઃ તે ચાર પ્રકારનું છે-(૧) ગણિમ એટલે ગણુને લેવાય તેવું. જેમ કે શ્રીફળ, સોપારી, રોકડા પૈસા વગેરે. (૨) ધરિમ એટલે તેળીને લેવાય તેવું. જેમ કે ગોળ, સાકર, કરિયાણું વગેરે. (૩) મેય એટલે માપીને લેવાય તેવું. જેમ કે ઘી, તેલ, દૂધ, કાપડ વગેરે. અને (૪) પરિછે એટલે કસીને કે પરીક્ષા કરીને લેવાય તેવું. જેમ કે હીરા, મોતી, સેનું વગેરે.
(૨) ધાન્યઃ દરેક જાતનું અનાજ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૩પ :
પાપને પ્રવાહ (૩) ક્ષેત્રઃ ખેતર, વાડી-વજીફ, છૂટી જમીન. (૪) વાસ્તુઃ ઘર, દુકાન, વખારો વગેરે. (૫) રૂપું: રૂપાને જથ્થ. ( ૬ ) સેનું સેનાને જ. (૭) કુષ્યઃ સેના-રૂપા સિવાયની ધાતુ તથા રાચરચીલું.
(૮) દ્વિપદઃ નોકર-ચાકર, દાસ-દાસી, સેવક–સેવિકાઓ તથા મેના, પિપટ, તિતર, કુકડા વગેરે પક્ષીઓ.
(૯) ચતુષ્પદ હાથી, ઘોડા, ઊંટ, ગાય, ભેંસ, પાડા, બળદ, બકરાં, ઘેટાં વગેરે પશુઓ.
આ નવે પ્રકારના પરિગ્રહનું પરિમાણ નક્કી કરી નાખવાથી અને તેમાં ઉત્તરોત્તર ઘટાડો કરવાથી પાપના પ્રવાહને મોટા પ્રમાણમાં રોકી શકાય છે અને આરંભ-સમારંભમાં ઘણે ઘટાડે કરી શકાય છે.
(૬) ક્રોધ પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મિથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચ આસવારોની જેમ ક્રોધ, માન, માયા અને લેભા એ ચાર કષાયો પણ પાપનાં પ્રબલ ઉદ્દગમસ્થાને છે. તેથી જ તેમને ભય કર અધ્યાત્મદે કહ્યા છે.
આ कोहं च माणं च तहेव मायं, लोभं चउत्थं अज्झत्थदोसा।
ક્રોધ, માન, માયા અને એથે લેભ, એ (ભયંકર) અધ્યાત્મદે છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-માળા : ૩૬ :
પ્રાણીઓને અનાદિકાલથી આ સંસારમાં રખડવું પડે છે, તેનું કારણ આ કષાય જ છે.
વહી માને છે બિપાણીયા,
माया य लोमो य पवड्डमाणा । चत्तारि एए कसिणा कसाया,
सिंचन्ति मूलाई पुणब्भवस्स ॥ १ ॥ અનિગ્રહિત ક્રોધ અને માન તથા વૃદ્ધિ પામતા માયા અને લેભ, એ ચાર કુત્સિત કષાયે પુનર્જન્મરૂપી સંસારવૃક્ષનાં મૂળોનું સિંચન કરે છે.
શાસ્ત્રકારોએ આ ચાર કષાયને પાપની વૃદ્ધિ કરનારા કહેલા છે. कोहं माणं च मायं च, लोभं च पापवणं । वमे चत्तारि दोसे उ, इच्छन्तो हियमप्पणो ॥ १॥
જે મનુષ્ય પિતાનું હિત ચાહે છે, તે પાપને વધારનારા ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર દેને-કષાયોને સદાને માટે છેડી દે. - ચાર કષામાં પહેલે કષાય ક્રોધ છે, તે દુર્ગતિનું દ્વાર છે, શમસુખને અટકાવનારી અર્ગલા છે અને વૈરવૃદ્ધિનું પરમ કારણ છે. વળી તે ધર્મ અને મિત્રને નાશ કરનાર છે. કહ્યું છે કેઃ
क्रोधो नाम मनुष्यस्य, शरीराज्जायते रिपुः । येन त्यजन्ति मित्राणि, धर्माच्च परिहीयते ॥१॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોંદમું !
પાપના પ્રવાહ
૨ ૩૭ ક
ખરેખર ! ક્રોધ એ મનુષ્યના પેાતાના શરીરમાંથી ઉત્પન્ન થતા શત્રુ છે કે જેના લીધે મિત્ર તજી ઢે છે અને ધર્મથી ભ્રષ્ટ થવાય છે.
ક્રોધનાં પરિણામેનુ દર્શન એક સ ંતકવિએ આ પ્રમાણે કરાવ્યું છેઃ
संतापं तनुते भिनत्ति विनयं सौहार्दमुच्छादयत्युद्वेगं जनयत्यवद्यवचनं सूते विधत्ते कलिम् । कीर्तिं कृन्तति दुर्गतिं वितरति व्याहन्ति पुण्योदयं, दत्ते यः कुगतिं स हातुमुचितो रोषः सदोषः सताम् ॥ १॥
જે સંતાપને આપે છે, વિનયને ભેઢ છે, મિત્રતાને ઉચ્છેદ કરે છે, ઉદ્વેગને ઉત્પન્ન કરે છે, અસત્ય વાણીને જન્મ આપે છે, માયાને પ્રકટાવે છે, કીર્તિનેા નાશ કરે છે, દુતિ( પડતી )નું દાન કરે છે, પુણ્યેયના ઘાત કરે છે અને નરકાઢિ યુગતિમાં ધકેલી દે છે, તેવા અનેક ઢાષવાળા ક્રોધના સત્પુરુષાએ ત્યાગ કરવા ઉચિત છે.
શાસ્ત્રકારોએ સ્પષ્ટ કહ્યુ છે કેઃ
जं अजिअं चरितं, देसूणाए अ पुक्कोडी | તું વિ સાવિત્તો, હારેફ નો મુદુત્તેળ / ફ્ ॥
.
કંઈક ન્યૂન એવા ક્રોડપૂર્વ સુધી જે ચારિત્રનુ પાલન કર્યું હાય છે, તે પણ ક્રોધાદિ કષાયના ઉત્ક્રય થવાથી મનુષ્ય એ ઘડીમાં હારી જાય છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધધ-ગ્રંથમાળા
: ૩૮ :
પુષ્પ
લૌકિક શાસ્ત્રોને અભિપ્રાય પણ એવા જ છે. આ રહ્યા
તેમના શબ્દોઃ
क्रोधाद्भवति संमोहः, संमोहात्स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिविभ्रमाद् बुद्धिनाशः, बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ||१||
ક્રોધથી સમાહ થાય છે, સ’માહથી સ્મૃતિવિભ્રમ થાય છે, સ્મૃતિવિભ્રમથી બુદ્ધિના નાશ થાય છે અને બુદ્ધિના નાશ થતાં મનુષ્ય સર્વ પ્રકારે નાશ પામે છે.
નીતિ તરીકે પણ ક્રોધના ત્યાગ કરવા ઉચિત છે. કારણ કેઃ
क्षमी यत्कुरुते कार्यं, न तत्क्रोधवशंवदः । कार्यस्य साधनी प्रज्ञा, सा च क्रोधेन नश्यति ।। १ ।।
જે કાર્ય ક્ષમાવાળા એટલે સહનશીલ કે શાંત સ્વભાવને મનુષ્ય કરી શકે છે, તે કાર્ય વાત વાતમાં તપી જનારા અને એ રીતે મન પરના કાબૂ ગુમાવનારા મનુષ્ય કરી શકતા નથી. તાત્પ કે કાર્યને સાધનારી પ્રજ્ઞા છે, તેના ક્રોધવડે નાશ થાય છે.
મનુષ્ય ઘણીવાર પુત્ર-પુત્રીઓને રખડતાં જોઈને, પત્નીને વિચિત્ર રીતે વર્તતી જાણીને, શેઠને મનસ્વી હુકમ કરતા નિહાળીને તથા નાકરાની નિમકહરામી ભાળીને ઘણા ગુસ્સે થાય છે અને તેમની અતિ તજના કરે છે, પરંતુ આવા સંચાગામાં પણ શાંતિથી કામ લેવું એ જ હિતાવહ છે. કહ્યું છે કે:
अइ तञ्जणा न कायवा, पुत्तकलत्तेसु सामिए भिच्चे । દિલ વિ મહિન્નત, કંઇક્ ટ્રેટ્ટો ન સંદ્દો !! ? ।।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌં :
: ૩૯ :
પાપને પ્રવાહ પુત્ર, સ્ત્રી, સ્વામી અને નેકરની અતિ તર્જના કરવી નહિ, કારણ કે ગમે તેવું ઘટ્ટ હોવા છતાં ઘણું મથાયેલું દહીં પિતાને દેહ છોડી દે છે (છાશ થઈ જાય છે) અર્થાત અતિ તર્જનાનું પરિણામ બૂરું આવે છે.
કોધ કરવાને ટેવાયેલા મનુષ્યોએ પિતાની જાતને સુધારવા માટે એ વાત યાદ રાખવી ઘટે કેઃ
पढमं चिअ रोसभरे, जा बुद्धी होइ सा न कायवा। किंपाकफलाणमिव न सुन्दरो होइ तीह परिणामो ॥१॥
ક્રોધને ઉદય થતાં જે વિચારે પહેલા આવે છે, તે પ્રમાણે વર્તવું નહિ, કારણ કે કિપાક વૃક્ષનાં ફલેની જેમ તેનું પરિણામ સુંદર હતું નથી અર્થાત્ કિપાક વૃક્ષનાં ફલે ખાતી વખતે મધુર લાગે છે, પણ ચેડા સમયમાં જ પ્રાણુને નાશ કરે છે, તેમ ક્રોધથી કરાયેલું કામ થેલીવાર મનને સુંદર લાગે છે પણ તેનું પરિણામ અત્યંત બૂરું આવે છે.
કેધને જીતવાનું મુખ્ય સાધન ક્ષમા છે. કહ્યું છે કેઃ क्षमाखड्गः करे यस्य, दुर्जनः किं करिष्यति । अतृणे पतितो वह्निः, स्वयमेवोपशाम्यति ॥१॥
જેના હાથમાં ક્ષમારૂપી તલવાર છે, તેને દુર્જન શું કરશે ? ઘાસ વગરની જમીન પર પડેલો અગ્નિ પોતાની મેળે જ ઓલવાઈ જાય છે. સારાંશ કે-દુર્જન મનુષ્ય આપણા પર ક્રોધ કરે અને આપણે તેને ક્રોધથી પ્રતિકાર કરીએ તે મામલે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
૪૦ : ઘડીવારમાં બગડી જાય છે, પરંતુ કેધ ન કરતાં ક્ષમા ધારણ કરીએ તે પેલે દુર્જન એની મેળે શાંત થઈ જાય છે.
કેધને જિતવા માટે મનુષ્ય પિતાની સમજણમાં ધરખમ સુધારો કરવાની જરૂર છે. સામાન્ય રીતે એવું માની લેવામાં આવે છે કે “મારું અમુક કાર્ય જરૂર થાય તેવું હતું પણ ફલાણાએ તે બગાડયું” અને તે વિચાર આવતાં જ કેધને ઉદ્ભવ થાય છે. પરંતુ ત્યાં એમ વિચારવું ઘટે છે કે-મારાં સુખદુઃખનું સર્જન કરનારો હું જ છું. મેં પૂર્વે જે કર્મો બાંધ્યાં છે, તે અનુસાર મને સુખદુઃખની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમાં બીજાને વાંક શા માટે કાઢું? જે કાર્યની સિદ્ધિ થવાની હશે તે હરકેઈ પ્રકારે થશે, તેને અટકાવવાને કઈ સમર્થ નથી. અને જે તે નહિ જ થવાની હોય તે ગમે તે નિમિત્તે આવી મળશે તેથી નિમિત્ત પર કેધ કર ઉચિત નથી.
