Book Title: Samadhitantram
Author(s): Devnandi Maharaj, Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090404/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtsalyaratnAkara AcAryazrI vimalasAgarajI kI paMcama puNyatithi ke pAvana avasara para zrImad devanandyaparanAma-pUjyapAdAcArya viracitam samAdhitaMtrama [ AcArya prabhAcandra kRta-saMskRta-TIkA sahitam] sampAdaka paM0 jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' anuvAdaka paM0 paramAnanda zAstrI bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad AcArya pUjyapAda devanandi : eka paricaya * DaoN0 kamaleza kumAra jaina 'codharI* ninantha paramparAmeM hI nahIM, apitu bhAratIya paramparAmeM jo labdhapratiSTha zAstrakAra hue haiM, unameM AcArya pUjyapAda devanaMdikA nAma pramukha rUpase liyA jAtA hai | vastutaH 'pUjyapAda' yaha eka Adara aura bahumAnako darzAne vAlA zabda hai| kyoMki aneka zAstrakAroM ne kisI apane pUrvAcAryakA nAma smaraNa karate samaya yA unake vAphyoMko uddhata karate samaya 'pUjyapAda' zabdakA prayoga kiyA hai| ataeva 'pUjyapAda' yaha eka upAdhi hai, jo ki vidvarajagatmeM devanaMdi pUjyapAda svAmIke lie rUr3ha ho gayA hai| inakA mUla nAma devanaMdi hI hai / __ AcArya devanaMdike sAhitya sRjanako dekhakara niHsandeha yaha kahA jA sakatA hai ki ve eka pratibhAzAlI vidvAna haiM, eka mahAn kavi haiM, prasiddha vaiyAkaraNa hai, prakhara dArzanika haiM aura gahana adhyAtmavetA hai / inake dvArA racirA sAhityakA nidhanya paramparara dinAbara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM samAna rUpase prabhAva dikhAI detA hai| unake uttaravartI lagabhaga sabhI sAhityakAroM evaM itihAsa marmajJoM ne inakI mahattA, vidvattA aura bahumatAko svIkAra kiyA hai| aura apanI zraddhA ke puSpa unake caraNoM meM samarpita kiye haiN| jisa prakAra inhoMne apanI anupama racanAoM dvArA mokSamArgakA prakAzana kiyA hai, usI prakAra zabdazAstra ( vyAkaraNa ) para bhI apanI kRtiyAM sAhitya jagatko dI haiN| yaha bhI mAnA jAtA hai ki unhoMne zarIrazAstra jaise viSaya para bhI apanI lekhanI calAyI thI, dUsare zabdoMmeM, vaidyakazAstrakA praNayana kiyA thaa| jisase unake lokopayogI sAhitya nirmANa evaM loka kalyANakI bhAvanAkA spaSTa saMketa milatA hai| kavike rUpameM unhoMne adhyAtma, AdhAra evaM nItikA pratipAdana kiyA hai| Ajake saMgharSamaya evaM tanAvapUrNa jIvanameM unake dvArA line gaye 'samAdhitaMtram' ( samAdhitantra) aura iSTopadezam (iSTopadeza ) jaise adhyAtma-pradhAna anupama zAstra mAnava mAtrako patha pradarzanakA kArya karate haiM vizeSataH samAdhitaMtra meM devanaMdi pUjyapAdake yogIsvarUpake darzana hote haiN| unakA yaha yaugika svarUpa tIrthaMkara mahAvIrakI paramparAse sIdhA jur3atA hai| + zoSa-adhyetA--pI0 ela* iMsTITdhaTa bApha ikolAjI, dillI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsika jIvana paricaya pUjyapAda devanandi kA jIvana paricaya candrayya kavike 'pUjyapAdacarite' aura devacandra ke 'rAjAvalika' nAmaka pranyoMmeM milatA hai| zravaNabehagolAke zilAlekhoMmeM bhI inake nAmoMke sambandhameM ullekha prApta hote haiN| inakA mUla nAma devanaMdi thA, kintu buddhikI mahattAke kAraNa inheM jimendrabuddhi kahA gayA aura devoM dvArA pUjita honese 'pUjyapAda' kahalAye / inake pitAkA nAma mAdhavabhaTra thA aura mAtAkA nAma zrIdevI batalAyA gayA hai| ye karnATaka ke 'kole' nAmaka grAmake nivAsI the aura brAhmaNa kulameM janme the / bAdameM unhoMne digambarI dIkSA dhAraNa kara lI thI / pUjyapAdake devanandi samayake sambandha vizeSa vivAda nahIM hai / inake nAmakA ullekha chaThI zatIke madhyakAlase prApta hone lagatA hai| inhoMne prAcArya umAsvAmI kRta 'tatvAryasUtram' para 'sarvArthasiddhiH' nAmaka TIkA likhI hai jo svataMtra vyAkhyA grantha-sI pratIta hotI hai| aura digambara paramparAko sambhavataH prathama dIkA hai| bhaTTa akalaMkadevane apane tatvAryavAttika' ( rAjavAtika ) meM sarvArthasiddhike anekoM vAkyoMko vArtikakA rUpa diyA hai / aura zabdAnuzAsana sambandhI kathanakI puSTi ke lie inake jainendra-vyAkaraNake sUtroMko pramANa rUpameM upasthita kiyA hai / ataH pUjyapAda devanandi akalaMkadevake pUrvavartI haiM / aneka UhApohoMke pazcAt vidvAnoM ne devanandi pUjyapAdakA samaya I. san kI chaThI zatAbdI siddha kiyA hai| sAhitya pUjyapAdakI devanandi nimnalikhita racanAe~ upalabdha hai-- 1. janmAbhiSeka, 2. dazakti , 3. tatvArthavRtti ( sarvArthasiddhi), 4. samAdhisatram, 5. iSTopadeza, 6. jainendra-vyAkaraNam, 7. sividhiyastotram / 1. janmAbhiveka zravaNabelagolAke abhilekhoMmeM pUjyapAdakI kRtiyoMmeM janmAbhiSekakA bhI nirdeza AyA hai' / vartamAnameM eka anmAbhiSeka chapA huA hai| racanA praur3ha aura pravAhamaya hai| ise pUjyapAda devanandi dvArA viracita honA caahie| 1. jaina zilAlekhasaMgraha, prathama bhAga, abhilekha saMkhyA 40, 50 55, paba-11 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhASitama 2. bazabhakti___kAnyakI dRSTise sabhI bhaktiyAM bahuta hI sarasa aura gambhIra haiM / ina bhaktiyoMke sambandhameM TIkAkAra paNDita prabhAcandrane prAkRta siddhibhaktike antameM sUcanA dI hai ki saMskRtiko sArI bhaktiyA~ pUjyapAdakRta haiM aura prAkRta bhASAkI bhaktiyA~ AcArya kundakundakI banAyI huI haiN| 3. tatvArthavRtti-(sAmiti) yaha pUjyapAdakI mahanIya kRti hai| isa tatvArthavRttiko sarvArthasiddhi bhI kahA gayA hai| sarvArthasiddhi umAsvAmIkRta tasvArtha sUtra para likhI gayI gAmaya racanA hai| yaha madhyama parimANakI vizada vRtti hai| isameM sUtrAnusAro siddhAntake pratipAdanake sAtha-sAtha dArzanika vivecana bhI hai| tattvArthasUtrakI vRtti hote hue bhI isa pranthameM aneka maulika vizeSatAeM dikhAI detI haiN| 4. samAdhisaMtra isameM kula 105 zloka haiM / isakA dUsarA nAma samAdhizataka bhI hai| isakA viSaya adhyAtma hai| granthakA mUla nAma samAdhisaMtram hai, isako sUcanA svayaM lekhakane isake antima zlokameM dI hai| vastutaH yaha anya pUjyapAdako svataMtra racanA hai| 5. iSTopadeze isameM kula 51 zloka haiM | isakA viSaya svarUpa sambodhana hai / isakI zailI sarala aura pravAhamaya hai / anyakA nAma iSTopadeza hai jo ApAya pUjyapAdane svayaM anyake antima padyameM batAyA hai| isa pathake aneka paca kundakunda kRta samayapAhuddhake rUpAntara yA bhAvAntara pratIta hote haiM / isa anyake adhyayanase Asma-zaktikA vikAsa hotA hai| sAdhakake lie Atma-sAdhanAmeM isase bahuta sahAyatA milatI hai| 6. jamindravyAkaraNam-- yaha AcArya pUjyapAdako anyatama maulika kRti hai| prAcIna kAlase yaha graMtha isI nAmase jAnA jAtA rahA hai| jainendra vyAkaraNake do sUtrapATha upalabdha haiM-ekameM tIna hajAra sUtra haiM aura dUsaremeM lagabhaga tIna hajAra sAta sau| sva. zraddheya paMDita nAthUrAmajI premIne yaha niSkarSa nikAlA hai ki devanandi yA pUjyapAdakA banAyA huA sUtrapATha yahI hai jisa para abhayanandine apanI vRtti likhI hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhisatra yaha pA~ca adhyAyoM meM vibhakta hai| sUtrasaMkhyA lagabhaga 3000 hai| isa vyAkaraNakI vizeSatA hai--saMjJA lAghava / pANinIya vyAkaraNameM jina saMjJAoMke lie kaI akSaroMke saMketa kalpita kiye gaye haiM unake lie isameM lApavase kAma liyA gayA hai| 7. siddhapriyastotram isa stotrameM 26 padya haiN| jinameM caubIsa tIrthakaroMkI stuti kI gayI hai / racanA praur3ha aura pravAhayukta hai| 8. jenendra aura zamAvatAra nyAsa--- ___ eka zilAlekhameM isa bAtakA ullekha hai ki pUjyapAdane eka to apane vyAkaraNa para jainendra nAmaka nyAsa likhA thA aura dUsarA pANini vyAkaraNa para 'zabdAvatAra' nAmaka nyAsa likhA thaa| ye donoM grantha abhI taka upalabdha nahIM haiN| 9. zAntyaSTakam inake eka 'zAntyaSTaka' granthakA ullekha milatA hai| eka zAntyaSTaka kriyAkalApameM bhI saMgrahIta hai| isa para paM0 prabhAcandrakI saMskRta TIkA hai| parantu yaha nirNaya karanA kaThina hai ki prApta zAntyaSTaka kisa AcAryakA hai| 10. sArasaMgraha dhavalA TokAke eka ullekhase jJAta hotA hai ki pUjyapAdane eka 'sArasaMgraha' nAmaka granthakA praNayana kiyA thaa| vahA~ likhA hai 'sArasaMgrahebhyuktaM pUjyapAde:-anansaparyAyAtmakasya vastuno'nyatamaparyAyAdhigame kartavye jAtyahetvapekSo niravadya prayogo naya iti / ' kisI cikitsA zAstrako bhI unhoMne racanA kI thI jo vaidyaka viSaya para anupama prattha thA / jJAnArNavake eka zloka meM AcArya zubhacandrane isakA ullekha kiyA hai| ___ isa prakAra hama dekhate haiM ki haiM pUjyapAda devanaMdi eka mahAna vidvAn ho nahIM hai, apitu eka utkRSTa saMyamI sAdhaka aura yogI bhI haiN| unake dvArA racA gayA sAhitya unakI amaragAthA gAtA rhegaa| bhAratIya vAGmayameM unakA yaha mahattvapUrNa avadAna hai / unakA yaha yogadAna sAhi sthika dRSTi se hI nahIM hai, AdhyAtmika dRSTi se bhI atyanta upayogI hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA viSaya pazoka pRSTha sivAtmA aura sakalAtmAko namaskArarUpa maMgalAcaraNa 1.2 3 viSaya tathA AghArako spaSTa karate hue grantha racanekI pratijJA 3 mAtmAke bahirAlmA, antarAtmA aura paramAramA aise tIna bheda aura sanakI heyopAdeyatA bahirAtmAdikA judA-judA lakSaNa paramAtmAke vAcaka kucha nAma bahirAtmAke zarIrameM kAramaya naTi hone kA kAraNa paturgati-sambandhI zarIrabhedase jIvabheda kI mAnyatA bahirAtmAkI anya zarIra-viSayaka mAnyatA zarIrameM Atmatva-buddhikA pariNAma bahirAtmA aura antarAlmAkA kartamyameva zarIrameM dhAtmasvabuddhipara kheda zarIrase dhAtmatvabuzi chor3ane aura antarAtmA hone kI preraNA 15 mantarAtmAkA apanI pUrva avasthApara khevaprakAza mAtmajJAnakA upAya antaraMga aura bAhyavacana-pravRttike tyAgakA upAya antarvikalpoMke tyAgakA prakAra mAtmAkA nirvikalpa svarUpa bAtmajJAnase pUrvakI aura bAdako penTAkA vicAra 21.22 liMga-saMkhyAdi viSayaka bhramanivAraNAtmaka vicAra 25 AtmasvarUpa-vicAra mAtmAnubhavIkA zatru-mitra vidhAra 5.26 27-28 paramAtmaparakI prAptikA upAya 27 29 paramAtmaparakI bhAvanAkA phala 28 bhaya aura bhayake samAna 31 khAtmAkI prAptikA upAya 30,31,32 31-33 AtmajJAnake binA tapazcaraNa vyartha-mukti nahIM ho sakatI mAtmazAnako tapazcaraNase kheda nahIM hotA 34 35 kheda karanevAlA AtmajJAnI nahIM-nizcala prANI hI AtmadarzI hotA hai Atmatatva aura AtmatrAnti svarUpa aura usameM tyAga-prANa 36 33 34 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApita 370 bhanake vikSipta tathA vikSipta hone kA kAraNa pitake vikSipta-mavikSipta homekA vAstavika phala apamAnAdi tavA rAgadveSAviko dUra karaNekA upAya rAga bAra deSa viSaya tathA vipakSa kA pravardhana bhramAtmaka premake naSTa honekA phala tapase gahirAsmA kyA cAhatA hai aura santarAtmA kyA bahirAtmA aura pantarAtmA karma baMdhana kA katrtA kauna ahirAmA bora antarAramAkA vicArameSa antarAtmAkI dehAdimeM abhedarUpakI bhAMti kyoM hotI hai antarAsmA usa prAntiko kaise pohe bahirAtmA maura antarAtmAke tyAga grahaNa kA spaSTa vivepana 47 antarAsmAke antaraMga tyAga-prahama kA prakAra strI-putrAdika sApa panAdi-vyavahArameM kimako suna pratIta hotA hai aura kinako nahIM mantarAtmAkI bhojanAdike grahapameM pravRti ho sakatI hai 50 banAsakta mantarAramA AramakAma ko buddhimeM se dhAraNa kare 51 biyoMko rokakara bAramAnubhava karane vAle ko duHkha sukha se hotA hai nAmasvarUpa kI mApanA kisa sahakaranI cAhiye 53 bacana bAra zarIrameM brAMta sathA manAta manuSyakA pabahAra 54 bAha viSayakI anupakAratA aura babAnIkI aaskti| mithyAvaphe daza bahirAtmAko kasI pazA hotI hai svazarIra maura parazarIrako kose avalokana karanA caahiye| mAnINIpa mAlamatvakA svayaM anubhava kara mahAtmAmoMko kyoM nahIM batAte, jisase ve bhI pAtmajJAnI ra 58,59 54-55 mahAtmAmo mAmagopa na honekA kAraNa bAntarAtmAke dhArIrASike alaMkRta karane meM sadAsImatA 61 57 saMsAra kaba taka rahatA hai aura mukti kI prApti kaba hotI hai 62 mantarAtmAke zarIrake dhanAdirUpa hone para bAtmAko dhanASirUpa mAnanA 63,64,65,66 58-59 bArAtmAkI mukti-yogyatA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApana viSaya zarIrASise bhinna bAsmAko anubhava karanekA phala bhUjana kisako bAramA mAnate hai mAtmasvarUpake jAnaneke ilAkoMko pArIrase bhinna mAramabhAvanA karanekA upadeza chAtmAkI ekAgra bhAvanA kA phala pittakI sthiratAke lie kokasaMsargakA tyAga kyA manuSyoMkA saMsarga chor3akara jaMgalameM nivAsa karanA cAhie 73 bAtmavarSI aura anAtmavI honekA phala pAstavameM bhAralA hI vAtmAkA guru hai| bahirAtmA tathA antarAtmA maraNake sannikaTa thAne para kyA karatA hai dhyavArameM amAdaravAta se nAnAjogato AjobA manya nahIM jo mAtmAke viSayameM jAmatA hai vahI muktiko prApta karatA hai 59 meka-vijJAnI antarAtmAko yaha jagata yogako prArama aura niSpanna aspAyoMmeM kaisA pratIta hotA hai mAtmAkI bhinna bhAvanAke bimA bharapeTa upaveza sumane-sunAnese __mukti nahIM hotI bheSa-zAmakI bhAvanAmeM pravRtta hue mantarAsmAkA kartavya tokI taha pratoMkA vikalpa bhI tyAjya hai vayoMke vikalpako chor3anekA krama ansarjalpase yukta utprekSA-jAla duHkhakA mUla kAraNa hai, usake mANase parama padakI prApti aura nAza karane kA krama pratavikalpakI taraha hiMgakA vikalpa bhI mukti kA kAraNa nahIM jAtikA Agraha bhI muktikA kAraNa nahIM hai mAjhaga bAdi jAti-viziSTa mAmaya hI bImita hokara mukti pA sakatA hai aisA jinake bAgamAnubandhI cha hai ye bhI paramapavako