________________
૨૬
એકેન્દ્રિયમાં સૂક્ષ્મ અને બાદર એમ બે ભેદ છે.
(i) સુક્ષ્મ એકેન્દ્રિય ઃ- સુક્ષ્મ એટલે જેઓનું શરીર સૂક્ષ્મનામકર્મના ઉદયવાળું છે, તેથી તેમનું શરીર ઇન્દ્રિયથી ગ્રહણ થતું નથી. વળી, તેઓના શરીરથી અન્ય જીવોને ઉપઘાત થતો નથી. વળી, બાદર શરીરવાળા જીવોથી પણ સૂક્ષ્મ શરીરવાળા જીવોને ઉપઘાત થતો નથી. તેવા પ્રકારના સૂક્ષ્મ પરિણામવાળું શરીર જે જીવોને છે, તે સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય જીવો કહેવાય.
નવતત્ત્વ પ્રકરણ | ગાથા-૪
આ સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિયના પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય એમ પાંચ ભેદો છે.
(ii) બાદર એકેન્દ્રિય :- જે જીવોનું શરીર બાદરનામકર્મના ઉદયથી બાદર પરિણામવાળું છે, અને તેમના બાદર શરીરથી અન્ય બાદર શરીરવાળા જીવોને ઉપઘાત - અનુગ્રહ થાય તેવું છે, તે બાદર એકેન્દ્રિય જીવો કહેવાય.
આ બાદર એકેન્દ્રિયના પણ પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય એમ પાંચ ભેદો છે. વનસ્પતિકાયનાં પાંદડાં આદિ સિવાય પૃથ્વીકાય આદિ બાદર શરીરવાળા જીવોમાં પણ એક જીવનું શરીર પૃથક્ રૂપે ગ્રહણ ન થાય તેવું છે, પરંતુ અનેક જીવના શરીરના સમૂહરૂપ બાદર શરીર ઇન્દ્રિયોથી ગ્રાહ્ય થાય છે.
(૩) સંજ્ઞી-અસંજ્ઞીનું જ્ઞાન :
સંન્તિન: સમનસ્ત્વા: ।। (તત્ત્વાર્થસૂત્ર - ૨-૨૫)
सम्प्रधारणसंज्ञायां संज्ञिनो जीवाः समनस्का भवन्ति । सर्वे नारकदेवा गर्भव्युत्क्रान्तयश्च मनुष्यास्तिर्यग्योनिजाश्च केचित् । ईहापोहयुक्ता गुणदोषविचारणाત્મિા સમ્પ્રધારળસંજ્ઞા । (તત્ત્વાર્થ સૂત્ર અ. ૨, સૂ. ૨૫, માધ્ય)
સંપ્રધારણસંજ્ઞા હોતે છતે જીવ સંજ્ઞી બને છે. સંપ્રધારણ સંજ્ઞાવાળા જીવો મનવાળા હોય છે. ઇહા અને અપોહથી યુક્ત, ગુણ-દોષની વિચારણારૂપ સંપ્રધાનસંજ્ઞા છે. પંચેન્દ્રિય જીવોમાં સંપ્રધારણ સંજ્ઞાવાળા જીવો સંજ્ઞી છે અને સંપ્રધારણસંજ્ઞા વગરના જીવો અસંજ્ઞી છે. એકેન્દ્રિયથી માંડીને ચઉરિન્દ્રિય સુધીના સર્વ જીવો સંપ્રધારણ સંજ્ઞા વગરના હોવાથી અસંજ્ઞી છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