કેટલાક લોકો એમ માને છે કે ક્ષમા એ તે કાયરને ધર્મ છે; અથત વીર પુરુષોએ તે બરાબર બદલે લે જોઈએ. પણ એ માન્યતા અજ્ઞાનમૂલક છે, કારણ કે વૈરથી વૈરની વૃદ્ધિ થતી જાય છે અને છેવટે વૈરનું એ વર્તલ અમર્યાદિત બની જાય છે. તેથી અનુભવી પુરુષોએ ફરમાન કર્યું છે કે “ક્ષમા વીથ મૂષણમ્ ક્ષમા એ કાયરનું નહિ પણ વિરનું ભૂષણ છે.”
જે આ વાત બરાબર સમજવામાં આવે તે અનેક પ્રકારના કલહ-કંકાસ, ટંટા-ફસાદ અને યુદ્ધનાં ઘમસાણે અટકી જાય અને ક્ષમાની સુવાસથી એકબીજાની ભૂલ સુધરે તથા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૪૧ :
પાપનો પ્રવાહ છેવટે દેનું નિવારણ થાય. તેથી નિર્ગથ મહર્ષિઓએ મુમુક્ષુએને પ્રતિદિન પ્રાતઃ અને સાયંકાલે એવી ભાવના ભાવવાને આદેશ આપ્યો છે કેઃ
खामेमि सव्वजीवे, सव्वे जीवा खमंतु मे । मित्ती मे सबभूएसु, वेरं मज्झ न केणइ ॥१॥
હું સર્વ જીની(તેમના પ્રત્યે કરેલા અપરાધ માટે) ક્ષમા માગું છું. સર્વે જ મને ક્ષમા આપ. મારે સર્વ જીથી મૈત્રી છે, કેઈથી પણ વૈર નથી.
આ ભાવનાને આશ્રય લઈને અનેક મુમુક્ષુઓએ ક્રોધ પર સંપૂર્ણ વિજય મેળવ્યું છે અને પિતાના આત્માને સર્વ કષાયથી મુક્ત કરીને પરમપદની પ્રાપ્તિ કરી છે.
(૭) માન માન એટલે અભિમાન, અહંકાર, ગર્વ કે મદ. તેને ઉદય થવાથી મનુષ્ય ભાન ભૂલે છે અને ન કરવાનાં કામે કરી બેસે છે, તેથી જ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે :
विनयश्रुतशीलानां, त्रिवर्गस्य च घातकः । विवेकलोचनं लुपन् , मानोऽन्धकरणो नृणाम् ॥ १॥
માન નામને કષાય મનુષ્યના વિનય, શ્રત, શીલ, ધર્મ, અર્થ અને કામને નાશ કરે છે તથા તેમનાં વિવેકરૂપી લેચનને ફેડી નાખીને તેમને આંધળા બનાવે છે.
जातिलाभकुलैश्वर्यबलरूपतपाश्रुतैः। कुर्वन् मदं पुनस्तानि, हीनानि लभते जनः ॥ १॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-વ્યથમાળા
જાતિ, લાભ, કુલ, એશ્વર્ય, બલ, રૂ૫, તપ અને કૃતને મદ કરનાર મનુષ્ય તે તે વસ્તુઓ હીન પ્રકારની પામે છે. અર્થાત જે મનુષ્ય એવો મદ કરે છે કે “હું ઉત્તમ જાતિમાં જમ્યો છું માટે ઉત્તમ છું, મારા જે ઉત્તમ બીજે કેણ છે?” તે બીજા ભવમાં ચાંડાળ, પારધિ વગેરે અધમ જાતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. જે મનુષ્ય ધંધા, રોજગાર, વ્યવસાય કે અધિકાર અંગે થતા લાભને મદ કરે છે કે “મારા જે લાભ બીજા કેઈને થતું નથી, માટે હું પરમ ભાગ્યશાળી છું ! બીજા બિચારા નસીબના ‘ફટા” હશે !' તે તેને ભવિષ્યમાં લાભાંતરાય થાય છે, એટલે કે તેને કઈ પણ કામમાં મેટે લાભ થતો નથી. જે મનુષ્ય કુલનું અભિમાન કરે છે કે “હું તે અમુક કુલને, મારી શી વાત? હું કંઈ જે તે નથી!” તે ભવાંતરમાં હલકા કુલમાં જન્મે છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ મરીચિના ભવમાં કુલને મદ કર્યો કે “અહો! હું કેવા ઉત્તમ કુલને છું? મારા દાદા પ્રથમ તીર્થકર, મારા પિતા પ્રથમ ચક્રવતી અને હું છેલ્લે તીર્થકર થઈશ! અહા મારું કુલ અહા મારી ઉત્તમતા! ” એ કુલમદના પરિણામે તેમને તીર્થકરના ભાવમાં પણ ભિક્ષુક કુલમાં અવતરવું પડયું કે જ્યારે અવશ્ય ઊંચા કુળમાં જન્મ થાય છે. એ જ સ્થિતિ સર્વે કુલમરવાળાએ સમજી લેવાની છે. જે મનુષ્ય પિતાને પ્રાપ્ત થયેલા ઐશ્વર્યનો મદ કરે છે કે “અહમારો મહેલ કે સુંદર છે? મારા બગીચાની શી વાત? મારી પાસે જેવા હાથી છે, જેવા ઘેડા છે, તેવા બીજા કોઈને નથી! વળી મારી પાસે જેવું ઝવેરાત , જેવા આભૂષણે છે, તેવાં બીજા પાસે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૪૩ :
પાપના પ્રવાહ
6
6
નથી ! મારી પાસે અખૂટ ધન છે, અઢળક સપત્તિ છે, અપૂર્વ રિદ્ધિ છે! અહા મારું ઐશ્વર્ય !' તે ભવાંતરમાં ઐશ્વર્યથી હીન થાય છે એટલે કે દીન-દુઃખી હાલતમાં જન્મે છે. જે મનુષ્ય ખલનું અભિમાન કરે છે કે મારા જેવા અળિયે બીજો કાઇ નથી ! મારા ખળની શી વાત ! હું ભલભલાને હરાવી દઉં છું !' તે ભવાંતરમાં ખલહીન એટલે માયકાંગલે થાય છે. જે મનુષ્ય રૂપનું અભિમાન કરે છે કે · મારા જેવા રૂપાળા કાઇ નથી, હું કામદેવના અવતાર છુ, મારું રૂપ જોઈને લેાકા માહ પામે છે !' તે ભવાંતરમાં રૂપહીન એટલે કાણા-કૂખડા થાય છે. જે મનુષ્ય તપને મદ કરે છે કે ‘હુક મહાન્ તપસ્વી છું, મારા જેવી તપશ્ચર્યા ખીજા કાઈ કરી શકતા નથી !! તે ભવાંતરમાં તપ કરવાની શક્તિથી રહિત થાય છે. અને જે મનુષ્ય શ્રુત કે વિદ્યાના મઢ કરે છે કે મારા જેવું શાસ્ત્રજ્ઞાન કાઈને નથી, હું મહાપડિત છું, મહાજ્ઞાની છું !' તે ભવાંતરમાં ભૂખ થાય છે.
6
"
આ સ્થળે સુજ્ઞ મનુષ્ય એવા વિચાર કરે કે હે જીવ! તેં અત્યાર સુધીમાં દરેક પ્રકારની જાતિમાં જન્મ ધારણ કર્યાં છે, તેા જાતિનું અભિમાન શું ? જાતિ કેાઈ શાશ્વત વસ્તુ નથી, માટે તેના ગર્વ ન કર. હે જીવ! તને જે કઈ લાભ થાય છે તે અતરાય કર્મના ક્ષય થવાથી થાય છે, તેમાં હ શું અને અભિમાન શું? વળી આવા લાભ તને એકલાને જ થતા નથી પણ જે કાઈ પૂર્વભવમાં દાનાદિ ક્રિયાઓ કરે છે, તે સર્વને થાય છે, માટે લાભના મદ ન કર. હે જીવ ! ફુલના ઊંચાનીચાપણાથી શું? જે તું ઉચ્ચ કુલમાં જન્મ્યા છે, છતાં
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-રંથમાળા : ૪૪ :
|ઃ પુષ્પ શીલ અને સદાચારથી વંચિત છે, તે એ કુલીનતાથી શું ? અને અધમકુલમાં જન્મવા છતાં શીલ અને સદાચારથી રહિત છે, તે કુલની ફિકર શી? હે જીવ! તું ઐશ્વર્યનું અભિમાન શાને કરે છે? ઈંદ્રાદિ દેવેની આગળ ઐશ્વર્ય શા હિસાબમાં છે? અથવા કુબેર ભંડારીની આગળ તારા પાંચ-પચીશ કોડ શા વિસાતમાં છે? અથવા તારી પાસે અમુક મંદિર-મહેલે છે, તેવાં મંદિર અને મહેલે બીજાનાં મંદિર અને મહેલે. આગળ પાણી ભરે છે, માટે તેનું અભિમાન કર મા ! વળી લક્ષમી તે ચંચળ છે અને ઘડી ઘડીમાં સ્થાન બદલે છે, તે એનું અભિમાન શા કામનું ? આજે તારી પાસે ઐશ્વર્ય છે, તેનું તું અભિમાન કરીશ અને કાલે ઐશ્વર્યહીન થઈશ તો? માટે ઐશ્વર્યનું અભિમાન કરવું રહેવા દે, તેમાં જ તારું શ્રેય છે. હે જીવ! તું બળનું અભિમાન શાને કરે છે? જો તું ખરો બળિયે છે તે જન્મ, જરા, મૃત્યુ અને રોગરૂપી શત્રુને જીતી લે. ત્યાં તે તું પૂરેપૂરે પરાભવ પામે છે અને બળનું અભિમાન કરે છે, એ ન્યાય ક્યાંને? વળી બળ માટે દુનિયામાં પંકાઈ ગયેલા મનુષ્યો પણ સમય આવતાં એવા નિર્બળ અને માયકાંગલા બની જાય છે કે જેને જોઈને દયા આવે છે, તે શું તારી અવસ્થા કદી એવી નહિ થાય ? હે જીવ! બળનું અભિમાન તું જરા પણ કર મા. વળી હે જીવ! તું રૂપનું અભિમાન શાને કરે છે? તારા કરતાં અનેકગણું રૂપાળા મનુષ્ય આ જગતમાં હસ્તી ધરાવે છે કે જેમનું દર્શન થતાં જ લેકના મન પર અજબ પ્રભાવ પડે છે. અને માની લે કે તું કંઈક રૂપાળે છે તો તેથી શું ? એ રૂપ શું સદા ટકવાનું
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમુ' :
: ૪૫ :
પાપના પ્રવાહ
આ
છે ? અરે સનતકુમાર ચક્રવર્તી જેવાનું રૂપ થોડીવારમાં બદલાઈ ગયું, તેા તારા રૂપનુ કહેવું જ શું માટે રૂપના મદને વિસરી જા અને આત્માને રૂપાળા બનાવવા માટે પ્રયત્નશીલ થા. વળી હે જીવ! તુ' અમુક ઉપવાસ, આયંબિલ કે રસત્યાગ કરી શકે છે. તેથી મહાન તપસ્વી હાવાનું શા માટે માની લે છે ? જગમાં મહાપુરુષોએ જે તપશ્ચર્યા કરી છે, તેની આગળ તારી કોઈ ગણુના નથી ! શ્રી ઋષભદેવ ભગવાને બાર માસ સુધી આહારપાણી લીધાં ન હતાં ! શ્રી મહાવીર પ્રભુએ છ છ માસના ઉપવાસ કર્યાં હતા અને સાડાખાર વર્ષમાં માત્ર ૩૪૯ ૪ પારણાં કર્યાં હતાં અને બાકીને બધા સમય તપશ્ચર્યામાં વ્યતીત કર્યાં હતા; માટે તું તપનુ અભિમાન જરા પણ કરીશ મા. અને હે જીવ! તું શ્રુતના મદ પણ શાને કરે છે ? તારું શ્રુતજ્ઞાન ગણધર દેવા અને ચૌદપૂર્વ ધારીઓની આગળ શા હિસાબમાં છે ? તું થાડાં શાસ્ત્રો ભણ્યા, થાડું લખતાં-વાંચતાં શીખ્યા કે થાડુ ખેલતાં શીખ્યા એમાં પેાતાને મહાપડિત કે મહાજ્ઞાની કેમ માની બેઠા છે ? તુ પદે પદે સ્ખલના પામે છે. અનેક વસ્તુના ગૂઢ રહસ્યાને જાણતા નથી, તારું જ્ઞાન અનેક પ્રકારે સ્ખલનાવાળું છે, એ કેમ ભૂલી જાય છે? રે જીવ! તું કોઈ પણ પ્રકારે શ્રુતનેા મદ કરીશ મા. તાત્પર્યં કે:
उत्सर्पयन् दोषशाखा गुणमूलान्यधोनयन् । उन्मूलनीयो मानगुस्तन्मार्दवसरित्प्लवैः || १ |
દેષરૂપી શાખાઓને વિસ્તારતા અને ગુરૂપ મૂલને નીચે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધિર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૪૬ :
લઈ જતા માનરૂપ વૃક્ષને મૃદુતા કે નમ્રતાપ નદીના પ્રવાહથી ઉખેડી નાખવું યોગ્ય છે.
