Nyayakumudchandra Part 2

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 454

लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [6. प्रवचनपरि० 'सङ्घातो वाक्यम्' इत्यत्रापि वर्णानाम् , पदानां वा सङ्घातो वाक्यं स्यात् ? प्रथमपक्षे पदाय दत्तो जलाञ्जलिः / द्वितीयपक्षे तु देशकृतः, कालकृतो वा पदानां सङ्घातः स्यात् ? तत्राद्यः पक्षोऽयुक्तः; क्रमोत्पन्नप्रध्वंसिनां तेषामेकस्मिन् देशे सकृदवस्थित्यभावतो देश कृतसंघा[ता]संभवात् / द्वितीयपक्षे तु पदेभ्योऽसौ भिन्नः, अभिन्नो वा ? न तावद्भिन्नोऽ5 नंशः; तथाविधस्यास्याप्रतीतेः, वर्णान्तरवत् सङ्घातविरोधाच्च / अथ तेभ्योऽभिन्नोऽसौ; किं सर्वथा, कथञ्चिद्वा ? यदि सर्वथा; कथमसौ सङ्घातः सङ्घातिस्वरूपवत् ? अन्यथा प्रतिपदं सङ्घातप्रसङ्गः / न चैकं पदं सङ्घातो नाम अतिप्रसङ्गात् / अथ कथञ्चित् ; तदा जैनमतप्रसङ्गः, परस्परापेक्षाऽनाकाङ्क्षपदसमूहरूपतामापन्नवर्णानां कालप्रत्यासत्तिरूप सङ्घातस्य कथञ्चिद्वर्णेभ्यो भिन्नस्य जैनोक्तवाक्यलक्षणानतिक्रमात् / साकाङ्क्षाऽन्योन्यान10 पेक्षाणां तु तेषां वाक्यत्वे प्राक्प्रतिपादितदोषांनुषङ्गः।। एतेन 'जातिः सङ्घातवर्तिनी वाक्यम्' इत्यपि नोत्सृष्टम् ; निराकाङ्क्षाऽन्योन्या (1) संघातस्य स्वरूपम्-"केवलेन पदेनार्थो यावानेवाभिधीयते / वाक्यस्थं तावतोऽर्थस्य तदाहुरभिधायकम् // सम्बन्धे सति यत्त्वन्यदाधिक्यमुपजायते / वाक्यार्थमेव तं प्राहुरने कपदसंश्रयम् / / केवलं पदं यस्यैवार्थस्य वाचकम् वाक्यस्थमपि तमेवाभिदधाति / ततः समुदये पदानां परस्परान्वये पदार्थवशाद् यदाधिक्यं संसर्गः स वाक्यार्थः। उक्तञ्च-यदत्राधिक्यं वाक्यार्थः स इति / अनेकपदसंश्रयमित्यनेन संघातो वाक्यमिति दर्शितम् ।"-वाक्यप० टी० 2142 / "यथा सावयवा वर्णा विना वाच्येन केनचित्। अर्थवन्तः समुदिताः वाक्यमप्येवमिष्यते ॥"-वाक्यप० 2155 / (2) तुलना"संघातो वाक्यमित्यत्रापि परस्परापेक्षाणां पदानामनपेक्षाणां वा ? प्रथमपक्षे निराकाङ्क्षत्वे अस्मत्पक्षसिद्धि: साकाङ्क्षत्वे वाक्यत्वविरोधः / द्वितीयविकल्पे अतिप्रसङ्गः।"-अष्टसह० पृ० 285 / स्या० र० पृ० 644 / (3) "देशकृतः कालकृतो वा वर्णानां संघातः स्यात् ।"-प्रमेयक० पृ० 459 / (4) पदानाम् / (5) "न वर्णेभ्यो भिन्न: संघातोऽनंशः प्रतीतिमार्गावतारी संघातत्वविरोधाद् वर्णान्तरवत् / नापि ततोऽनर्थान्तरमेव संघातः; प्रतिवर्णसंघातप्रसङ्गात् / न चैको वर्णः संघातो भवेत् -तत्त्वार्थश्लो० पृ० 426 / प्रमेयक पृ० 459 / (6) पदानाम् / (7) पदान्तरसाकाङ क्षत्वे वाक्यापरिसमाप्तिः, अन्योऽन्यानपेक्षत्वे तु पदत्वमेव स्यान्न वाक्यत्वमिति / (8) “अथ जातिः संघातवर्तिनीत्युद्दिष्टस्य जातिस्फोटस्यापि दृष्टान्तप्रदर्शनद्वारेण स्फुटीकरणायाह-यथा (क्षेपविशेषेऽपि कर्मभेदो न गृह्यते / आवृत्तौ व्यज्यते जातिः कर्मभिर्धमणादिभिः // वर्णवाक्यपदेष्वेवं तुल्योपव्यञ्जना श्रुतिः / अत्यन्तभेदे तत्त्वस्य सरूपेव प्रतीयते // इह भ्रमणलक्षणा कर्मजातिर्यथा विशिष्टप्रयत्नजनितेन क्षेपविशेषेणाभिव्यक्ता प्रत्येकपरिसमाप्तत्वात् / न च पावस्थेन सा विज्ञायते। भ्रमणानामावृत्तौ तु भ्रमणं भ्रमणं प्रति प्रतिपत्रा सा गृह्यते / एवं वर्णपदवाक्येषु श्रुतिरभिव्यञ्जको ध्वनिरत्यन्तभेदे तत्त्वस्य वर्णपदवाक्यस्फोटलक्षणस्य साऽभिव्यञ्जिका सरूपेव प्रतीयते, परमार्थतो भिन्नापि सती / कीदृशी? तुल्योपव्यञ्जनेति। तुल्यः सदृश उपव्यञ्जनः स्थानकरणाभिघातलक्षणो यस्याः सा तथेति / तेन भिन्नप्रयत्नोदीरितध्यन्यभिव्यक्तोऽयं जातिस्फोटो विलक्षण एवेति बोद्धव्यम् / युक्तञ्चतत् / यया निरंशस्यास्य स्फोटस्य पूर्वापरभाव उपाधिकृतो न स्वतो नित्यत्वादिति।"-वाक्यप०, टी० 2 / 20, 21 / (9) तुलना-"निराकाङ्क्षपरस्परापेक्षपदसंघातवर्तिन्याः सदशपरिणामलक्षणाया जातेर्वाक्यत्वघटनात् ।"-अष्टसह० पृ० 285 / प्रमेयक० पृ० 460 / 1-कृतक्रमासंभ-आ०, ब०। 2-धस्याप्रती-आ० / 3 कथञ्चिद्धर्मेभ्यो ब०।