prApta nahIM ho sakate 8977 mohI jIvoMka dRSTi-vikArakA pariNAma aura dAna-vyApArakA viparyAsa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samAjitaMtra viSaya saMyogakI aisI avasthA meM antarAtmA kyA karatA hai bahirAtmA aura antarAtmAkI kaunasI dazA bhramarUpa aura kauna bhramarahita hotI hU~ dehAtmadRSTikA sakalazAstraparizAna aura jAgrata rahatA bho mukti lie niSphala hai sAtAtmAke suptAdi avasthAoM meM bhI svarUpa saMvedana kyoMkara banA rahatA hU~ citta kahA~ para anAsakta hotA hai minnAtmasvarUpa dhyeyameM kInatAkA phala abhinnAtmAkI upAsanAkA phala minnAbhinnasvarUpa AtmabhAvanAkA upasaMhAra Atmatattvake viSayameM cArvAka aura sAMkhyamatakI mAnyatAoMkA nirasana maraNarUpa vinAzake ho jAnepara utarakAlameM AtmAkA astitva kaise bana sakatA hU~ anAdi nidhana AtmAko muktike lie durbara tapazcaraNa dvArA kaSTa uThAnA vyartha nahIM, nAvazyaka hai zarIramAtmA sarvathA bhinna hone para AtmAkI gati sthitise zarIra ko gatisthiti kaise hotI hai zarIra-yaMtroMkI AtmAmeM AropanA anAropanA karake jar3afast jIva kisa phalako prApta hote haiN| grantha kA upasaMhAra antima maMgalakAmanA zloka 12 13 94 95 96 97 98 19 100 101 102 103 104 105 pRSTha Co s 82 ra 83 84 85 86 87 89 90 91 92 92 94 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadevananyaparanAmapUjyapAdasvAmiviracita samAdhitaMtram zrIprabhAcandra vinirmitasaMskRtaTIkA sahitam [bhaMgalAcaraNa] siddha jinendramamalA'pratimaprabodham nirvANamArgamamala vibudhendravandham / saMsArasAgarasamuttaraNaprapotaM vakSye samAdhizatakaM praNipatya vIram / / 1 / / zrIpUjyapAdasvAmI mumukSuNAM mokSopAyaM mokSasvarUpa bopadarzayitukAmo mirSimataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSa namaskurvannAha yenAtmA'yatAtmaiva paratvenaiva cAparam / akSayAnansa boSAya tasmai siddhAtmane namaH // 1 // TIkA-atra pUrvArddhana mokSopAya uttarArbena ca molasvarUpamupadarzitam / sivAtmane siddhaparameSThine siddhaH sakalakarmavipramuktaH sa cAsAvAramA pa tasmai namaH / yena kiM kRtaM ? / abuddha yata jJAtaH / ko'sau ? mAtmA kathaM ? jAneva / asamarthaH yena sikhAtmanAztrAtmaivAdhyAtmasvenAbuddhayata na zarIrAdika karmApAvitasuranaranArakatiryagAvijIvaparyAyAdika vaa| tathA paratve vApara apara ca zarIrAdikaM kamajanitamanuSyAdijIvaparyApAdikaM vA paratvenaivAtmanomedavAnuSat / tasmai kathaMbhUtAya ? mabhayAnantazeSApa akSayo'vinavaronanto dezakAzAnavachinnasamastArthaparicchedako vA doSI yasya tasmai / evaMvidhabhISasya cAnantadarzanasukhavIravinAbhAvitvasAmayavinaMtacatuSTayarUpAyeti gamyate / lanu peSTadevatA vizeSasya paJcaparameSThirUpatvAsadana sivAtmA evaM kasmAd anyakRtA namaskAraH kRta iti cet granthasya kartuyAsyAtuH zroturamuSThAturupa zivasvarUpaprApspardhatvAt / yo hi yatprAptyarSI sa taM namaskaroti yA dhanurvevaprAptyarthI dhanurveda vidaM namaskaroti / siddhasvarUpa prAptyarthI ca samAdhizatakazAstrasya kartA vyAkhyAtA zrotA tadaryAnuSThAtA cAtmavizeSastasmAsitAramAnaM namaskarotIti / sijhazanvenaiva cAhaMdAdInAmapi grahaNam / tevAmapi devataH sikasvarUpopetatvAt // 1 / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhisaMtra [ maMgalAcaraNa! sakala vibhAva abhAvakara, kiyA Atma kalyAna / paramAnanda-suboSamaya, nama siddha bhagavAna // 1 // Atma siddhi ke mArgakA, jisameM subhaga vidhAna / usa samASiyuta taMtrakA, kaha sugama vyAkhyAna // 2 // zrIpUjyapAda svAmI mokSake icchuka bhanyajIvoMko mokSakA upAya aura mokSake svarUpako dikhalAnekI icchAse zAstrako nirvighna parisamApti Adi phalakI icchA karate hue iSTadevatA vizeSa zrIsiddha parameSThIko namaskAra karate haiN| anvayArtha ( yena ) jisake dvArA ( AlmA ) AtmA (AtmA eva) AtmA rUpase hI ( abaddhayata ) jAnA gayA hai (ca) aura ( aparaM) anyako-karmajanita manuSyAdiparyAyarUpa pudgalako-(paratvena eva } pararUpase hI ( abuddhayata ) jAnA gayA hai ( tasmai ) usa ( akSayAnantabodhAya ) avinAzI ananta jJAnasvarUpa ( siddhAtmane ) sikhAtmAko ( namaH ) namaskAra ho| bhAvArtha-zrIpUjyapAdasvAmIne ilokake pUrvArddha meM mokSakA upAya aura uttarArddha meM mIkSakA svarUpa batAyA hai tathA siddha paramAtmArUpa iSTadevatAko namaskAra kiyA hai / yaha jIva anAdikAlase moha-madirAkA pAna kara AtmAke nija caitanya svarUpako bhUla rahA hai, acetana binAzIka parapadAthoM meM Atmabuddhi kara rahA hai, tathA cirakAlIna mithyAtvarUpa viparItAbhinivezake sambandhase una parapadArthoMko apanA hitakAraka samajhatA hai aura vaha AtmAke upakArI jJAna derAmyAdika padArthoko, jo kama. baMdhanake chur3AnemeM nirmisabhUta haiM, duHkhadAyI samajhatA hai| jaise pittajvara vAle rogIko mIThA dUdha kar3avA mAlama hotA hai, ThIka usI prakAra midhyAdRSTi jIvako AtmAkA upakAraka mokSakA upAya bhI viparIta jAna par3atA hai / saMsArake samasta jIva sukha cAhate haiM, aura duHkhase Darate haiM tathA usase TUTanekA upAya bhI karate haiM, paraMtu usa upAyake viparIta honese caturgatirUpa saMsArake duHkhase unmukta nahIM ho pAte haiN| vAstavameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa ratnatrayakI ekatA hI mokSakI prAptikA parama upAya hai| isa ratnatrayakI paramaprakarSatAse ho karmokA dRr3ha bandhana AtmAse chUTa jAtA hai aura AtmA apane svarUpako prApta kara letA hai / granthakArane aisA ho Azapa prakaTa kiyA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra jaba yaha AsmA suguruke upadezase yA tattvanirNayarUpa saMskArase AtmAke svarUpako viparIta banAne vAle darzanamohanoyakamakA upazamAdi kara samyaktva prApta karatA hai, usa samaya AtmA meMse viparItAbhinivezake sambandhase hone vAlI acetanaparapadoM meM AtmakalpanArUpa buddhi dUra ho jAtI hai| tabhI mAkSApayogI prayojanabhUta jAvAdi saptatattvokA yathArtha zraddhAna va parijJAna hotA hai, aura paradravyoMsa udAsIna bhAvarUpa cAritra ho jAtA hai| isaliye karmabandhana chaTanekA amogha upAya AtmAko AtmarUpa ho, tathA AtmAse bhinna karmajanita zarIrAdi para padArthIko pararUpa ho jAnanI yA anunaya karanA hai| padAmA yathArtha pradAna, zAna aura AcaraNase AtmA kauke bandhanase chUTa jAtA hai, yaho mokSakI prAptikA upAya hai| jhAnAvaraNAdika aSTa karmose rahita AtmAkI AtyaMtika antameM hone vAlI-avasthAkA nAma mokSa hai| AtmAko yaha avasthA atyanta zuddha aura svAbhAvika hotI hai-rAgAdika aupAdhika bhAvoMse rahita hai / athavA yoM kahiye ki jIvakI yaha avasthA nitya, niraMjana, nirvikAra, nirAkula evaM abAdhita sukhako liye hue zuddha cidrUpamaya avasthA hai, jo ki samyaktvAdi anaMta guNoMkA samudAya hai| isa avasthAko liye hue zrIsiddhaparamAtmA carama zarIrase kiMcit Una lokake agrabhAgameM nivAsa karate haiN| ___granthakartA zrIpUjyapAda svAmone avinAzo anantajJAnavAle siddhaparamAtmAko namaskAra kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki granthakartAko zuddhAlmAke prApta karaneko utkaTa abhilASA thii| jo jisa guNakI prAptikA icchuka hotA hai vaha usa guNase yukta puruSako namaskAra karatA hai / jaise dhanurvidyAke sIkhanekA abhilASo dhanurvedIko namaskAra karatA hai| vAstavameM pUrNatA aura kRtakRtyatAko dRSTise paramadevapanA siddhoMmeM hI hai| isIse ukta zlokameM akSaya-ananta-jJAnAdi-svarUpa siddha paramAtmAko sarvaprathama namaskAra kiyA gayA hai| ___ athoktaprakArasiddhasvarUpasya tastrAptyupAyasya copadeSTAraM sakalAtmAnamiSTadevatAvizeSa stotumAhaayanti yasyAvarato'pi bhAratI vibhUtayastIrthakRtopyanIhituH / zivAya pAne sugatAya viSNave jinAya tasmai sakalAtmane namaH // 2 // TIkA-pAya bhagakto japati sarvotkarSeNa vartante / kAH ? bhAratI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhisaMga vibhUtayaH bhAratyAH bANyAH vibhUtayo bodhitasarvAtmahitatvAvisampadaH / kathaM bhUtasyApi jayanni ? adharaso'pi lAlbolA pugyApAreNa namana manunArayato'pi / uktaM ca "yatsatmahitaM na varNasahitaM na spaSitoSThatayaM, no vAMchAkaliptaM na doSamalinaM na zvAsaruddhakramam / zAntAmarSa viSaH sama pazugaNarAkaNitaM karNAibhaH. santaH sarvavidaH praNaSTadipamaH pAyAdapUrva vacaH / / 1 / / athavA bhArato ca vibhUtayazca chapatramAdaya / punarapi kayambhUtasya ? tIto'pyanIhitu hA vAJchA mohanIsakarmakArya, bhagavati ca tatkarmaNaH prakSayAttasyA sadbhAvAnupapattirato'nIhiturapi tatkaraNecchArahitasyApi, tIrthakRtaH saMsArottaraNahetubhatastrAttIrgha bhiva tIrthamAgamaH tatkRtavataH / kiM nAmne tasma? sakalAtmane zivAya zivaM paramasaukhyaM paramakalyANaM nirvANaM bocyate tatprAptAya / pAne asimaSikaSyAdibhi sanmArgopadezakatvena ca sakalalokAmyucArakAya / sugatAma zobhanaM gataM jJAnaM yasyAsI sugatA, suSchu vA apunarAvatyaM gatiM gataH sampUrNa vA anantacatuSTayaM gata. prApta sugatastasmai / mimave kevalajJAnenAzeSavastuvyAyakAya / binAya anekabhavagahanaprApaNahetUn karmArAtIna jayatIti jinassasmai / sakalAtmane saha kalayA zarIreNa vataMta iti sakalaH macAsAvAtmA ca tasmai namaH / / 2 / / ___ aba ukta mokSasvarUpa aura usakI prAptike upAyakA upadeza karane vAle sakala paramAtmAkI-ghAtikama rahita jIvanmukta AsmAkIstuti karate hue AcArya kahate haiM vAvayArtha- ( yasya ) jisa ( anIhitu api ) icchAse bhI rahita ( tI kRtaH) tIrthakarakI ( avadataH api) na bolate hue bhI tAlu oSTha-Adike dvArA zabdoMkA uccAraNa na karate hae bhI ( bhAratIvibhUtayaH ) vANIrUpI vibhUtiyA~ athavA vANI aura chatra yAdika vibhUtiyA ( jayanti ) jayako prApta hotI haiM ( tasmai ) usa ( zivAya) "zivarUpa parama kalyANa athavA parama saukhyamaya ( dhAtre) vidhAtA athavA brahmarUpa-sammAnake upadeza dvArA lokake uddhAraka ( sugatAya ) sugatarUpa sadbuddhi evaM sadgatiko prApta ( viSNave ) viSNurUpa kevalajJAnake dvArA 1. zithaM paramakalyANaM nirvANaM zAntamajhama / prAptaM muktimada yena sa zivaH parikIrtitaH // -AptasvarUpa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmita samasta carAcara padArthoM meM vyApta honevAle' (jinAya ) jinarUpa-saMsAraparibhramaNake kAraNabhUta karmazatruoMko jItane vAle (sakalAtmane) sakalAtmAko sazarIra zuddhAramA arthAt jIvanmukta arahaMta paramAtmAko ( namaH ) namaskAra ho| bhAvArtha-isa ilokameM AcArya mahodayane jainadharmake anusAra sakala paramAtmA zrIarasta bhagavAnkA saMkSipta svarUpa batalAyA hai| arahaMta paramAtmAkA zarIra paramodArika hai, divya hai, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ina cAra dhAtiyAkarmoMke vinAzase unheM ananta catuSTayarUpa aMtaraMga vibhUtiyA~ prApta hai, tathA samavasaraNAdi bAhya vibhUtiyAM bhI prApta haiM, parantu ve una bAhya vibhUtiyoMse alipta rahate haiN| mohanIyakarmakA abhAva ho jAnese icchAe~ avaziSTa nahIM rahatI aura isalie samavasaraNameM binA kisI icchAke tAlu-oSTha-Adike vyApArase rahita arahaMta bhagavAnkI bhavya jIvoMkA hita karanevAlI dharmadezanA havA karatI hai / samavasaraNa stotrameM bhI kahA hai ki___ 'duHkharahita sarvajJako vaha apUrvavANI hamArI rakSA kare jo sabake liye hita rUpa hai, varNarahita ( nirakSaro) hai-hoThoMkA halana-calana vyApAra jisameM nahIM hotA, jo kisI prakArakI vAMchAko liye hue nahIM hai, na kisI doSase malina hai, jisake uccAraNameM svAsakA rukanA nahIM hotA aura jise krodhAdivinirmuktoM-sAdhusantoMke sAtha sakarNa pazuoMne bhI sunA hai|' isa ilokakI TIkAmeM sakalaparamAtmA zrIarahatake vizeSaNoMkA khulAsA kiyA gayA hai| aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki pAtiyA karmarUpI zatruoMko jItanevAle, rAgAdi aSTAdaza doSoMse rahita, paramavItarAga, sarvaza aura hitopadezo arahaMta hI sacce ziva haiM, mahAdeva haiM, viSAtA hai, viSNu haiM, sugata haiM--anyamatAvalambiyoMne zivAdikA jaisA svarUpa batAyA hai usase ve vAstavika ziva thA arahaMta nahIM ho sakate haiN| kyoMki usa svarUpAnusAra unake rAga, dveSa aura mohAdika doSoMkA sadabhAva pAyA jAtA hai // 2 // 1. zivaM hi pravya paryAya vizvaM trailokyagocaram / pyApta mAnaviSA yena sa viSNuvyApako agat // 3 // 2. rAgavAkyo pena jitAH karma mahAbhaTAH / / kAlapavinimukta va nimaH parikIritaH // 21 // pAla Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samASitaMtra nanu-nikaletararUpamAtmAnaM natvA bhavAn ki kariSyatItyAhazrutena ligena yathAtmazakti samAhitAntaH karaNena samyak / samIkSya kevalpasukhaspRhANAM viviktamAramAnamayAbhiSAsye // 3 // dIkA-apa hATadevatAnamaskArakaraNAnantaraM / abhiSAsye pharzayasyai / ka ? viviktamAtmAma karmamala rahita jIvasvarUpaM / kathamabhidhAsye ? yayAtmazakti AtmazakteranatikramaNa / ki kRtvA ? samIkya tathAbhUtamAtmAnaM sampagjJAtvA / kena ? bhutama--- "ego me sAsao AdA nnaanndsnnlaalgo| sesA meM bAhirA bhASA sarva saMjogalakSaNA" // 1 // 'ityAcAgamena / sabhA lina hetunA / tathAhi-zarIrAdirAtmabhignobhinnalakSaNalakSitattvAt / yabobhinnalakSaNalakSitattvaM tayo do pathA jahAnalayoH, bhinnalakSaNalakSitattvaM cAtmazarIrayoriti / na ghAnayobhinnalakSaNalakSitatvamaprasiddham / AtmanaH upayogasvarUpopalakSitasthAt-zarIrAdestadviparItattvAt / samAhilAta pharakana samAhitamekAgrIbhRtaM tava tadantaH karaNaM ca manastena / samyaka-samIkya samyagjJAtvA anubhU yetyarthaH / keSAM tathAbhUtamAtmAnamabhidhAsye? kaivalpatusatyahAnA kaivalye sakalakarmarahitasve sati sukha tatra spahA abhilASo yeSAM vasye viSayAprabhave yA mujhe; kaMvalyasukhayoH spaSThA yeSAm // 3 // aba graMthakAra