અભિમાનને લીધે મનુષ્ય વાદવિવાદમાં ઊતરે છે, ઉડાઉ ખર્ચ રાખે છે, ખોટા ઝઘડાઓ કરે છે અને યુદ્ધ પણ ચડે છે. વળી તે નાના મોટાને ભેદ પણ ચૂકી જાય છે અને ન બોલવા જેવાં વેણ બોલીને મિત્ર કે મુરબ્બીઓનું અપમાન પણ કરે છે, તેથી માનવડે દોષની વૃદ્ધિ થાય છે, એ સુનિશ્ચિત છે. વળી માનથી અક્કડાઈ આવે છે, એટલે વિનયને લેપ થાય છે, વિનયને લેપ થતાં વિદ્યાને પણ લેપ થાય છે અને વિદ્યાને લેપ થતાં સારાસારને વિવેક ભૂલી જઈ અસાર વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં પ્રયત્નશીલ પણ થાય છે, તેથી માનવડે ગુણે નીચે જાય છે, એ નિઃસંશય છે. આમ દરેક રીતે નુકશાન કરનારા માનનું પોષણ શા માટે કરવું? તેને બદલે મૃદુતા કે નમ્રતાને ધારણું શા માટે ન કરવી કે જેથી વિકાસને માર્ગ ખુલે થાય અને આત્મા ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ કરી શકે ? તાત્પર્ય કે– સુજ્ઞજનેએ માનને પાપપ્રવાહનું પ્રબળ દ્દગમસ્થાન જાણીને, તેને સદંતર ત્યાગ કર ઘટે છે.
(૮) માયા કૂડ, કપટ, છલ, છેતરપીંડી, વંચના, વકતા, શઠતા કે કુટિલતાને આશ્રય લેનારી મનવૃત્તિને માયા કહેવામાં આવે છે. તે મૃષાવાદની માતા છે, શીલ વૃક્ષને છેદનારી કુહાડી છે, અજ્ઞાનની જન્મભૂમિ છે અને દુર્ગતિના દરવાજા દેખાડનારી દુદન દ્વારપાલિકા છે. તેથી જ સુજ્ઞજનેએ કહ્યું છે કેઃ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદસ :
: ૪૭ :
विधाय मायां विविधैरुपायैः, परस्य ये वचनमाचरन्ति । ते वञ्चयन्ति त्रिदिवापवर्गसुखान्महामोहसखा स्वमेव ॥ १ ॥
પાપના પ્રવાહ
જે મનુષ્યા માયાનું સેવન કરીને વિવિધ પ્રકારના ઉપાચેાવડે બીજાની સાથે ઠગાઈ કરે છે, મહામહનાં મિત્ર સરખાં તે મનુષ્ય પેાતાની જાતે જ સ્વર્ગના સુખોથી ઠગાય છે.
અથવા
कौटिल्यपटवः पापा मायया बकवृत्तयः भुवनं वञ्चयमाना वञ्श्चयन्ते स्वमेव हि ॥ १ ॥
અનેક પ્રકારનાં ફૂડ-કપટ કરવામાં કાબેલ અને બગલાના જેવી દંભી મનેવૃત્તિ રાખનાર પાપી પુરુષા માયાવડે જગતને છેતરવા જતાં પાતે જ છેતરાય છે.
मायामविश्वासविलासमन्दिरम् दुराशयो यः कुरुते धनाशया । सोऽनर्थसार्थं न पतन्तमीक्षते,
यथा बिडालो लगुडं पयः पिबन् ॥ १ ॥
દૂધ પીવાને પ્રવૃત્ત થયેલા ખીલાડા જેમ લાકડીના ભયને જોઈ શકતા નથી, તેમ જે દુષ્ટ પુરુષ ધનની આશાથી અવિશ્વાસના વિલાસમંદિર જેવી માયાને આચરે છે, તે પેાતાના માથે પડી રહેલા અનસમૂહને જોતા નથી. અર્થાત્ માયાની છાયામાં લપટાયેલું મન વિવેકને વિસરી જાય છે અને હિતા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ બોધ-ગ્રંથમાળા
: ૪૮ :
- પુષ્પ
હિતના વિચાર કરવામાં અસમર્થ બને છે; એટલે તે માયાથી આવનારાં ભયંકર પરિણામાના વિચાર કરી શકતું નથી.
માયાનું પહેલું ભયંકર પરિણામ તે એ છે કે તેના આચરનારને કોઈ વિશ્વાસ કરતું નથી.
मायाशीलः पुरुषो यद्यपि न करोति किञ्चिदपराधम् । सर्प इवाविश्वास्यो भवति तथाप्यात्मदोषहतः ॥ १ ॥
કપટી મનુષ્ય કોઈ અપરાધ ન કરે તેા પણ પેાતાના દોષથી હણાયેલા તે સર્પની જેમ બીજાને અવિશ્વસનીય બને છે. તાત્પર્ય કે સાપની દુષ્ટ પ્રકૃતિને લીધે જેમ તેના વિશ્વાસ થઈ શકતા નથી તેમ નિરંતર ફૂડ-કપટ કરવાને ટેવાયેલા કપટી મનુષ્યના વિશ્વાસ થઈ શકતા નથી.
6
માયાનું ખીનું ભયંકર પરિણામ એ છે કે તે પાતે જ પેાતાની જાળમાં ફસાય છે. ૮ ટ્રુગેા કોઈના સગા નહિ,’ ‘ ખાડા ખાદે તે પડે,' · ફૂડના ડાંડિયા કપાળમાં વાગે ’ વગેરે કહેવત તેના જીવતા જાગતા પૂરાવા છે. મંગભ`ગની ચળવળ વખતે સ્વદેશી વસ્રના નામે બંગાળની જનતાને એકદમ હલકુ કાપડ માકલી છેતરપીંડી કરનારી અમદાવાદની મિલેએ એટલી શાખ ગુમાવી હતી કે પછીથી ગમે તેવા સારા માલ પૂરો પાડવા છતાં લાકોને પૂરા વિશ્વાસ આવતા ન હતા. પરિણામે તેની આમદાનીમાં મોટો ફટકો પડયા હતા અને કરાડો રૂપિયાનું નુકસાન થયુ હતુ. મીજી માજી એ વાત વિચારવા જેવી છે કે જે લેાકેા પેાતાના માલની ઉત્તમતા ટકાવી રાખે છે અને તેમાં દગોફટકા કરીને તેનું ધેારણુ જરા પણ નીચુ કરતા નથી, તેની
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૪૯ :
માને વાહ - શાખ બરાબર જામે છે અને તેને લીધે જ તેઓ અઢળક ધન કમાય છે.
માયાનું ત્રીજું ભયંકર પરિણામ એ છે કે–તેનો આચરનાર સમ્યક્ત્વને પામી શકતું નથી, કારણ કે સમ્યક્ત્વનું મૂળ સત્ય વ્યવહાર છે. આ રહ્યા તેની પ્રતીતિ કરાવનારા શબ્દ
સમકિતનું મૂળ જાણીએજી, સત્ય વચન સાક્ષાત; સાચામાં સમકિત વસેજી, માયામાં મિથ્યાત,
રે પ્રાણુ! મ કરીશ માયા લગાર, ધર્માચરણમાં દંભને સ્થાન નથી. જે મનુષ્ય બાહ્ય આચરણું સારું દેખાડે છે, પણ અંદરથી સ્વાર્થ સાધવાની પૂરી તકેદારી રાખે છે, તેને બગલાભગત જ કહી શકાય.
शनैरुद्धरते पादं, जीवानामनुकम्पया । पश्य लक्ष्मण ! पम्पायां, बकः परमधार्मिकः ॥१॥
શ્રી રામચંદ્ર વનવાસ વખતે લક્ષમણ અને સીતા સાથે એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે જઈ રહ્યા છે. વચમાં પંપા નામનું સરોવર આવે છે. ત્યાં બગલાઓને ચૂપચાપ બેઠેલા તથા ધીમે ધીમે પગ ઉપાડતા જોઈને શ્રી રામચંદ્ર કહે છે “હે ભાઈ લક્ષમણ! તું આ પંપા સરોવર પર નજર નાખ. અહીં અનેક જાતનાં પક્ષીઓ નજરે પડે છે, પરંતુ તે બધામાં બગલે સહુથી વષારે ધાર્મિક જણાય છે, કારણ કે પોતાના પગ નીચે કઈ જીવ ચગદાઈ ન જાય તે માટે એ ધીમે ધીમે પગ ઉપાડે છે!” કહેવાની જરૂર ભાગ્યે જ છે કે એ બગલે સહુથી વધારે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ ગ્રંથમાળા
× ૫૦ ક
ઃ પુષ્પ
માછલીઓ પકડીને તેનું ભક્ષણુ કરી જાય છે ! એટલે ખાદ્ય આચરણુ અનુકંપાનું પરંતુ ભીતરની વૃત્તિ શિકારની એ માયાની જાળ છે અને તે આત્માથી મનુષ્યાએ છેડવી જ જોઇએ.
માયાને જીતવા માટે સદા સરલતા રાખવી જરૂરી છે. (૯) લાભ.
ધન, વૈભવ, સત્તા, અધિકાર કે રાજ્યાદિઐશ્વર્યની તૃષ્ણાને લાભ કહેવામાં આવે છે. તે સર્વ દોષની ખાણુ છે, ઉત્તમ ગુણાને ગળી જનારા મહારાક્ષસ છે, દુઃખરૂપી વેલીઆનું મૂળ છે અને ધર્માદ્રિ ચારે પુરુષાર્થના ખાધક છે.
તેના સ્વરૂપનું વર્ણન કરતાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ કહ્યું છે કેઃ धनहीनः शतमेकं, सहस्रं शतवानपि । सहस्रावधिपतिर्लक्षं, कोटिं लक्षेश्वरोऽपि च ॥ १ ॥ कोटीश्वरो नरेन्द्रत्वं, नरेन्द्रश्चक्रवर्तिताम् | चक्रवर्ती च देवत्वं, देवोऽपीन्द्रत्वमिच्छति ॥२॥ इन्द्रत्वेऽपि हि संप्राप्ते, यदीच्छा न निवर्तते । मूले लघीयांस्तल्लोभः, शराव इव वर्धते ||३|| लोभसागरमुद्वेल - मतिवेल महामतिः । સંતોષસેતુકન્થેન, સસ્તું નિવયેત્ ।।૪।। લાભ શરૂઆતમાં નાના હોય છે, પણ પછીથી ( કેાડિયા )ની જેમ વૃદ્ધિ પામે છે. જેમ કે ધનહીન હોય તે સો રૂપીઆની આશા કરે છે, સો રૂપીઆવાળા હજાર રૂપી
શરાવ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
પાપના પ્રવાહ
: ૫૧ :
ની આશા કરે છે, હજાર રૂપીઆવાળા લાખ રૂપીઆની આશા કરે છે અને લાખ રૂપીઆવાળા કરોડ રૂપીઆની આશા કરે છે. તે જ રીતે કરાય રૂપીઆવાળા નરેન્દ્ર થવાને ઇચ્છે છે, નરેન્દ્ર ચક્રવી થવાને ઈચ્છે છે, ચક્રવત્તી દેવ થવાને ઈચ્છે છે અને ધ્રુવ ઈંદ્ર થવાને ઇચ્છે છે. આમ ઈંદ્રપણું પ્રાપ્ત થવા છતાં ઈચ્છા નિવૃત્ત-શાંત થતી નથી; માટે સુજ્ઞજનાએ માટી ભરતીવાળા લાલરૂપી સમુદ્રને સાષરૂપી પાળ બાંધીને પ્રસાર પામતા અટકાવવે.
