________________
૪૦
નવતત્વ પ્રકરણ | ગાથા-૮
ધર્માસ્તિકાય એક દ્રવ્ય છે, તેથી તે એક સ્કંધ કહેવાય. ધર્માસ્તિકાયનો એક દેશ તે ધર્માસ્તિકાયનો દેશ કહેવાય. ધર્માસ્તિકાયનો સૂક્ષ્મ અંશ તે પ્રદેશ કહેવાય. આ રીતે ધર્માસ્તિકાયના સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ ત્રણ ભેદ કહ્યા. વળી, ધર્માસ્તિકાય એક અખંડ દ્રવ્ય છે, તેથી તેના ખંડોની પ્રાપ્તિ નથી. માટે પુદ્ગલના પરમાણુની જેમ ધર્માસ્તિકાયનો એક પ્રદેશ પૃથગુ મળતો નથી. માટે તેના ત્રણ જ ભેદો છે, પરંતુ પુગલની જેમ ચાર ભેદો નથી.
ધર્માસ્તિકાયની જેમ અધર્માસ્તિકાય પણ એક અખંડ દ્રવ્ય છે. તેથી તેના પણ સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ એમ ત્રણ ભેદ કહેલ છે, પરંતુ પુદ્ગલની જેમ ચાર ભેદો નથી.
વળી, આકાશાસ્તિકાય પણ એક અખંડ દ્રવ્ય છે. તેથી તેના પણ કંધ, દેશ અને પ્રદેશ એમ ત્રણ ભેદો છે, પણ પુદ્ગલની જેમ ચાર ભેદો નથી.
વળી, પુદ્ગલ અખંડ દ્રવ્ય નથી, પરંતુ અનેક પરમાણુઓના સ્કંધરૂપે પણ બનેલો છે, અને છૂટા છૂટા પરમાણુઓ રૂપે પણ છે; અને સંખ્યાથી ધર્માસ્તિકાયની જેમ એક દ્રવ્ય નથી, અને સ્કંધો પણ અખંડ દ્રવ્ય નહિ હોવાથી પરમાણુઓ છૂટા પડે છે, અને નાના સ્કંધમાંથી મોટો સ્કંધ બને છે અને તે મોટા સ્કંધનો એક નાનામાં નાનો ભાગ તે પ્રદેશ કહેવાય. વળી, તે સ્કંધમાંથી પ્રદેશો છૂટા પડે છે, ત્યારે તે છૂટા પડેલા પ્રદેશને પરમાણુ કહેવાય. તેથી પુદ્ગલના ચાર ભેદ સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ ગ્રહણ કરેલ છે.
વળી, પુદ્ગલના દરેક સ્કંધને આશ્રયીને કંધ, દેશ અને પ્રદેશ એમ ત્રણ વિભાગ થાય છે, અને છૂટા પડેલા પરમાણુને આશ્રયીને પરમાણુરૂપ ચોથો ભેદ પડે છે.
આ રીતે ધર્માસ્તિકાયના ત્રણ, અધર્માસ્તિકાયના ત્રણ અને આકાશાસ્તિકાયના ત્રણ અને કાળનો એક ભેદ અને પુદ્ગલના ચાર ભેદ એમ સર્વ મળી અજીવના ચોદ ભેદો પડે છે.
પુદ્ગલાસ્તિકાયની વિશેષતા એ છે કે પુદ્ગલદ્રવ્ય ગતિ પરિણામવાળા છે, પરસ્પર સંશ્લેષ પામીને સ્કંધો બને છે અને સ્કંધોનો વિભાગ થવાથી પરમાણુની
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
