Book Title: Naishadh Mahakavyam Purvarddham
Author(s): Hargovinddas Shastri
Publisher: Chaukhambha Sanskrit Series Office

View full book text
Previous | Next

Page 714
________________ एकादशः सर्गः। 645 यत्तचित्रम् !! हंसानां क्षीरनीरविवेकस्य जातिधर्मत्वेऽपि तद्विवेकामावो विरुद्ध इति भावः / स चाविवेकः कीर्तेर्धावल्येन तव्रत्यजलानामपि क्षीरसदृशशुस्वात् धावश्यगुणतो न स्वरूपत इति विरोधसमाधानाद्विरोधाभासोऽलङ्कारः, तथा विशदिमाs. द्वयमादिशन्तीत्यनेन सामान्यालङ्कारः, 'सामान्यं गुणसाम्येन यत्र वस्वन्तरकता' इति तस्य विशेषणगत्या क्षीरनीराविवेकहेतुत्वात् पदार्थहेतुकं कायलिज, पूर्वार्द्ध च श्वैत्यभुवनचारित्वराजहंसप्रियतमात्वाख्याश्लिष्टौ श्लिष्टप्रस्तुतकीर्तिविशेषणसाम्यादप्रस्तुतराजहंसप्रतीतेः श्लेषसङ्कीर्णाऽर्थसमासोक्तिरित्यतैस्त्रिभिः सहालाकि भावेन पूर्वोत्तस्य विरोधाभासस्य सङ्करः // 3 // इस राजहंस ( राजश्रष्ठ 'सवन' ) की अत्यन्त अभीष्ट कीर्ति श्वेतताको क्यों नहीं प्राप्त होवे अर्थात् श्वेत क्यों नहीं होवे और संसारों में क्यों नहीं जावे ? अर्थात् श्वेत मी होवे तथा संसारों में भी जावे (अथवा "कीर्ति श्वेत क्यों नहीं होवे और संसारोंमें क्यों नहीं जावे ?) पक्षा-इस राजहंस अर्थात् श्रेष्ठ मरालकी प्रियतमा हंसी श्वेतता..... और भुवनों (जल ) में क्यों नहीं घूमे,......) किन्तु विशदिमा (श्वेतता=सपेदीके अद्वैतको करती हुई अर्थात् श्वेत बनाती हुई दूध तथा पानीको परस्परमें जो अलग नहीं करती है, यह आश्चर्य है / [ राजहंसप्रिया हंसीका श्वेत होना तथा भुवन (जल) में घूमना एवं राजश्रष्ठ इस 'सवन' की अभीष्टतम कीर्तिका श्वेत होना एवं भुवनों (समस्त लोको ) में घूमना तो समान है; किन्तु एकमें मिले हुए श्वेत दूध-पानीको अलग कर देती है और इस राजश्रेष्ठ 'सवन' की कीर्ति दोनोंको श्वेत बनाती हुई दूध-पानीको अलग नहीं करती यह आश्चर्य है ] // 31 // शूरेऽपि सूरिपरिषत्प्रथमार्चितेऽपिशृङ्गारभङ्गिमधुरेऽपि कलाकरेऽपि / तस्मिन्नवद्यमियमाप तदेव नाम यत् कोमलं न किल तस्य नलेति नाम।। शूरे इति / इयं दमयन्ती, शूरे वीरेऽपि, सूरिपरिषत्सु विद्वत्सभासु, प्रथमार्चिते अग्रपूज्येऽपि, शृङ्गारभङ्गिमधुरे शृङ्गारविलासकान्तेऽपि, कलाकरे सकलविद्यानिधानेऽपि, तस्मिन् सवनाख्ये राज्ञि, कोमलं कर्णामृतं, किल प्रसिद्धं, नलेति नामधेयं, तस्य सवनस्य, न नास्ति, इति यत् , तदेव नलनामराहित्यमेव, अवधं दूषणम्, आप नाम जग्राह खल्वित्यर्थः; अनलत्वातिरिक्तमरुचिकारणं कशिदपि नाभूदिति भावः / नलानुरागात् हि एवं गुणवन्तमपि तं नृपतिं न वरणयोग्यत्वेन स्वीकृतवती इति निष्कर्षः // 32 // इस ( दमयन्ती) ने शूर भी, विद्वानों की समामें सर्वप्रथम आवृत भी, शृङ्गार-रचनासे मनोहर भी और कलाकार (गीतादि 64 कलाओं के विद्वान् ) भी उस ('सवन नामक राजा) में एक वही दोष पाया कि उनका मधुर 'नल' नाम नहीं था। [शूरता, शृङ्गारप्रियता तथा कलापाण्डित्य गुणोंके रहनेपर भी 'नल' नहीं होनेसे दमयन्तीने उस 'सवन' राजाको वरण नहीं किया ] // 32 //

Loading...

Page Navigation
1 ... 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770