कसिणं पि जो इमं लोयं, पडिपुण्णं दलेख इक्कस्स । तेणाऽवि से न संतुस्से, इह दुप्पूरए इमे आया || १ ||
અનેક પ્રકારના બહુમૂલ્ય પદાર્થોથી પરિપૂર્ણ આ સમગ્ર વિશ્વ પણ જો એક મનુષ્યને આપવામાં આવે, તે પણ તે સંતુષ્ટ નહિ થાય. અહા ! મનુષ્યની આ તૃષ્ણા ઘણી જ દુપૂર છે! અર્થાત્ કઈ રીતે પૂરી કરી શકાય તેવી નથી.
सुवण्ण-रुप्पस्स उ पव्वया भवे, सिया हु केलाससमा असंखया । नरस्स लुद्धस्स न तेहि किंचि, इच्छा हु आगाससमा अणन्तिया ॥ १ ॥
ચાંદી અને સેનાના કૈલાસપત જેવા મેટા અસંખ્ય પવતા પાસે હોય તે પણ લેાભી મનુષ્યની તૃપ્તિ માટે તે કઈ પણ નથી; કારણ કે તૃષ્ણા આકાશના જેવી અનંત છે.
जहा लाहो तहा लोहो, लाहा लोहो पत्रड्डूइ | दोमासाकणयं कर्ज, कोडीए वि न निट्टियं ॥ १ ॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધ-ચંથમાળા : પ૨ :
જેમ જેમ લાભ થતું જાય છે, તેમ તેમ તે વધતે. જાય છે. બે માસાથી પૂરું કરવા ધારેલું કાર્ય કરેડે રૂપિયે પણ પૂરું ન થયું. ( આ ગાથા મહર્ષિ કપિલનાં દષ્ટાન્તને અનુલક્ષીને કહેવામાં આવી છે કે જે રાજા પાસે બે માસા સોનું માગવા ગયા હતા, પણ રાજાએ ઈચ્છામાં આવે તેટલું માગવાનું કહેતાં, તે ક્રમે ક્રમે કરડે રૂપિયા સુધી અને તેના સમસ્ત રાજ્યને માગવા સુધી પહોંચી ગયા હતા, પરંતુ પાછળથી સન્મતિ આવતાં તેમણે કંઈ પણ ન માગતાં સંતોષને જ આશ્રય લીધે હતે.)
पुढवी साली जवा चेव, हिरणं पसुभिस्सह । पडिपुण्णं नालमेगस्स, इइ विज्जा तवं चरे ।।१।।
ખા, જવ આદિ ધાન્ય તથા સુવર્ણ અને પશુઓથી - પરિપૂર્ણ આ સમસ્ત પૃથ્વી પણ લેભી મનુષ્યને તૃપ્ત કરી શકતી નથી, એમ જાણીને સુજ્ઞજનેએ ઈચ્છાનિરોધરૂપ તપનું અવલંબન લેવું ઈષ્ટ છે.
अहे वयन्ति कोहेण, माणेणं अहमा गई। माया गइपडिग्घाओ, लोहाओ दुहओ भयं ॥१॥
ક્રોધથી અધ:પતન થાય છે, માનથી અધમ ગતિ મળે છે, માયા સગતિને નાશ કરે છે, પરંતુ લેભ તે આ લેક તથા પરલેક બંનેને ભય સમાન છે.
અથવા कोहो पीइं पणासेइ, माणो विणयनासणो । माया मित्ताणि नासेइ, लोहो सबविणासणो ॥१॥
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૌદમું :
: ૫૩ :
પાપનો પ્રવાહ - ક્રોધ પ્રીતિ કે સદુભાવને નાશ કરે છે, માન વિનયને નાશ કરે છે, માયા મિત્રને એટલે વિશ્વાસને નાશ કરે છે, પરંતુ લેભ તે સર્વને નાશ કરે છે.
લેભને સર્વનાશક કહેવાને હેતુ એ છે કે-લેભી મનુષ્ય લભવશાત્ જૂ ડું બેલે છે, અણદીધેલી વસ્તુ ઉપાડી લે છે, પરિગ્રહમાં વધારો કર્યા કરે છે અને હિંસા પણ કરે છે. કહ્યું છે કેઃ
स्वामिगुरुबन्धुवृद्धानबलान् जीर्णदीनादीन् । व्यापाद्य विगतशंको, लोभानॊ वित्तमायत्ते ॥१॥
લોભને વશ થયેલે પુરુષ પિતાના માલીક, ગુરુ, બન્યું, વૃદ્ધ, સ્ત્રી, બાળક, દુર્બલ અને અનાથને પણ નિઃશંક મારી નાખીને ધન ગ્રહણ કરે છે.
લેભી મનુષ્ય પોતાની ઈચ્છા પૂરી ન થતાં ક્રોધે ભરાય છે, અથવા કંઈક પ્રાપ્તિ થાય છે તે અભિમાન કરે છે, વિવિધ પ્રકારના છલ-કપટે કે માયાને આશ્રય લે છે અને તે મિત્રે કે મુરબ્બીઓ સાથે પણ લડે છે. આ રીતે લેભની સર્વનાશકતા જોઈને જ સંતોએ કહ્યું છે કે अर्थमनर्थ भावय नित्यं, नास्ति ततः सुखलेशः सत्यम् । पुत्रादपि धनभाजां भीतिः, सर्वत्रैषा विहिता रीतिः ॥१॥
હે મુમુક્ષુ! તું ધનને નિરંતર અનર્થરૂપ માન. સત્ય હકીકત એ છે કે–તેનાથી સુખને અંશ પણ પ્રાપ્ત થતું નથી. જે ઘણે ધનવાળ હોય છે, તેને (બીજાને ભય તે હેય છે
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધગ્રંથમાળા
: ૫૪ :
૧ પુષ્પ
પણુ) પિતાના પુત્રને ય ભય હોય છે. આવી રીતિ સર્વત્ર જોવામાં આવે છે.
જેમ કેધને ક્ષમાથી જીતી શકાય છે, માનને નમ્રતાથી જીતી શકાય છે અને માયાને સરલતાથી જીતી શકાય છે, તેમ લેભાને સંતોષથી જીતી શકાય છે.
“સંતેષી સદા સુખી” એ જગને અનુભવ છે. “સંતેષ સમું સુખ નહિ” એ મહર્ષિઓને મત છે અને “સંતેષ એ જ પરમ નિધાન છે” એવું તત્ત્વનું તારણ છે. તેથી સુજ્ઞ જનેએ સંતેષને ધાર અને લેભને માર એ જ સર્વથા સમુચિત છે.
(૧૦–૧૧) રાગ અને દ્વેષ. રાગ હોય ત્યાં દ્વેષ હોય છે અને દ્વેષ હોય ત્યાં રાગ હોય છે, તેથી આ બંને પાપસ્થાનકને વિચાર સાથે કરવામાં આવે છે.
શાસ્ત્રકારના અભિપ્રાયથી આત્માનું અધઃપતન કરનારી મુખ્ય બે વૃત્તિઓ તે રાગ અને દ્વેષ છે. તેમાં રાગ એ માયા અને લેભની મુખ્યતાવાળી વૃત્તિ છે અને દ્વેષ એ ક્રોધ તથા માનની મુખ્યતાવાળી વૃત્તિ છે. આ બંને વૃત્તિઓની ભયંકરતાનું પૂરેપૂરું વર્ણન કરી શકાય તેવું નથી, છતાં તેને કંઈક ખ્યાલ આવે તેવા હેતુથી અહીં થોડા શબ્દો લખવામાં આવે છે.
* આ વાકય બહુલતાએ સમજવું. નવમાં ગુણસ્થાનક સુધી રાગદેષ બને સાથે છે, પરંતુ દશમાં ગુણસ્થાનકે એકલે રાગ જ હોય છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૫૫ :
પાપને પ્રવાહ કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે આ બંને દેશનું દુર્જયપણું વર્ણવતાં યેગશાસ્ત્રના ચતુર્થ પ્રકાશમાં કહ્યું છે કે
आत्मायत्तमपि स्वान्तं, कुर्वतामत्र योगिनाम् । रागादिभिः समाक्रम्य, परायत्तं विधीयते ॥१॥
અન્તઃકરણને આત્માધીન બનાવનારા યેગીઓનું મન પણ રાગ અને દ્વેષનું આક્રમણ થતાં પરાધીન બની જાય છે.
रक्ष्यमाणमपि स्वान्तं, समादाय मनाग्मिषम् । पिशाचा इव रागाद्याच्छलयन्ति मुहुर्मुहुः ॥१॥
યેગીઓ યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધ્યાન, ધારણા, સમાધિ વગેરે ઉપાવડે અંતઃકરણનું રક્ષણ કરે છે, છતાં રાગ અને દ્વેષ (એવા ધૂર્ત છે કે જે) કંઈ પણ બહાનું કાઢીને તેમાં પેસી જાય છે અને પિશાચની જેમ તેમને વારંવાર છળે છે.
रागादितिमिरध्वस्त-ज्ञानेन मनसा जनः । अन्धेनान्ध इवाकृष्टः, पात्यते नरकावटे ॥१॥
એક આંધળો બીજા આંધળાથી ખેંચાઈને જેમ ખાડામાં પડે છે, તેમ રાગાદિ અંધકારવડે જેનું જ્ઞાન નષ્ટ થયું છે એવા મનવડે મનુષ્ય નરકના ખાડામાં પડે છે.
ભાઈઓએ બીજા પ્રત્યે ખુલે અન્યાય આચર્યો હોય, છતાં પક્ષ કેને લેવાય છે? પત્ની પાડોશણ સાથે બેટે ઝઘડો કરી આવી હોય છતાં વાંક કેને કઢાય છે ? છોકરાએ ખરેખર બીજાનું અડપલું કર્યું હોય છતાં કહેવા આવે ત્યારે કે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૫૬ :
* પુષ્પ
જવાબ અપાય છે? એક હબસણુને જુદા જુદા વર્ગના અનેક બાળકે બતાવીને પૂછવામાં આવ્યું કે “બાઈ, આ બધાં બાળકેમાં તને કેનું બાળક સુંદર જણાય છે ?” ત્યારે હબસણે બધાં બાળકોને જોયા પછી જણાવ્યું કે “મને તે હબસીનું બાળક સુંદર જણાય છે.” આમ કેમ? ફૂલના ગોટા જેવા અનેક બાળકો હાજર હોવા છતાં એ હબસણે આ જવાબ કેમ આપે? એનું કારણ શોધવા માટે આપણને દૂર જવું પડે તેમ નથી. રાગથી અંધ થયેલી દષ્ટિ વિવેકને ભૂલી જાય છે અને વિવેક ભૂલાતાં આવું પરિણામ આવે તે સ્વાભાવિક છે.
જે કાર્ય માટે આપણે બીજાની વારંવાર નિંદા કરી હોય છે, બીજાની વારંવાર ઘણું કરી હોય છે, તે જ કાર્ય જે આપણા માતાપિતા, વડીલ, ગુરુ કે કુટુંબ-પરિવારના કેઈ માણસે કર્યું હોય તે તેમને બચાવ કરવા લાગી જઈએ છીએ, એ શું બતાવે છે ? રાગથી અંધ થયેલે આત્મા ન્યાયનીતિને વિસરી જાય છે અને ખુલ્લંખુલ્લા અસત્યને આશ્રય લે છે, એ નિર્વિવાદ છે. આવી સ્થિતિમાં–આવી હાલતમાં નરકના દરવાજા ન ખુલે તે બીજું શું થાય ?
