Nyayakumudchandra Part 2

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 575

प्रवचनप्र० का० 76 ] केवलिकवलाहारविचारः 861 यत्र हि अनन्तसुखं न तत्र दुःखलेशोऽप्यस्ति यथा सिद्धेषु, अनन्तसुखश्च अर्हति इति / ननु सकलबाधानिवृत्त्यात्मकं यंदनन्तं सुखं तत्राभिप्रेतं तदसिद्धम् , क्षुद्वाधाभ्युपगमात्, सकलकर्मविप्रमुक्तानां सिद्धानामेव हि तथाविधं तदस्ति नाऽर्हताम् तत्र वेदनीयोदयसंभवादिति; तदसत्; तदुदयस्य तत्र तद्बाधाहेतुत्वाभावप्रतिपादनात् / किश्च, अर्हति अनन्तं सुखं सर्वप्रदेशव्यापि अव्याहतमास्ते अप्रादेशिकत्वात्तस्य, / सुखदुःखयोरेकत्रैकदा विरोधतोऽसंभवाच्च, तत्कथं क्षुद्दुःखलेशोऽपि तत्र संभाव्यः ? अन्यथा अस्मदादिसुखवत् प्रादेशिकमेव तत्सुखं स्यात् / अतः तथाविधं सुखं भगवति सन्निधीयमानं स्वविरुद्धं दुःखं निवर्त्तयति यथा अग्निः शीतम् / तन्निवृत्तौ च तद्व्याप्यायाः क्षुधो निवृत्तिः, व्यापकनिवृत्तौ व्याप्यस्यावश्यं निवृत्तेः वृक्षनिवृत्तौ शिंशपावत् / प्रयोगः-यत्रै यद्विरोधि बलवदस्ति न तत्र अभ्युदितकारणमपि तद् भवति यथा अत्यु- 10 ष्णप्रदेशे शीतम्, अस्ति च क्षुदुःखविरोधि बलवत् केवलिनि अनन्तसुखमिति / तथा, यत्कार्यविरोध्यनिवर्त्य यत्रास्ति तत्र तदविकलमपि स्वकार्य न करोति यथा श्लेष्मादिविरुद्धाऽनिवर्त्य-पित्तविकाराक्रान्ते पुरुषे न दध्यादि इलेष्मादि करोति, वेद्यफलविरुद्धाऽनिवर्त्यसुखश्च भगवति इति / ततो निराकृतमेतत्-'नहि बालादौ ज्ञानाद्यपचये क्षुदुपचयः' इत्यादि; अनन्तसुखसहभाविनामेव ज्ञानादीनां क्षुद्विरोधित्वव्यवस्थितेः। 15 ___ यदप्युक्तम्-'नहि केवलिज्ञानादयः क्षुधं विरुन्धन्ति इत्यर्वाग्दृशा प्रतिपत्तुं शक्यमतीन्द्रियत्वात्तेषाम्' इत्यादि; तदप्युक्तिमात्रम् ; अतीन्द्रियत्वात्तेषां तद्विरोधित्वाऽप्रतिपत्तौ सर्वार्थसाक्षात्कारित्वादेरपि अप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् / यथैव हि तेषामतीन्द्रियत्वात् 'एतत्सन्निधौ क्षुन्न भवति' इत्यर्वाग्दृशा प्रत्येतुं न शक्यते तथा 'एते सर्वसाक्षात्कारिणः' इत्यपि / अथ अनुमानात्तेषां तत्साक्षात्कारित्वं प्रतीयते; तद्विरोधित्वेन किमपराद्धं येन 20 एषामनुमानात् तन्न प्रतीयेत ? प्रतिपादितञ्च टुंद्विरोधित्वानुमानं प्राक् इत्यलमतिप्रसङ्गेन / सर्वज्ञत्वाच्च भगवतः क्षुदभावः, क्षुदभ्युपगमे हि तद्बाधया सर्वज्ञता हीयेत निःशक्तिकत्वञ्च स्यात् / अस्मदादौ हि क्षुत्प्रभवपीडाक्रान्ते ज्ञानादेरभावः सुप्रतीतः 'क्षुत्पीडितोऽहं न किञ्चिज्जानामि,न किञ्चित्पश्यामि, उत्थातुमपि न शक्नोमि' इति प्रतीतेः। यदप्युक्तम्-'ज्ञानावरणादिकर्मोदयनिबन्धनः तत्क्षयः' इत्यादि; तदप्यसाम्प्रतम् ; 25 (1) वेदनीयोदयस्य / (2) सर्वप्रदेशव्यापि अनन्तसुखम् / (3) नास्ति केवलिनि क्षुदुःखं तबलवद्विरोध्यनन्तसुखसद्भावात् / “यत्र यद्विरोधि” :-प्रमेयक० पृ० 305 / (4) केवलिनि वेदनीयं स्वकार्य क्षददुःखं न करोति तत्कार्यविरोध्यनिवर्त्य-अनन्तसुखसद्भावात् / (5) 10852 पं० 20 / (6) पृ० 853 पं० 2 / (7) केवलज्ञानादीनाम् / (8) क्षुद्विरोधित्वम् / (9) पृ० 854 पं०४।। 1 सिद्धेऽनन्त-श्र०। 2 यदत्यन्तं सुखं श्र०, यद्यनन्तं आ०। 3-गमात्कर्मवि-ब०। 4-शिकमिव आ०। 5 तथाविधसुखं ब०। 6 यथा आ०, ब०। 7 प्रतीयते ब०। 8 क्षुदविरो-आ०, क्षुद्वित्त्वानुमा-ब०।