granthake pratipAya viSayako batalAte hue kahate haiM--- bhandayA--( atha ) paramAtmAko namaskAra karaneke anaMtara [ ahaM ] maiM pUjyapAda AcArya ( viviktaM mAtmAna ) karmamala rahita AtmAke zuddhasvarUpako ( zrutena ) zAstrake dvArA (ligena ) anumAna va hetuke dvArA { samAhitantaHkaraNena ) ekAgra manake dvArA ( samyaksamIkSya ) acchI taraha anubhava karake (kevalya-sukhaspahANAM) kaivalyapada-viSayaka athavA nirmala atIndrayasukhakI icchA rakhane vAloMke liye ( yathAsmazakti ) apanI zaktike anusAra ( abhidhAsye) kahU~gA 1 bhAvArtha-yahA~ para usa zuddhAtmasvarUpake pratipAdanakI pratijJA kI gaI hai jise graMthakArane zAstrajJAnase, anumAnase aura apane cittako ekApratAse bhale prakAra jAnA tathA anubhava kiyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki yaha grantha una bhavya puruSoM ko lakSya karake likhA jAtA hai jinheM koMke kSayase utpanna hone vAle bAdhA-rahita, nirmala, atIndriya sukhako prApta karaneko icchA hai / vAsvakhe-samayasArAdi jenAgama granthoM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhASitaMtra se mAlUma hotA hai ki AtmA eka hai, nitya hai, jJAnadarzana-lakSaNavAlA hai (zAtA-draSTA hai ) aura zeSa saMyoga-lakSaNa vAle samasta padArtha merI AtmAse bAhya haiM-maiM unakA nahIM hU~ aura na ve mere haiM / anumAnase jAnA jAtA hai ki zarIra aura AtmA juda-jude haiN| kyoMki ina donoMkA lakSaNa bhI bhinna-bhinna hai| jinakA lakSaNa bhinna-bhinna hotA hai ve saba bhinna hote haiM, jaise jala aura Aga / isa taraha Agama aura anumAnake sahayogake sAtha cittakI ekAgratApUrvaka AtmAkA jo sAkSAt anubhava hotA hai vaha tIsarI cIja hai| tInoM lApaH rasa: hai. isa prathaka racanako pratijJA kI gaI hai / / 3 / / katibhedaH punarAtmA bhavati? yena viviktamAlmAnamiti viyoSa ucyate / tatra kutaH kasyopAvAnaM kasya vA tyAgaH kartavya ispAzakyAha 'bahirantaH parazceti nidhAramA sarvadehiSu / upeyAttatra paramaM madhyopAyAbahistyajet / / 4 / / ___aukA-bahirbahirAtmA, antaH antarAtmA, pararAca paramAtmA iti viSA AtmA triprakAra mAtmA / kva ? savihiSu sakalaprANiSu / nanu abhanmeSu yahirAtmana eva sambhavAt kathaM sarvadehiSu tridhAtmA syAt ? ityapyanupapanna tatrApi vyarUpatayA tridhAtmasadbhAvopapatteH kayaM punastatra paMcajJAnAvaraNAnyupapadyante? kevalajJAnAcAvirbhAvasAmagrI hi tara kadApi na bhaviSyatItyabhampatvaM, na punaH tadyogajavyasparabhAvAditi / bhavyarAzyapemayA vA sarvadehigrahaNaM / AsannadUradUratarabhanyeSu abhavyasamAna bhanyeSu ca sarveSu tripA'ramA vidyata iti / tahi sarvaze paramAtmana eva sada bhAvAd bahirantarAtmanorabhAvAstridhAtmano birodha ityapyayuktam / mRttapUrvaprajJApananayApekSayA tatra sahirodhAsiddheH ghRtapaTavat / yo hi sarvajJAvasthAyAM paramAtmAsampannaH sa pUrva vahirAmA antarAtmA cAsIditi / ghRtapaTavapantarAtmano'pi ahirastmatvaM paramAtmatvaM ca bhUtabhAviprajJApananayApekSa yA draSTavyam / taba kutaH kasyopAvAnaM kasya kA tyAgaH kartavya ityAi--upemAviti / teSu tridhAtmasu madhye upeyAt svIkuryAt paramaM paramAtmAnaM / kasmAt ? mamyopAcAt mammottarAtmA sa evopAyastasmAt tathA bahiH bahirAtmAnaM madhyopAyAdeva syaveta // 4 // bAsmA kitane tarahakA hotA hai, jisase zuddhAtmA aisA vizeSa kahA 1. tipayAro so appA paramataramAhiro( dehINaM / tatva paro bhAjjA aMtovAeNa payahi bahirapA / / -mokSaprAmRte, kundhandaH / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhiSa jAtA hai, aura una AtmAke bhedoM meM kimakA grahaNa aura kisakA tyAga karanA cAhiye ? aisI AzaMkA dUra karaneke liye AtmAke bhedoMkA kathana karate haiM manvayArtha-( marvadehiSu ) sarvaprANiyoMmeM (bahiH) bahirAtmA ( antaH) antarAsmA ( ca para:) aura paramAtmA ( iti ) isa taraha ( tridhA ) tIna prakArakA (AtmA) mAyA ! asti hai| tatra ) AtmAke una tIna bhedoMmeMse ( madhyopAyAta ) antarAtmAke upAyadvArA ( paramaM ) para. mAsmAko ( upeyAt ) aMgIkAra kare-apanAve aura (bahiH ) bahirAsmAko ( yajet ) chodd'e| bhAvArtha-AtmAkI tIna avasthAeM hotI haiM bahirAtmA, mantarAtmA aura paramAtmA / unameMse jaba taka pratyeka saMsArI jovakI andhetana pUdagala-piMDarUpa zarorAdi vinAzIka padArthoM meM mArama buddhi rahatI hai, yA AramA jabataka mithyAlva-avasthAmeM rahatA hai / taba taka vaha 'bahirAsmA' kahalAtA hai| zarorAdimeM AtmabaddhikA tyAga evaM mithyAtvakA vinAza honepara jaba AtmA samyagdRSTi ho jAtA hai taba use 'antarAtmA' kahate haiN| usake tIna bheda haiM-uttama antarAtmA, madhyama antarAsmA aura jaghanya antarAtmA / antaraMga-bahiraMga-parigrahakA tyAga karane vAle, viSayakaSAyoMko jItanevAle aura zuddha upayogameM lona hone vAle tatvajJAmI yogIzvara 'uttama antarAtmA' kahalAte haiM, dezavatakA pAlana karanevAle gRhastha tathA chaThe guNasthAnavartI muni 'madhyama antarAtmA' kahe jAte haiM mora tasvazraddhAke sAtha vratoMko na rakhane vAle aviratasamyAdaSTi jIva 'jananya antarAtmA' rUpase niddiSTa haiN| ___ AtmaguNoMke ghAtaka jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmaka cAra dhAtiyAkarmokA nAza karake AlmAkI ananta catuSTayarUpa zaktiyoMko pUrNa vikasita karanevAle 'paramAtmA' kahalAte haiN| athavA AsmAkI parama vizuddha avasthAko 'paramAtmA' kahate haiN| yadi koI kahe ki abhavyoMmeM to eka bahirAmAvasthA hI saMbhava hai, phira sarva prANiyoM meM AtmAke tIna bheda kese bana sakate haiM ? yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki abhavya jIvoMmeM bho antarAtmAvasthA aura paramAtmAvasthA zaktirUpase jarUra hai, parantu ukta donoM avasthAoMke vyakta honekI unameM yogyatA nahIM hai| yadi aisA na mAnA jAya to abhavyoM meM kevala kAnAvaraNIya karmakA banya vyartha ThaharegA / isaliye pAhe nikaTa bhavya ho, dUrAndura bhavya Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... ... .etrJA N .. samApitatra ho athavA abhavya ho, sabameM tIna prakArakA AtmA maujUda hai| sarvajhameM bhI bhUtaprajJApananayakI apekSA ghRta-ghaTake samAna bahisaramAvasthA aura mantarAtmAvasthA siddha hai| AtmAkI ina tona adasthAoMmeMse jinakI paradravyameM AtmabuddhirUpa bahirAtmAvasthA ho rahI hai unako prathama ho samyaktva prApta kara usa viparItAbhinivezamaya bahirAtmAvasthAko chor3anA cAhiye aura mokSamArgakI sASaka antarAtmAvasthAmeM sthira hokara AtmAkI svAbhAvika vItarAgamayI paramAtmAvasthAko vyakta karanekA upAya karanA cAhiye / / 4 // tatra pahirantaH paramAtmamA pratyeka lakSaNamAha-- bahirAsmA zarIrAvI jAtAtmabhrAntirAntaraH / pittadoSAramavibhrAntiH paramAtmA'tinirmalaH // 5 / / TokA-zarIrAvI zArIre ASizabdAdvAGmanasoreva grahaNaM satra jAtA mAmetiprAntiyasya sa pahirAmA bhavati / Antara: amsarbhavaH / 'tatra bhava itpaNaSTebhamAne TilopamityasyAnityatvaM yeSAM ca virodhaH zAzvatika iti niyAt, "mantare vA bhava bAnsaro'ntarAtmA / samayaM bhaso bhavati ? silavopAlavibhAntiH pittaM na vikalpo doSAzca rAgAdayaH, AtmA ca zuddha cetayAraNyaM teSu vigatA viSya prAntiyasma / mitaM cittatvena budhyate doSAzca doSatvena bAtmA AtmatvenespaH / pittapoSeSu SA vigatA Atmeti prAntiyaMsya / paramAtmA bhavati, ki viziSTa ? pratinirmala prakSoNAzeSakarma machaH // 5 // __ aba bahirAlmA, antarAsmA aura paramAtmAmeM pratyekakA lakSaNa kahate haiM babayArSa-(zarIrAdI jastAtmaprAntiH bahirAlmA) zarIrAvikameM bAlmamAntiko dharanevAlA- unheM pramase bAsmA samajhane vAlA-bahirAmA hai| (cittadoSAsmavizvAntiH AntaraH) cittake, rAgadveSAdika doSoMke aura AramAke viSaya meM abhrAnta rahanevAlA unakA Thoka viveka rakhanevAlA arthAt cittako cisarUpase, doSoMko doSaspase aura bAsmAko prAramarUpase anubhava karanevAlA-antarAtmA kahalAtA hai| (apti 1. bAlAgi bAhirappA taraNyA hai appa-saMkappo / kamma-kalaMka-vimukko paramappA bhanpae devo / / 5 / / mosamAmRte, kundakundaH Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - samAcitra nirmala: paramAtmA.) sarva karmamalase rahita jo atyanta nirmala hai vaha paramAtmA hai| bhAvArya-mokSamArga meM prayojanabhUta tattvoMkA jaisA svarUpa jinendra devane batAyA hai usako vaimA na mAnane vAlA bahirAtmA athavA mithyAdaSTi kahalAtA hai / darzanamohake udayame jIvameM ajIvakI kalpanA aura ajovameM jIvakI kalpanA hotI hai, dukhadAI rAgadveSAdika vibhAva bhAvoMko sukhadAI samajha liyA jAtA hai, AtmAke hitakArI jJAna vairAgyAdi padArthoMko ahitakArI jAnakara unameM aruci athavA dveSarUpa pravRtti hotI hai aura karmabaMdhake zubhAzubha phaloMmeM rAga, dveSa honese unheM acche bare mAna liyA jAtA hai / sAtha hI, icchAeM balavatI hotI jAtI haiM, viSayoMkI cAharUpa dAvAnalameM jIva dina-rAta jalatA rahatA hai| isIliye Atmazaktiko kho detA hai aura AphUlanA rahita mokSa sukhake khojane athavA prApta karanekA koI prayatna nahIM krtaa| isa prakAra jAtitattva aura paryAyatattvauMkA yathArtha parijJAna na rakhanevAlA jIva mithyAdRSTi bahirAtmA hai| caitanya lakSaNavAlA jova hai, isase viparIta lakSaNavAlA ajIva hai, AtmAkA svabhAva jJAtA-draSTA hai, amatika hai aura ye zarIrAdika paradravya haiM, pudgalake piMDa hai, vinAzoka haiM, jar3a hai, mere nahIM hai aura na meM inakA hU~, aisA bhedavijJAna karanevAlA samyagdRSTi 'antarAtmA' kahalAtA hai / atyanta vizuddha AtmAko 'paramAtmA' kahate haiM, paramAtmAke do bheda haiM-eka sakalaparamAramA dUsarA nissklprmaatmaa| jo cAra dhAtiyA karmamalase rahita hokara anantajJAnAdi catuSTayarUpa antaraMgalakSmI aura samavasaraNAdirUpa bAhyalakSmIko prApta hue haiM una sarvajJavItarAga paramahitopadezI AtmAoMko 'sakalaparamAtmA' yA 'arahanta' kahate haiN| aura jinhoMne sampUrNa karmamaloMkA nAza kara diyA hai, jo lokake agrabhAgameM sthita haiM, nijAnanda nirbhara-nijarasakA pAna kiyA karate haiM tathA anantakAla taka Atmottha svAdhIna nirAkula sukhakA anubhava karate haiM una kRtakRtyoMko 'niSkalaparamAtmA' yA 'siddha' kahate haiM // 5 // sadAcikA nAmamAlA darzayannA--- nirmalaH kevalaH zuddho viviktaH prabhuravyayaH / parameSThI parAsmeti paramAtmezvaro jinaH // 6 // TokA-mirmala: karmamalarahitaH / kevalaH zarIrAdInAM sambandharahitaH / mukhaH sampabhAvakarmaNAmabhAvAt paramavivisamanvitaH / viditaH zarIrakarmAdibhira Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T samAdhitaMtra saMspRSTaH / prabhurindrAdinA svAmI / avyayare lakSyAnaM catuSTayasvarUpAdapracyutaH / parameSThI - parame indrAdidye pade tiSThatIti parameSThI sthAnazIlaH / parAtmA saMsArijIvebhya utkRSTa AtmA iti zabdaH prakArArthe evaM prakArA ye rAmyAste paramAtmano vAcakAH paramAtmetyAdinA tAneva darzayati / paramAtmA sakala prANibhya uttama AtmA IzvaraH indrAdyasambhavinA antara bahiraGgeNa paramezvaryeNa sadaiva sampannaH jinaH sakalakarmonmelakaH // 6 // aba paramAtmA ke vAcaka anya prasiddha nAma batalAte haiM amvayArtha - ( nirmala: ) nirmala - karmarUpImala se rahita ( kevala: ) kevalazarIrAdiparadravyake sambandhase rahita ( zuddhaH ) zuddha dravya aura bhAvakarmase rahita hokara paramavizuddhiko prApta ( viviktaH) vivikta-zarIra aura karmAdike sparzase rahita ( prabhuH ) prabhu -- indrAdikoM kA svAmI ( avyayaH ) avyaya - apane ananta catuSTayarUpa svabhAvase cyuta na hote vAlA (parameSThI ) paramapada meM sthira ( parAtmA ) paramAtmA - saMsArI jIvoMse utkRSTa AtmA ( Izvara: ) Izvara - anya jovoMmeM asambhava aisI vibhUtikA dhAraka aura (jinaH ) jina - jJAnAvaraNAdi sampUrNa karma zatruoM ko jItanevAlA ( iti paramAtmA ) ye paramAtmAka nAma haiM / bhAvArtha - AtmA anaMta guNoMkA piNDa hai| paramAtmAmeM una saba guNoMke pUrNa vikasita honese paramAtmAke una guNoMkI apekSA ananta nAma haiM / isIse paramAtmAko ajara, amara, akSaya, aroga, abhaya, avikAra, aja, akalaMka, azaMka, niraMjana, sarvajJa, vItarAga paramajyoti, buddha, Anandakanda zAstA aura vidhAtA jaise nAmIMse bhI ullekhita kiyA jAtA hai // 6 // , idAnIM matirAtmano dehrasyAtmatvenAdhyavasAye kAraNamupadarzayannAha-'vahirAtme priyadvArerAtmajJAna parAmukhaH sphuritaH svAtmano 'dehamAtmatvenAdhyavasyati // 7 // TIkA-indriyadvArerandriyamukhaH kRtvA sphurito bahiragrahaNe vyApUtaH san bahirANA mUDhAtmA / AtmajJAnaparAGmukho jIvasvarUpajJAnAdvahirbhUto bhavati / 1. bahiratya phuriyamaNI iTiyAreNa jiyasavaoo / piyadehaM appAnaM amasadi mUDhaviTThImo | 11 mokSaprAbhRte, kundakundaH / 2. "sphuritarAtmanoha" ityapi pAThAntaram | Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sTiMga tathAbhUtazca sannasau kiM karoti ? svAtmano dehamAtmatvena vyavasyati mAtmIya zarIramevAmiti pratipadyate ||7|| aba yaha dikhalAte haiM ki bahirAtmA ke dehameM Atmatattva buddhi honekA kyA kAraNa hai anvayArtha - mataH ] cU~ki ( bahirAtmA ) bahirAtmA (indriyadvAre) indriyadvAroMse ( sphuritaH ) bAhya padArthoM ke grahaNa karane meM pravRtta huA (AtmajJAnaparAGmukhaH ) AtmajJAnase parAGmukha [ bhavati, tataH ] hotA hai isaliye (svAtmanaH daha) apane zarIrako ( Atmasvena adhyayaspati ) AtmarUpa se nizcaya karatA hai--apanA AtmA samajhatA hai ? bhAvArtha- mohake udayase buddhikA viparIta pariNamana hotA hai| isI kAraNa bahirAtmA indriyoMke dvArA grahaNa meM Ane vAle bAhya mUrtika padArthoM ko hI apane mAnA hai| use abhyantara AtmatatvakA kucha bhI jJAna yA pratibhAsa nahIM hotA hai / jisa prakAra dhatUrekA pAna karane vAle puruSako saba padArtha pIle mAlUma