રાગનું સ્વરૂપ ત્રણ પ્રકારનું માનવામાં આવ્યું છે. (૧) દષ્ટિરાગ, (૨) કામરાગ અને (૩) સનેહરાગ. તેમાં કુપ્રવચનની આસક્તિ એ દષ્ટિરાગ છે. કુપ્રવચન એટલે બેટા સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કરનારાં પ્રવચને કે શારે. દષ્ટિરાગ જ્યાં સુધી હોય ત્યાં સુધી શુદ્ધ ધર્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી. શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શમાં આસક્તિ કરવી તે કામરાગ છે. એના પરિણામે અતિ ભયંકર છે. શબ્દમાં આસક્તિ રાખનારું હરણ પારધિઓ વડે પકડાય છે અને માથું જાય છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૫૭ : . પાપને પ્રવાહ રૂપની આસક્તિવાળું પતંગિયું દીવાની તમાં ઝંપલાવે છે અને પ્રાણુનાશને નેતરી લે છે. રસની આસક્તિવાળું માછલું સ્વાદિષ્ટ માંસને ટુકડે ખાવા જતાં ગલના કાંટાથી વીંધાય છે અને મૃત્યુ પામે છે. ગંધની આસક્તિવાળે ભમરો કમલમાં બીડાય છે અને કાળને કળિયે બની જાય છે. સ્પર્શ સુખની આસકિતવાળે હાથી સ્પર્શસુખને અનુભવ લેવા જતાં ખાડામાં પડી જાય છે અને કાયમને ગુલામ બને છે. જ્યાં એક એક વિષયની આસક્તિ આવે અનર્થ ઉપજાવતી હોય ત્યાં પાંચ વિષયની આસક્તિનું કહેવું જ શું? શબ્દની લાલસાએ અનેકનાં સાનભાન ભૂલાવ્યાં છે અને તેમને પાયમાલ કર્યા છે. રૂપની લાલસાએ અનેક નરબંકાઓ રણમાં રોળાયા છે અને અમૂલ્ય માનવજીવન હારી ગયા છે. ગંધની લાલસા પણ એટલી જ અનર્થકારી છે. રસની લાલસાએ ખડતલ મનુષ્યને કાયમના રોગી બનાવી દીધા છે અને તેમની અમૂલ્ય જીવનસંપત્તિ હરી લીધી છે. સ્પર્શની લાલસાએ પણ મનુષ્યના અનેક સદ્દગુણોને નાશ કર્યો છે અને તેને લગભગ પશુકટિમાં મૂકી દીધો છે. એટલે કામરાગ મનુષ્યને મેટામાં મોટે શત્રુ છે અને તેને નાશ કર્યો જ છૂટકે. કુટુંબીજનો કે મિત્ર વગેરે પર નેહ રાખ એ નેહરાગ કહેવાય છે. આ રાગના પરિણામે પણ મનુષ્ય અનેક પ્રકારની પાપમય પ્રવૃત્તિ કરવાને પ્રેરાય છે એટલે તેની ખતવણી પણ પાપસ્થાનકમાં કરવામાં આવી છે.
અહીં એટલું સ્પષ્ટીકરણ કરવાની જરૂર છે કે કુટુંબી જને કે મિત્રો વગેરે પર નેહ ન રાખે પણ સદ્દભાવ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધધગ્રંથમાળા
: ૫૮ :
: પુષ્પ
રાખવા, કારણ કે સ્નેહના મૂળમાં રાગ રહેલા છે અને સદ્ભાવના મૂળમાં કલ્યાણુની વૃત્તિ રહેલી છે. કુટુંબીજના અને મિત્રા પ્રત્યે જો સદૂભાવથી વર્તવામાં આવે તે ઉભયનુ હિત થાય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે મનુષ્યે કુટુંબીજના કે મિત્રા વગેરે પ્રત્યે રાગાંધ ન બનતાં તેમને પણ સન્માર્ગે ચડાવવા અને એ જાતના પુરુષાથ કરવામાં આનંદ માણવા ઇષ્ટ છે, પરંતુ તેમની કુપથગામી વૃત્તિઓને પેષવી અને તેમાં આનંદ માણવા એ હરગીઝ ઇષ્ટ નથી. જો આટલી વાત મનુષ્ય બરાબર સમજી લે અને તેના અમલ કરે તે પ્રત્યેક કુટુંબ આદર્શ બની જાય અને સમસ્ત સમાજ પણ સુવ્યવસ્થિત બને.
દ્વેષ એટલે અણુગમે કે તિરસ્કાર, તેનું સ્વરૂપ અગ્નિના તણખા જેવુ છે. જેમ અગ્નિના નાના સરખા તણખા ઘાસની મોટામાં મોટી ગંજીને બાળી નાખે છે, તેમ દ્વેષના થાડા ઉદય પણ મનુષ્યના મહાન્ ગુણ્ણાના નાશ કરે છે.
અને ઇર્ષ્યા આવી
દ્વેષ ઉત્પન્ન થયા કે ઇર્ષ્યા આવે છે કે ગુણગ્રાહકતા એક ખૂણે લપાઈ જાય છે, તેથી સામાના દોષા દસગણુા દેખાવા લાગે છે અને ગુણુ ગમે તેવડા મોટા હાય તે પણ નજરે પડતા નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે ઇર્ષ્યાથી ગુણગ્રાહકતા નાશ પામે છે અને ગુણગ્રાહકતા નાશ પામતાં આત્માનું અધઃપતન અનિવાયૅ અને છે. આજ સુધી જે આત્માએ અભ્યુદયના માગે. આગળ વધ્યા છે અથવા સાચી સફલતાના અધિકારી થયા છે, તે સર્વેએ ગુણગ્રાહકતાને આશ્રય લીધો હતા અને હવે પછી પણ જે આત્માઓને અભ્યુદયના માર્ગે આગળ વધવુ હશે કે સાચી સલતાના
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૫૭ :
પાપને પ્રવાહ અધિકારી થવું હશે તેમણે ગુણગ્રાહકતાને આશ્રય લે જ પડશે. ગુણ જેનારમાં ગુણને સંગ્રહ થાય છે અને દેષ જેનારમાં દોષને સંગ્રહ થાય છે, કારણ કે ચારશી માવના તાદશી સિદ્ધિઃ એ વિશ્વને સનાતન નિયમ છે.
ઈષ્ય આગળ વધી કે નિંદા શરૂ થાય છે, જે વિચાર અને વાણી બંનેને અપવિત્ર બનાવે છે તથા કાર્યોમાં પણ અનુચિતતાને ઉમેરો કરીને શરૂ થયેલા આત્માના અધઃપતનને વધારે વેગ આપે છે, પરંતુ વાત એટલેથી જ અટક્તી નથી. નિંદાને અતિરેક વૈરવૃત્તિને આમંત્રણ આપે છે અને વૈરવૃત્તિ આવી પહોંચી કે મનુષ્ય સારાસાર, હિતાહિત કે કર્તવ્યાકર્તવ્ય બધું ભૂલી જઈને ખુલ્લંખુલ્લા અન્યાયને આશ્રય લે છે, નીતિને કરે મૂકે છે અને ન કરવા જેવાં અનેક કાર્યો કરીને અધઃપતનના ઈતિહાસને પૂરી કરે છે.
અહે હૈષની લીલા! એનું શું વર્ણન કરીએ? એણે ભાઈ-ભગિનીઓને છોડયા નથી, મિત્ર અને મુરબ્બીઓને મૂક્યા નથી, તેમજ પુરુષ અને સાધુસંતોને સતાવવામાં પણ પાછી પાની કરી નથી ! આવા દુષ્ટશિરોમણિ દ્વેષને કયે સજ્જન પોતાના દિલમાં સ્થાન આપે?
તાત્પર્ય કે-રાગ અને દ્વેષને આત્માના પરમ શત્રુ જાણીને તેમને સમભાવરૂપી સબળ શસ્ત્રવડે સંપૂર્ણ સંહાર કરે એ સુજ્ઞજનેનું પરમ કર્તવ્ય છે. કહ્યું છે કે
अस्ततंहैरतः पुंभिर्निर्वाणपदकांक्षिभिः। विधातव्यः समत्वेन, रागद्वेषद्विषजयः ॥१॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ મેષ-ગ્રંથમાળા
: ૬૦ ઃ
- પુષ્પ
સર્વ દુઃખના અંત આણુનાર નિર્વાણુપત્તુની ઇચ્છા કરનારે સાવધાન થઈને સમભાવરૂપ શવડે રાગ અને દ્વેષરૂપ શત્રુના વિજય કરવા.
अमन्दानन्दजनने साम्यवारिणि मज्जताम् । जायते सहसा पुसां रागद्वेषमलक्षयः ॥ प्रणिहन्ति क्षणार्धेन साम्यमालम्ब्य कर्म तत् । यन्न हन्यान्नरस्तीव्रतपसा जन्मकोटिभिः ॥ १ ॥ મહાઆનંદને ઉત્પન્ન કરનાર, સમભાવરૂપ પાણીમાં ડૂબકી મારનાર પુરુષના રાગ અને દ્વેષરૂપી મેલ જલદી નાશ પામે છે. મનુષ્ય સમભાવનું આલંબન લઇને એક મુહૂર્ત ( એ ઘડી)માં જે કમના ક્ષય કરે છે, તે તીવ્ર તપવાળા કરોડો જન્મમાં પણ કરી શકતા નથી.
(૧૨) કલહ.
કલહુ એટલે કજિયા, કકાસ, ઝઘડા કે ટંટો. તે ક્રોધાદ્ધિ કષાયના કુટુંબી છે અને રાગ તથા દ્વેષને દિલાજાન દોસ્ત છે, તેથી તેને પાપસ્થાનકની પંક્તિમાં બેસાડવામાં આવ્યે છે.
એક પતિદેવે કહ્યું: ‘ અલી ” તું આ ઘરની સારસંભાળ
કેમ કરતી નથી ?’
"
પત્નીએ કહ્યું: ‘ ગમાર ! તું પાતે જ એ કેમ કરતા નથી’ ? પતિદેવે કહ્યું: · અરે ક્રોધમુખી ! તું આ શું લે છે? ’ પત્નીએ કહ્યું: ‘ કાળમુખા ! હું સાચું જ કહું છું. પતિદેવે કહ્યું: ‘હું પાપિણી ! તું સંભાળીને ખેલ, ’
2
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમુ :
પાપના પ્રવાહ
: ૧ :
પત્નીએ કહ્યું: ‘ પાપી તારા બાપ !'
જ્યાં આ પ્રકારના દંતકલહ કે જીભાજોડી નિત્ય ચાલુ હોય ત્યાં સુખ અને શાંતિ ક્યાંથી હાય ? અને લક્ષ્મી પણ કેમ ટકે ? દુતકલા જે ઘરમાં હાય, લીનિવાસ તિહાં નવ જોય.
કેટલાક દુષ્ટ પ્રકૃતિના મનુષ્યા જાણીબૂઝીને ઝગડો કરે છે અને સામાને વાંકમાં લાવી પેાતાનું મનમાન્યું કરે છે. આવા પ્રસંગે કઈ પણ ન ખેલતાં ચૂપ રહેવુ એ જ ઉત્તમ છે, અન્યથા બકરીનાં બચ્ચાં જેવી સ્થિતિ થાય છે.
કેાઈ ઝરાના કિનારે એક વરુ અને એક બકરીનું બચ્ચું પાણી પીતાં હતાં. તેવામાં વરુની દાનત બગડી એટલે તે આલ્યું: · અરે નાદાન ! તુ પાણી કેમ ડહાળી નાખે છે ? તારું ડહાળેલુ પાણી મારી તરફ આવે છે તે જોતુ નથી ?”
બકરીનાં બચ્ચાંએ કહ્યું: ‘મહેરખાન ! તમે ઉપરના ભાગમાં પાણી પીએ છે ને હું નીચેના ભાગમાં પાણી પીઉં છું, તા મારું પાણી તમારી તરફ કેવી રીતે આવે ?’
વરુએ કહ્યું: ‘ સામે જવાખ આપતાં શરમ નથી આવતી? આજથી છ મહિના પહેલાં તે જ મને ગાળ દ્વીધી હતી, ખરું ને ?”
·
:
અકરીનાં બચ્ચાંએ કહ્યું: · મારા જન્મ થયાને હજી ત્રણ મહિના થયા છે તે છ મહિના પહેલાં ગાળ કેવી રીતે દ્વીધી હશે ? ’
વરુએ કહ્યું: ‘ વધારે ખેલવાની જરૂર નથી. તેં નહિ તે તારા બાપે ગાળ દ્વીધી હશે અને તારા બાપે નહિ દીધી હાય
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૬૨ :
= પુષ્પ તે એના બાપ દીધી હશે પણ તમે લોકોએ મને ગાળ દીધી છે, એ નિશ્ચિત છે, માટે તમને શિક્ષા કર્યા વિના નહિ રહું.”
