________________
જઘન્યથી એકવીશ વિભાગ થાય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી સત્તાવીશ વિભાગ થાય છે.
એકવીશ વિભાગના નામો – (૧) ગતિ, (૨) જાતિ, (૩) શરીર, (૪) સંસ્થાન, (૫) વર્ણ, (૬) ગંધ, (૭) રસ, (૮) સ્પર્શ, (૯) આનુપૂર્વી, (૧૦) અગુરુલઘુ, (૧૧) નિર્માણ, (૧૨) ઉપઘાત, (૧૩)
સ્થાવર, (૧૪) સૂક્ષ્મ અથવા બાદર, (૧૫) અપર્યાપ્ત, (૧૬) પ્રત્યેક અથવા સાધારણ, (૧૭) અસ્થિર, (૧૮) અશુભ, (૧૯) દુર્ભગ, (૨૦) અનાદેય અને (૨૧) અયશ નામકર્મ.
આ એકવીશ પ્રકૃતિઓ અપર્યાપ્તા એકેન્દ્રિયમાં જવાલાયક કર્મ પ્રકૃતિઓનો બંધ કરતા હોય ત્યારે બંધાય છે અને વિભાગ પડે છે.
(૧) ગતિ નામકર્મ :- અપર્યાપ્તા એકેન્દ્રિયમાં જવા લાયક જીવો કર્મબંધ કરતા હોય છે ત્યારે એક જ તિર્યંચ ગતિ જ બંધાતી હોય છે. બાકીની ત્રણ ગતિ બંધાતી ન હોવાથી ગતિ વિભાગને પ્રાપ્ત થયેલા. પુગલો એક તિર્યંચ ગતિને જ મળે છે.
(૨) જાતિ નામકર્મ :- જે પુદ્ગલો પ્રાપ્ત થાય એ પુદ્ગલો એક એકેન્દ્રિય જાતિ જ બંધાતી હોવાથી એ પુદ્ગલો એકેન્દ્રિય જાતિને મલે છે.
(૩) શરીર નામકર્મ :- શરીર રૂપે જે પુદ્ગલોનો સમુદાય પ્રાપ્ત થયેલો હોય છે તે પુગલોના ત્રણ વિભાગ કરે છે કારણ કે તે વખતે એક સાથે ત્રણ શરીર બંધાય છે. ઓદારિક શરીર, તેજસ શરીર અને કાર્પણ શરીર માટે એ ત્રણને પુદ્ગલો મલે છે.
(૪) સંસ્થાન નામકર્મ - સંસ્થાન નામકર્મ રૂપે જે જથ્થો પ્રાપ્ત થયેલો હોય તે પુદ્ગલો એક હુંડક સંસ્થાન બંધાતુ હોવાથી હુંડક સંસ્થાનને મલે છે.
(૫) વર્ણ નામકર્મ :- વર્ણ નામકર્મને જે પુદ્ગલોનો સમુદાય પ્રાપ્ત થાય છે તેના કાળો-લીલો-લાલ-પીળો અને સદ્દ એમ પાંચ વર્ણ હોવાથી તેના પાંચ વિભાગ પડી પરસ્પર પાંચેય એ પુદ્ગલોને વહેંચી લે છે.
સામાન્ય રીતે એ પાંચ વર્ણના મુખ્ય બે ભેદ પડે છે.
(૧) અશુભ નામકર્મ અને (૨) શુભ નામકર્મ રૂપે. તેમાં અશુભ નામકર્મના કાળો અને લીલો એ બે વર્ણ હોવાથી બે વિભાગ થાય છે અને શુભ વર્ણ લાલ-પીળો અને સદ્દ એમ ત્રણ વર્ણ હોવાથી એ શુભ વર્ણના પુદ્ગલોના ત્રણ વિભાગ થાય છે એમ પાંચ વિભાગ પડે છે.
(૬) ગંધ નામકર્મ :- ગંધ નામકર્મ રૂપે જે જથ્થો પ્રાપ્ત થયો હોય તેમાં જે ગંધ બંધાતી હોય તેને તે પુલો સીધા પ્રાપ્ત થાય છે. દુર્ગધ બંધાતી હોય તો દુર્ગધ મલે છે અને સુગંધ બંધાતી હોય તો સુગંધને પ્રાપ્ત થાય છે.
(૭) રસ નામકર્મ - રસ નામકર્મને જે પુદ્ગલોનો જથ્થો પ્રાપ્ત થયેલો હોય તેના રસ પાંચ હોવાથી કડવો, તીખો, તુરો, ખાટો અને મીઠો એના પાંચ વિભાગ થઇ પરસ્પર પાંચે વહેંચી લે છે તેમાં રસના મુખ્ય બે ભેદો હોય છે. (૧) અશુભ રસ અને (૨) શુભ રસ.
અશુભ રસના બે ભેદ - કડવો અને તીખો.
શુભ રસના ત્રણ ભેદ - તુરો, ખાટો અને મીઠો. એ રીતે વિભાગ કરી પરસ્પર વહેંચી લે છે એટલે કે રસના પુદ્ગલોના જથ્થાના મુખ્ય બે ભેદ પડે. (૧) અશુભ અને (૨) શુભ. અશુભના પુદ્ગલોના બે વિભાગ થાય. શુભ નામકર્મના ત્રણ વિભાગ થાય છે.
Page 10 of 44
