Nyayakumudchandra Part 2

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 540

826 लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [7. निक्षेपपरि० प्रागेव असत्त्वप्रतिपादनतस्तत्सन्तानस्य धर्मिणोऽसिद्धेः / तथा तेषी भवता अस्वसंविदितत्वोपगमात् , ज्ञानान्तरवेद्यत्वे च अनवस्थादिदोषानुषङ्गात् , अज्ञातानाञ्च सत्त्वाऽसंभवादितोऽप्याश्रयासिद्धत्वम् / आत्मनः सर्वथाऽभिन्नानां तु तेषां तत्साधने तद्वत्तस्याप्यत्यन्तोच्छेदप्रसङ्गात् कस्यासौ मोक्षः स्यात् ? कथञ्चित्तदभेदस्तु परैर्नाभ्युपगम्यते अपसिद्धान्तप्रसङ्गात् / तथापि तदभ्युपगमे सर्वथा तदुच्छेदासिद्धिः कथश्चित्तदनुच्छेदस्याप्यवं प्रसिद्धेः / सन्तानत्वञ्च साधनं सामान्यरूपम्, विशेषरूपं वा ? यदि सामान्यरूपम् ; तदा स्वरूपासिद्धो हेतुः; व्यक्तिभ्यः सर्वथा भिन्नस्यास्य सामान्यपरीक्षायां प्रतिक्षिप्त त्वात् / अस्तु वा तद्रूपं तत् ; तथापि परसामान्यरूपम् , अपरसामान्यरूपं वा स्यात् ? 10 प्रथमपक्षे गगनादिनाऽनेकान्तः, अत्यन्तोच्छेदाभावेऽपि अत्र सत्तापरपर्यायस्य सन्तान त्वहेतोः सद्भावात् / अथ अपरसामान्यरूपम् , विशेषगुणाश्रिता हि जातिः सन्तानत्वम् ; तर्हि द्रव्यविशेषे प्रदीपे तस्यासंभवात् साधनविकलो दृष्टान्तः / __ अथ विशेषरूपम् ; तत्रापि उपादानोपादेयभूतबुद्ध्यादिक्षणलक्षणविशेषरूपम् , पूर्वापरसमानजातीयक्षणप्रवाहमात्ररूपं वा ? प्रथमपक्षे सन्तानत्वस्य असाधारणाऽनैका15 न्तिकत्वम् , तल्लक्षणस्यास्य अन्यत्र क्वचिदप्यप्रवृत्तेः / अभ्युपर्गमविरोधश्च, बुद्ध्यादि क्षणानाम् उपादानोपादेयभावस्य यौगैरनभ्युपगमात् , अन्यथा तत्सन्तानस्य अत्यन्तोच्छेदो न स्यात् मुक्तावस्थायामपि पूर्वपूर्वबुद्ध्याद्युपादानक्षणाद् उत्तरोत्तरोपादेयबुद्ध्यादिक्षणोत्पत्तिप्रसङ्गात् / द्वितीयपक्षे तु पीकजपरमाणुरूपादिना अनेकान्तः; तथाविध (1) बुद्धयादिगुणानाम् / तुलना-“तथा बुद्धयादीनां विशेषगुणानां परेण स्वसंविदितत्वेनानभ्यपगमात ज्ञानान्तरग्राह्यत्वे वाऽनवस्थादिदोषप्रसक्तेरवेद्यत्वमित्यज्ञातस्य सत्त्वासिद्धेः पुनरप्याश्रयासिद्धः सन्तानत्वादिति हेतुः ।"-सन्मति० टी० पृ० 156 / प्रमेयक० पृ० 317 / (2) वैशेषिकेण / (3) विशेषगुणवदात्मनोपि / (4) कथञ्चिद्भेदप्रकारेण / (5) "सन्तानत्वं हेतुत्वेनोपादीयमानं यदि सामा यमभिप्रेतं तदा बुद्धयादिविशेषगुणेष प्रदीपे च तेजोद्रव्ये सत्तासामान्यव्यतिरेकेण अपरसामान्यस्यासंभवात् स्वरूपासिद्धः। सत्तासामान्यरूपत्वे वा सन्तानत्वस्य सत्सदिति प्रत्ययहेतुत्वमेव न पुनः सन्तानप्रत्ययहेतुत्वम्"-सन्मति० टी० पृ० 156 / प्रमेयक० पृ० 3171 (6) पृ०२८७। (7) तुलना"किमुपादानोपादेयभावप्रबन्धेन प्रवर्तमानत्वम, कार्यकारणभावप्रबन्धेन प्रवृत्तिः, अपरापरपदार्थोत्पत्तिमात्रं वा ?"-रत्नाकराव० 757 / प्रमेयक० पृ० 317 / "ननु किमिदं सन्तानत्वम्-स्वतन्त्रम, अपरापरपदार्थोत्पत्तिमात्रं वा, एकाश्रयापरापरोत्पत्तिर्वा ?"-स्या० म०प०८३ / "कि कार्यकारणभावेन प्रवृत्तिः, एकाधारापरोत्पत्तिर्वा ?"-न्यायसारटी० पृ० 287 / (8) “सर्वसपक्षविपक्षव्यावत्तिरसाधारणः ।"-तर्कसं० अनु० / “नन्वेवं तस्य तथाभूतस्यान्यत्राननुवृत्तेरसाधारणानकान्तिकत्वम अभ्युपगमविरोधश्च ।"-सन्मति० टी० 10 157 / प्रमेयक० पू० 318 / (9) सपक्षे। (10) तुलना-"पार्थिवपरमाणुरूपादिसन्तानेन व्यभिचारात् ।"-प्रश० कन्द० पृ० 4 / “अनैकान्तिकश्च 1 अशुभानाञ्च ब०। 2 तत्तद्रूपं तथापि ब०। 3 अत्र सत्ताभावेप्यत्र सत्तापर-आ० / 4-णस्यान्यत्र श्र० / 6-गमधर्मविरो-श्र० / 6 उत्तरोपादेयबु-श्र० /