________________ નિર્યુક્તિમાં આ ગ્રંથ માટે આચાર પ્રકલ્પ અને નિશીથ એમ બે નામ મળે છે. કલ્પસૂત્રના યોગોદ્વહન સમયે પણ આચારાંગ પંચમચૂલા શ્રી નિશીથ અધ્યયન... એમ બોલીને જ આ છેદ સૂત્રના જોગ કરાવાય છે. કાલાંતરે નિશીથસૂત્રને સ્વતંત્ર છેદ આગમ તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. તેમાં તેના પ્રાયશ્ચિત્ત સંબંધી વિષયની ગંભીરતા જ મુખ્ય કારણ છે. નિશીથ શબ્દનો સામાન્ય અર્થ છે, અપ્રકાશ [[સિદHપ્રવેશ નિ.પૂ.૬૮] દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ નિશીથનો અર્થ કરતાં ચૂર્ણિકાર ભગવંતે કહ્યું છે કે મલિન પાણી દ્રવ્યથી નિશીથ છે, અંધકારમય પ્રદેશ ક્ષેત્રથી નિશીથ છે, રાત્રિનો સમય કાળથી નિશીથ છે અને અપ્રકાશ્યરૂપ નિશીથસૂત્ર ભાવથી નિશીથ છે. આ આગમ સૂત્રથી કે અર્થથી સર્વત્ર ભણી શકાતું નથી. સર્વ જીવ આગળ પ્રકાશિત કરી શકાતું નથી. દોષ અને પ્રાયશ્ચિત્ત વિષયક આ આગમ અપવાદ બહુલ છે. તેથી જ સંસાર ત્યાગી શ્રમણ ભગવંતોમાં પણ સુયોગ્ય, અધિકાર પ્રાપ્ત શિષ્યોને જ ભણાવવામાં આવે છે. તે ભણવા-ભણાવવાનો કાળ પણ મધ્યરાત્રિ આદિ ગુપ્ત હોય છે. ત્રણ વર્ષના પર્યાયવાળા અને ગાંભીર્યાદિ ગુણોથી યુક્ત સાધુ જ આ નિશીથસૂત્રને ભણવા માટે અધિકારી છે. પ્રૌઢતાની અપેક્ષાએ બગલમાં વાળ ઊગેલા હોય અને 16 વર્ષની ઊંમરનો સાધુ અધિકારી છે. વીશ ઉદ્દેશા અને લગભગ 1500 સૂત્રો આ આગમમાં છે. દરેક ઉદ્દેશાના પ્રારંભમાં પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રાયોગ્ય સ્કૂલનાઓનું વર્ણન છે, જ્યારે ઉત્તરાર્ધમાં તસંબંધી પ્રાયશ્ચિત્ત વિશેષનો ઉલ્લેખ છે. ગુરુમાસિક, લઘુમાસિક, ગુરુચાતુર્માસિક અને લઘુચાતુર્માસિક સંજ્ઞક ચાર પ્રાયશ્ચિત્ત યોગ્ય દરેક સ્મલનાઓનો સમાવેશ પ્રસ્તુત સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યો છે. અહીં બતાવેલ સંયમજીવનની સ્કૂલનાઓ અને તત્સંબંધી પ્રાયશ્ચિત્તનો જાણકાર સાધુ જ પ્રાયશ્ચિત્ત આપવા અધિકારી બને છે. તે જ કારણે સ્વતંત્ર વિહારનો અધિકાર પણ તેને જ પ્રાપ્ત થાય છે. ઉપાધ્યાય પદ આદિ પદ માટે નિશીથસૂત્રનો અધ્યેતા સાધુ જ અધિકારી છે. નિશીથસૂત્રના અભ્યાસ વિના સાધુ ખરેખર પોતાના પૂર્વ સંબંધીના ગૃહ ભિક્ષાર્થે પણ જઈ શકતો નથી. નિશીથ સૂત્ર || 153
