________________
૧
ધર્મદૃષ્ટિ, ગુણવિકાસ અને સાધનાપથ
(૧) ધાર્મિકતા એટલે જ ચિત્તનો વિસ્તાર
જૈન દર્શનમાં ધર્મ” શબ્દની સમજૂતી ‘વત્યુતાવો થમ્યો ।’ એટલે કે વસ્તુનો સ્વભાવ એ ધર્મ – એવી આપવામાં આવી છે. આ વ્યાખ્યા જેટલી તાત્ત્વિક અને મૌલિક છે, એટલી જ વૈજ્ઞાનિક અને વ્યાપક છે.
વળી, પાંચ ‘અસ્તિકાય'માં ધર્માસ્તિકાય’નો અર્થ સમજાવતાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જે ગતિમાં સહાય કરે તે ધર્માસ્તિકાય.
જો આપણે ઇચ્છીએ તો આ બંને વ્યાખ્યાઓ આપણને ધર્મની પાયાની લાક્ષણિકતા સમજવામાં ઉપયોગી થઈ શકે.
જ્યારે ધર્મની ઓળખાણ ‘વસ્તુનો સ્વભાવ’ એવી આપવામાં આવે છે, ત્યારે આત્માના ઉત્કર્ષની દૃષ્ટિએ એ લક્ષણ સમજવું ઘટે : જે જ્ઞાન અને જે ક્રિયા આત્માને એનો પોતાનો સ્વભાવ પ્રગટ કરવામાં ઉપકારક બની શકે તે ધર્મ.
એ જ રીતે, જે ગતિમાં સહાયરૂપ થાય તે ધર્માસ્તિકાય એ સમજૂતી ધર્મભાવનાનું હાર્દ સમજવામાં ઉપયોગી થઈ શકે : જે જ્ઞાન અને ક્રિયા આત્માને ગતિશીલ એટલે કે પ્રગતિશીલ બનાવે એનું નામ ધર્મ.
જ્યારે ધર્મને આપણે આ રીતે સમજવા લાગીએ છીએ, ત્યારે ધાર્મિકતાનું ક્ષેત્ર કેટલું વિસ્તૃત હોઈ શકે, અથવા તો ચિત્તવૃત્તિના ક્ષેત્રને કેટલું વિસ્તૃત કરીએ તો એ સાચી ધાર્મિકતા ગણાય, એનો કંઈક ખ્યાલ આપણને આવવા લાગે છે. જેમ-જેમ આવી સ્વભાવરૂપ ધાર્મિકતાને આપણે સમજતા થઈએ છીએ, તેમ-તેમ આપણું મન વિશાળ થતું જાય છે. તેથી જેમ-જેમ એ ધાર્મિકતાને જીવનમાં ઉતારતા જઈએ છીએ, તેમતેમ આપણો આત્મા વિશ્વના સર્વ જીવો સાથે એકરૂપતાનો અનુભવ કરવા લાગે છે, અને અહિંસા, વાત્સલ્ય અને કરુણાના પૂર્ણ પરિપાલનની દિશામાં આગળ વધે છે. પૂર્ણ અહિંસાને જીવનમાં પ્રગટાવવાની આ પ્રક્રિયા જ અંતે “મિત્તી કે સવ્વમૂત્તુ વે મળ્યું ન ળ' (સર્વ જીવો પ્રત્યે મારી મિત્રતા છે, મારે કોઈ સાથે વેર નથી) એ ધર્મસૂત્રના પૂર્ણ સાક્ષાત્કાર તરફ આત્માને દોરી જાય છે.
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
-
www.jainelibrary.org
