________________
નવતત્ત્વ પ્રકરણ | ગાથા-૧
અથવા સંસારનો અર્થ બીજી રીતે વિચારીએ તો સંસાર એટલે ચાર ગતિનું પરિભ્રમણ, અને તેનાં બે કારણો છે : (૧) આશ્રવ અને (૨) બંધ. આ પ્રકારનો સંસાર શબ્દનો બીજો અર્થ કરવાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જેમ મોક્ષનાં બે કારણો છે, તેમ સંસારનાં પણ બે કારણો છે, અને જેમ સંવરએ નિર્જરા દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે, તેમ આશ્રવએ બંધ દ્વારા સંસારનું કારણ છે. વળી, નવતત્ત્વમાં મોક્ષતત્ત્વનું ઉપાદેયરૂપે સાક્ષાત્ કથન કર્યું, તેથી અર્થથી તેના પ્રતિપક્ષરૂપ સંસાર હેયરૂપે ઉપસ્થિત થાય છે. માટે શબ્દથી સંસારનું સાક્ષાત્ કથન નવતત્ત્વમાં કરેલ નથી.
વળી, જીવ માટે મોક્ષ ઉપાદેય છે, તેથી તેનો પ્રતિપક્ષ સંસાર હેય છે. સંસાર હેય હોવાથી તેનાં આશ્રવ અને બંધ બન્ને કારણો હેય છે, અને મોક્ષ ઉપાદેય હોવાથી તેનાં સંવર અને નિર્જરા બન્ને કારણો ઉપાદેય છે.
બંધ એટલે આશ્રવના પરિણામથી જીવની સાથે એકમેક ભાવને પામેલાં કર્યો. તે બંધાયેલાં કર્મો જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ ભેટવાળાં છે, અને બંધાયેલાં તે કર્મોમાં પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ એમ ચાર પ્રકારો પડે છે. તે બંધાયેલાં કર્મો વિપાકમાં આવે છે અને જીવને જુદી જુદી અવસ્થાઓ પ્રાપ્ત કરાવે છે. માટે સંસારની સર્વ કદર્થનાનું કારણ બંધ છે. આ પ્રકારનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય તો બંધનાં કારણો જાણવાની જિજ્ઞાસા થાય, અને બંધનાં કારણોનું જ્ઞાન કરીને બંધનાં કારણોના ત્યાગ માટે યત્ન થાય તો (i) નવાં બંધાતાં કર્મો અટકાવી શકાય અને (ii) બંધાયેલાં કર્મો અનર્થનું કારણ છે, તેવું જ્ઞાન થવાથી તેના ઉચ્છેદના ઉપાયો જાણવાની જિજ્ઞાસા થાય, અને તેના ઉચ્છેદના ઉપાયો જાણીને તે ઉપાયોમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી બંધાયેલાં કર્મોનો નાશ થાય, જેથી બંધના ફળરૂપ અનર્થની પરંપરાથી આત્મા પોતાનું રક્ષણ કરી શકે. આ રીતે બંધતત્ત્વનું જ્ઞાન આત્માને માટે ઉપયોગી છે. (૯) મોક્ષતત્વના જ્ઞાનની ઉપયોગિતા :
જીવ માટે મોક્ષતત્ત્વ અત્યંત ઉપાદેય હોવાથી નવતત્ત્વમાં એક તત્ત્વરૂપે મોક્ષતત્ત્વનો સાક્ષાત્ ઉલ્લેખ કરેલ છે, જેથી મોક્ષના સ્વરૂપને જાણીને જીવો મોક્ષના અર્થી બને.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
