Nyayamanjari Part 02

Author(s): K S Vardacharya
Publisher: Oriental Research Institute

Page 706

673
द्वादशमाहिकम्
[षट्पक्षीविवरणम् ] इदमपरमिदानीमुपदिश्यते चतुर्विशतावपि जातिवादिना प्रयुक्तासु मूलसाधनवादी-विस्पष्टानुमानोदन्तपरीक्षणपुरस्सरं सदेवोत्तरं यथोपदिष्टमभिदधीत; न तु जातिप्रयोगानुकारिदुरुत्तरालापचापलेन षट्पक्षी प्रवर्तयेत्। तस्यां हि प्रस्तुतायां उभयोरपि वादिप्रतिवादिनोरसिद्धिः असद्वाचित्वात्। कथं पुनः षट्पक्षी प्रवतंत इति-तत्पथं दर्शयितु. माह
प्रतिषेधे हि समानो दोषः ॥ ५.१.४ ० ॥ स्थापनाहेतुवादिना प्रथमपक्षस्थेन स्थापनाहेतुः प्रयुक्तः, 'अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात्' इति ॥
ततो जातिवादी द्वितीयपक्षस्थः 'प्रयत्नकार्यानेकत्वात्' इति 'प्रयत्ना नन्तरीयकत्वं अभिव्यङग्येऽपि शब्दे भवति' इति हेतोरनैकान्तिकत्वमाह ॥
तदधुना तृतीयपक्षस्थः स्थापनाहेतुवादी यदि यथोपदिष्टमावरणा. नुपलब्धिक्रममनुसृत्य विशेषमुपदर्शयन् अनैकान्तिकतामुद्धरति, ततस्ताव'. त्येव पर्यवस्यति कथा-इति चतुर्थादिपक्षावसरविरहात् नावतरत्येव षट्पक्षी॥
यदि तु तं क्रममपहायैव तृतीयपक्षस्थोऽसौ वदति-हेतोश्चेदनकान्ति कत्वमुद्भावयसि, अनैकान्तिकत्वादसाधकः स्यादिति-नन्वयं तावकः प्रतिषेधोऽप्यनैकान्तिकः-किंचित्प्रतिषेधति, किंचिन्नेति-हेतोस्साधकत्वं प्रतिषेधति, न स्वरूपमिति । अत एवेत्थं प्रतिषेधस्यानकान्तिकत्वात् सोऽपि हि नाभिव्यक्तिपक्षमेव साधयेत्, उत्पत्तिपक्षेऽपि प्रयत्नसाफल्योपपत्तः । उभयत्रापि च विशेषहेतोरनपदेशात् । एवमनैकान्तिकत्वमभिहितवति*
- * स्वपक्षे अनैकान्तिकस्वमनुद्धरन्, परपक्षे अनैकान्तिकत्वमापादयति चेदित्यर्थः ॥
43