par3ate haiM, ThIka usI prakAra mohake udayase unmatta hue jIvoMko acetana zarIrAdi para padArtha bhI cetana aura svakIya jAna par3ate haiN| isI dRSTivikArase AtmAko apane vAstavika svarUpakA parijJAna nahIM ho pAtA aura isaliye yaha jIvAtmA zarIrako utpatti se apanI utpatti aura zarIra ke vinAzase apanA vinAza samajhatA hai // 7 // tacca pratipadyamAno manuSyAdi caturgautasambandhizarIrAbhedena pratipadyate tatra -- 'rahasthamAtmAnamavidvAn manyate naram / tiryazca tiryagagrasthaM surAMgasyaM suraM tathA // 8 // nArakaM nArakAGgasthaM na svayaM tasvatastathA / anaMtAnaMtadhIzaktiH svasaMvedyo'cala sthitiH // 9 // TokA-narasya deho naradehaH tatra tiSThatIti naradehasthastamAtmAnaM sapate 1 ko'sau ? aviddhAn bahirAtmA / tiyaMtramAtmAnaM manyate / kathaMbhUrta ? piGga 1. "suraM trivacaparmAyana paryAyastathA naram / ticaM ca tadaGge svaM nArakAGga ca nArakam / / 32-13 / / deyavidyA parizrAnto mahasvanna punastayA / kintvamUrtaM svasaMvezvaMtatrayaM parikIrtitam // 14 // --zanArthamacaMdraH / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcitaMtra 13 tirazcAmaGga tiryagaGga tatra tiSThatIti tiryagaGgasthastaM / surAGgavaM AtmAnaM sureM tathA manyate ||8|| nArakamAtmAnaM manyate / kiviziSTaM ? mArakAGgasthaM / na svayaM tathA narAdirUpa AtmA svayaM karmopAdhitareNa na bhavati / kathaM tasvataH paramAto na bhavati / vyavahAreNa tu yadA bhavati tadA bhavatu / karmopAtrikRtA hi jIvasya manuSyAdiparyAyAstannivRttau nivartamAnatvAt na punarvAstavA ityarthaH / paramArthatastahi kIdRzo'sAvityAha- anantAnantadhIzakti: dhIraca dAksizca ghIzaktI anantAnante cI zaktI yasya / tathAbhUto'sI kutaH paricchedya ityAha svasaMvedyo "nirupAdhika hi rUpaM vastunaH svabhAvo'bhidhIyate / karmAdyapAye cAnantAnantatrIzaktipariNata AtmA svasaMvedanena vedyaH / tadviparItarityanubhavasya saMsArAvasthAyAM karmopASinirmitatvAt / astu nAma tathA svasaMvedyaH kiyatkAlamasau na tu sarvadA pazcAt tadrUpavinAzAdityAha - acala sthiti: anaMtAnaMtadhIzaktisvabhAvanAMcalA sthitiryasva saH | yaH punaryogasAMkhyairmukto tatpracyutirAtmano'bhyupagatA te prameyakamalamArtaNDe cAra disAH pratyAkhyAzaH // 31 isI bAta ko spaSTa karate hue manuSyAdi caturgatisambandhI zarIra bhedase jIvamaMdakI mAnyatAko batalAte haiM- anvayArtha - ( avidvAn ) mUDha bahirAtmA ( naradehasthaM ) manuSya dehameM sthita ( AtmA ) AtmAko ( naram ) manuSya, ( tiryagajasyaM ) tiyaMca zarIrameM sthita AtmAko ( tithecaM ) titheca ( surAGgastha ) devazarIrameM sthita AtmAko ( suraM) deva ( tathA ) aura ( nArakAGgastha ) nArakazarIrameM sthita AtmAko ( nAraka ) nArakI ( manyate ) mAnatA hai / kintu ( tasvataH ) vAstava meM - zuddha nizcayanayakI dRSTise ( svayaM ) karmoMpAdhise rahita khuda AtmA ( tathA na ) manuSya, tica deva aura nArakIyarUpa nahIM hai ( tvattastu ) nizcayanayase to yaha AtmA (anaMtAnaMtadhIzaktiH ) anantAnanta jJAna aura anantAnantazaktirUpa vIryakA dhAraka hai | ( svasaMvedyaH ) svAnubhavagamya hai-- apane dvArA Apa anubhava kiye jAte yogya hai aura (acalasthiti: ) apane ukta svabhAvase kabhI cyuta na hone vAlA - usameM sadA sthira rahane vAlA hai / bhAvArtha - yaha ajJAnI AtmA karmodayase hone vAlI naranArakAdiparyAyoMko hI apanI saccI avasthA mAnatA hai / use aisA bhedavijJAna nahIM hotA ki merA svarUpa ina dRzyamAna paryAyoMse sarvathA bhinna hai| male hI ina paryAyoMmeM yaha manuSya hai, yaha pazu hai ityAdi vyavahAra hotA hai, parantu ye saba avasthAeM karmodayajanya haiM, jar3a hai aura AtmAkA vAstavika Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 samASitaMtra svarUpa ino bhinna kAmAgise rahita muhU caitanyamaya TaMkotkIrNa eka jJAtA draSTA hai, abhedya hai, anantAnantazaktiko liye hue hai, aisA viveka jJAna usako nahIM hotA / isI kAraNa saMsArake parapadArthoM meM va manuSyAdi paryAyoMmeM ahabuddhi karatA hai, unako AtmA mAnatA hai aura sAMsArika viSaya sAmagriyoMke saMcaya karane evaM unake upabhoga karane meM hI lagA rahatA hai / sAtha hI, unake saMyoga-biyogameM harSa-viSAda karatA rahatA hai| parantu samyagdRSTi jIva bheda-vijJAnI hotA hai, vaha ina paryAyoMko karmodayajanya mAnatA hai aura AtmAke caitanyasvarUpakA nirantara anubhava karatA rahatA hai tathA parapadArthoMko apanI AtmAse bhinna jar3alpa hI nizcaya karatA hai| isI kAraNa paMcendriyoMke viSayoM meM use mRddhatA nahIM hotI aura na vaha iSTaviyoga -aniSTasaMyogAdimeM dukhI ho hotA hai isaliye AsmahitaiSiyoMko cAhiye ki bahirAmAvasthAko atyanta heya samazakara chor3eM aura samyagdRSTi aMtarAtmA hokara samIcIna mokSamArgakA sAdhana kreN|| 8-9 // svadehe evamadhyavasAyaM kurvANo bahirAtmA paradehe kathaMbhUtaM karotItyAha sthavehasadRzaM dRSTvA paravehama cetnm| parAtmAdhiSThita mUhaH paratvenAdhyavasthati // 10 // TIkA-vyApAradhyAhArAkArAdinA svadehasA paravahaM dRSTvA / kathambhUtaM ? parAtmanA'dhiSThitaM karmavazAtsvIkRtaM acetana cetanenasaMgata mUDho bahirAmA paracana parAtmatvena adhyayasyati // 10 // ___ apane zarIrameM aisI mAnyatA rakhanevAlA bahirAtmA dasareke zarIrameM phaiso buddhi rakhatA hai, ise Age batalAte haiM-- anvayArtha-( mUtaH ) ajJAnI bahirAtmA (parAtmAdhiSThita ) anyakI AlmAsahita ( acetana ) cetanArahita ( paradehaM ) dUsareke zarIrako (svadehasadRzaM ) apane zarIrake samAna indriyavyApAra tathA vacanAdi 1. NiyaDsarityaM picchikaNa paravimaha payatteNa / kSaccepaNaM pi gahiya mAijaha paramabhAeNa / / 9 // -mokSaprAbhUte, kundakundaH / svazarIramivAnviSya parAmaM vyutazcetanam / paramAtmAnamajhAnI parabuddha dhA'dhyavaspati / / 32-15 // jAnAgaMdhe, shubhmH| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra 15 vyavahAra karatA huA ( dRSTvA ) dekhakara ( paratvena ) parakA AtmA ( adhyavasyati ) mAna latA hai| bhAvArtha - ajJAnI bahirAtmA jaise apane zarIraMko apanA AtmA samajhatA hai usI prakAra strI-putra mitrAdike acetana zarIrako strI-putramitrAdikA AtmA samajhatA hai aura apane zarIra ke vinAza se jaise apanA vinAza samajhatA hai ThIka usI prakAra unake zarIrake binAzase unakA vinAza mAnatA hai, apane liye jaise sAMsArika vaiSayika sukhoMko hitakArI samajhatA hai; dUsaroMke liye bhI unheM hitakArI mAnatA hai; sAMsArika sampattiyoM ke samAgama meM sukhakI kalpanA karatA hai aura unako aprAptimeM duHkhakA anubhava, apane svArtha ke sAdhakoM para prema karatA hai aura jinase apanA kucha bhI laukika prayojana siddha nahIM hotA use dveSabuddhi rakhatA hai / isa prakAra bahirAtmAkI zarIra meM Atmabuddhi rahatI hai // 10 // evaM vidhAdhyavasAyAtkiM bhavatItyAhU svaparAdhyavasAyena deheSvavivitAtmanAm' / vartate vibhramaH puMsAM putrabhAryAvigozvaraH // 11 // TokA - vibhramo viparyAsaH puMsAM dharta se ki viziSTAnAM ? amivitAtmanAM aparijJAtAtmasvarUpANAM / kena kRtvA'sau vartate ? svaparAbhyavasAyena / kya ? beheSu / kathambhUto vibhramaH ? putrabhAryAdigocaraH / paramArthato'nAtmIyamanupakArakamapi putrabhAvanadhAnyAdikamAtmIyamupakArakaM ca manyate / tatsampattau saMtoSa tadviyoge ca mahAsantApamAtmabadhAdikaM ca karoti // 11 // isa prakArakI mAnyatA se bahirAtmAko pariNati kisa rUpa hotI hai| use dikhAte haiM manvayArtha - ( aviditAtmanAM pu'sAM ) AtmA ke svarUpako nahIM jAnane vAle puruSoMke ( deheSu ) zarIroMmeM ( svaparAdhyavasAyena ) apanI aura parakI AtmamAnyatA se ( putrabhAryAdigocaraH ) strI-putrAdiviSayaka (vibhramaH vartate ) vibhrama hotA hai / bhAvArtha - - yaha ajJAnI bahirAtmA apanI AtmAke caitanyasvarUpako na jAnakara apane zarIra ke sAtha strI-putra mitrAdikake zarIra-sambandhako 1. saparajbhabasAeNaM dehesu va avi divasthamappArNa sumadArAI visAe maNayANaM bahue moho // 10 // - mokSaprAbhRte, kundakundaH / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samAdhitaMtra hI apanI AtmAkA sambandha samajhatA hai aura isI kAraNa unako apanA upakAraka mAnatA hai, unakI rakSAkA yatna karatA hai, unake saMyoga tathA vRddhimeM sukhI hotA hai, unake viyoga meM atyanta vyAkula ho uThatA hai / aura yadi kadAcit unakA bartAva apane pratikUla dekhatA hai to atyanta zoka bhI karatA hai tathA bhArI duHkha mAnatA hai| vastutaH jisa prakAra pakSIgaNa nAnA digdezoMse Akara rAtrimeM eka vRkSa para baserA lete haiM aura prAtaHkAla hote hI sabake saba apane-apane abhISTa ( icchita ) sthAnoM ko cale jAte haiN| usI prakAra ye saMsArake samasta jIva nAnA gatiyoMse lAkara karmodayAnusAra eka kuTumbameM janma lete haiM va rahate haiM / yaha mUDhAtmA vyartha hI unameM nijatvakI buddhi dhAraNakara Akulita hotA hai kI aisI guNina nahIM hotA, aura isI se strI-putrAdi viSayaka vibhrama se bacA rahatA hai // 11 // + evaMvidha vibhramAcca kiM bhavatItyAha avizvAsaMjJitastasmAtsaMskAro jAyate vRDhaH" / paina loko'Ggameva svaM punarapyabhimanyate // 12 // ThIkA tasmAdvibhramAd bahirAtmani saMskAro vAsanA buDho'vicalo batyate / kinnAmA ? avidhAsahitaH avidhAH saMjJA'sya saMjAteti "tArakAvisya itam" / yeta saMskAreNa kRsvA loko'vivekijinaH / aMgameva zarIrameva / evaM AtmAnaM / punarapi janmAntare'pi / abhimanyate // 12 // strI-putrAdimeM mamatvabuddhi-dhAraNarUpa vibhramakA kyA pariNAma hotA hai, use batalAte haiM anvayArtha - ( tasmAt ) usa vibhramase ( avidyAsaMjJitaH) avidyA nAmakA ( saMskAraH ) saMskAra ( dRDhaH ) dRr3ha-majabUta ( jAyate ) ho jAtA hai (yena ) jisake kAraNa ( loka: ) ajJAnI jIva (punarapi ) janmAntarameM bhI ( aMgameva ) zarIrako hI ( svaM abhimanyate ) AtmA mAnatA hai / bhAvArtha - yaha jIva anAdikAlIna avidyAke kAraNa karmodayajanya paryAyoMmeM Atmabuddhi dhAraNa karatA hai-- karmake udayase jo bhI paryAya milatI hai, usIko apanA AtmA samajha letA hai, aura isa taraha 1. micchAmAsu rako micchAbhAveNa bhAvioo saMto / mohodayeNa puNaravi aMgaM sammaNNae mamubo // 11 // - mokaprAbhUte, kundakundaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samASitaMtra usakA yaha ajJAnAtmaka saMskAra janmajanmAntaroMmeM bhI banA rahanese barAbara dRr3ha hotA calA jAtA hai / jisa prakAra pattharameM rassI AdikI nityakI ragar3ase utpanna hue cihna bar3I kaThinatAse dUra karanemeM Ate haiM / usI prakAra AtmAmeM utpanna hue ina avidyAke saMskAroMkA dUra karanA bhI bar3A hI kaThina ho jAtA hai // 12 // evamabhimanyamAnazcAsau kiM karotItyAha he svaddhirAsmAna yunavatyetena nizcayAt / svAtmanyevAramadhIstasmAdviyojayati dehinaM // 13 // gokA he svavirAmabuddhihirAtmA kiM karoti ? AtmAnaM punakti sambara karoti dehinaM dIrghasaMsAriNaM karotItyarthaH kena ? etena dehena / nizcayAt paramArthena | svaramapeNa jIvasvarUpe eva aatmghaurntraatmaa| nizcayAviyojayati asambavaM karoti // 13 // aba bahirAramA aura antarAtmAkA spaSTa kaptavya-bheda batalAte haiM anvayArtha-I sakSirI meM bhApabuddhi kasanekalA pahi rAtmA ( nizcayAt ) nizcayase ( AtmAnaM ) apanI AtmAko ( etena ) zarIrake sAtha ( yunakti ) jor3atA-AMdhatA hai| kintu (svAtmani eva mAtmadhIH ) apanI AtmAmeM hI Atmabuddhi rakhane vAlA antarAlmA ( dehina ) apanI AtmAko ( tasmAt ) zarIrake sambandhase ( viyojayati) pRthak karatA hai| ___ bhAvArtha-mithyAdRSTi bahirAtmA zarIrako hI AsmA mAnatA hai aura isa prakArako mAnyatAse hI AtmAke sAtha naye-naye zarIroMkA saMbaMdha hotA rahatA hai, jisase yaha ajJAnI-jIva anantakAla taka isa gahanasaMsAra-vanase bhaTakatA phiratA hai aura karmoke tIvratApase sadA pIr3ita rahatA hai| jaba zarIrase mamatva chUTa jAtA hai arthAt parIrako apane caitanya svarUpase bhinna pudgalakA piMDa samajha liyA jAtA hai aura AtmAke nija zAnadarzana svarUpameM hI Atmabuddhi ho jAtI hai taba yaha jIva samyagdRSTi antarAtmA hokara tapazcaraNa athavA dhyAnAdikake dvArA apane AtmAko zarIrAdikake bandhanase sarvathA pRthak kara letA hai aura sadAke lie mukta ho jAtA hai / ataeva bahirAtmabuddhiko chor3akara antarAtmA honA cAhie aura paramAtmapadako prApta karanekA prayatna karanA cAhiye / / 13 / / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 samASitaMtra deheSvAtmAnaM yojayatazca bahirAtmano durvilasitopadarzanapUrvakamAcAryo'nuzaya kurvannAha beheSvAtmadhiyA jAtAH putrabhAryAvikalpanAH / sampattimAtmanastAbhirmanyate hA hataM ! jagat // 14 // TIkA--jAtAH pravRttAH / kAH ? putrabhAryAdhikalpanAH / kya ? beheSu / kayA? AtmaSiyA | sva? deheSyeva / ayamarthaH-putrAdidehUM jIbalvana pratipadyamAnasya matyo bhAryetyAdikalpanA vikalpA jAyante / tAbhizcAnAtmanIyAbhiranupakAriNIbhizca / sampatti putrabhAryAdivibhUtyatizama Atmano mApate jagatkartRsvasvarUpAd bahirbhUtaM jagat bahirAtmA prANigaNaH hA hata naSTa svasvarUparimAnAt / / 14 / / zarIroMmeM AtmAke sambandhako jor3anevAle bahirAtmAke nindanIya vyApArako dikhAte hue AcArya mahodaya apanA kheda prakaTa karate haiM-- anvayArtha-( deheSu ) zarIroMmeM (AtmadhiyA) Atmabuddhi honese (putramAryAdikalpanAH ) merA putra, merI strI ityAdi kalpanAe~ ( jAtAH) utpanna hotI haiM ( hA ) kheda hai ki ( jagat ) bahirAtmasvarUpa prANigaNa (tAbhiH) una kalpanAoMke kAraNa ( sampatti ) strI-putrAdikI samRddhiko ( AtmanaH) apanI samRddhi ( manyate) mAnatA hai aura isa prakAra yaha jagat (hata ) naSTa ho rahA hai| bhAvArya-jaba taka isa jIvakI dehameM Alma buddhi rahatI hai taba taka ise apane nirAkula