________________
જ્યારે જીવોને દેશઘાતીના અધિક રસવાળા પુલો ઉદયમાં હોય ત્યારે દાનાન્તરાય આદિ પાંચેય અંતરાય કર્મોનો ઉદયભાવ હોય છે અને જ્યારે અલ્પ રસવાળા દેશઘાતી પુદગલોનો ઉદય હોય ત્યારે એ પાંચેય દાનાન્તરાય આદિ ક્ષયોપશમ ભાવે કામ કરતા હોય છે. અધિક રસવાળા પુદ્ગલોના ઉદયકાળમાં જીવો મહેનત કરવા છતાંય દાન ન દઇ શકે, લાભ પ્રાપ્ત ન કરી શકે, ભોગવવા લાયક પદાર્થો પ્રાપ્ત થયેલા હોવા છતાં પણ ભોગવી ન શકે, વારંવાર ભોગવવા લાયક પદાર્થો પ્રાપ્ત થયેલા હોવા છતાં પણ વારંવાર ભોગવી ન શકે તેમજ વીર્યંતરાયના ક્ષયોપશમથી મન, વચન, કાયાની શક્તિ મળેલી હોવા છતાં પણ એનો ઉપયોગ ન કરી શકે આથી એ પાંચેય અંતરાયનો ક્ષયોપશમ ભાવ જીવોને સહાયભૂત ન થાય. આ. રીતે લાભાંતરાયના ઉદય ભાવના પગલોથી જીવોને લાભાદિની પ્રાપ્તિ ન થતાં (ન થવાથી) ખેદની અનુભૂતિ થાય છે એટલે કે ખેદ પામતા પામતા રાગાદિ પરિણામને આધીન થઇ અનેક પ્રકારના ધમપછાડા કરવા પ્રયત્ન કરે છે છતાં પણ દેશઘાતી અધિક રસવાળા પુદ્ગલોના ઉદયથી જેમ જેમ લાભાદિને મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરવા છતાં વિશેષને વિશેષ ઉદયભાવ વધારતો જાય છે અને ખેદ તથા નાસીપાસ થતો જાય છે. અને પોતાનો સંસાર વધારતો જાય છે અને પૂર્વે મળવેલી સામગ્રી ધીમે ધીમે નાશ પામતી જાય છે અને લાભાન્તરાય કર્મનો ઉદયભાવ કહેવાય છે.
જ્યારે જીવોને દેશઘાતી અભ્યરસ વાળા પુદ્ગલોનો ઉદય વર્તતો હોય ત્યારે દાન-લાભ-ભોગ-ઉપભોગ અને વીર્યનો ક્ષયોપશમ ભાવ પેદા થતાં થતાં એની વૃદ્ધિ થતી જાય છે.
ક્ષયોપશમ ભાવે જે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ તે ભાવમન, ક્ષાયિક ભાવે જે જ્ઞાન તે આત્માનો ગુણ કહેવાય છે.
એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીનાં જીવો સમયે સમયે સાત કર્મનો બંધ કરતા જાય છે તેમાં અશુભ પ્રકૃતિઓનો બંધ એટલે કે પાપ પ્રકૃતિઓનો અનુબંધ રૂપે બંધ કરતા જાય છે અને એની સાથે બંધાતી શુભ પ્રકૃતિઓનો એટલે કે પુણ્ય પ્રકૃતિઓનો બંધ અનુબંધ વગર જ કરતા જાય છે.
આનો અર્થ એ થાય છે કે દરેક જીવોને પાપાનુબંધી પુણ્ય સમયે સમયે બંધાયા જ કરે છે. સામાન્ય રીતે સરલ સ્વભાવ અને નિ:સ્વાર્થ ભાવથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધાય છે અને એ બે ગુણો જીવોને ચારે ગતિમાં સન્ની પર્યાપ્તા જીવોને પ્રાપ્ત થઇ શકે છે.
પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય બાંધવા માટે જ્ઞાની ભગવંતો એ મુખ્યતયા ચાર કારણો કહેલા છે.
(૧) પ્રાણીઓની દયા, (૨) નિ:સ્વાર્થ ભાવે માતા પિતાની સેવા, (૩) જ્ઞાન ગર્ભિત વૈરાગ્ય ભાવ અને (૪) ગ્રંથીભેદ પછીનું સમકીતી જીવોનું જીવન.
પૃથ્વીકાય-અપકાય-તેઉકાય-વાયુકાય. આ ચાર પ્રકારના જીવોને સત્વ જીવો કહેવાય છે. વનસ્પતિકાયના જીવોને ભૂત જીવો કહેવાય છે. બેઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચઉરીન્દ્રિય જીવોને જીવ કહેવાય છે અને પંચેન્દ્રિય જીવોને પ્રાણ કહેવાય છે.
પાંચસો ત્રેસઠ જીવોની અપેક્ષાએ
પૃથ્વીકાયના-૪, અપકાયના-૪, તેઉકાયના-૪ અને વાયુકાયના-૪ એમ સોળ ભેદનો સત્વ કહેવાય છે. વનસ્પતિને વિષે સાધારણ વનસ્પતિના ચાર અને પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયના બે એમ છ જીવોને ભૂત કહેવાય છે. બેઇન્દ્રિયના બે, તેઇન્દ્રિયના બે, ચઉરીન્દ્રિયના બે એ જ જીવોને જીવ કહેવાય છે અને નારકીના-ચોદ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચના-વીશ-મનુષ્યના ત્રણસો ત્રણ તેમજ દેવોના એકસો અટ્ટાણું એમ પાંચસો પાંત્રીશ જીવભેદોને પ્રાણ કહેવાય છે. આ રીતે જ્ઞાની ભગવંતોએ જીવોનું વર્ણન કરેલ છે.
Page 16 of 44
