________________
હવન
daxstosowstond ootustandowed
“来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来来,
પૂર્વવૃત્તિના પણ પૂર્વવૃત્તિ હોય છે તે કુલાલપિતા ઘટનો તો સુતરાં પૂર્વવૃત્તિ હોય જ.
પ્રશ્ન : કુલાલ-પિતા પોતે જ કુલાલરૂપ થઈને ઘટ બનાવે તો શું તે ઘટ પ્રત્યે કુલાલપિતા કુલાલત્વેન રૂપેણ અન્યથાસિદ્ધ કહેવાય ?
ઉત્તર : કુલાલત્વેન રૂપેણ કુલાલ-પિતા ઘટનું કારણ બને છે, અર્થાત્ તે ઘટ પ્રત્યે | અન્યથાસિદ્ધ ન બને તેમાં અમને ઈષ્ટાપત્તિ જ છે, કેમકે કુલાલમાત્ર ઘટના જનક છે.
આ ચોથી અન્યથાસિદ્ધિને બીજા શબ્દોમાં કહેવી હોય તો “કાર્યના કારણનું કારણ | | તે ચોથી અન્યથાસિદ્ધિ' એમ પણ કહી શકાય.
(૫) પાંચમી અન્યથાસિદ્ધિ : મવશવનૃપ્તનિયતિપૂર્વવર્તિનો મિત્ર ! જે | અવશ્યલૂપ્ત હોય અને કાર્ય પ્રત્યે નિયતપૂર્વવર્તિ હોય તેનાથી ભિન્ન બધા ય પાંચમી | અન્યથાસિદ્ધિમાં ગણાય. અવશ્યકલુપ્ત એટલે જેના વિના ચાલી જ ન શકે તેવા દંડાદિ. અથવા અવશ્યકલુપ્ત એટલે લઘુ. ત્રણ પ્રકારના ગુરુ હોય છે તેમાં ગમે તે પ્રકારનો | અલઘુ-ગુરુ હોય તે અવશ્યકલુપ્ત ન કહેવાય, અર્થાત્ જે ત્રણ પ્રકારમાંના ગુરૂમાંથી | એકેયમાં આવી જાય તે લઘુ ન કહેવાય, અર્થાત્ અવશ્યલૂપ્તથી ભિન્ન કહેવાય. દંડત્વ, દંડરૂપ, આકાશ, કુલાલ-પિતા આ ચારેય ત્રણેય પ્રકારના લઘુમાં ક્યાંય સમાવેશ પામતા | નથી માટે તે ચારેય અવશ્યકલુપ્ત(લઘુ)થી ભિન્ન છે. એટલે ચારેય અન્યથાસિદ્ધ પાંચમામાં સમાઈ જાય છે, અર્થાત્ ચારેય અન્યથાસિદ્ધનું જે ફળ છે તે પાંચમા અન્યથાસિદ્ધથી ચરિતાર્થ થઈ જાય છે. માટે જ મુક્તાવલીકારે પાંચમા અન્યથાસિદ્ધને | આવશ્યક અન્યથાસિદ્ધ કહેલ છે. દંડત્વાદિ ઘટની નિયતપૂર્વવૃત્તિ હોવા છતાં અવશ્યલૂપ્ત-લઘુ નથી માટે અવશ્યલૂપ્ત નિયતપૂર્વવૃત્તિથી ભિન્ન છે.
ટિપ્પણ : હવે ત્રણેય પ્રકારના લાઘવ વિચારીએ : (૧) શરીરકૃત લાઘવ, (ર) | ઉપસ્થિતિકૃત લાઘવ અને (૩) સંબંધકૃત લાઘવ.
(૧) શરીરકૃત લાઘવ : પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ કાર્ય પ્રત્યે મહત્ત્વ=મહત્પરિમાણ કારણ છે. | હવે કોઈ કહે કે અનેકદ્રવ્યત્વ કારણ છે તો શું સમજવું? મહત્ત્વનું શરીર લઘુ છે, જયારે | અનેક-દ્રવ્યત્વનું શરીર ગુરુ છે. માટે લઘુથી ગુરુ અન્યથાસિદ્ધ થઈ જાય, અર્થાત પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે મહત્ત્વ જ કારણ બને. અનેકદ્રવ્યત્વ અન્યથાસિદ્ધ થાય, કેમકે તેમાં શરીરકૃત લાઘવ, નથી પણ ગૌરવ છે.
વળી જો અને કદ્રવ્યત્વને જ કારણ માનીએ (પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે) અને મહત્ત્વને અન્યથાસિદ્ધ માનીએ (આવી વિપરીત કલ્પના કરીએ) તો અનેકદ્રવ્યત્વમાં કારણતા રહી
SET
ન્યાયસિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી ભાગ-૧૦ (૮))