nijAnanda rasakA svAda nahIM AtA, na apanI anantacatuSTayarUpa sampattikA bhAna (jJAna) hotA hai aura tabhI yaha saMsArI jIva strI-putra-mitra-dhana-dhAnyAdi sampattiyoMko apanI mAnatA huA unake saMyoga-viyogameM harSa-viSAda karatA hai tathA phalasvarUpa apane saMsAra paribhramaNako bar3hAtA jAtA hai| isIse AcArya mahodaya aise jIvoMkI isa viparIta buddhi para kheda prakaTa karate hue kahate haiM ki 'hAya ! yaha jagat mArA gayA !' ThagA gayA, ise apanA kucha bhI ceta nahIM rahA // 14 // idAnImuktamarthamupasaMhRtyAtmatyantarAtmano'nupravezaM parzayannAha0 mUlaM saMsAraduHkhasya deha evAtmadhIstataH / tyAtvanA pravizeSantarbahiravyApatendriyaH // 15 // TIkA--pUrva kAraNaM / kasya ? saMsArapuHnatya / kA'sau ? deha evAmamoH dehaH kAyaH sa eSAtmadhIH / yata evaM tatastasmAtkAraNAra / elo deha evAtmasi / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra tyaktvA mantaHpraSizeta AtmanyAtmabuddhi kuryAt antarAtmA bhavedityarthaH / kathaMbhUtaH san ? pahiraNyApateniAyaH bahirbAhyaviSayeSu avyApUtAnyapravRttAnIndriyANi yasya // 15 // ___ aba bahirAtmAke svarUpAdikA upasaMhAra karake dehameM Atmabuddhiko chor3anekI preraNAke sAtha antarAramA honekA upadeza dete hue kahate haiM anvayArtha--( dehe) isa jar3a zarIrameM ( AtmadhIH eva ) AramabuddhikA honA hI ( maMsAraduHkhasya ) saMsArake duHkhoMkA ( mUlaM) kAraNa hai / (tataH) isalie ( enAM ) zarIra meM Atmatvako mithyA kalpanAko ( tyaktvA) chor3akara (bahiravyApatendriyaH) bAhya viSayoMmeM indriyoMkI pravRttiko rokatA huA ( antaH ) antaraMgameM arthAt AsmAmeM hI (pravizet ) praveza kre| bhAvArtha-saMsArake jitane bhI duHkha aura prapaMca haiM ve saba zarIrake sAtha hI hote haiN| jaba taka isa jIvako bAhyapadArthoM meM Atmadhuddhi rahatI hai taba taka ho AtmAse zarIrakA sambandha hotA rahatA hai aura ghora duHkhoMko bhoganA par3atA hai / jaba isa jIvakA zarIrAdi paradravyoMse sarvathA mamasvabhAva chUTa jAtA hai taba kisI bhI vAhapadArtha meM lAnA ramajAra rUpa buddhi nahIM hotI tathA tattvArthakA yathArtha zraddhAna honese AtmA parama santuSTa hotA hai| aura sAdhakabhAvakI pUrNatA honepara svayameva sAdhyarUpa bana jAtA hai| isI kAraNa isa graMthameM graMthakArane samasta duHkhoMkI jar3a zarIrameM AtmabuddhikA honA batAyA hai aura usake char3Ane kI preraNA kI hai| ataH saMsArake samasta duHkhoMkA mUla kAraNa dehameM AtmakalpanArUpa baddhikA parityAga kara antarAtmA honA cAhiye, jisase ghora duHkhose chuTakArA mile aura sacce nirAkula sukhakI prApti hove // 15 // ___aMtarAtmA AtmanyAtmabusi kurvANo'labdhalAbhAtsaMtuSTa AtmIyAM vahirAtmAvasthAmanusmRtya viSAvaM kurvanAha-- mattazyaputvendriyAH patito ( patito ) viSayavaham / sAna prapadyA'hamiti mA purA deva na sasvataH // 16 // TIkA-mataH AtmasvarupAta / svA yAvatya / ahaM patitaH ( patitaH) asyAsantayA pravRttaH / kya ? viSayet / kaH kRtvA ? ipriyadvAra: indriyamukhaH / tatastAn viSayAn prapA mamopakArakA ete iramasiNagAnusasya / ma bAsmAna / barana zAptavAn / kathaM ? ahamityullekhena ahamevAhaM na zarIrASikamityevaM tatvato na jJAtavAnityarthaH / kathA ? purA pUrva anAdikAle // 16 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAmilana apanI AtmAmeM Atmabuddhi dhAraNa karatA huA antarAtmA jaba alabdha lAbhase santuSTa hotA hai taba apanI pahalI bahirAmAvasthAkA gAraga kara viSAda mAratA hu vicAratA hai ambayArya-( ahaM ) meM ( purA) anAdikAlase ( mattaH) AtmasvarUpase ( cyutvA ) cyuta hokara ( indri yadvAraiH ) indriyoMke dvArA ( viSayeSu ) viSayoM meM (patitaH ) patita huA hai-atyAsaktise pravRtta huA hU~ [ tataH / isI kAraNa ( tAn ) una viSayoMko ( prapadya ) apane upakAraka samajha kara maiMne ( tattvataH ) vAstava meM ( mAM) AtmA ko [ mahaiti ] maiM ho AlmA hU~ isa rUpase ( na veda ) nahIM jAnA--arthAt usa samaya zarIrako hI AtmA samajhaneke kAraNa mujhe AtmAke yathArtha stharUpakA parijJAna nahIM huaa| bhAvArtha-jaba taka isa jIvako apane caitanya svarUpakA yathArtha parizAna nahIM hotA tabhI taka ise bAhya indriyoMke viSaya sundara aura sukhadAI mAlUma par3ate haiM / aba caitanya aura jar3akA bheda-vijJAna ho jAtA hai aura apane nirAkula cidAnandamayI sudhArasakA syAda Ane lagatA hai taba ye bAhya indriyoMke viSaya bar3e hI asundara aura kAle viSadharake samAna mAlama par3ate haiN| kahA bhI haievamabhimanyamAnAcAsau kiM karotisyAha "jAyante virasA rasa vighaTate goSThI kathA kautuka, zIryante viSayAstathA viramamati prItiH zarIre'pi ca / jIvaM vApi dhArayaMtyaviratAnaMdAsmanaH svAtmana zcitAyAmapi yAtumicchatimano doSaiH samaM paMcatAm / " arthAt-AtmAkA anubhava hone para rasa virasa ho jAtA hai, goSThI, kathA aura kautukAdi saba naSTa ho jAte haiM, viSayoMse sambandha chUTa jAtA hai, zarIrase bhI mamatva nahIM rahatA, vANI bhI mauna dhAraNa kara letI hai aura AtmA sadA apane zAMta rasameM lIna ho jAtA hai tathA manake doSoMke sAtha-sAtha ciMtA bhI dUra ho jAtI hai| isI kAraNa yaha jIva jina bhogoMko pahale mithyAtva dazAmeM sukhakA kAraNa samajhakara bhogA karatA thA unhIMke lie samyagdRSTi antarAtmA hone para pazcAttApa karane lagatA hai| yaha saba bhedavijJAnako mahimA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApita amAtmano saptAkupAya varannAha evaM tyaktvA bahirvAvaM tyajevantarazeSataH / eva yogaH samAsena pravIpaH paramAtmanaH // 17 // TIkA-evaM vakSyamANanyAyena / pahirvAcaM putrabhAryAdhanadhAnyAdi lakSaNAnubahiravAcakarAmdAn / tyaktvA / azeSata. sAkalyena | padayAt antarvAcaM "mahaM pratipAdakaH, pratipAdhaH, sukhI, duHkho, cetanAvasyAdilakSaNamantarjalpa svadazeSataH / eSa rahirantarSalpatpAgalakSaNaH / yoga: svarUpe cittanirodhalakSaNaH samAdhiH / pravIpa: svarUpaprakAzakaH / kasya ? paramAtmanaH / kathaM ? samAsena saMjhopeNa saTiti paramAtmA svarUpaprakAzaka hatyarthaH / / 17 // ana AcArya AtmAko jAnanekA upAya prakaTa karate hue kahate haiM--- sambayArSa-(evaM ) Age kahe jAnevAlo rotike anusAra (bahivAya) bAhyArthavAcaka vacana pravRttiko ( tyaktvA ) tyAgakara ( antaH) antaraMga vacanapravRttako bhI ( azeSataH) pUrNatayA ( syajet ) chor3a denA caahiye| ( eSaH) yaha bAhyAbhyantararUpase jalpasyAgalakSaNavAlA ( yogaH ) yogasvarUpameM cittanirodhalakSaNAtmaka samAdhi ho (samAsena ) saMkSepase (para mAtmanaH) paramAtmA rupamA prAya hai| bhAvArtha-strI-putra-dhana-dhAnyAdi-viSayaka bAhya vacanavyApArako aura maiM sukho hU~, dukho hU~, ziSya hU~ ityAdi antaraMgajalpako haTAkara cittakI ekAgratAkA jo sampAdana karanA hai vahI yoga athavA samAdhi hai bIra vahI paramAtmasvarUpakA prakAzaka hai| jisa samaya AtmA ina bAhma aura Abhyantara mithyA vikalpoMkA parityAga kara detA hai, usI samaya vaha indriyoMkI pravRttise haTakara nija svarUpa meM lIna ho jAtA hai aura zuddha AramasvarUpako sAkSAtkAra kara letA hai| vAstava meM yaha samAdhi hI janma-arA-maraNarUpa AtApako miTAnevAlI parama auSadhi hai aura paramAtmapadakI prAptikA amoSa upAya hai / aisI samAdhikA nirantara abhyAsa karanA cAhie / / 17 / / karaH punarbahirantarvAvastyAgaH kartabya ityAha-- 'yammayA vRzyate rUpaM sanna jAnAti sarvayA / bhAnamna vRSyate rUpaM sataH kena navImyaham // 18 // 1. vaM mayA dissade sa taM Na jANAdi sadhyA / jApanaM vissade ta samjhA apemi kegaha // 29 // mokapramo, kupandaH Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samASitaMtra TIkA- rUpaM zarIrAdirUpaM ya dRzyate indriyaiH paricchedyate mayA tavacetanatvAt uktamapi vacanaM sarvathA na jAnAti / jAnatA ca samaM vacanavyavahAro yukto nAnyenAtiprasaGgAt / yacca jAna rUpaM vetanamAtmasvarUpaM samna dRzyate indriyainaM paricchidyate / yata evaM tata kena saha bravImyaham / / 18 / / 22 aba antaraMga aura bahiraMga vacanako pravRttike chor3ane kA upAya batAte haiM anvayArtha - ( mayA ) indriyoM ke dvArA mujhe ( yat ) jo ( rUpa ) zarIrAdikarUpI padArtha ( dRzyate ) dikhAI de rahA hai (tat) vaha acetana honese (thA ) bilkula bhI ( na jAnAti ) nahIM jAnatA aura ( jAnata rUpaM ) jo padArthoMko jAnane vAlA caitanyarUpa hai vaha ( nadRzyate ) mujhe indriyoMke dvArA dikhAI nahIM de maiM na ) kisake sAtha ( bravImi ) bAta karU~ / sataH bhAvArtha- jo apaneko dikhAI par3e aura apane abhiprAyako samajhe usIke sAtha bAtacIta karanA yA bolanA ucita hai / isI Azayako lekara antarAtmA dravyArthikanayako pradhAnakara apane manako samajhAtA hai| ki- jo jAnanevAlA caitanya dravya hai vaha to mujhe dikhAI nahIM detA aura jo indriyoMke dvArA rUpI zarIrAdika jar3a padArtha dikhAI de rahe haiM ve cetanArahita hone se kucha bhI nahIM jAnate haiM, taba maiM kisase bAta karU~ ? kisI se bhI vArtAlApa karanA nahIM bntaa| isalie mujhe aba cupacApa [ maunayukta ] rahanA hI munAsiba hai / granthakAra zrI pUjyapAda svAmIne vibhAva-bhAva rUpa jhaMjhaToMse chUTane aura vacanAdiko vazameM karanekA yaha acchA sarala evaM uttama upAya batalAyA hai // 18 // evaM bahirvikalpaM parityAjpAnsavikalpa parityAjayannAhR-yatparaiH pratipAdyo'haM yatparAn pratipAdaye / unmattaceSTitaM tanme yavahaM nirvikalpakaH // 19 // TIkA -- pare rupAdhyAdibhirahaM yatpratipAdyaH parAn ziSyAcI pratipAdaye tatsarvaM me ummataceSTitaM mohavazAdunmattasyevAkhilaM vikalpajAlAtmakaM vijRmbhitamityarthaH / kuta etat ? ahaM nirvikalpako yazvasbhAvamAtmA nirvikalpaka evaMcanavikalpairagrAhyaH / / 19 / / isa prakAra bAhya vikalpoMke tyAgakA prakAra batalAkara aba abhyatara vikalpoMke chur3AnekA yatna karate hue AcArya kahate haiM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALLP. samApisatra 22 andhayArya-( ahaM ) meM (paraiH) upAdhyAya AdikoMse ( yatpratipAdyaH ) jo kucha pratipAdita kiyA jAtA hU~ tathA ( parAn ) ziSyAdikoMko ( yat pratipAdaye ) jo kucha pratipAdana karatA huuN| tat ] vaha saba ( me ) (merI unmattaceSTitaM ) pAgaloM jaisI ceSTA hai ( yadaha ) kyoMki maiM ( nirvikalpakaH ) vikalpa rahita hU~-vAstavameM maiM ina sabhI vacanavikalpoMse agrAhya huuN| __bhAvArtha-samyagdRSTi antarAtmAke liye ucita hai ki vaha apane nija svarUpakA anubhava kare 1 maiM rAjA hU~, raMka hU~, dona hU~, dhano hU~, guru hU~, ziSya , ityAdi aneka vikalpa haiM jinase AtmAkA vAstavika svarUpa prakaTa nahIM ho sakatA / ataeva aise vikalpoMkA parityAga karanA cAhiye aura yaha samajhanA cAhie ki AtmAkA svarUpa nirvikalpaka caitanya jyotirmaya hai || 19 // sadeva dikalpAtItaM svarUpaM nirUpayannAha--- gRhIta yAmAhya na gAti jhola naiva mucati / jAnAti sarvathA sarva tatsvasaMvedyamasmyaham // 20 // TokA-pat zuddhAtmasvarUpaM / aprAhyaM karmodaya nimittaM krodhAdisvarUpa / ma gRha nAti AtmasvarUpatayA na svIkaroti / gRhItamanantajJAnAdisvarUpaM / neva mukhyAti kadAcinna parityajati / tena ca svarUpeNa sahitaM zuddhAtmasvarUpaM ki karoti ? jAnAti / ki viziSTa tat ? parva cetanamacetanaM yA vastu | kartha jAnAti ? sapA dhyaparyAyAdisarvaprakAreNa / tabithambhUtaM svarUpa svasaMdeca svasaMvevanagrAmam vhamAmA masmi bhavAmi // 20 // uso nirvikalpaka svarUpakA nirUpaNa karate hue kahate haiM manbayA-( yat ) jo zukhAtmA ( agrAhya ) grahaNa na karane yogyako ( na gRhNAti ) grahaNa nahIM karatA hai aura ( gRhosa api ) grahaNa kiye gaye anantamAnAdi guNoMko ( na muJcati ) nahIM chor3atA hai tathA ( sarva) sampUrNa padArthoko ( sarvathA) sarva prakArase ( jAnAti ) jAnatA hai (tat) yahI ( svasaMvedyaM ) apane dvArA hI anubhavame Ane yogya cetanyadravya ( ahaasmi ) meM hai| bhAvArtha-jabataka AtmAmeM anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIrya athavA kSAyika samyaktvAdi guNoMkA vikAsa nahIM hotA tabataka hI bAlmA vibhAva-bhAvoMse malina hokara aMpAsakA gAhaka hotA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - samApitaSa hai athavA karmAkA kartA aura bhoktA kahalAtA hai, kintu jaba samasta vibhAva-bhAvoMkA abhAvakara AtmA sampUrNa padArthoMkA jJAtA-draSTA huA AtmadravyameM sthira ho jAtA hai taba vaha apane gRhIta svarUpase' cyuta nahIM hotA aura tabhI use paramabrahma yA paramAtmA kahate haiN| jIvakI yaha sthiti hI usakI vAstavika sthiti hai // 20 // ityaMbhUtAtmaparijJAnAtpUrva kIdRzaM mama ceSTitamityAha utpannapuruSabhrAnteH sthANo yadviceSTitam / sanma ceSTitaM pUrva behAviSvAsmavibhramAt / // 21 TIkA-utpannapuruSabhAnta: puruSo'yamityutpanmA bhrAntiyaMsya pratipattustasya / smAnau sthANuviSaye / yadyatprakAreNa / viveSTitaM vividhamupakArApakArAvirUpa beSTita viparIta yA peSTita / tat tatprakAreNa / ye veSTitaM / kva ? behaavit| kasmAt ? AtmaviznamAt AtmaviparyAsAt / kA? pUrvam uktaprakArAtmasvarUpaparijJAnAt / / 21 // 'isa prakArake AtmajJAnake pUrva merI kaisI ceSTA thI', antarAtmAke isa vicArakA ullekha karate haiM___ anvayArtha--( sthANo) sthANumeM ( utpannapuruSabhrAnteH ) utpanna ho gaI hai puruSapanekI bhrAnti jisako aise manuSyakI (yavat ) jisa prakAra (viceSTitam ) vikRta athavA viparota ceSTA hotI hai ( tahat ) usI prakArako ( dehAdiSu ) zarIrAdika parapadArthoM meM (AtmavibhrAt ) AtmAkA bhrama honese (pUrva) AtmajJAnase pahale (me) merI (ceSTitam) peSTA thii| bhAvArya-antarAtmA vicAratA hai ki jaise koI puruSa ghramase vRkSaka ha~Thako puruSa samajhakara usake apane upakAra-apakArAvikI kalpanA karake sukhI-dukho hotA hai usI taraha meM bhI AsmazAnase pUrvako miSyAla avasthAmeM pramase zarIrAdikako AtmA samajhakara usase apane upakAra apakArAdikI kalpanA karake sukhI-dukhI huA hai // 21 / / sAmprataM tu tatparijJAne sati kIdRzaM me beSTitamityAhayathA'sau ceSTate sthANI nivRte purussaagrhe| tathAceSTo'smi behAdau vinivRsaarmvibhrmH|| 22 // TIkAdhA utpannapuruSabhrAntiH puruSAgrahe puruSAbhiniveze nivRttaM pigaTe patita pAyena puruSAbhiniveSaNa nitopakArApakArAevamakaraNabhUtenaparityAgakA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - .