Book Title: Nyayakumudchandra Part 2
Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
View full book text
________________ 818 लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [7. निक्षेपपरि० न क्रियते; कथं तत् 'तस्य' इति व्यपदिश्येत ? मुक्तात्मनोऽपि तद्व्यपदेशप्रसङ्गात् / अथ क्रियते; किं ततो भिन्नः, अभिन्नो वा ? यदि अभिन्नः; तदा तत्करणे पुंसोऽपि कार्यत्वानुषङ्गात् नित्यत्वक्षतिः / अथ भिन्नः; तदा पुंसो न किश्चित्कृतं स्यात् , तस्येतिव्यपदेशश्च न प्राप्नोति तेन तस्याऽसम्बन्धात्, तेनाप्युपकारान्तरकरणे अनवस्था / ततः प्रधानस्य स्वरूपेण असत्त्वात्, सतोऽपि वा कर्मपरिणामानुपपत्तेः, द्रव्यरूपस्य कर्मणः पुद्गलपरिणामत्वं भावरूपस्य तु आत्मपरिणामत्वमभ्युपगन्तव्यम् / पुद्गलात्मनोः सद्भावस्य विचित्रपरिणामाधारत्वस्य च प्राक् प्रसाधितत्वात् / न च कर्मणोऽनित्यत्वादात्मनस्तत्परिणामोपगमे अनित्यत्वापत्तिर्दोषाय; कथञ्चित्तदनित्यत्वस्येष्ठत्वात् / सकलभावानां कथञ्चिन्नित्यानित्यात्मकतया अनेकान्तसिद्धौ प्रसाधितत्वात् / प्रधान10 स्यापि च तत्परिणामोपगमे अनित्यत्वापत्तिः समाना / यदप्युक्तम्-'साक्षित्वं तावत् आत्मनो गुणप्रवृत्तेरधिष्ठातृत्वम्' इत्यादि; तदपि मनोरथमात्रम् ; सत्त्वरजस्तमोलक्षणगुणानां प्रवृत्तेः प्रकृतिपरीक्षायां प्रतिक्षिप्तत्वात् , सर्वथा नित्यव्यापित्वादिस्वभावस्य चात्मनः स्वदेहप्रमितौ प्रतिव्यूढत्वात् , अतः किं कस्य अधिष्ठातृ स्यात् ? यदपि 'अकर्तृभावोऽपि अप्रसवधर्मित्वात्' इत्याद्युक्तम् ; तदप्यविचारितरमणीयम् ; सर्वथाऽकार्यकारणभूतत्वाभ्युपगमे पुंसोऽवस्तुत्वापत्तिप्रसङ्गात् / प्रयोगः-भवत्कल्पितः पुरुषो वस्तु न भवति, सर्वथाऽकार्यकारणभूतत्वात् , गगनेन्दीवरवत् / यदपि 'यस्मात् प्रस्पन्दनपरिणामौ प्रसवार्थौ नात्मनि विद्येते तस्मादकर्ता' इत्यभिहितम् ; तदप्यपेशलम् ; स्वदेहप्रमितौ आत्मनः प्रस्पन्दनपरिणामयोः प्रसाधितत्वात् / 20 अकर्त्तत्वे च आत्मनो भोक्तृत्वविरोधः, यदयं भुजिक्रियां कुर्वन् भोक्ता इत्युच्यते यथा गमिक्रियां कुर्वन् गन्ता इति / नहि तथाऽपरिणतं तद्व्यपदेशमर्हति अतिप्रङ्गात् / तथा च कर्तरि हूँचोऽनुत्पत्तेः 'भोक्ता' इत्यात्मनो व्यपदेशो दुर्लभः / ननु भोक्तेति तृचो (1) संसारिणः / (2) शरीरादिना पुंसोऽभिन्नोपकारकरणे / (3) उपकारेण / (4) पुंसः। (5) शरीरादिकृतोपकारेणापि / (6) तत् कर्म परिणामः यस्य / (7) अनित्यकर्मपर्यायात्मकत्वस्वीकारे। (8) 10 813 पं०५ / (9) पृ० 354- / (10) पृ० 266- / (11) 10 814 पं०६। (12) पृ०८१४ पं०६। (13) तुलना-"अत: पुरुषस्य कर्तुत्वे युक्तं वास्तवं भोक्तृत्वम् / अन्यथा हि भोगक्रियामकुर्वतः कथमुदासीनस्य भोक्तृत्वं स्यात्, भोगस्य सुखदुःखवेदनारूपत्वात् , तदाधारता तु भोक्तृत्वम् ।"-प्रश० व्यो० पृ० 523 / भोक्तात्मा चेत्स एवास्तु कर्ता तदविरोधतः / विरोधे तु तयोर्भोक्तुः स्याद् भुजौ कर्तृता कथम् ॥"-आप्तप० का० 81 / "कर्ता आत्मा स्वकर्मफलभोक्तृत्वात् / सांख्यकल्पितः पुरुषो वस्तु न भवति अकर्तृत्वात् खपुष्पवत् / किंच, आत्मा भोक्ता अङ्गीक्रियते, स च भुजक्रियां करोति न वा ? यदि करोति तदाऽपराभिः क्रियाभिः किमपराद्धम् ? अथ भुजिक्रियामपि न करोति; तर्हि कथं भोक्तेति नित्यम् ।"-षड्द० बृह० श्लो० 49 / (14) तृच्प्रत्ययस्य। 1 यदर्थ भुजि-आ०।

Page Navigation
1 ... 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634