આટલું બેલી તે વરુએ બકરીનાં બચ્ચાને પકડીને મારી નાખ્યું.
કલહને કેઈએ નાને સમજ જ નહિ. શરૂઆતમાં તે રાઈના દાણા જે નાનું હોય છે, પણ જોતજોતામાં પહાડ જેવો બની જાય છે. સામાન્ય બેલાચાલીમાંથી હુંકારા-તુંકારા થાય છે; હંકારા-તુંકારામાંથી ગાળાગાળી જમે છે; અને ગાળાગાળીમાંથી એક બીજા પર અણછાજતા આક્ષેપ મૂકવાની શરૂઆત થાય છે. પછી લાકડીઓ ઉચકાય છે, હથિયારો લેવાય છે અને એક બીજાનાં માથાં ભંગાય છે કે ગળાં રેસાય છે. એટલે કલહનું આખરી પરિણામ ભયંકર દુર્દશામાં જ આવે છે.
કલહને ઉત્તેજન આપવું એ પણ ભયંકર પાપ છે, કારણ કે એથી કલહ કરનારા બેવડા જેરમાં આવી જાય છે અને પિતાને સર્વનાશ થાય ત્યાં સુધી લડે છે. કેર્ટ-કચેરીમાં ચાલી રહેલા કેસ જુઓ એટલે એ વાતની વધારે પ્રતીતિ થશે. જે ઘર, જમીન કે ખેતર માટે કજિયે ચાલતું હોય તે ઘર, જમીન, ખેતરની કિંમત જેટલા પૈસા માત્ર વકીલની ફીના થઈ જાય, છતાં ટટે ઊભું રહે છે. તેથી જ કહેવાયું છે કે-વારે લહ સ્વભાવે સંત- જે પુરુષે ઉત્તમ પ્રકૃતિને હોય છે, તે કલહને ઉત્તેજન ન આપતાં તેનું શમન થાય તેવા ઉપાય કરે છે. કલહ શું નથી કરતે? એ પિતા અને પુત્રના સંબંધે છેડાવે છે, ગુરુ અને શિષ્યના ધર્મો ભૂલાવે છે, પતિ અને પત્નીના નેહને વિસરાવે છે, ભાઈ–ભાઈ વરચે અબોલા લેવડાવે છે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
પાપને પ્રવાહ અને જ્ઞાતિ, જાતિ, સમુદાય, સંપ્રદાય કે રાષ્ટ્રને પાયમાલીના પથે ધકેલે છે, તેથી એને આશ્રય ન લે એ જ ઈષ્ટ છે.
જે પુરુષો ક્ષમા, ઉદારતા, સહનશીલતા, નમ્રતા, સરલતા, સંતોષ, ધીરજ, ન્યાયવૃત્તિ અને સમભાવ જેવા ઉમદા ગુણે કેળવે છે, તે કલહવૃત્તિ પર સંપૂર્ણ કાબૂ મેળવી શકે છે અને છેવટે સર્વ કલેશોથી મુક્ત થઈને પરમાનંદની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે.
(૧૩) અભ્યાખ્યાન. શાસ્ત્રકાર મહષિઓએ અભ્યાખ્યાનની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરી છેઃ “આમિકુશેન માથાનં રોકાવાગ્યાથાનઅભિમુખતાથી કહેવું એટલે કે કેઈન દેશે પ્રકટ કરવા તે અભ્યાખ્યાન કહેવાય છે. ”
કેઈની ભૂલ જણાતાં તેને એકાંતમાં બોલાવીને કહેવું કેતમારી અહીં ભૂલ થાય છે અથવા તે તમે આ ખોટું કરી રહ્યા છો ” એ એક વાત છે અને તેને પાંચ માણસની વચ્ચે ઉતારી પાડે, એ બીજી વાત છે. એકમાં તેના પ્રત્યે લાગણી છે અથવા તેને સુધારવાની વૃત્તિ છે, જ્યારે બીજામાં તેને હલકે પાડવાને સંતેષ છે અથવા તેને સ્થાનભ્રષ્ટ કરવાને પ્રયાસ છે. આ કારણે સજજન પુરુષે કોઈની પણ જાહેરમાં આકરી ટીકા કરતા નથી કે તેને પાંચ માણસની વચ્ચે ઉતારી પાડતા નથી, પરંતુ પ્રસંગ જોઈને કહેવા ગ્ય બે શબ્દ એકાંતમાં જ કહે છે અને તેની અસર ઘણું સુંદર થાય છે.
સામાનું દૃષ્ટિબિંદુ સમજ્યા વિના તે અમુક વિચારો જ ધરાવે છે કે અમુક ઈરાદાએ જ રાખે છે, એમ કહેવું તે પણ એક પ્રકારનું અભ્યાખ્યાન જ છે. એનું પરિણામ વળતા આક્ષેપોમાં
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૬૪ : આવે છે અને તેમાંથી ન ધાર્યો હોય તે ઉગ્ર કલહ જામી પડે છે. આજનાં વર્તમાનપત્ર એને જીવતે-જાગતે પૂરા છે.
અમુક નીતિને વરેલા વર્તમાનપત્ર બીજાનું દૃષ્ટિબિંદુ નિષ્પક્ષપાત રીતે રજૂ કરવાને બદલે તેને કઢંગી રીતે રજૂ કરે છે અને તેના પર આકરી ટીકાઓ કરે છે. આ ટીકાઓને પરિણામે ઉગ્ર ચર્ચાપત્રને જન્મ થાય છે અને સામસામા અગ્રલેખે લખાય છે તથા લાગતાવળગતા પક્ષેને ઉશ્કેરી દલબંધી કરવાનો પ્રયાસ પણ કરવામાં આવે છે. આ સમગ્ર પ્રવૃત્તિનું પરિણામ એ આવે છે કે-પક્ષભેદ કાયમના બને છે અને તેનાં એક પ્રબળ હથિયાર તરીકે વર્તમાનપત્રને મનગમતે તડકે પડે છે. પરંતુ આ જાતના પત્રકારિત્વથી દેશ કે સમાજને આયંદે ફાયદો ન થતાં મોટું નુકસાન જ થાય છે.
ભૂલવાળાની ભૂલ પણ જાહેરમાં પ્રકટ કરવી યેગ્ય નથી, ત્યારે વગર ભૂલવાળાને ભૂલવાળા ઠેરવવા અને તેમને જાહેર સમક્ષ ઉઘાડા પાડવા એ કેટલું ભયંકર ગણાય ? તેને વિચાર સુજ્ઞજનેએ કર ઘટે છે. એવા અસત્ય દોષારોપણેથી સામાને એટલું બધું દુઃખ થાય છે કે તે દુઃખના દબાણથી જ તે પાગલ બની જાય છે કે તેનું હૃદય કામ કરતું બંધ પડે છે. તેથી કેઈન પર આળ ચડાવવું કે કેઈ નિર્દોષને દેષિત ઠરાવવાનું પગલું ભરવું એ હરગીજ ઉચિત નથી.
કેઈને પણ દેષિત ઠરાવતાં પહેલાં કે દોષિત જાહેર કરતાં પહેલાં ઓછામાં ઓછા નીચેના પ્રશ્નો પોતાની જાતને પૂછવા ઘટે
(૧) આ દેષ મેં નજરોનજર જોયે છે ખરો? નજરોનજરે જોયેલી વાતમાં પણ છેટાં અનુમાને થવાને સંભ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદ :
: ૬૫ :
પાપને પ્રવાહ ખરે કે નહિ? મારું અનુમાને છેટું નથી એની મેં પૂરી ખાતરી કરી લીધી છે?
(૨) આ દેષની હકીકત મેં બીજા પાસેથી સાંભળી છે, તે બીજાએ તે વાત સત્ય હવાની પૂરેપૂરી ખાતરી કર્યાનું જાણવામાં છે ખરું? અથવા તેણે આ વાત જાણીબૂઝીને કે બદઈરાદાથી તે નથી કહી? કેટલીક વાર ઓછી અક્કલથી પણ માણસે બીનપાયાદાર વાત ફેલાવે છે, તે સત્ય નથી શું?
(૩) સામાને જે દેષ હું જાહેર કરવા ઈચ્છું છું, તેથી તેનું હિત થવાનો સંભવ છે ખરો?
અતિવાચાળતાથી આ દેષને ઘણી વાર ઉત્તેજન મળે છે, તેથી મનુષ્ય જે કંઈ બોલવું તે વિચારીને બોલવું ઘટે છે. કપકણું સાંભળેલી વાતને સાચી માની લઈને તેને પ્રચાર કરો કે તેના આધારે બીજાને દોષિત માની લેવા એના જેવી મૂર્ખતા કે એના જેવું પાપ આ જગતમાં બીજું કોઈ પણ નથી.
મધ્યસ્થ દૃષ્ટિવાળે મનુષ્ય કદિ કેઈ પર બેટું દષારેપણ કરતા નથી.
(૧૪) પશુન્ય સત્ય અને અસત્ય દેને છૂપી રીતે પ્રકટ કરવા તેને પૈશુન્ય કહેવાય છે. વિશુરવાર્ય છ વરદોષવિમવનY” લૌકિક ભાષામાં તેને ચાડચુગલી કે ભંભેરણી કહેવામાં આવે છે, તેનાં પરિણમે કેવા ભયંકર છે તે જણાવવાની જરૂર છે ખરી? મંથરાદાસીએ કૈકેયીના કાન ભંભેર્યા, તેનું પરિણામ શું
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુષ
ધમાલ-જૂથમાળા : ૬૬ : આવ્યું? અયાની ગાદીના સાચા વારસદાર રામને ગાઢ છોડવી પડી, ચૌદ વરસને કારણે વનવાસ વેઠ પડ્યો, તેમાં સીતા જેવી સતીનું હરણ થયું, તેને અનેકવિધ યાતનાઓ ભેગવવી પડી. વળી તે જ કારણે રામ અને રાવણ વચ્ચે ખૂનખાર જંગ ખેલાયો અને લાખે ની કતલ થઈ. બીજી બાજુ દશરથ રાજાનું મૃત્યુ થતાં કૈકેયી વિધવા બની અને જે ભરતને માટે ગાદી માગી લેવામાં આવી હતી, તે ભારતને એથી જરાયે આનંદ ન . તાત્પર્ય કે-એક ચુગલખેર દાસીની ભંભેરણીએ અયોધ્યાના આદર્શ રાજકુટુંબમાં નહિ ધારેલે ઉત્પાત, મચાવ્યો અને તેમના સુખ-શાંતિને મહદ્દઅંશે નાશ કર્યો.
જે મનુષ્યને ચાડી-ચુગલી કરવાની ટેવ પડે છે, તેની જીભ સદા સળવળતી રહે છે. તે કેઈની પણ સેળ આની વાત સાંભળે છે કે ઝડપથી પકડી લે છે અને તેમાં પોતાના તરફથી થોડું મીઠું-મરચું ભભરાવીને તેને એવી રસિક બનાવી દે છે કે કાચા કાનના મનુષ્યને તે સાંભળવામાં ખૂબ રસ પડે છે. આવા મનુષ્ય અનેકને દેવાળાં કઢાવે છે, અનેકનાં ઘર ભંગાવે છે, અનેકના સુખી સંસારને સળગાવી મૂકે છે અને કેઈનું કંઈ ભલું થતું હોય કે ઠેકાણું પડતું હોય તે તેને પિતાની આ દુઇ ટેવથી તેડી પાડે છે. બદલામાં તેને ફૂટી કેડી પણ મળતી નથી, એટલું જ નહિ પણ ચાડિયા કે ચુગલબોરને ઈલકાબ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેની પ્રતિષ્ઠાને ક્ષયરેગીના શરીરની જેમ શીઘ્ર ક્ષય થાય છે.
“જે મનુષ્ય એકની નબળી વાત બીજાને કરે છે, બીજાની નબળી વાત ત્રીજાને કરે છે અને ત્રીજાની નબળી વાત ચેથાને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
: ૬૭ :
પાપને પ્રહ કરે છે, તે આપણી કઈ પણ નબળી વાત બીજાને નહિ કહે તેની શું ખાતરી ?” આ વિચાર કેઈ પણ સુજ્ઞ મનુષ્યને આવે છે, તેથી તેઓ ચાડી ખેર મનુષ્યના સાંભળતા કેઈ પણ વાત કરતા નથી, એટલું જ નહિ પણ તેનાં પગલાં કયારે ટળે, તેની રાહ જોતા હોય છે. તેથી સુજ્ઞજનેએ પશુન્યને પડછાયો લે પણ કલ્પત નથી.
