________________
નવતત્ત્વ પ્રકરણ | ગાથા-૩૬
૧૧૯
વ્યુત્સર્ગ અને સમ્યગુધ્યાન. ભાષ્યકારે આ રીતે છ પ્રકારના અત્યંતર તપ સાથે સમ્યકુનું યોજન કરેલ છે. એનો અર્થ એ થાય કે પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ તપ સમ્યક થાય તો જ નિર્જરાનું કારણ છે, અન્યથા નહિ.
(i) સમ્યફપ્રાયશ્ચિત્તતપ:- સભ્યપ્રાયશ્ચિત્તના નવ ભેદો છે – (૧) આલોચનપ્રાયશ્ચિત્ત, (૨) પ્રતિક્રમણપ્રાયશ્ચિત્ત, (૩) આલોચનપ્રતિક્રમણરૂપ ઉભય પ્રાયશ્ચિત્ત, (૪) વિવેકપ્રાયશ્ચિત્ત, (૫) વ્યુત્સર્ગપ્રાયશ્ચિત્ત, (૬) તપપ્રાયશ્ચિત્ત, (૭) છેદપ્રાયશ્ચિત્ત, (૮) પરિહારપ્રાયશ્ચિત્ત અને (૯) ઉપસ્થાપનપ્રાયશ્ચિત્તકપરાંચિતપ્રાયશ્ચિત્ત.
(૧) આલોચનપ્રાયશ્ચિત્ત - આલોચન, વિવરણ, પ્રકાશન, કથન, પ્રાદુષ્કરણ= પાપનું પ્રગટીકરણ, એ બધા આલોચનપ્રાયશ્ચિત્તના પર્યાયવાચી શબ્દો છે.
(૨) પ્રતિક્રમણપ્રાયશ્ચિત્ત :- મિથ્યાદુષ્કતથી યુક્ત એવા વિમર્શપૂર્વક પાપનું પ્રત્યાખ્યાન અને કાયોત્સર્ગકરણ એ પ્રતિક્રમણપ્રાયશ્ચિત્તના પર્યાયવાચી શબ્દો છે. (૩) આલોચન-પ્રતિક્રમણરૂપ ઉભયપ્રાયશ્ચિત્ત. (૪) વિવેકપ્રાયશ્ચિત્ત:- વિવેક, વિવેચન, વિશોધન, પ્રત્યુપેક્ષણ એ વિવેકના એકાર્યવાચી શબ્દો છે. વિવેક એટલે ત્યાગનો પરિણામ.'
સાધુને જ્યારે જીવસંસક્ત અન્ન-પાણીની પ્રાપ્તિ થઈ હોય કે કોઈક દોષયુક્ત અન્ન-પાણીની પ્રાપ્તિ થઈ હોય, અને દોષયુક્ત ઉપધિ કે વસતિની પ્રાપ્તિ થઈ હોય ત્યારે તે અન્ન-પાણી, ઉપધિ કે વસતિનો ત્યાગ કરે, તે વખતે સાધુને જે ત્યાગનો પરિણામ છે, તે વિવેકપ્રાયશ્ચિત્ત છે.
(૫) વ્યુત્સર્ગપ્રાયશ્ચિત્ત :- વ્યુત્સર્ગ અને પ્રતિષ્ઠાપન એ બન્ને એકા®વાચી શબ્દો છે. સાધુને અનેષણીય એવા અન્ન-પાન, ઉપકરણ આદિની પ્રાપ્તિ થઈ હોય કે જીવસંસક્ત અનાદિને છૂટા પાડી શકાય તેમ ન હોય, એવી વસ્તુને યતનાપૂર્વક ઉચિત સ્થાને પરઠવ્યા પછી શુદ્ધિ અર્થે કાયોત્સર્ગ કરાય છે, તે વ્યુત્સર્ગ નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત છે.
() તપપ્રાયશ્ચિત્ત :- બાહ્ય અનશનાદિ તપનું કે અનેક પ્રકારના પ્રકીર્ણ આદિ તપનું પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે, તે તપપ્રાયશ્ચિત્ત છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