- -. . . . samAtima reNa / veSTate pravartate / tathASTo'smi tathA tadudhamaparityAgaprakAraNa ceSTA yasyAsI tayAceSTo'smi bhavAmyaham / kva ? dehAvI / kiviziSTaH ? vinidAtarama vima: vizeSaNa nivRtta Atmabibhramo yasma / kva mahAbau / / 22 // aba AtmajJAna ho jAnese merI kisa prakArakI ceSTA ho gaI hai use batalAte haiM.... cambayArtha-(asau ) jisako vRkSake TUThameM puruSakA bhrama ho gayA thA vaha manuSya (syANI) TraeNThameM ( puruSAgrahe nivRtta) yaha puruSa hai aise mithyAbhinivezake naSTa ho jAne para ( yathA) jisa prakAra usase apane upakArAdikI kalpanA tyAgane kI ( ceSTate ) ceSTA karatA hai usI prakAra (dehAdI) zarIrAdikameM (vinivRttAtmavibhramaH) Aemapaneke bhramase rahisa huA meM bhI ( tathA ceSTaH asmi) dehAdikameM apane upakArAdiko buddhiko chor3anemeM pravRtta huA huuN| bhAvArya-jaba vRkSake dU~Thako dRkSakA dU~Thako jAna liyA jAtA hai taba usase hone vAlA puruSa-viSayaka bhrama bhI dUra ho jAtA hai aura phira usa kalpita puruSase apane upakAra, apakArakI koI kalpanA bhI avaziSTa nahIM rhtii| isI dRSTise samyagdRSTi aMtarAtmA vicAra karatA hai ki pUrva mithyAtva-dazAmeM jaba maiM mohodayase zarIrako hI AtmA samajhatA yA taba meM istriyoMkA dAsa thA, unakI sAtA pariNati meM sukha aura asAtA parimaptimeM hI duHkha mAnatA thA, kintu aba viveka-jyoti kA vikAsa hunAmAramA vetanyasvarUpa hai, bAkI saba padArtha adhetana haiM-jar3a haiM; AlmAse bhinna hai, isa prakArake jar3a aura cetanyake bheva vidhAnase mujhe tatvAryaavAnarUpa samyagdarzanakI prApti huI aura zarIrAdikake viSayameM hone vAlA Asma-viSayaka merA bhrama dUra ho gayA hai| isIse zarIrake saMskArAdi viSayameM merI aba upekSA ho gaI hai meM samajhane lagA hai ki zarIrAdikake banane apavA bigar3anese mere AtmAkA kucha bhI banatA japacA bigar3atA nahIM hai aura isIse zarIrAdikI anAvazyaka citAko kara aba maiM savizeSarUpase Atma-cintanameM pravRtta huA hU~ // 22 // athavAnImAtmani syAdilisakatvAdisaMkhyAvibhramanispayaM tadviviktAsAdhAraNasvarUpa darzayannAha-- yenAtmanAunubhUye'hamAramanaivAtmanAzmani / sohana tamna sAmAso naiko namobAbA // 26 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra TokA-nanA caitanyasvarUpeNa " ityaMbhAve tRtIyA" / mahamanubhUye kena kartrA ? Atmanaiva ananyena / kena kAraNabhUtena ? khAtmanA svasaMvedanasvabhAvena / kva ? Atmani svasvarUpe / so'haM ityaMbhUtasvarUpo'haM tat na napuMsakaM sAma strI / nAso na pumAn ahaM / tathA naiko na rhe| strItvAdidharmANAM karmotpAdita dehasvarUpatvAt // 23 // 26 aba AtmAmeM strI Adi liGgoMke tathA ekatvAdi saMkhyAke bhramako dUra karaneke liye aura ina vikalpoMse rahita AtmAkA asAdhAraNasvarUpa dikhalAne ke liye kahate haiM anvayArtha - ( yena ) jisa (AtmanA ) caitanyasvarUpase ( aham ) maiM ( Atmani ) apanI AtmAmeM hI ( AtmanA ) apane svasaMvedanajJAnake dvArA ( Atmanaiva ) apanI AtmAko Apa hI ( anubhUye ) anubhava karatA hU~ ( sa ) vahI zuddhAtmasvarUpa (ahaM) meM ( na tat ) na to napuMsaka hU~ (nasA) na strI hai ( na aso) na puruSa hU~ ( na eko ) na eka haiM ( na dvau ) na do hU~ (vA) aura ( na bahuH ) na bahuta hU~ / bhAvArtha - antarAtmA vicAra karatA hai ki jIbameM strI-puruSa AdikA vyavahAra kevala zarIrako lekara hotA hai; isI prakAra eka do aura bahuvacanakA vyavahAra bhI zarIrAzrita hai athavA guNaguNIkI bhedakalpanAke kAraNa hotA hai; jaba zarIra merA rUpa hI nahIM hai aura merA zuddhasvarUpa nirvikalpa hai taba mujhameM liMgabheda aura vacanameda kaise bana sakatA hai ? ye strItvAdidharma to karmajanita avasthAeM hai| merA nijarUpa nahIM hai--merA zuddha caitanya svarUpa ina sabase pare hai / / 23 / / yenAtmatA tvamanubhUyate sa kIdRzaH ityAha yadabhAve suSupto'haM yadbhAve vyutthitaH punaH / atIndriyamanirdezyaM taramya saMvedyamasmyaham // 24 // TIkA - yasya zuddhasya svasaMvedyasya rUpasya prabhAve anupalambhe / supto yathAvatpadArthaparijJAnAbhAvalakSaNamidrayA gADhAkrAntaH / mAye yasya tatsvarUpasya bhAve upalambhe / punabhyutthitaH vizeSeotthito jAgarito'haM yathAvarasvarUpaparichipariNata ityarthaH / kiviziSTaM tatsvarUpaM ? matIniiyaM indriyaM rajanyamaMtra c| maniSayaM zabdavikalpAgocarasyAdidaMtayA'nivantayA vA nirdeSTumazakyam / tadevaMvidhaM svarUpaM kutaH siddhamityA tatsvayaM taduktaprakArakasvarUpaM svasaMvedanaprA nIti ||24|| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjitaMtra 27 yadi koI pUche ki jisa AtmasvarUpase tuma apaneko anubhava karate ho vaha kaisA hai, use batalAte haiM -- agvayArtha - ( yat abhAve ) jisa zuddhAtmasvarUpake prApta na honese ( a ) maiM ( suSuptaH ) aba taka gAr3ha nidrA meM par3A rahA hUM- mujhe padArthoMkA yathArthaM parijJAna na ho sakA - ( punaH ) aura ( yat bhAve ) jisa zuddhAtmasvarUpakI upalabdhi hone para meM (byutthitaH ) jAgarita huA hU~yathAvat vastusvarUpako jAnane lagA hai ( tat ) vaha zuddhAtmAsvarUpa ( atIndriyaM ) indriyoMke dvArA grAhya nahIM hai ( anirdezya ) vacanoMke bhI agocara hai kahA nahIM jaataa| vaha to ( svasaMvedyaM ) apane dvArA ApahI anubhava karane yogya hai / usI rUpa ( ahaM asmi ) maiM hU~ / bhAvArtha - jaba taka isa jovako zuddha caitanyarUpa apane nijasvarUpakI prApti nahIM hotI taba taka hI yaha jIva moharUpI gAr3hanidrAneM par3A huA sotA rahatA hai; kintu jaba ajJAnabhAvarUpa nidrAkA vinAza ho jAtA hai aura zuddhasvarUpakI prApti ho jAtI hai usI samayase yaha jAgarita kaha lAtA hai / saMsArake rAgI jIva vyavahArameM jAgate haiM kintu apane AtmasvarUpameM sote haiM; parantu mAtmajJAnI saMyamI puruSa vyavahArameM sote haiM aura AtmasvarUpameM sadA sAvadhAna evaM jAgrata rahate haiM' / / 24 / / tatsvarUpaM svasaMvedayato rAgAdiprakSayAnna kvacicchatru mitravyavasthA bhavatIti darzayannAha - kSIyante'traiva rAmAdyAstasvato mAM prapazyataH / dodhAramAnaM tataH kazcinna me zatrurna ca priyaH // 25 // ThIkA -- aba na kevalama kintu atraiva jarmana sI ke te ? rAmAkhAH AdI bhavaH kAyaH rAga Ayo yeSAM dezadInAM te tathoktAH kiM kurvantaste zrIyase ? saramato mAM prapazyataH / kapambhUtaM mAM ? boSAtmAnaM zAnasvarUpaM / 1. jo suto vavahAre so joI jaggae sakajjammi / jo janmadhi bavahAre so suto madhya kajje // yA nizA sarva bhUtAnAM tasyAM jagati saMyamI / yasyAM dhAprati bhUtAni sA nizA esto muneH // - mokSa prAbhUte, kundakundaH 269 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ityAdinyato yathAvadAtmAnaM pazyato rAgAdayaH prakSINAstatastasmAt kAraNAt ma merina va naiva priya mitram ||25|| AtmasvarUpakA anubhava karane vAlekI AtmAmeM rAgAdi doSoMkA abhAva ho jAnese zatru-mitrakI kalpanA ho nahIM hoto, aisA dikhAte haiM abhyayArtha - [ yataH ] kyoMki ( bodhAtmAnaM ) zuddha jJAnasvarUpa ( mAM ) mujha AtmAkA ( tattvataH prapazyataH ) vAstava meM anubhava karane vAle ke ( atra evaM ) isa janma meM hI ( rAgAdyaH ) rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyAdika doSa ( kSIyante ) naSTa ho jAte haiM ( tataH ) isaliye ( me ) merA ( na kazcit ) na koI ( zatruH ) zatru hai ( na ca ) aura na koI ( priyaH ) mizra hai / bhAvArtha- jaba taka yaha jIva apane nijAnandamayo svAbhAvika nirAlA sudhAbhUtakA kAma nahIM karatA taba taka hI vaha bAhya padArthIko bhramase iSTa-aniSTa mAnakara unake saMyoga-viyogake liye sadA cintita rahatA hai aura jo usa saMyoga-viyogameM sAdhaka hote haiM unheM apanA zatru-mitra mAna letA hai, kintu jaba AtmA prabuddha hokara yathArtha vastusthitikA anubhava karane lagatA hai taba usakI rAgadveSAdirUpa vibhAgapariNati miTa jAtI hai aura isaliye bAhya sAmagrI ke sAdhaka-bAdhaka kAraNoM meM usake zatru-mitratAkA bhAva nahIM rhtaa| vaha to usa samaya apane jJAnAnandasvarUpameM magna rahanA hI sarvopari samajhatA hai / / 25 / / vizvamanyasya kasyacinna zatrubhitra vA tacApi tavAzyaH kazcidbhaviSyatItyAzaMkyAha- mAmapazyannayaM loko na me mAM prapazyannarya loko na me TIkA-kimAtmasvarUpe pratipanne'pratipanne vA'yaM koko mabhi zatru mitrabhAvapratipadyate ? na sAvapratipanne / mAmapazyannarya lokoma me zatru pramaH / pratipanne hi vastusvarUpe rAgAnutpatAmatiprasaGgaH / nApi pratipanne / yataH ma prapanna koko na me zatrugaM ca priyaH / kAtmasvarUpapratItI rAgAvikaprakSamA karma kvacidapi zatrumivamAtraH syAt ? / / 26 // yadi koI kahe ki bhale hI tuma kisI dUsareke zatru mA mitra na ho parantu tumhArA to koI anya zatru vA mitra avazya hogA, isa zaMkAkA samAdhAna karate hue kahate haiM zatrunaM ca priyaH / zatrumaM ca priyaH // 26 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcitaMtra 29 anvayArtha - ( mAM ) mere AtmasvarUpako ( apazyan ) nahIM dekhatA huA ( ayaM lokaH ) yaha ajJa prANivRnda ( na me zatruH ) na merA zatru hai ( na ca priyaH } aura na mitra hai tathA ( mAM ) mere Atma svarUpako ( prapazyan ) dekhatA huA (ayaM lokaH ) yaha prabuddha prANigaNa ( na me zatruH ) na merA zatru hai ( na ca priyaH ) aura na mitra hai / bhAvArtha - AtmajJAnI vicAratA hai ki zatru-mitrako kalpanA paricita vyakti meM hI hotI hai - aparicita vyakti meM nahIM / ye saMsArake becAre azaprANI jo mujhe dekhate jAnate ho nahIM- merA AtmasvarUpa jinake carmacakSuoMke agocara hai- ve mere viSaya meM zatru-mitrakI kalpanA kaise kara sakate haiM ? aura jo mere svarUpako jAnate haiM---mere zuddhAtmasvarUpa sAkSAt anubhava karate haiM-unake rAgadveSakA abhAva ho jAnese zatru-mitratAke bhAvakI utpatti nahIM banato, phira ve mere zatru vA mitra kaise bana sakate haiM ? isa taraha ajJa aura vijJa donoM hI prakArake jIva mere zatru yA mitra nahIM haiM // 26 // antarAtmano bahirAtmatvatyAge paramAtyaprAptI copAyatvaM darzayannAha-- mahirAtmAnamantarAtmavyavasthitaH / bhAvayetparamAtmAnaM sarvasaMkalpavajitam (taH) // 27 // TIkA - evamuktaprakAreNAntarAtmavyavasthitaH san bahirAtmA vyavasthA paranAtaM bhAvayet / kathaMbhUtaM ? sarva saMkara parvAjisa vikalpajAlarahita athavA sasaMkalpavajitaH san bhAvayet ||27|| bahirAtmanekA tyAga hone para antarAtmA ke paramAtmapadako prAptikA upAya batalAte hue kahate haiM anvayArtha - ( evaM ) isa prakAra ( bahirAtmAnaM ) bahirAtmapaneko ( tyaktvA ) chor3akara (aMtarAtmavyavasthitaH ) aMtarAtmAmeM sthita hote hue ( sarvasaMkalpavarjita ) sarvasaMkalpa - vikalpoMse rahita ( paramAtmAnaM ) paramAsmAko ( bhAvayet ) dhyAnA cAhie / bhAvArtha- bahirAtmAvasthAko atyaMta heya ( tyAgane yogya ) samajhakara chor3a denA cAhiye aura AtmasvarUpakA hAyaka antarAtmA hokara jagatke da- phaMda ciMtA Adi se mukta huA Atmottha svAdhIna sukhakI prApti ke liye paramAtmA ke citana ArAdhana pUrvaka sadrUpa bananekI bhAvanA karanI cAhiye // 27 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApitaka tadbhAvanAyAH phalaM darzayannAha so'hamityAsasaMskArastasman mAdhanayA cunaH / tatraidha dRr3hasaMskArArulabhate yAtmani' sthitim // 28 // dhokA-yo'nantazAnAtmakaH prasiddhaH paramAtmA so'hamityevamAtasaMskAraH Apto gRhItaH saMskAro vAsanA yena / kayA kasmin ? bhAvanayA tasmin paramAtmani bhAvanayA sojhamitmabhedAmyAsena / punarisyantargabhiMtavIpsArthaH / punaH punastasmin maavnyaa| taba paramAtmanyeSa vRhasaMskArAt avicalavAsanAvazAt / labhate prApnoti dhyaataa| hi sphuTam / Atmami spiti AtmanyacalatA anantajJAnAdicatuSTayarUpatAM vA // 28 // bambayANaM--( tasmin ) usa paramAtmapadameM ( bhAvanayA) bhAvanA karate rahane se ( saH ahaM ) 'vaha anantajJAnasvarUpa paramAtmA maiM hU~' (iti) isa prakArake ( AttasaMskAraH) saMskArako prApta huA jJAnI puruSa (punaH) phira phira usa paramAtmapadameM AtmasvarUpakI bhAvanA karatA huA (tatraiva) usI paramAtmasvarUpameM ( dahasaMskArAt ) saMskArakI dRr3hatAke ho jAnese (hi) nizcayase ( Atmani ) apane zuddha caitanyasvarUpameM ( sthiti labhate) sthiratAko prApta hotA hai| bhAvArtha-jaba 'so'ham'ko dur3ha bhAvanA dvArA paramAtmapadake sAya jIvAtmAkI ekatva buddhi ho jAtI hai tabhI isa jIvako apanI anantacatuSTayarUpa nidhikA parijJAna ho jAtA hai aura vaha apaneko vItarAgI paramaAnandasvarUpa mAnane lagatA hai / usa samaya kAlpanika kSaNika sAMsArika sukhake kAraNa bAhyapadArthoM meM usakA mamatva chUTa jAtA hai, rAgadveSa kI maMdatA ho jAtI hai aura abhedabuddhise paramAtmasvarUpakA citavana karate-karate AtmA apane AtmasvarUpameM sthira ho jAtA hai| isIko yAtmalAbha kahate haiM, jisake phalasvarUpa AtmA anantakAla taka nirAkula anupama svAdhIna sukhakA bhoktA hotA hai| ataH 'so'ham' kI yaha bhAvanA bar3I hI upayogI hai, usake dvArA apane AtmAmeM paramAramapadake saMskAra DAlane cAhiye // 28 // nanvAtmabhAvanAviSaye kaSTaparamparAsadabhAvena bhayotpattaH kathaM kasyacitatra pravRttirityAzaGkA nirAkurvanAha 1. hAtmanaH iti pAThAntara 'ga' pratI / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - -- samAnitaMtra mar3hAtmA yatra vizvastastato nAnyadbhayAspadam / yato bhItastato nAnyadabhayasthAnamAtmanaH // 29 // TokA-mUDhAramA bahirAtmA / patra zarIrapuSakalAdiSu / vizvasso'va. cakAbhiprAyeNa vizvAsa pratipannaH-madIyA yete ahameteSAmiti buddhi gata ityarthaH / tato nAnyadayAspadaM tataH zarIrAdenyidbhayAspadaM saMsAraduHkhavAsasthAspada sthAnam / yaso bhItaH paramAtmasvarUpasaMvedanAbhItaH trastaH / tato mAnyavabhavasthAna sataH svasaMvedanAta nAnyat abhayasma saMsAraduHkhatrAsAbhAvasya sthAnamAspadam / sukhAspadaM tato nAnyadityarthaH // 29 // yadi koI AzaMkA kare ki paramAtmAkI bhAvanA karanA to bar3A kaThina kArya hai, usameM to kaSTa paramparAke sadbhAvake kAraNa bhaya banA rahatA hai, phira jIvoMkI pravRtti usameM kaise ho sakatI hai ? aiso AzaMkA. kA nirAkaraNa karate hue kahate haiM____ anvayArtha--( mUDhAtmA ) ajJAnI bahirAtmA ( yatra ) jina zarIraputramitrAdi bAhyapadArthoMmeM ( vizvastaH) 'ye mere haiM, maiM inakA hU~' aisA vizvAsa karatA hai (tataH) una zarIra-strI-putrAdi bAdyapadArthosa { anyat ) aura koI ( bhayAspada na ) bhayakA sthAna nahIM hai aura ( yataH) jisa paramAtmasvarUpake anubhavase ( bhItaH ) DarA rahatA hai ( tataH anyat) usake sivAya dUsarA ( AsmanaH) AtmAke liye ( abhayasthAna na) nirbhayatAkA sthAna nahIM hai| bhAvArtha-jaise sarpase basA huA manuSya kaDuvA nIma bhI rucise cabAtA hai usI prakAra viSaya-kaSAyoM meM saMlagna hue jIvako duHkhadAI zarIrAdika bAhyapadArtha bho manohara evaM sukhadAI mAlUma hote haiM aura pittajvara vAle rogoko jisa prakAra madhura dugdha kaDUvA mAlama hotA hai usI prakAra bahirAtmA azAno jIvako sukhadAI paramAtmasvarUpakI bhAvanA bho kaSTaprada mAlUma par3atI hai aura isI viparIta buddhike kAraNa yaha jIva anAdikAlase dukhI ho rahA hai| vAstavameM isa jIvake lie paramAtmasvarUpake anubhavake samAna aura koI bhI sukhadAI padArtha saMsArameM nahIM hai aura na zarIrake samAna dukhadAI koI dUsarA padArtha hI hai // 29 // tasyAtmanaH kIdRzaH pratipattyupAya hatyAha sandriyANi saMyamya stimitemAntarAtmanA / yatkSaNaM pazyato bhAti tasatvaM paramAtmanaH // 30 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L - . - - - 22 samApirtana TIkA-saMyamya svaviSaye gacchanti nirudhya | kAni ? saniyANi paJcApIndriyANi / tadanantaraM stimitena sthirIbhUtena / astarAsmamA manasA / yatsvarUpa bhAti / ki kurvataH ? kSArma pazyataH kSaNamAtramanubhavataH bahutarakAlaM manasA sthirIphartumazakyatvAt stokakAlaM mano nirogha phallA pazyato yacidAnandasvarUpa pratimAti tatatvaM tadapaM tattvaM svarUpaM paramAtmanaH / / 30 // aba usa AtmAkI prApti kisa upAyase hotI hai use batalAte haiM-- anyayA-(sarvendriyANi ) sampUrNa pAdoM indriyoMko ( saMpamya ) apane viSayoM meM yatheSTa pravRtti karanese rokakara ( stimitena ) sthira hue ( antarAtmanA ) antaHkaraNake dvArA (kSaNe pazyataH ) kSaNamAtrake lie anubhava karane vAle jIvake ( yat ) jo cidAnandasvarUpa ( bhAti ) pratibhAsita hotA hai / ( sat ) vahI ( paramAtmanaH) paramAtmAkA (tatva) svarUpa hai| bhAvArtha-paramAtmAkA anubhava prApta karaneke lie sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ina pAMcoM indriyoMko apane-apane viSayoM meM yatheSTa pravRtti karanese rokakara manako sthira karanA cAhiye / arthAta use astajaMlpAdirUpa saMkalpa-vikalpase mukta karanA caahiye| aisA honepara jo antaraMgAvalokana kiyA jAyegA usIse zuddha caitanyamaya paramAtmasvarUpakA anubhava ho sakegA / indriyoM dvArA zeyapadArthoM meM bhramatI huI cittavRttiko roke binA kucha bhI nahIM banatA / ataH AtmAnubhavake lie use rokanekA sabase pahale prayatna honA cAhiye || 30 // kasminmArAdhite satsvalpaMprAptibhaviSyatItyAgayAiyaH parAsmA sa evA'haM yo'haM sa paramastataH / ahameva mayopAsyo nAnyaH' kavicaviti sthitiH // 31 // TokA-yA prasiddhaH para utkaSTa Arama sa evaaii| yo yaH svasaMvedanena prasiddhomantarAtmA sa paramaH paramAtmA / tato yato mayA saha paramAtmano'bheda statozameva mayA upAsya ArAdhyaH / nAnyaH kazcinmayopAsya iti spitiH / evaM svarUpa evArAdhyArAdhakabhASavyavasthA // 31 // aba yaha batalAte haiM ki paramAtmasvarUpako prApti kisakI ArAdhanA karane para hogI-- anvayArtha (yaH ) jo ( parAtmA) paramAtmA hai ( sa eSa ) vaha ho ( ahaM ) meM hU~ tathA (yaH) jo svAnubhavagamya { maha ) maiM hU~ (saH ) vahI 1. 'nAmaH iti pAThAntara 'ga' pratI / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASitaMtra 33 ( paramaH ) paramAtmA hai ( tataH ) isaliye- -jaba ki paramAtmA aura AtmAmeM abheda hai ( ahaM eva ) meM hI ( mayA ) mere dvArA ( upAsyaH ) upAsanA kiye jAneke yogya hai ( kazcit anyaH na ) dUsarA koI merA upAsya nahIM, ( iti sthitiH ) isa prakAra hI ArAdhya ArAdhaka - bhAvakI vyavasthA hai / bhAvArtha - jaba yaha antarAtmA apaneko siddha samAna zuddha, buddha, jJAtA, dRSTA, anubhava karatA huA abheda-bhAvanAke bala para zuddha AtmasvarUpameM tanmaya ho jAtA hai tabhI vaha karmabandhanako naSTa karake paramAtmA bana jAtA hai| ataeva sAMsArika duHkhoMse chUTane athavA dRr3ha-baMdhana se mukta hone ke lie apanA zuddhAtmasvarUpa hI upAsanA kiye jAneke yogya hai || 31 || etadeva darzayannAha - prAvya viSayebhyo'haM mAM mathaiva mayi sthitam / bodhAtmAnaM prapanno'smi paramAnandanirthaM tam ||32|| TIkA-mAmAtmAnam prapannaH prApto'smi bhavAmi / kiM kRtvA ? pracyA vyAvatya kebhyaH ? viSayebhyaH / kena kRtvA ? mayevAtmasvarUpeNaiva karaNAtmanA / pava sthita mAM prapanno'haM ? mayi sthitaM AtmasvarUpa eka sthitam / kathambhUtaM mAM ? tered jJAnasvarUpam / punarapi kathambhUtam ? paramAnanyanivRtaM paramazcAmAvAnandazca sukhaM tena nirvRtaM sukhIbhUtam / athavA paramAnandamiva so'ham / / 32 / / Age isI bAta ko aura bhI spaSTa karate hue kahate haiM anvayArtha - (ahaM) maiM ( mayi sthitam ) apanehI meM sthita jJAnasvarUpa ( paramAnandanirvRtam ) parama Anandase paripUrNa ( mAM ) apanI AtmAko ( viSayebhyaH ) paMcendriyoMke viSayoMse ( pracyAvya ) chur3Akara ( mayA eva ) apane hI dvArA ( prapanno'smi ) AtmasvarUpako prApta huA hU~ / bhAvArtha - jisa paramAtmapadake prApta karaneko abhilASA hai vaha zaktirUpase isa AtmAmeM hI maujUda hai; kintu usakI vyakti athavA prApti indriya-viSayoMse virakta hokara jJAna aura vairAgyakA sudRr3ha abhyAsa karanese hotI hai / isalie hameM cAhie ki hama jovanmukta paramAtmA ke divya upadezakA manana karake usake nakzekadama para caleM aura una jaisI vItarAgadhyAnamayI zakti - mudrA banakara caitanya jinapratimA bananeko koziza kareM tathA unakI saumyAkRtirUpa pratibimbakA citra apane hRdaya paTala para 3 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 samAdhitaMtra aMkita kreN| isa taraha AtmasvarUpake sAdhaka kAraNoMko upayogameM lAkara svayaM hI paramAtmapada prApta kareM aura nijAnanda-rasaphA pAna karate hue anantakAla taka ananta sukhamaiM magna raheM // 32 // evamAtmAna zarIrAdInaM yo ma jAnAti taM pratyAha--- yo na vetti paraM , dehAdevamAtmAnamavyayam / sabhI sana sisvApi paramaM tapaH // 33 // TIkA-yaH pratipannAd vhAtsaraM bhignamAramAnavamuktaprakAreNa na veti / ki viziSTam ? amaya aparityaktAnantacatuSTayasvarUpam / sa pratipannAmA nirvANa labhate / kiM kRtvA ? samsvA'pi / kiM tat ? paramaM tamaH / / 33 / / ___ isa prakAra jo zarIrase AtmAko bhinna nahIM jAnatA hai usake prati kahate haiM : anvayArtha-( evaM ) ukta prakArase ( yaH ) jo ( avyarya ) avinAzI ( AtmAnaM ) AtmAko ( dehAta ) zarIrase ( paraM na vetti ) bhinna nahIM jAnatA hai| saH) vaha ( paramaM tapaH taptvApi ghora tapazcaraNa karake bhI (nirvANaM ) mokSako ( na labhate ) prApta nahIM karatA hai / bhAvArtha-saMsArameM duHkhakA mUla kAraNa AtmajJAnakA abhAva hai| jaba taka yaha ajJAna banA rahatA hai taba taka duHkhoMse chuTakArA nahIM miltaa| isI kAraNa jo puruSa AtmAke vAstavika svarUpako nahIM pahacAnatA-vinazvara pudgala piNDamaya zarIrako hI AtmA jAnatA haivaha kitanA hI ghora tapazcaraNa kyoM na kare, muktiko nahIM pA sakatA hai| kyoMki mukti ke lie jisase mukta honA hai aura jisako mukta honA hai donoMkA medajJAna Avazyaka hai| jaba mUlameM ho bhUla ho taba tapazcaraNa kyA sahAyatA pahuMcA sakatA hai| aise hI logoMko mukti-upAsanA bahudhA anya bAhya padArthoM kI taraha sAMsArika viSaya sukhakA ho sAdhana bana jAtI hai aura isIlie ghorAtighora tapazcaraNa dvArA zarIrako aneka prakArase kaSTa dete aura sukhAte hue bhI ve karmabandhanase chUTa nahIM pAte, pratyuta apane usa bAla tapazcaraNake kAraNa saMsArameM hI paribhramaNa karate rahate haiM / ataH AtmajJAnapUrvaka tapazcaraNa karanA ho sArthaka aura siddhikA kAraNa hai| kisI kavine ThIka kahA vetana cita paricaya binA, japa tapa sabai niratya / kaNa bina tuSa jima phaTakate, kachu na mAve kRtya / / 33 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra manu paramatapo'nuSThAminA mahAduHkhotpattito manaH kSevasadbhAvAtkayaM nirvANaprAptiriti vadantaM pratyAha aasmdehaantrjnyaanjnitaalhaavnirvRtH| sapasA tuSkRtaM ghoraM bhuJjAno'pi na khidyate // 34 // dokA-AtmA ca dehazca tayoranarajAnaM bhedazAnaM nena janitazyAsAvA hAyazca paramaprasattistena nitaH sukhIbhUtaH san tapasA dvAdazavidhena kRtvA / dunAtaM ghoraM bhunyAno'pi duSkarmaNo raudrasya vipAkamanubhavannapi meM sikhate na kheda gacchati // 34 // __ yadi koI AzaMkA kare ki mukti ke lie ghora tapazcaraNa karane vAloMke mahAduHkhoMko utpatti hotI hai aura usa duHkholpattise cittameM barAbara kheda banA rahatA hai saba unako muktiko prApti kaise ho sakatI hai ? uttarameM kahate haiM anvayArtha ( AtmadehAMtarajJAnajanitAlhAnirvRtaH ) AtmA aura zarIrake bheda-vijJAnase utpanna hue Anandase jo Anandita hai vaha (tapasA) tapaka rAdisa prakArakA sadA usameM gaye hue ( ghoraM duSkRta) bhayAnaka duSkarmo ke phalako (bhujAnaH api) bhogatA huA bhI (na khidyate) khedako prApta nahIM hotA hai| bhAvArtha:-jisa samaya isa jIvake anubhava meM zarIra aura AtmA bhinnabhinna dikhAI dene lagate haiM, usa samaya zArIrika viSaya-sukhoMke liye parapadArthakI sArI cintA miTa jAtI haiM, usake phalasvarUpa AtmA prmaa| nandameM lIna ho jAtA hai-use dukhakA anubhava hI nahIM hotaa| kyoMki saMsArameM iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, roga aura bhUkha-pyAsAdijanya jitane bhI duHkha haiM ve saba zarIrake Azrita haiM-zarIrako AtmA mAnanese una saba dukhoMmeM bhAga lenA par3atA hai / jaba bheda vijJAnake dvArA zarIrase mamasva chUTakara AtmA svarUpameM sthira huA AnandamAna ho jAtA hai taba vaha tapazcaraNake kaSToMko mahasUsa nahIM karatA aura na tapazcaraNake avasara para Ae hue upasargAdikoMse khedakhinna hI hotA hai / usakA Ananda avASita rahatA hai / / 34 // khedaM gacchatAmAtmasvarUpopasambhAbhAva darzayantAha rAgadveSA vikAraloleralolaM yanmano jalam / sa pazyAzyAtmanastasya sa tasvaM netaro janaH // 35 // 1. tasattvaM, iti pAThazantara 'ka' pustake ! Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra ___TI-rAgadveSAdama eva kallolAstaralolamacaJcalamaphaluSa kaa| yamanojala mana eva jalaM manojalaM pasya manojalam yanmanojalam / sa prAtmA / pazyati / AtmanastaraSamAtmanaH svarUpam / sa tatvam / sa AramadI tasvaM paramAtmasvarUpam / netaro jAmaH rAgAdi pariNataH [ anyaH anAtmadarzI janaH ] tasvaM na bhavati / / 35 / / jinheM tapazcaraNa karate hue kheda hotA hai unheM AsmasvarUpakI upalabdhi nahIM huI aisA dazati hue kahate haiM anvayArtha-( yanmanojalam ) jisakA manarUpI jala ( rAga-dveSAdikalloleH) rAga-dveSa-kAma-krodha-mAna-mAyA-lobhAdi taraMgose ( alola) caMcala nahIM hotA ( saH) vahI puruSa ( AtmanaH tatvam ) AtmAke yathArtha svarUpako ( pazyati / sasA hai. -anubhava karatA hai- tat tatpam / usa Atmatasthako ( itaro jana ) dUsarA rAga dveSAdi kalloloMse Akulitacitta manuSya ( na pazyati ) nahIM dekha sakatA hai| bhAvArtha-jisa prakAra taraMgita jalameM jalasthita vastukA ThIka pratibhAsa nahIM hotA-vaha dikhAI nahIM detI, usI prakAra rAga-dveSAdikalloloMse Akulita hue savikalpa manadvArA AtmAkA darzana nahIM hotA! Atmadarzanake lie manako nirvikalpa banAnA hogA / vAstavameM nirvikalpa mana hI Atmatattva hai--savikalpa mana nahIM // 35 // ki punastatvazagdainocyata ityAha avikSiptaM manastatvaM, vikSipta bhrAntirAtmanaH / 5ikta dhArayettadavikSiptaM vikSipta nAzrayettataH // 36 // TIkA-avikSiptaM rAgAdyaparigata. dehAdinA''smano'bhedAdhyavasAyaparihAreNa svasvarUpa eva nizcalatAM gatam / itthaMbhUtaM manaH satvaM vAstaI rUpamAtmanaH / vikSipta uktaviparItaM mano AmtirAtmasvarUpaM na bhavati / yata evaM tasmAta dhArayet kiM tat ? manaH / kathambhUtam ? avikSipta / vikSiptaM punassat nAmayela dhArayes' / / 36 / / .Age isI Atmatatvake vAcyako spaSTa karate hue kahate haiM anvayA--( avikSiptaM ) rAgAdipariNatise rahita tathA zarIra aura AtmAko eka mAnanerUpa mithyA abhiprAyase rahita jo svarUpameM sthira hai ( manaH ) yahI mana hai ( AtmanaH tatvaM ) AtmAkA vAstavika rUpa hai aura ( vikSiptaM) rAgAdirUpa pariNata humA evaM zarIra tathA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAcitaMtra AtmAke bhedajJAnase zUnyamana hai vaha ( AtmanaH bhrAntiH ) AlmAkA vibhrama hai--AtmAkA