પશુન્યને અર્થ દુર્જનતા કરીએ તે તેનાથી દશ કેશ દૂર રહેવું ઘટે છે, કારણ કે દુર્જનતાવાળે મનુષ્ય વિદ્યાથી ગમે તે અલંકૃત હોય તે પણ સર્ષની જેમ સર્વથી જાય છે અને ભયંકર તિરસ્કારને પાત્ર થાય છે. .
(૧૫) રતિ-અરતિ. * રતિ એટલે હર્ષ, અરતિ એટલે શેક જ્યાં હર્ષ હોય છે ત્યાં શેક અવશ્ય હોય છે, તેથી બંનેને સંયુક્ત નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે.
હર્ષ અને છેક ચિત્તની સ્વસ્થતાને ડહળે છે, વિચારની મધ્યસ્થતામાં ભંગ પાડે છે તથા વિવેકના દીપ ઉપર એક જાતનું આવરણ ખડું કરી દે છે, તેથી તેમની ગણના પાપપ્રવાહના એક ઉદ્દગમસ્થાન તરીકે કરવામાં આવી છે. નિગ્રંથ મહર્ષિઓને એ અભિપ્રાય છે કે
जीऊं मरणेण समं उप्पजह जुवणं सह जराए । રિદ્ધી વિહિકા, રિવિલાવો ન વાઘો છે ?
જીવન મૃત્યુવાળું છે, યૌવન વૃદ્ધાવસ્થાવાળું છે અને રિદ્ધિ વિનાશવાળી છે; તેથી હર્ષ અને શેક કરે નહિ.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચથમાળા ૬૮ :
પુષ્પ અન્ય મહાત્માઓએ પણ એ જ ઉપદેશ આપે છે. दुःखे दुःखाधिकान् पश्येत् , सुखे पश्येत्सुखाधिकान् । ગામાને શોધ્યાં , કુખ્યામિ નાઘેર II ?
દુઃખમાં અધિક દુખવાળાને વિચાર કરો અને સુખમાં અધિક સુખવાળાને વિચાર કર પણ પિતાના આત્માને શત્રુ એને અર્પણ કરતા હોઈએ તેમ શોક કે હર્ષને અર્પણ કરી દે નહિ. તાત્પર્ય કે-દુઃખ પડે ત્યારે એમ વિચાર કરે કે મારા કરતાં બીજાને ઘણું દુઃખ છે, છતાં તેઓ શેક કરતા નથી તે મારે શા માટે શેક કરવો? અને સુખને સમય આવે ત્યારે એમ વિચારવું કે આ જગતમાં મારા કરતા અનેકગણું વધારે સુખી મનુષ્ય છે અને તેમની આગળ હું કંઈ પણ વિસાતમાં નથી તે હર્ષ શું કરે? આ દુખમાં કે સુખમાં મનની સ્વસ્થતા જાળવી રાખવી પણ શક કે હર્ષને વશ થવું નહિ. તેને વશ થવું એ પરમ શત્રુને વશ થવા બરાબર છે. खण्डः पुनरपि पूर्णः पुनरपि खण्डः पुनः शशी पूर्णः । संपद्विपदौ प्रायः कस्यापि न हि स्थिरे स्याताम् ।। १ ।।
ચંદ્રમા ખંડિત હોય છે તે ફરી પૂર્ણ થયા પછી ફરીને ખંડિત થાય છે તથા એ રીતે ખંડિત થયેલે ચંદ્રમા પાછો પૂર્ણ થાય છે. સંપત્તિ-વિપત્તિને પણ આ જ પ્રકાર છે. તે ઘણે ભાગે કેઈને ત્યાં સ્થિર થતી નથી.
कार्यः संपदि नानन्दः पूर्वपुण्यभिदे हि सा। नैवापदि विषादच, सा हि प्राक् पापपिष्टये ।। १ ॥ સંપત્તિ મળે તે એ પૂર્વપુણ્યને લીધે જ મળેલી છે એમ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમું :
૯ ×
પાપના પ્રવાહ
વિચારીને હ કરવા નહિ અને આપત્તિ આવે તે એને પૂર્વ પાપેાના ઉદય સમજીને વિષાદ કરવા નહિ. તાત્પર્ય કે અને અવસ્થામાં પ્રસન્ન રહીને પાતાનાં વર્તમાન કર્તવ્યાને જ સુધારવાં.
જ્યાં ઈચ્છા બળવાન હાય છે, વાસનાએ જોરદાર હાય છે અને પૌદ્દગલિક પદાર્થોં પ્રત્યે પરમ પ્રીતિ હોય છે, ત્યાં હર્ષ અને શાકનુ સામ્રાજ્ય જામી પડે છે, તેથી ઈચ્છાઓનુ દમન કરવું, વાસનાઓને કાબૂમાં રાખવી અને પૌદ્ગલિક પદાર્થીની નિઃસારતા ચિંતવવી એ સાચું ડહાપણ છે.
મારી અમુક ઇચ્છા પૂરી ન થઇ, મારું' અમુક કામ પાર ન પડ્યું વગેરે વિચારા કરીને આત્માને શાકસ તપ્ત કરવા નહિ. કહ્યું છે કેઃ
गते शोको न कर्तव्यो, भविष्यं नैव चिन्तयेत् । વર્તમાનેન યોગેન,વર્ત્તત્તે ૢિવિપક્ષળાઃ ॥ ? ||
જે વાત બની ગઇ તેના શાક ન કરવા, તેમજ ભવિષ્યની ચિંતાઓ પણ કરવી નહિ, કારણ કે ભવિષ્ય એ વર્તમાન કાળનુ` જ પરિણામ છે. તેથી વિચક્ષણ પુરુષ વર્તમાન ચાગને જ સભાળે છે.
હુષ અને શાક અને મનની કલ્પનાઓ છે અને તેને સમજણથી જીતી શકાય છે, માટે સુજ્ઞજનાએ ઉચ્ચ પ્રકારની સમજ કેળવીને હષ શાક પર કાબૂ રાખવા.
( ૧૬ ) પરપરિવાદ.
કાઇની નિ ́દા કરવી, કૈાઇની કુથલી કરવી, કાઇનુ ઘસાતું ખેલવુ` કે કોઈનુ કપાતુ' ખેલવું, તેને પરપરિવાદ કહેવામાં
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
દએધ ગ્રંથમાળા
: E :
આવે છે. તેનાથી ગુણગ્રાહકતાને નાશ થાય છે પતન અનિવાર્ય બને છે, તેથી તેની ગણુના સાળમા ઉગમસ્થાન તરીકે કરવામાં આવી છે. ન્યાય અને નીતિમાં વિચક્ષણ પુરુષોએ કહ્યું છે કે: स्वश्लाघा परनिन्दा च, मत्सरो महतां गुणे । असंबद्धप्रलापित्वमात्मानं पातयत्यधः ॥ १ ॥ ॥ પેાતાનાં વખાણ, પારકાની નિંદા, મેટાનાં ગુણુની ઇર્ષ્યા અને અસંબદ્ધ પ્રલાપ કરવાની ટેવ આત્માનુ અધઃપતન કરે છે. गुणदोषसमाहारे, गुणानं गृह्णन्ति साधवः । ક્ષીરનીરસમાહારે, હંસા: શ્રીમિત્રામમ્ ॥ ૨॥
ક્ષીર અને નીર (દૂધ અને પાણી) ભેગાં થયા હાય તા હુસા નિલ ક્ષીરને જ ગ્રહણ કરે છે તેમ સાધુપુરુષો ગુણુ અને દોષના સમૂહમાંથી ગુણ્ણાને જ ગ્રહણ કરે છે.
: પુષ્પ
અને અધઃપાપપ્રવાહના
स्वगुणं परदोषं वा, वक्तुं याचयितुं परम् । अर्थिनं च निराकर्त्तु, सतां जिह्वा जडावते ॥ १ ॥
પેાતાનાં મુખે જ પેાતાનાં વખાણ કરતાં કે પારકાનાં દાષા કહેતાં, ખીજાની પાસે કાઈ પણ વસ્તુની યાચના કરતાં, તેમજ કાઈ જરૂરવાળા પેાતાની પાસે આવ્યે તે તેને જાકારા દેતાં સત્પુરુષાની જીભ ઉપડતી નથી. તાત્પર્યં કે, સત્પુરુષા પાતાનાં મુખથી કાઇની નિંદા કરતા નથી.
परवादे दशवदनः परदोषनिरीक्षणे सहस्राक्षः । सद्वृतवित्तहरणे बाहुसहस्रार्जुनो नीचः ॥ १ ॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદ:
: ૭૧ :
પાપને પ્રવાહ નીચ મનુષ્ય પારકાની નિંદા કરવામાં દશ વદનવાળો થાય છે, પારકાના દેશે એવામાં સહસાક્ષી એટલે હજાર આંખેવાળો થાય છે અને સજજનેનું (ન્યાયનીતિવાળાઓનું) દ્રવ્ય હરણ કરવામાં હજાર હાથવાળે અજુન બને છે. અર્થાત્ બીજાની નિંદા કરવી, બીજાના દોષ જેવા અને બીજાનું દ્રવ્ય હરણું કરવું એ અધમતાની પરાકાષ્ઠા છે.
બીજાના દોષ જેનારે પોતાના આત્માને એ પ્રશ્ન પૂછવાની જરૂર છે કે “હું કે છું? શું હું ગુણને ભંડાર છું? મારામાં કેઈ દોષ નથી? તે મારા દેશે સુધારવાને બદલે હું બીજાની નિંદા કરવામાં શા માટે પ્રવૃત્ત થાઉં છું?” કેઈ કવિએ સાચું જ કહ્યું છે કે
असंख्या परदोषज्ञा, गुणज्ञा अपि केचन । स्वयमेव स्वदोषज्ञा, विद्यन्ते यदि पश्चषाः ॥१॥
આ જગતમાં બીજાના દેશે જેનારા મનુષ્ય અસંખ્ય છે, ગુણને જેનારા મનુષ્ય બહુ થડા છે અને પોતાના દેશે પિતાની મેળે જેનારા તે માત્ર આંગળીના ટેરવે ગણાય તેટલા જ (પાંચ કે છ) છે.
• આ વિષયમાં પૂજ્યશ્રી સમયસુંદરજી ગણિનાં વચને પુનઃ પુનઃ મનન કરવા ગ્ય છેઃ આપ સંભાળે સહુ કે આપણે રે.
નિંદાની મૂકે પડી ટેવ રે, છેડે કણે અવરુણે સહુ ભયર્સ રે,
કેહનાં નળિયાં ચુએ કેહનાં નેવ રે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
૫
ધર્મધ-થથમાળા : હર : નિંદા કરે તે થાય નારકી રે,
ત૫-જપ કીધું સહુ જાય રે, નિંદા કરે તે કરજો આપણી રે,
જેમ છૂટકબારે થાય રે. ઘીને જવા દેનાર અને કચરાને પકડી રાખનાર ગરણું જેમ આખરે કચરાથી ભરાઈ જાય છે, તેમ અન્યના ગુણેની ઉપેક્ષા કરનાર અને તેના દોષોને નજર સમક્ષ રાખનાર સમય જતાં પોતે જ દેથી ભરાઈ જાય છે. તેથી ઇરછવાયેગ્ય છે કે કોઈએ કેઈની નિંદા ન કરતાં પોતાના દેશો જેવામાં જ સાવધાન રહેવું અને એ રીતે આત્મસુધારણ કરી મળેલા માનવભવને સાર્થક કરવે.
