Nyayakumudchandra Part 2

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 546

832 लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [7. निक्षेपपरि० ङ्गात् मुक्तेतरावस्थयोरविशेषप्रसङ्गः इति च न वाच्यम् ; नित्यानन्दस्य नित्यात्मनि सदा सद्भावेपि संसारदशायामावृतत्वेन अनभिव्यक्तितोऽनुपलम्भसंभवाऽविरोधात्, योगाभ्यासादावरणप्रक्षये मोक्षावस्थायां तदभिव्यक्तरुपलम्भः इति // छ // अत्र प्रतिविधीयते / यत्तावदुक्तम्-'आत्मा सुखस्वभावः' इत्यादि; तत्र किमिदं मोक्षावस्थायां कथ- सुखस्वभावत्वं नाम-सुखत्वजातिसम्बन्धित्वम् , सुखाधिकरणत्वं वा ? श्चिन्नित्यज्ञानादि- न तावत् सुखत्वजातिसम्बन्धित्वम् ; गुणे एव अस्य सद्भावात् / नहि प्रसाधनम्- एका काचिजातिः द्रव्यगुणयोः आत्मसुखयोः साधारणा उपलभ्यते / नापि सुखाधिकरणत्वम् ; नित्याऽनित्यविकल्पाऽनतिक्रमात्-यस्य हि सुखस्य अधिकर णमात्मा तत्सुखं किं नित्यम् , अनित्यं वा ? न तावदनित्यम् ; आत्मनोऽपि तेत्स्वभा10 वतयाऽनित्यत्वप्रसङ्गात् / न खलु स्वभावाभावे तद्वतोऽवस्थानं युक्तम् अतिप्रसङ्गात् / अथ नित्यम् ; किं कथञ्चित् ; सर्वथा वा ? यदि कथञ्चित् ; जैनमतसिद्धिः, द्रव्यतो नित्यस्य पर्यायतश्च अनित्यस्य कथञ्चिदाविर्भावतिरोभाववतः सुखपर्यायस्य आत्मनि ज्ञानादिपर्यायवत् स्याद्वादिभिरभ्युपगमात् / / ननु मुक्तौ सुखादिपर्यायस्य अपरापरस्य आविर्भावाभ्युपगमे तत्कारणं वक्तव्यम् , 15 अकारणकस्य तत्पर्यायस्य आविर्भावानुपपत्तेः इति च न चेतसि निधेयम् ; आत्मन एव तत्प्रतिबन्धकापायोपेतस्य तत्र तत्कारणत्वेन प्राक् प्ररूपितत्वात् / सौख्यादिप्रतिबन्धकमोहादिकर्मापायोपेतो हि आत्मैव मोक्षावस्थायां तथाभूतसुखज्ञानादिकारणम् घटाद्यावरणापायोपेतप्रदीपक्षणवत् स्वपरप्रकाशकाऽपरप्रदीपक्षणोत्पत्तौ / , किमपेक्षोऽसौ तदा तेजनयतीति चेत् ? 'तत्प्रतिबन्धकापायापेक्ष एव' इति ब्रूमः / तथाभूतस्यास्य 20 तदुत्पादनस्वभावतया तैदाऽन्यापेक्षाऽनुपपत्तेः, यद् यदा यदुत्पादनस्वभावं न तत्तदा तदुत्पादने अन्यापेक्षम् यथा अन्त्यावस्थायाम् अन्त्या कारणसामग्री स्वकार्योत्पादने, तदुत्पादनस्वभावश्च मोक्षावस्थायाम् अतीन्द्रियसुखाद्युत्पत्तौ प्रतिबन्धकापायोपेत आत्मा (1) "तस्मादनतिशयानन्दस्वभावस्यात्मनोऽविद्यातिरोधानमेव बन्धः, विद्यानिमित्तस्तदस्तमयो मोक्ष इति सिद्धम ।"-चित्सु० 10 361 / “प्रत्यगेव परांनन्दस्तिरोभूतः स्वमोहतः / स्वकण्ठचामीकरवत् प्राप्तप्राप्यः स्वविद्यया ॥"-वे० सि० सू० 4 / 10 / "यद्यपि संसारदशायामविद्यावतस्वरूपत्वादात्मा परमानन्दरूपतया न प्रथते तथापि तत्त्वविद्ययाऽविद्यानिवृत्तौ स्वप्रकाशतया स्वयमेव परमानन्दस्वरूपतया प्रकाशते"-सिद्धान्तबि० पृ० 450 / (2) पृ० 831 पं० 5 / (3) "तत्र यदि सुखस्वभावत्वं सुखत्वजातिसम्बन्धित्वम् ; तन्न आत्मनि सभाव्यते गणे एवास्योपलम्भात् / न ह्येकाहङ्कारादिवदपरा जातिः द्रव्यगुणयोः साधारणोपलब्धेति / अथ सुखाधिकरणत्वम् ; तन्नास्ति; नित्यानित्यविकल्पानुपपत्तेः ।"-प्रश० व्यो० पृ० 20 ग०। (4) सुखत्वजातिसम्बन्धित्वस्य / (5) अनित्यसुखस्वभावतया। (6) मोक्षे / (7) सुखादिपर्यायाविर्भाक्कारणत्वेन / (8) मोक्षावस्थायाम् / (9) सुखम् / (10) आत्मनः / / 1 सदास्यभावेऽपि आ० / एतदन्तर्गतः पाठो नास्ति आ०, श्र०। 2 स्याद्वा दिभिः ब० / 8 तथान्या-श्र०। 4-वं तत्तदा तदुत्पादनेऽन्यापेक्षम् आ०।