________________
નવતત્ત્વ પ્રકરણ | ગાથા-૧ मध्यमजिज्ञासापरिपूर्तेः, तथापि मोक्षस्योपादेयतयेव हेयतया संसारस्यापि पृथगभिधानं कार्यं स्यादिति चेत्, न, अनागतजन्माद्यभावरूपसंसारहानेः स्वातन्त्र्येणासाध्यतया तद्धेतूच्छेदे पुरुषव्यापाराभ्युपगमेन तद्धत्वोरेवाभिधानात्, संसारहानेर्मोक्षस्वरूप एवानुप्रवेशान्मोक्षोपस्थितौ संसारस्य प्रतिपक्षत्वेनावश्योपस्थितिकतया पृथगभिधानस्यानतिप्रयोजनत्वाच्चेति सम्प्रदायपरिष्कारः ।
वस्तुतः संवरनिर्जरयोर्मोक्षे दण्डचक्रादिन्यायेन हेतुता, न तु तृणारणिमणिन्यायेनेति बोधयितुं द्वयाभिधानम्, बन्धपदेन संसारस्याश्रवस्य च तत्कारणतयाभिधानमित्ययं संसारनिवृत्तिमोक्षप्रवृत्तिप्रगुणः प्रघट्टक इत्यपि युक्तं पश्यामः, न चैवं सम्प्रदायातिक्रमः, अनेकनयसमूहात्मकत्वाद् भगवत्प्रवचनस्येति सूक्ष्ममीक्षणीयम् ।। ।
(अनेकान्त प्रकरणम्-१ पान नं. १० थी १५) तदेवं जीवाजीवादीनि सप्तैव तत्त्वानीति व्यवस्थितम् । यदि चाऽभ्युदयहेतुतया पुण्यस्य तत्प्रतिपक्षतया पापस्यापि च पृथग् निरूपणमावश्यकं, तदाऽभ्युदयनिःश्रेयसहेतुप्रवृत्त्यनुकूलज्ञानविषयतया जीवाजीवादयो नवैव पदार्था निरूपणीया इति परममुनिसिद्धान्तसरणिः ।। (अनेकान्त प्रकरणम्-१, पान नं. ३७-३८)
જેમ નવતત્ત્વમાંથી પુણ્ય-પાપનો બંધમાં અંતર્ભાવ કરીને સાત તત્ત્વો કહ્યાં, તેમ જીવ-અજીવમાં અન્ય તત્ત્વોનો અંતર્ભાવ કરવો ઉચિત નથી. તે આ રીતે –
વિભાગવાક્યની મર્યાદા છે કે જેનો વિભાગ કરવામાં આવે તેના સર્વ ભેદોનું કથન કરવું જોઈએ. જેમ કે સંસારી જીવના કેટલા ભેદો છે તે બતાવવા માટે જીવના ભેદોનો વિભાગ કરવો હોય તો એકેન્દ્રિય, બેઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય એમ કહેવામાં આવે તો સંસારી જીવના સર્વ ભેદોનો સંગ્રહ થઈ જાય છે. તેથી તે સમ્યગૂ વિભાગવાક્ય છે; પરંતુ તેના બદલે એમ કહેવામાં આવે કે સંસારી જીવો એકેન્દ્રિય, બેઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય છે, તો સંસારી જીવોના સર્વ ભેદોનો સમાવેશ થાય નહિ, તેથી તે સમ્યમ્ વિભાગવાક્ય નથી. અથવા અન્ય રીતે વિચારીએ તો સંસારી જીવોના ત્રસ અને સ્થાવર એમ બે પ્રકારો છે એમ કહેવામાં આવે તો પણ તે સમ્યગૂ વિભાગવાક્ય બને; કેમ કે તેમાં સંસારી સર્વ જીવોનો સંગ્રહ થાય છે. તેવી જ રીતે મોક્ષને ઉપયોગી તત્ત્વ
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