(૧૭) માયામૃષાવાદ, જેમાં માયા અને મૃષાવાદને સંયુક્ત આશ્રય લેવામાં આવે છે, તેવા સઘળા પ્રપંચે, દગા ફટકાઓ અને કાવતરાંઓને સમાવેશ સત્તરમા પાપસ્થાનકમાં થાય છે. જ્યાં એકલી માયા અને એક મૃષાવાદ પણ પાપનું કારણ છે, ત્યાં એ બંનેને સહગ પરમ પાપનું કારણ બને તેમાં કઈ આશ્ચર્ય નથી. આ વિષયમાં ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીના શબ્દો યાદ રાખવા લાયક છે. તેઓ માયામૃષાવાદના સ્વાધ્યાયમાં જણાવે છે કે
એ તે વિષને વળી ય વધાર્યું,
એ તે શસ્ત્રને અવળું ધાર્યું, એ તો વાઘનું બાળ વિકાયું,
હે લાલ ! માયામાહ ન કીજીએ. જેમ વિષને વઘારવાથી, શસ્ત્રને અવળું ધારણ કરવાથી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદ - : ૭૩ :
પાપને પ્રવાહ અને વાઘના બાળકને વિકાર પમાડવાથી પરિણામ ભયંકર આવે છે, તેમ માયા-મૃષાવાદનું પરિણામ પણ અતિ ભયંકર આવે છે, તેથી હે સજજને ! તમે માયા-મૃષાવાદનું સેવન કરશે નહિ.
એ તો માયા ને મોસાવાઈ
થઈ મોટા કરે ય ઠગાઈ; તસ હેઠે ગઈ ચતુરાઈ,
હો લાલ! માયાહ ન કીજીએ, જે લેકે આ દુનિયામાં–દેશનેતાઓ, રાજદ્વારી પુરુષ, ઉદ્યોગપતિઓ, શ્રીમંતે, પંડિતે, વિદ્વાનો, તંત્રીઓ વગેરે મેટા માણસે ગણાઈને માયા-મૃષાવાદનું સેવન કરે છે, તેમની ચતુરાઈ પાછુમાં ગઈ સમજે. તાત્પર્ય કે-જે ચતુરાઈથી પિતાનું તેમજ પારકાનું કલ્યાણ થઈ શકે તેમ છે, તે ચતુરાઈને બીજાને છેતરવા માટે ઉપયોગ કરે એ ચતુરાઈને ખુલ્લો દુરુપયોગ છે, તેથી હે સજજને! તમે માયા મૃષાવાદનું સેવન કરશે નહિ. જે જૂઠ ઘ ઉપદેશ,
જનરંજનને ધરે વેશ: તેને જૂઠો સંકલ કલેશ,
| હે લાલ! માયા મેહ ન કીજીએ.
જે જાણી જોઈને છેટે ઉપદેશ આપે છે અથવા સત્યની દરકાર ન કરતાં લોકોને પ્રિય લાગે તેવું આચરણ કરે છે, તેને સઘળે પરિશ્રમ વ્યર્થ સમજ. તાત્પર્ય કે-કપ્રિયતા મેળવવાની ખાતર જેઓ સત્યને છુપાવે છે અને અંતરમાં જુદું ને દેખાવમાં જુદું એવું માયાવી વર્તન કરે છે તે પણ માયામૃષાવાદી જ છે અને તેમને એ માયામૃષાવાદ છેવટે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ થમાળા : ૪ :
પુષ દુર્ગતિમાં લઈ જનારે હોવાથી તેમણે એ દિશામાં જે કંઈ કલેશ ઉઠાવ્યા હોય તે નિરર્થક છે, તેથી હે સજજને! તમે માયામૃષાવાદનું સેવન કરશે નહિ.
કેટલાક મનુષ્ય એમ માને છે કે “અતિ શદયં કુર્યાતલુચ્ચાઓ તરફ લુચ્ચું વર્તન કરવું પરંતુ એ નીતિ સુજ્ઞપુરુષને સંમત નથી, કારણ કે તેને આખરી અંજામ બ્રે હોય છે. થેડી લુચાઈ સામે વધારે ઉરચાઈ વધારે લુચ્ચા સાથે એથી વધારે લુચ્ચાઈ એવા કમને અનુસરતાં આખરે સર્વ નીતિનિયમને નાશ થાય છે અને સન્માર્ગને લેપ થાય છે, તેથી “ તિ પ્રત્યે સુત-લુચા પ્રત્યે પણ સત્ય આચરવું” એ નીતિ જ સરવાળે ફાયદાકારક છે.
રાજદ્વારી પુરુષે પિતાનું મનમાન્યું કરી લેવાની વૃત્તિથી કુટિલ કારસ્થાને રચે છે, તેની જગત પર શી અસર થાય છે? તેને વિચાર કરે અને વિતરાગ મહાપુરુષ સરલતાભર્યું સત્ય આચરણ કરીને જગતમાં સુખ અને શાંતિનું જે વાતાવરણ ઊભું કરે છે. તેને વિચાર કરે એટલે માયા–મૃષાવાદની અનિષ્ટતા આપોઆપ સમજાઈ જશે.
(૧૮) મિથ્યાત્વશલ્ય. મિથ્યાત્વ એટલે તવેનું વિપરીત શ્રદ્ધાન, વિપરીત માન્યતા, તે એક પ્રકારનું શલ્ય છે-પાપ છે, તેથી તેને મિથ્યાત્વશલ્ય કહેવામાં આવે છે. તેની ભયંકરતાનું વર્ણન કરતાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ જણાવ્યું છે કેઃ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌ ? : ૭પ :
પાપને પ્રવાહ मिथ्यात्वं परमो रोगो, मिथ्यात्वं परमं विषम् । । मिथ्यात्वं परमः शत्रुर्मिथ्यात्वं परमं तमः ॥१॥
આ જગતમાં તાવ, ખાંસી, દમ, શૂળ, સંગ્રહણુ વગેરે અનેક પ્રકારના રોગો છે, પરંતુ તેમાં કઈ રોગ મિથ્યાત્વ જે મેટે નથી. વળી આ વિશ્વમાં અફીણ, વછનાગ, સોમલ, તાલપુટ, હળાહળ આદિ અનેક પ્રકારના વિષે છે, પરંતુ તેમાંનું કેઈ વિષ મિથ્યાત્વ જેટલું કાતિલ નથી; તેમજ આ દુનિયામાં શત્રુઓ પણ અનેક પ્રકારના છે, પરંતુ તેમને કઈ શત્રુ મિથ્યાત્વ એટલે બળવાન નથી, અને આ લેકમાં અમાસનું અંધારું ગાઢ ગણાય છે, પરંતુ મિથ્યાત્વને અંધકાર તેના કરતાં અનેકગણે ગાઢ છે, કારણ કે તેના વેગથી દેવ, ગુરુ અને ધર્મનું સત્ય સ્વરૂપ સમજાતું નથી.
અથવા– जन्मन्येकत्र दुःखाय, रोगो ध्वान्तं रिपुर्विषम् । अपि जन्मसहस्रेषु, मिथ्यात्वमचिकित्सितम् ॥ १ ॥
ગ, અંધકાર, શત્રુ અને વિષ એક જ જન્મમાં દુઃખ આપે છે, પરંતુ જેને ઉપચાર થયે નથી, તેવું મિથ્યાત્વ હજારે ભવ સુધી દુખ આપે છે.
देवो रागी यतिः सङ्गी, धर्मः प्राणिनिशुम्भनम् । મૂદષ્ટિરિતિ કૂતે, પુરાયુerવિવેવ | યુક્ત અને અયુક્તનું વિવેચન કરવામાં અસમર્થ એ મૂઢદષ્ટિ(મિથ્યાત્વી) રાગીને દેવ માને છે, સ્ત્રીસંગ કરનારને
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૭૬ : તથા ધન સંગ્રહ કરનારને ગુરુ માને છે અને જીવહિંસામાં ધર્મ માને છે. તાત્પર્ય કે-આ સંયોગોમાં તેનું કલ્યાણ થવાની કઈ સંભાવના નથી.
એક મહર્ષિએ ઠીક જ કહ્યું છે કે - કષ્ટ કરે પરે પરે દમો અપા, ધર્મ અથે ધન ખરજી; પણ મિથ્યાત્વ છો તે જૂઠું, તિણે તેહથી તુમ વિરજી.
ધર્મ કરવાના નિમિત્તે ગમે તેટલું કષ્ટ ઉઠાવે, ગમે તેટલું આત્મદમન કરે અને ગમે તેટલું ધન ખરચે, પણ મિથ્યાત્વ હશે તે એ બધું નિરર્થક છે, માટે હે મુમુક્ષુઓ! તમે મિથ્યાત્વથી અટકે-મિથ્યાત્વને દૂર કરે. કિરિયા કરતો ત્યજતો પરિજન, દુઃખ સહત મન રીઝે છે; અંધ ન જીપ પરની સેના, તિમ મિથ્યાદષ્ટિ ન સીઝે છે.
મિથ્યાષ્ટિ મનુષ્ય વિવિધ પ્રકારની ક્રિયાઓ કરીને, સ્વજનસંબંધીઓને ત્યાગ કરીને તથા નાના પ્રકારનાં દુઃખ સહન કરીને ધર્મ કર્યાને સંતોષ અનુભવે છે, પણ આંધળે નાયક જેમ પારકી સેનાને જીતી શકતું નથી, તેમ મિથ્યાત્વથી અંધ થયેલે તે મનુષ્ય સંસારસાગરને પાર પામી શકતું નથી. - મિથ્યાત્વને વિસ્તાર આગળના પુષ્પમાં અનેક દૃષ્ટિએ અનેક વાર કરે છે, એટલે અહીં તેનું આટલું વર્ણન પર્યાપ્ત માનીએ છીએ ને પાઠકેને એક વધુ વાર આ અઢારે પાપ-રથાનકેથી વિરમવાને આગ્રહપૂર્ણ અનુરોધ કરીને વિરમીએ છીએ.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ चारित्र shu K88 *** ** નવા બહાર પડેલા ગ્રન્થા આત્મકલ્યાણમાળા (1) હજારો વાંચકે જેની રાહ જોઇ રહ્યા હતા, પૂ. મુનિવરે, સાધ્વીજીએ, જેની ખૂબ પ્રશંસા કરી રહ્યા છે તે અત્યંત ભાવેત્પાદક પ્રાચીન પ્રાર્થના, ગુજરાતી સંસ્કૃત ચૈત્યવંદન સ્તુતિઓ, ઢાલીયાં, સ્તવનો, સક્ઝાયો, પદને અત્યુતમ સંગ્રહ જેમાં છે, કિં. રૂા. 4) (2) ધર્મબોધ ગ્રંથમાલાના શીધ્ર ગ્રાહુક બની જાવ, માત્ર પોસ્ટેજ સાથે રૂા. 12) ની કિંમતમાં જીવનનું ઘડતર કરવા માટે જુદા જુદા વિષયો ઉપર રેચક શૈલીમાં લખાએલાં 20 પુસ્તકે વસાવી લે. (3) પૈષધ વિધિ (ચોથી આવૃત્તિ) સંપૂર્ણ સૂત્ર વિધિ સાથે, નહિ ભણેલાઓ વાંચતા જાય અને પોષધ કરી શકે તેવી યોજના જેમાં કરવામાં આવી છે. કિ, 9-12-00 (4) મોહન માલા(ચોથી આવૃત્તિ) પ્રાચીન અર્વાચીન સ્તવન તથા પ્રાર્થના, ચૈત્યવંદન, થયો, ગહેલીઓ, તપવિધિ, તેત્ર, છંદને સંગ્રહું કિ. રૂા. 1. (5) સક્ઝા તથા ઢાળીઆઓને સુંદર સંગ્રહ કિ. રૂા. રા. a છપાતા ગ્રન્થો. (1) કલ્પસૂત્ર સુબાધિકા ટીકા (2) શ્રી ભગવતીજી સૂત્રનાં પ્રવચન (3) શ્રી બૃહતસંગ્રહણી સુવિસ્તૃત સચિત્ર ભાષાંતર(બીજી આવૃત્તિ), | છૂટક પુસ્તક પણ મળી શકશે. -: ગ્રાહકે થવાનાં તથા પુસ્તક મેળવવાનાં ઠેકાણું :શા, લાલચંદ નંદલાલ સી. શાંતિલાલ શાહની કુ. ઠે. રાવપુરા ઘીકાંટા-વડોદરા ઠે. 86, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુંબઈ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ઠે. રતનપોળ હાથીખાના ઠે. ગુલાલવાડી ગોડીજીની ચાલ નં. 1 અમદાવાદ છે