________________
અનુભૂતિ પેદા થતી જાય છે આથી ઇચ્છિત પદાર્થનું સુખ સુખરૂપે હવે અનુભવાતું નથી. એના કારણે અંતરમાં ઉંડે ઉંડે જે સુખ આવા સુખની અનુભૂતિ ન કરાવે એ સુખને સુખરૂપે કહેવાય જ કેમ ? આવી અનેક પ્રકારની વિચારણાઓ અંતરમાં પેદા થતી જાય છે. આવી અનેક પ્રકારની વિચારણાઓથી જીવ શુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયો રસ મધ્યમ રસ રૂપે અધિક અધિક બાંધતો જાય છે અને અશુભ પ્રકૃતિઓનો બે ઠાણીયા મધ્યમ રસે બાંધતો જાય છે. આ શુભ પ્રકૃતિના રસના ઉદયકાળમાં ઇચ્છિત પદાર્થોનું સુખ એકાંતે દુઃખ રૂપ જ છે. આવી યથાર્થ બુધ્ધિ અંતરમાં પેદા કરાવવામાં સહાયભૂત થાય છે આને જ જ્ઞાની ભગવંતોએ જ્ઞાન ગર્ભિત વૈરાગ્ય ભાવની શરૂઆત કહેલી છે.
વૈરાગ્ય ભાવના પરિણામને પ્રાપ્ત કરીને જીવ શુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયો રસ બાંધતો જાય છે તે રસના ઉદયથી પોતાની શક્તિ મુજબ દેવ-ગુરૂ-ધર્મની આરાધના શુભ ક્રિયા રૂપે કરતો જાય છે એમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરતો જાય છે અને ચિત્તની પ્રસન્નતાને પ્રાપ્ત કરતો જાય છે. છતાં પણ વૈરાગ્ય ભાવ પ્રાપ્ત થતાં પહેલા બાંધેલા કર્મો સત્તામાં રહેલા હોય એમાંથી અશુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયા રસનો કાળ પૂર્ણ થતાં ઉદયમાં આવે તો તે વખતે ચિત્તની પ્રસન્નતાને બદલે ચિત્તની વિહવળતા પેદા કરતો જાય છે. એ વિહવળતાને દૂર કરીને પુરૂષાર્થ કરી જીવ ચિત્તની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરે તો આરાધનામાં આગળ વધતો જાય છે પણ જો વિહવળતાને આધીન થઇ જાય તો અશુભ પ્રકૃતિઓનો બે ઠાણીયા રસના બંધને બદલે ત્રણ ઠાણીયા રસનો બંધ કરતો જાય છે અને એ વિહવળતા લાંબા કાળ સુધી ટકે તો બંધાતી શુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયો રસ બાંધીને અશુભ પ્રકૃતિઓમાં સંક્રમીત કરતો જાય છે અને એ ચિત્તની વિહવળતાના લાંબા કાળના કારણે વૈરાગ્ય ભાવ નબળો પડતા પડતા નાશ પણ પામી જાય અને જીવ પાછો અનાદિકાળના સ્વભાવ મુજબ મૂલ સ્થિતિમાં પણ આવી જાય છે. એ મૂલ સ્થિતિમાં અશુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયો રસ બાંધતા ઉદયમાં લાવીને ભોગવતા વૈરાગ્યભાવમાં શુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયો રસ જે બાંધેલો સત્તામાં પડેલો હોય છે તે બધો અશુભ પ્રકૃતિઓમાં સંક્રમીત થઇને અશુભ પ્રકૃતિઓને ચાર ઠાણીયા રસ રૂપે બનાવતો જાય છે અને શુભ પ્રકૃતિઓનો બે ઠાણીયો રસ સત્તામાં રાખતો જાય છે.
વૈરાગ્ય ભાવ પ્રાપ્ત કરી ચિત્તની પ્રસન્નતાની સ્થિરતાવાળો જીવ શુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયો રસ બાંધતો એક અંતર્મુહૂર્તમાં ઉદયમાં લાવીને ભોગવતો આંશિક આત્મિક સુખની અનુભૂતિ કરતો એવો જીવ પુણ્ય પ્રકૃતિના રસને ઉદયમાં ભોગવવા છતાં એ જીવના પરિણામ જ એવા પ્રકારના ચાલતા હોય છે કે જેના પ્રતાપે દુર્ગતિમાં જવાલાયક કર્મનો બંધ થતો નથી. કદાચ સંસારમાં રહેવું પડે તો મોટે ભાગે સુખનો કાળ પસાર થાય એવો અનુબંધ બાંધતો જીવન જીવતો હોય છે એવી જ રીતે પાપના ઉદયથી દુ:ખ ભોગવતો હોય તો પણ એમાં ચિત્તની પ્રસન્નતાના કારણે સમાધિભાવ એવો ટક્યો રહે છે કે જેના પ્રતાપે દુર્ગતિમાં જવા લાયક કર્મબંધ થતો નથી.
સુખ । ભોગવવા છતાં આ જીવોને એ પદાર્થોમાં સુખની બુધ્ધિ રહેતી નથી આથી ઇચ્છિત પદાર્થોનું સુખ અનુભવવા છતાં પણ-ભોગવટો કરતો હોવા છતાં પણ, એ સુખમાં એટલે પદાર્થોમાં સુખની વૃધ્ધિ પેદા થઇ શકતી નથી આથી જ સુખના કાળમાં પણ આ જીવો શુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયો રસ બાંધ્યા કરે છે અને એની સાથે વૈરાગ્ય ભાવ રહેલો હોવાથી સત્તામાં રહેલો અશુભ પ્રકૃતિઓનો ચાર ઠાણીયો રસ, તેનો પુરૂષાર્થ પૂર્વક નિર્જરા કરતો કરતો બે ઠાણીયા રસરૂપ કરતો જાય છે એને સકામ નિર્જરા કહેવાય છે. જ્યારે અકામ નિર્જરાથી જીવ ઇચ્છિત પદાર્થોનો ભોગવટો કરતો હોય ત્યારે એ પદાર્થોમાં સુખની
Page 30 of 44
