Nyayakumudchandra Part 2

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 545

प्रवचनप्र० का 0 76 ] मुक्तिस्वरूपविचारः 831 ननु परमप्रकर्षप्राप्तसुखस्वभावतैव आत्मनो मोक्षः न तु ज्ञानादिस्वभावता, आनन्दरूपो मोक्ष तत्र प्रमाणाभावात् / सुखस्वभावतायां तु तत्सद्भावादसौ युक्ता / इति वेदान्तिनां तथाहि-आत्मा सुखस्वभावः, अत्यन्तप्रियबुद्धिविषयत्वात् , अनन्य पूर्वपदः परतयोपादीयमानत्वाच्च, यद् यदेवंविधं तैत्तत्सुखस्वभावम् यथा वैषयिकं सुखम् , तथा चात्मा, तस्मात्सुखस्वभाव इति / तथा, आत्मा सुखस्वभावः, 5 वस्तुत्वे सति मुख्यप्रेयोबुद्धिविषयत्वात्, निरुपचरितप्रेयःशब्दवाच्यत्वाद्वा, रागिणां वैषयिकसुखवदिति / इष्टार्थो मुमुक्षुप्रयत्नः, प्रेक्षापूर्वकारिप्रयत्नत्वात् , कृष्यादिप्रयत्नवत् इति / परमातिशयप्राप्तता च तत्सुखस्य अतोऽनुमानात्प्रसिद्धा-सुखतारतम्यं कचिद् विश्राम्यति, तारतम्यशब्दवाच्यत्वात् , परिमाणतारतम्यवदिति / तथा आगमोऽपि आत्मनो मोक्षे तत्स्वभावतायां प्रमाणम् 10 "श्रीनन्दं ब्रह्मणो रूपं तच्च मोक्षेऽभिव्यज्यते / " [ ] 'यदा दृष्ट्वा परं ब्रह्म सर्व त्यजति बन्धनम् / / / तदा तन्नित्यमानन्दं मुक्तः स्वात्मनि विन्दति // ' [ ] इति श्रुतिसद्भावात् / ननु नित्यानन्दस्य आत्मनि सर्वदा सद्भावाम्युपगमे संसारदशायामप्युपलम्भप्रस- 15 ___ (1) “एष एव ह्यानन्दयति" "आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेति कदाचन"-तैत्ति० 2 / 74,9 / "आनन्दो ब्रोति व्यजानात्"-तैत्ति०३७। "विज्ञानमानन्दं ब्रह्म"-बहदा० 3 / 9 / 28 / 'आनन्दमयो'ऽभ्यासात्"-ब्रह्मसू० 1 / 1 / 12 / “तस्मादानन्दमयः पर एवात्मा"-शा० भा० / "ब्रह्मण्यानन्दशब्दोऽयं प्रयुक्तः सुखवाचकः / संवेद्ये च सुखे लोके आनन्दाख्या प्रयुज्यते ॥"-बृहदा० वा० 3 / 9 / 166 / विव० प्र० 10216 / "इत्यनवच्छिन्नानन्दप्राप्तिरेव स्वतः पुरुषार्थ इत्याहुः ।"-सिद्धान्तले० पृ० 509 / (2) "तदेतत्प्रेयः पुत्रात्प्रेयः अन्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतरं यदयमात्मा' 'आत्मानमेव प्रियमुपासीत ॥"बृहदा० 11418 / 'आत्मनः सुखरूपत्वात् आनन्दत्वं स्वलक्षणम् / परप्रेमास्पदत्वेन सुखरूपत्वमात्मनः // सूखहेतूष सर्वेषां प्रीतिः सावधिरीक्ष्यते / कदापि नावधि: प्रीतेः स्वात्मनि प्राणिनां क्वचित् / / आत्माऽतः . परमप्रेमास्पदः सर्वशरीरिणाम् / यस्य शेषतया सर्वमुपादेयत्वमृच्छति // एष एव प्रियतमः पुत्रादपि धनादपि / अन्यस्मादपि सर्वस्मादात्मायं परमान्तरः ॥"-सर्ववेदान्तसि० श्लो० 623-27 / “आत्मा सुखाभिन्नः सुखलक्षणवत्त्वाद् बैषयिकसुखवत् आत्मा सुखम् अनौपाधिकप्रेमगोचरत्वात्"-संक्षेपशा० टी० पृ० 30-31 / “परमप्रेमास्पदत्वानुपपत्तिरप्यात्मनः सुखरूपत्वे प्रमाणम् ।"-चित्सु० पृ० 358 / सिद्धान्तवि० पृ० 445 / (3) वित्तस्त्रीपुत्रादयो हि आत्मार्थमुपादीयन्ते, परञ्चात्मन उपादानं तु नान्यार्थम्, स्वयमात्मा आत्मार्थमेवोपादीयते इत्यर्थः। (4) "प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च यच्च यावच्च चेष्टितम् / आत्मार्थमेव नान्यार्थं नातः प्रियतमं परः ।"-सर्ववेदान्तसि० श्लो० 630 / (5) सुखस्वभावतायाम् / (6) 'मोक्षेऽभिपद्यते'-प्रश० व्यो० पृ० 20 ख०। "आनन्दं ब्रह्मणो रूपं तच्च मोक्षे प्रतिष्ठितम् ।"-वेदान्तसि० पृ० 151 / तुलना-"नित्यं सुखमात्मनो महत्त्ववन्मोक्षेऽभिव्यज्यते / " -न्यायभा० 111122 / न्यायमं० पृ० 509 / प्रकृतपाठः-सन्मति० टी० पृ० 151 / षडद० बृह. श्लो० 52 / (7) उद्धृतोऽयम्-षड्द० बृह० श्लो० 52 / 1 तत्सुख-श्र०। 2-शब्दवाचित्वाद्वा आ० ।-मानात्सिद्धा श्र० /