Karm Bandha Vivechan Varnan

Author(s): Narvahanvijay
Publisher: Narvahanvijay

Page 6

મોહનીય કર્મ - રાગાદિ પરિણામની ચીકાસથી કોઇપણ જીવની હિંસાદિ કરતાં રાગના કારણે સળતા મલે તો અંતરમાં આનંદ પેદા થાય છે એટલે કે જે જીવ પોતાના સુખમાં વિઘ્નરૂપ બનતો હતો તેની હિંસા થવાથી સુખમાં થતું વિઘ્ન નાશ પામ્યું માટે સુખના રાગે અંતરમાં આનંદ થાય છે અને એ હિંસાદિમાં નિષ્ફળતા મલે તો અંતરમાં દુ:ખ થાય છે એટલે કે પોતાના સુખમાં વિઘ્નરૂપ થતાં જીવની હિંસા કરવા છતાંય એ જીવની હિંસા ન થાય અને જીવતો રહે તો પોતાનું સુખ જે રીતે ભોગવવું છે તે ભોગવવા-મેળવવા. આદિમાં વિઘ્નરૂપ બને છે અને બનશે માટે નિળતા પ્રાપ્ત થઇ ગણાય આથી અંતરમાં દુ:ખ થાય છે એ રીતે સુખ દુઃખની અનુભૂતિમાં આત્માને સુખમાં રતિ અને દુ:ખમાં અરતિ પ્રાપ્ત કરવી એટલે કે સુખમાં આનંદ કરવો એ રતિ કહેવાય, દુ:ખમાં નારાજી કરવી એ અરતિ કહેવાય. આ રતિ-અરતિ મેં જે પદાર્થ માટે કરી છે એ બરાબર છે. આ રીતે જ કરાય આ કર્યું એમાં શું ખોટું કર્યું છે ? આવી રીતે કરીએ તો જ સળતા મલે. હું કેટલો હોંશિયાર કે આ પ્રવૃત્તિમાં સારી રીતે સફળ થયો ઇત્યાદિ સળતાના કાળમાં આવી અનેક વિચારણાઓ કરીને આનંદમાં આત્માને સ્થિર કરવો અથવા સ્થિર થવું તે મોહનીય કર્મ કહેવાય છે. ચોથા વિભાગ રૂપે કર્મના પુદ્ગલોનો જે સમુદાય પ્રાપ્ત થયો છે તે આ સંળતાના આનંદના કારણે એ મોહનીય કર્મરૂપે કહેવાય છે એને મોહનીય કર્મનો બંધ કહેવાય છે.
એકેન્દ્રિય જીવો અનુકૂળ પદાર્થોનો રાજીપો કરતાં કરતાં મોહનીય કર્મનો બંધ કરતા જાય છે. અને પ્રતિકૂળ આહારનો ભોગવટો કરતાં કરતાં નારાજી પેદા કરીને અંતરમાં અરતિ પેદા કરે છે એનાથી મોહનીય કર્મનો બંધ કરતો જાય છે.
જ્યાં આનંદ આવે કે તરત જ મોહનીય કર્મના બંધની શરૂઆત થાય છે. એવી રીતે જે પદાર્થમાં નારાજી પેદા થતી જાય કે તરત જ દ્વેષ બુદ્ધિથી મોહનીય કર્મનો બંધ થતો જાય છે.
મોહનીય કર્મમાં મુંઝાયેલો જીવ વિવેકથી રહિત બનીને અવિવેકી જીવનને જ વિવેકી જીવન સમજીને જીવન જીવતો જાય છે અને પોતાને આ અવિવેકો જીવ છે, મારાથી ન જીવાય એવી બુદ્ધિ પણ પેદા થતી નથી. વાસ્તવિક રીતે મારા પોતાનું જીવન વિવેકપૂર્વક જીવાય એજ ખરેખરૂં જીવન કહેવાય છે પણ મોહનીય કર્મની મુંઝવણના કારણે એમાં મુંઝાયેલો રહેલો હોવાથી એ જીવને વિવેકી જીવન યાદ જ આવતું નથી અને એ મુંઝવણને મુંઝવણમાં અવિવેકી જીવન પણ સરસ અને જીવવા લાયક માનતો જાય છે. એ અવિવેકી જીવનની જેટલી સ્થિરતા પેદા કરતો જાય અને એ પરિણામની એકાગ્રતા પ્રાપ્ત થતી જાય તેને જ્ઞાની ભગવંતો આર્તધ્યાન કહે છે કારણ કે એ પરિણામ આત્માને પીડા કરે છે, દુ:ખ પેદા કરે છે અને એ પીડા અને દુ:ખના પરિણામની એકાગતા થતી જાય તેને આર્તધ્યાન કહેવાય છે. અને એ એકાગ્રતાની વિશેષ રીતે આત્મામાં તીવ્રતા પેદા થતી જાય એને જ્ઞાની ભગવંતો રીવ્ર ધ્યાન કહે છે. રોદ્ર એટલે ભયંકર અને ધ્યાન એટલે એકાગ્રતા. ભયંકર એકાગ્રતાવાળા પરિણામ તેને રોદ્ર ધ્યાન કહેવાય છે.
આ આર્તધ્યાન અને રોદ્રધ્યાનની, પોતાના ભોગવાતા આયુષ્ય કાળમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત થતી જાય. અને તે વખતે જીવ આયુષ્ય કર્મનો બંધ કરવાનો હોય તો આર્તધ્યાનમાં તે વખતે જીવ તિર્યંચાયુષ્યનો બંધ કરે છે અને એકેન્દ્રિય જીવો રોદ્રધ્યાનના પરિણામમાં નિગોદનું આયુષ્ય બાંધે છે.
આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનના પરિણામને જ્ઞાની ભગવંતોએ આયુષ્ય બંધના કારણરૂપે કહેલા છે. આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનના પરિણામમાં જીવો આયુષ્યનો બંધ ન કરે તો આર્તધ્યાનથી તિર્યંચગતિનો. બંધ કરે છે. અર્થાત કર્યા કરે છે અને રોદ્રધ્યાનથી એકેન્દ્રિય જીવો તિર્યંચગતિના બંધની સાથે સાધારણ
Page 6 of 44