________________ પ્રાયશ્ચિત્ત સંબંધી વિષય હોવાથી આ આગમનો અધિકાર ગીતાર્થ ગુરુભગવંતોને જ હોય છે. તેથી નિયુક્તિ, ભાષ્ય અને વૃત્તિગ્રંથના આધારે અહીં માત્ર ગ્રંથની મહત્તા ગાતી થોડી વાતો ટાંકવી એ અવસરોચિત છે. * ૧-વ્યવહાર, ૨-વ્યવહારી અને ૩-વ્યવહર્તવ્ય - આ ત્રણ મુખ્ય વિષય છે. જેમાં પાંચ પ્રકારના વ્યવહાર સાધન છે. ગણ(ગચ્છ)ની શુદ્ધિ કરનાર ગીતાર્થ આચાર્યાદિ વ્યવહારી છે. ગણ સ્થિત સાધુસાધ્વી વ્યવહર્તવ્ય છે. અર્થાત્ ગણમાં રહેલા સંયમીના જીવનમાં લાગેલા દોષોની શુદ્ધિ કરવી તે વ્યવહાર છે. શુદ્ધિ કરનાર વ્યવહારી અને જેમના અતિચારોની શુદ્ધિ થાય છે તે વ્યવહર્તવ્ય. # જાતિસંપન્નતા, કુલસંપન્નતા આદિ દશગુણોથી યુક્ત એવા આલોચકના મુખ્ય ચાર ભેદ છે. ૧-ઉભયતર - જે સંયમ, તપની સાથોસાથ અન્ય ગ્લાનસાધુની સેવા કરી શકે. 2- આત્મતર - જે માત્ર સંયમ, તપની આરાધના કરી શકે. ૩-પરતર - જે માત્ર અન્ય ગ્લાનાદિ સાધુની સેવા કરી શકે. 4- અન્યતર - જે એક સમયે તપ સંયમ અથવા વેયાવચ્ચ કરી શકે. * અતિચારાદિની શુદ્ધિ રૂપ વ્યવહારના પાંચ પ્રકાર છે.: ૧-આગમ, ૨-શ્રુત, ૩-આજ્ઞા, ૪-ધારણા, ૫-જીત. આ પાંચે વ્યવહાર ક્રમશ: ઉપયોગમાં લેવાય છે. આગમ વ્યવહારની હાજરીમાં શ્રુતાદિથી વ્યવહાર કરી શકાતો નથી. આગમની અનુપસ્થિતિમાં શ્રત, એમ આગળ વધતાં ધારણા વ્યવહાર પછી શાસનના અંત સુધી જીતવ્યવહારથી જ દોષ શુદ્ધિ આદિ કાર્યો થાય છે. * આચાર્ય, ઉપાધ્યાય સમક્ષ આલોચના દ્વારા પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું. તેમની ગેરહાજરીમાં ક્રમશ: સમાન ગોચરી વગેરેવાળા આચાર્યાદિ, સાધર્મિક, બહુશ્રુત આદિ પાસે. તેમની પણ ગેરહાજરીમાં અન્ય સમુદાયના સમાન ગોચરી વગેરેવાળા, બહુશ્રુત પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું જોઈએ. છેલ્લે સારૂપિક, બહુશ્રુત શ્રાવક, સમ્યગ્દષ્ટિ આદિ પાસે પણ પ્રાયશ્ચિત્ત તો અવશ્ય કરવું જ. વ્યવહાર સૂત્ર || 163
