________________ ઓળખાય છે. તદુપરાંત છેદ સુધીનું જ પ્રાયશ્ચિત્ત શ્રમણવેશમાં રહીને કરવાનું હોય છે. તેથી આ સૂત્રો છેદસૂત્રો છે. જોકે અંતિમ ત્રણ પ્રાયશ્ચિત્તનું વર્ણન છે, પણ તેમાં તરતમતા અને વિસ્તાર નથી. એક એવી પણ માન્યતા છે કે, પાંચ પ્રકારના ચારિત્રમાંથી વર્તમાનમાં માત્ર બે જ ચારિત્ર છે. 1 - સામાયિક અને 2- છેદોપસ્થાપનીય. તેમાં પણ સામાયિક-ચારિત્ર અલ્પકાલીન છે. સંયમીઓનું સંયમજીવન છેદોપસ્થાપનીય ચારિત્રના પાલન સ્વરૂપ છે. તે છેદોપસ્થાપનીય ચારિત્રની જ શુદ્ધિને દર્શાવનારા આ આગમગ્રંથો હોવાથી છેદગ્રંથો કહેવાય છે. આ વાત પણ તર્કસંગત છે. આચારપાલન અને આચારશુદ્ધિનો વિષય હોવાથી છેદસૂત્ર સ્વરૂપ છે' આગમગ્રંથોનો સમાવેશ ચરણકરણાનુયોગમાં થાય છે. છેદસૂત્ર રહસ્યમય સૂત્ર છે. યોનિપ્રાભૃત વગેરે ગ્રંથોની જેમ આ છેદ ગ્રંથો પણ ગોપનીય છે. આ આગમોની વાચના દરેક સાધક શિષ્યને અપાતી નથી. પંચકલ્પભાષ્ય અનુસાર છેદગ્રંથોની વાચન પરિણતકક્ષાના શિષ્યોને જ અપાય છે. અન્યથા અપરિણત અને અતિપરિણત કક્ષાના શિષ્યોને અપાયેલી છેદગ્રંથોની વાચના સ્વ-પરના આત્માનું અહિત કરે છે. જેમ માટીના કાચા ઘડા અથવા આમ્બરસ યુક્ત ઘડામાં ભરેલું દૂધ નાશ પામે છે તેમ અગીતાર્થ આદિ સાધુને અપાયેલી છેદસૂત્રોની વાચના આત્માના અહિત માટે થાય છે. મોટે ભાગે છેદગ્રંથોની વાચના એકાંતમાં, રાત્રિમાં જ અપાય છે. નિશીથ ભાષ્ય અને ચૂર્ણિમાં તો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે કે જ્યાં મૃગકલાના બાલ, અજ્ઞાની અને અગીતાર્થ સાધુ બેઠા પણ હોય, ત્યાં છેદગ્રંથોની વાચના અપાય નહિ. વ્યવહારભાષ્યમાં આગમના સુત્ર અને અર્થની બળવત્તામાં સુત્ર કરતાં અર્થને વધુ બળવાન માનવામાં આવ્યો છે. અન્ય અન્ય આગમના અર્થ સંદર્ભમાં છેદસૂત્રના અર્થને વધુ બળવાન માનેલ છે. કારણ એ છે કે સ્વીકૃત ચારિત્રમાં સ્કૂલના અથવા દોષ લાગે ત્યારે આ છેદગ્રંથોના છેદસૂત્ર ભૂમિકા | 149
