Book Title: Naishadhiya Charitam
Author(s): Harsh Mahakavi, Sanadhya Shastri
Publisher: Krishnadas Academy Varanasi

View full book text
Previous | Next

Page 188
________________ १२० नैषधमहाकाव्यम् इत्यर्थः । इतीति इत्युक्त्वेत्यर्थः । गम्यमानार्थत्वादप्रयोगः। प्रमील्य मूछौँ प्राप्य स हंसः सुतस्य दयाभावात्प्रवहतो नपस्याश्रुणः सेकाद् बुबुधे संज्ञा लेभे । प्रायेणात्र स्वभावोक्तिरूह्या ।: १४२ ॥ ___अन्वयः--सुताः, चूकृतः चिराय कम् आहूय-कं प्रति मुखानि कम्प्राणि विधाय कथासु शिष्यध्वम्,-इति प्रमील्य सः तस्य नृपाश्रुणः सेकात् बुबुधे । हिन्दी-पुत्रों, चें-चें करके चिरकाल तक किसे बुलाकर और किसकी ओर चंचल मुख करके कथामात्रावशेष हो जाओगे ?-ऐसा कह मूच्छित हुआ वह हंस राजा के टपकते आंसुओं के सिंचन से बोध को प्राप्त हुआ। टिप्पणी-अपने बच्चों की संभावित दुर्दशा पर विचार करते-करते हंस मूच्छित हो गया, जिससे दयाशील नल के आंसू टपकने लगे, जो हंस पर गिरे और उनके कारण उसकी मूर्छा छूटी। पक्षिशावक चें-चें बोलते त्वरापूर्वक अपने जननी जनक से चोंच बढ़ाते-खोलते भोज्य ग्रहण किया करते हैं। उन दोनों के दिवंगत हो जाने पर चिल्लाते-चिल्लाते थक कर बच्चों का कथावशेषमत हो जाना ही स्वाभाविक है। करुणरसपोषिका उक्ति । जाति अथवा स्वभावोक्ति अलंकार ॥१४२॥ इत्थममु विलपन्तममुञ्चद्दीनदयालुतयाऽवनिपालः । रूपमदशि धृतोऽसि यदर्थं गच्छ यथेच्छमथेत्यभिधाय ॥ १४३ ॥ जीवातु--अत्र सर्वत्र ‘भिन्नसर्गान्तरि'ति काव्यलक्षणाद् वृत्तान्तरेण श्कोकद्वयमाह-इत्थमित्यादिना । इत्थं विलपन्तं परिदेवमानममुं हंसमवनिपालो नलो दीनेष्वार्तेषु दयालुतया कारुणिकतया रूपमाकृतिरदर्शि अपूर्वत्वादवलोकितं, यस्मै यदर्थं रूपदर्शनार्थमेव घतो गृहीतोऽसि, अथ यथेच्छं गच्छेत्यभिधाय अमुञ्चत् मुक्तवान् । 'दोधकवृत्तमिदम्भभभा गावि'ति लक्षणात् ॥१४३॥ ___अन्वयः-इत्थं विलपन्तम् अमुदीनदयालुतया अवनिपाल:-रूपम् अदर्शि यदर्थ धृतः असि,--इति अभिधाय अमुञ्चत् । हिन्दी-इस प्रकार विलपते इस ( हंस ) को दोनों पर दयालु होने के कारण पृथ्वीपाल ने यह कहकर कि तुम्हारा रूप दिख गया, जिसके निमित्त तुम्हें पकड़ लिया था--हंस को छोड़ दिया।

Loading...

Page Navigation
1 ... 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284