nijarUpa nahIM hai ( tataH ) isaliye ( tatta avikSipta ) usa rAgadvaSAdise rahita mArako / dhArarodabhAra, kara sAhine aura ( vikSipta ) rAgadveSAdise kSubdha hue manako { na Azrayet ) Azraya nahIM denA caahiye| bhAvArtha-jisa samaya jJAnasvarUpa zuddha mana, rAgAdika vibhAvabhAvose rahita hokara zarIrAdika bAhya padArthose AtmAko bhinna caitanyamaya eka TaeNkolkIrNa jJAyaka svabhAvarUpa anubhava karane lagatA hai tathA usameM tanmaya ho jAtA hai, usa samaya usa avikSipta evaM nirvikalpa manako 'Atmatatva' samajhanA cAhiye / parantu jaba usameM vikalpa uThane lagate haiM taba ume Atmatatva na kahakara 'AtmabhrAnti' kahanA cAhiye / ataH Atma lAbhake icchukoMko cAhiye ki ve apane manako DAMvADola na rakhakara svarUpameM sthira karanekA dui prayatna kareM, kyoMki manako asthiratA hI rAgAdi pariNatikA kAraNa hai // 36 / / kuttaH punarmanaso vikSepo bhavati kutazcAvikSepa ityAha--- avidyAbhyAsasaMskArairavazaM lipyate manaH / tadeva mAnasaMskAraiH svatastas'vatiSThate // 37 // TIkA-zarIrANI zudhisthirAsmIyAdijJAnAnyavidyAstAsAmamyAsaH punaH punaH pravRttistena jamitAH saMskArA vAsanAstraH kRtvA / apakSa viSayendriyAdhInamamAtmAyasamityarSaH / zipyate vikSiptaM bhavasi mnH| tabeka manaH zAmasaMskArarAtmanaH zarIrApiyo bhevajJAnAmpAsaiH / svataH svayameva / tattve AtmasvarUpe sabatiSThate // 3 // kisa kAraNase mana vikSipta hotA hai aura kisa kAraNase avikSipta, Age isI bAtako batalAte haiM anvayArSa--( avidyAbhyAsasaMskAraiH) zarIrAdikako zuci, sthira aura AtmIya mAnane rUpa jo avidyA ajJAna hai usake punaH punaH pravRttirUma abhyAsase utpanna hue saMskAroM dvArA manaH) mana (avaza) svAdhIna na rahakara ( kSipyate)vikSipta ho jAtA hai-rAgI dveSI bana jAtA hai aura ( tadeva ) yahI mana ( jJAnasaMskAraH ) Atma-dehake bheda vijJAnarUpa saMskAroM dvArA ( svataH ) svayaM ho ( tatve ) AtmasvarUpameM (avatiSThate) sthira ho jAtA hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcitaMtra bhAvArtha - manake vikSipta honekA vAstavika kAraNa ajJAna hai aura usake avikSipta rahanekA kAraNa hai jJAnAbhyAsa ataH paradravyameM Atmabuddhi AdirUpa ajJAnake saMskAroMko haTAnA cAhiye aura sva-para-bhedavijJAnake abhyAsarUpa jJAnake saMskAroMko bar3hAnA cAhiye jisase svarUpakI upalabdhi evaM AtmasvarUpameM sthiti ho sake // 37 // 38 vittasya vikSepe'vikSepeva phalaM darzayannAha apamAnAdayastasya vikSepo yasya cetasaH / mApamAnAdayastasya na kSepo yasya cetasaH // 38 // TIkA - apamAno mahattva avajJA ca sa AdiyeSAM madeyamAtsaryAdInAM te apamAnAdayo bhavanti / yasya cetaso thiyo rAgAdipariNatirbhavati / yasya punazvetaso na kSapovikSepo nAsti / tasya nApamAnAdayo bhavanti ||38|| cittake vikSipta aura avikSipta hone para phala vizeSako darzAte hue pAte haiM- anvayArtha -- ( yasya cetasaH ) jisake cittakA ( vikSepaH ) rAgAdirUpa pariNamana hotA hai ( tasya ) usIke ( apamAnAdaya: ) apamAnAdika hote haiM / (yasya cetasaH ) jisake cittakA (kSepaH na ) rAga-dveSAdirUpa pariNamana nahIM hotA ( tasya ) usake ( apamAnAdayaH na ) apamAna-tiraskArAdi nahIM hote haiM / bhAvArtha -- jaba taka cittameM rAgadveSAdika vibhAvarUpa kutsita saMskAroMkA sambandha rahatA hai tabhI taka mana sAdhAraNase bhI bAhya nimittoMko pAkara kSubhita ho jAtA hai aura amuka puruSane merA mAna bhaMga kiyA, amukane merA tiraskAra kiyA, mujhe nIcA dikhAyA ityAdi kalpanAe~ karake duHkhita hotA hai / parantu jaba vishesskaa mUlakAraNa rAga-dveSa-mohabhAva dUra ho jAtA hai taba vaha apane apamAnAdikako mahasUsa nahIM karatA aura na usa prakArakI kalpanAe~ hI use satAtI haiM / / 38 / / kSaNAt // 39 // apamAnAdInAM cApagame upAyamAhyavA mohAtpramayete rAgadveSau tadeva bhAvayetsvasvamAtmAnaM zAmyataH TokA-- mohAnmohanIya karmodayAt / yA prajAyete kalya ? tapasthimaH / taveva rAgadveSodayakAla eva / viSayAduvyAvRttasvarUpasthaM bhAvayet / zAmyata upazamaM gacchataH / rAgadveSau / zaNAt vanamAtreNa ||39|| catpadyete / ko ? rAma AtmAnaM svalpa bAhya tapasvinaH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAbhitra aba apamAnAdikake dUra karanekA upAya batalAte haiM bandhayArya-( yadA ) jisa samaya ( tapasvinaH) kisI tapasvI antarAtmAke ( mohAt ) mohanIya karmake udayase ( rAgadveSau ) rAga aura dveSa (prajAyate) utpanna ho jAveM ( tadA eva ) usI samaya vaha tapasvI ( svasthaM AlmAna ) apane zuddha AtmasvarUpakI ( bhAvayet ) bhAvanA kre| isase 3 rAgadveSAdika (kSaNAt ) kSaNabharameM ( zAmyataH ) zAMta ho jAte haiN| bhAvArtha-ina rAga, dveSa, kAma, krodha, mAna, mAyA aura lobhAdirUpa kubhAvoMkI utpatti kA mUla kAraNa ajJAna hai / zarIra aura AtmAkA bheda-vijJAna na honese hI ye manovikAra cittakI nizcala vRttiko calAya. mAna kara dete haiN| kubhAvoMke vinAzakA ekamAtra upAya AtmasvarUpakA ciMtana karanA hai| jaise grISmakAlIna sUryako pracaNDa kiraNoMke tApase saMtapta hue mAnava ke lie zItala jalakA pAna, snAna, nandanAdikakA lepa aura vRkSako saghana chAyAkA Azraya usake usa tApako dUra karane meM samartha hotA hai, usI prakAra moharUpI sUryako pracaNDa kaSAyarUpI kiraNoMse saMtapta hue antarAlamAke liye apane zuddha svarUpakA ciMtana ho usa tApase chuDAnekA ekamAtra upAya hai / / 39 / / tatra rAgadveSayoMviSayaM vipakSaM ca varzayannAha yA kAye muneH prema tataH pracyAvya dehinam / para yA taduttame kArya yojayetprema nazyati // 40 // TInAyanAtmIye parakIye yA kAye vA zarIra indriyaviSayasasaMghAte / muneH prema snehaH / tataH tAmAt pracyAya ghyAvatyaM / yahina AtmAnam / kayA? pukhapA vivekamAnena / pazcAsatame kAye tasmAt prAmuktakAyAduttameM zivAnandamaye / kAye bAmasvalpe / yojayet / kayA kRtvA ? buddhapA mantadRSTayA / tataH kiM bhavati ? prema mAyati kAmasneho / bhavati / / 4 // aba una rAga aura dveSake viSaya tathA vipakSako dikhAte hue kahate haiM--- anvayArpa-( yatra kAye ) jisa zarIrameM ( muneH ) munikA-antarAlmAkA (prema ) prema-sneha hai (tataH) usase ( bukhyA) bheda vijJAnake AdhAra para ( dehinam ) AtmAko ( pracyAvya ) pRthak karake ( taduttamekAye) usa uttama cidAnandamaya kAyameM- AramasvarUpoM ( yojayeda) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApitaMca lagAve / aisA karanese ( prema nazyati ) bAhya zarIra aura indriyaviSayoMmeM hone vAlA prema naSTa ho jAtA hai| ___ bhAvArtha-jaba taka isa jIvako apane nijAnandamaya nirAkula zAMta upavanameM kIr3A karanekA avasara nahIM milatA, taba taka hI yaha jIva asthi, mAMsa aura mala-mUtrase bhare hue apAvana Nita strI Adike zarIrameM aura pAMca indriyoMke viSayoM meM Asakta rahatA hai| kintu jaba darzanamohAdike upazama, kSaya, kSayopazamase isake cittameM vivekajJAna jAgRta ho jAtA hai taba svapara svarUpakA jJAyaka hokara apane hI prazAnta evaM nijAnandamaya sudhArasakA pAna karane lagatA hai aura bAhya indriyoMke parAdhIna viSayoMko heya samajhakara udAsIna ho jAtA hai athavA unakA sarvathA tyAgakara nigraMtha sAdhu bana jAtA hai aura bhora samAnaramAnine dvArA AsmAkI vAstavika zuddhi karake sacce svAdhIna evaM avinAzI Atmapadako prApta kara letA hai / / 40 / / tasminnaSTe ki bhavatItyAhaAtmavibhramajaM duHkhamAramatAnAraprazAmyati / nA'yatAstatra nirvAnti kRtvApi paramaM tapaH // 41 // TImA Atmavibhrama mAtmano vibhramo'nAtmazArIrAcAvAtmeti bhAnaM / tasmAjjAtaM yat phuHkhaM tatpazAmyati | kasmAt ? AtmajJAnAt zarIrAdibhyo bhedenAtmasvalpavedanAt / nanu durdharatapo'nuSThAnAnmuktisiddharetastaduHkhopazamo na bhaviSyatIti vadantaM pratyAi-netyAdi / tatra AtmasvarUpe ayatA: ayasnaparaH / ma mirvAnti na nirvANaM gacchati sukhino vA na bhavanti / atyApi tpyaa'piH| ki sat ? paramaM tapaH dukhaMrAnuSThAnam // 41 // usa bhramAtmaka premake naSTa honepara kyA hotA hai use batalAte haiM anvayArtha--( Atmavibhraja) zarIrAdikameM AtmabuddhirUpa vibhramase utpanna hone vAlA ( duHkhaM ) dukha-kaSTa (AtmazAnAt ) zarIrAdise bhinnarUpa AtmasvarUpake anubhava karanese (prazAmyati ) zAMta ho jAtA hai| ataeva jo puruSa ( tatra) bhedavijJAnake dvArA AtmasvarUpakI prApti karanemeM ( ayatAH) prayatna nahIM karate ve (paramaM ) uskRSTa evaM durddhara (tapaM) tapako ( kRtvApi) karake bhI (na nirvAnti ) nirvANako prApta karanemeM samartha nahIM hote haiN| bhAvArtha-karmabandhanase chUTaneke lie AtmajJAnapUrvaka kiyA imA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - . -. - - . ... samASitaMtra icchAnirodharUpa tapazcaraNa hI kAryakArI hai / AtmajJAnase zUnya kevala zarIrako kaSTa dene vAle tapazcaraNa tapazcaraNa nahIM hai-saMsAraparibhramaNake hI kAraNa haiN| unase AtmA kabhI bho karmoke bandhanase chUTa nahIM sakatA aura na svarUpa meM sthira ho sakatA hai| usako kaSTa-paramparA bar3hatI hI calo jAtA hai / / 41 / / tabdha phurvANo vahirAtmA antarAzmA ca kiM karotItyAha zubhaM zarIraM divyAMzca viSayAnabhivAJchati / utpannA''tmabhatidehe tattvajJAnI tatazcyutim // 42 // TokA-he utpnnaatmmtibhiraatmaa| abhivAmyasi abhilapati / kina ? zubhaM zarIraM / dipazci usamAn svargasambandhino dA viSayAn antarAtmA ki karotItyASTha-taravazAnI satapputim / tattvajJAnI vivekI antarAtmA / tataH zarIrAdeH / vyuti vyAvRtti muktirUpA abhivAJchati / / 4 / / tapako karake bahirAtmA kyA cAhatA hai aura antarAtmAmeM kyA cAhatA hai, ise dikhAte haiM banvayArtha--( dahe utpannAtmamatiH / zarIrameM jisako Atmatvabuddhi utpanna ho gaI hai aisA bahirAtmA tapa karake ( zubhaM zaroraM ca ( sundara zarora aura ( divyAn viSayAn ) uttamottama athavA svarga ke viSaya bhogoMko ( abhivAMcchasi ) cAhatA hai aura ( tattvajJAnI) jJAnI antarAtmA ( tataH ) zarIra aura tatsambandhI viSayoMse ( cyutim ) chUTanA cAhatA hai| bhAvArtha-prajJAnI bahirAtmA svargAdikakI prAptiko hI paramapakkI prApti samajhatA hai aura isIlie svargAdikake milanekI lAlasAse paMcAgni mAdi zarIrako kleza denevAle tapa karatA hai| pratyuta isake, AtmajJAnI antarAtmAko aisI dhAraNA nahIM hotI, vaha sAMsArika viSaya-bhogoMmeM apanA svArtha nahIM dekhatA- unheM dukhadAI aura kaSTakara jAnatA hai aura isalie ina dehabhogoMse mamatva chor3akara durdhara tapazcaraNa karatA huA zarIrAdikase AtmAko bhinna karanekA pa:ma yala karatA hai-tapazcaraNake dvArA indriya aura kaSAyoMpara vijaya pAkara apane dhyeyako siti kara letA hai / / 42 / / tattvajJAnItarayojanyakatvAvandhakasle darzayannAhaparavAhammatiH svasmAsamyuto badhnAsyasaMzayam / svasminnahammatipayasvA parasmAmmudhyate puSaH // 43 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 samAdhitaMtra TIkA -- paratra zarIrAdI ahammatirAtmavuddhirvahirAtmA svasmAdarima svarUpAt / cyutau bhraSTaH san / mAti karmabandhanabaddhaM karotyAtmAnaM / asaMzayaM yathA bhavati tathA niyamena banAtItyarthaH / svasminnAtmasvarUpe ahammatiH buddho'sarAtmA / parasmAccharIrAdeH myutvA pRthagbhUtvA mucyate sakalakarmabandharakSito bhavati // 43 // aba yaha batalAte haiM ki bahirAtmA aura antarAtmAmeM karmabandhanakA kartA kauna hai ? anvayArtha - (paravAhammatiH) zarIrAdika parapadArthoMmeM jisakI Atmabuddhi ho rahI hai aisA bahirAtmA ( svasmAt ) apane AtmasvarUpase ( cyutaH ) bhraSTa huA ( asaMzayam ) niHsandeha ( badhnAti ) apaneko karma bandhanase baddha karatA hai aura ( svasminnahammatiH ) apane AtmA ke svarUpameM hI Atmabuddhi rakhanevAlA ( budhaH ) antarAtmA ( parasmAt ) zarIrAdika parake sambandhase ( cyutvA ) cyuta hokara ( mucyate ) karma bandhana se chUTa jAtA hai / bhAvArtha- baMghakA kAraNa vAstava meM rAgAdikabhAva hai aura vaha tabhI banatA hai jaba AtmA apane svarUpakA ThIka anubhava nahIM karatA - use bhUla kara zarIrAdika para-padArthoM meM Atmabuddhi dhAraNa karatA hai / antarAtmA cUMki apane AtmasvarUpakA jJAtA hotA hai isase vaha apane AtmAse bhinna dUsare padArthoM meM Atmabuddhi dhAraNa nahIM karatA - phalataH usakI parapadArthoMmeM koI Asakti nahIM hotii| isIse vaha karmoke baMdhanase nahIM ba~dhatA, kintu usase chUTa jAtA hai / / 43 / / yatrAhammatirAtmano jAtA talena kathamadhyavasoyate ? yatra cAntarAtmAnasvatena karyAbhismAzaMkyAha vRzyamAnamivaM mUDhastriliGgamavabudhyate / ivamityavayavastu niSpannaM zabdavajitam // 44 // TIkA- guruyamAnaM zarIrAdikaM / kiM viziSTaM ? jiliGgaM zrINi strIpuMnapuMsAmAni kaGgAni yasya tat dRzyamAnaM triliGgaM sat / mUDho mahimA / idamAtmatatvaM triliGgaM manyate dRSyamAnAdabhedAdhyavasAyena / yaH punaravavRddho'ntarAtmA sa idamAtmatattvamityevaM manyate / na punastriGkitayA / tasthA: zarIravatayA mAtmasvarUpatvAbhAvAtu / rUpammUtamivamAtmasvarUpaM ! niSpannamanA visaMsiddham sacA vikalpAmiyAnAgocaram // 44 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApitaSa bahirAtmAko jisa padArtha meM Atmabuddhi ho gaI hai use vaha kaisA mAnatA hai aura antarAtmAko jisameM Atmabuddhi utpanna ho gaI hai use vaha kaisA anubhava karatA hai, Age isI AzaMkAkA nirasana karate hue kahate haiM ___manbayANaM-(mUDhaH) ajJAnI bahirAlmA ( idaM dRzyamAnaM ) isa dikhAI denevAle zarIrako ( triliMga avabudhyate ) strI-puruSa napusakake bhedase yaha Atmatattva trilika rUpa hai aisA mAnatA hai; kintu ( avabuddhaH) AtmajJAnI antarAtmA ( idaM) yaha Atmatatva hai-viliGgarUpa Atmatatva nahIM hai vaha ( niSpanna ) anAdi saMsiddha hai tathA ( zabdavajitam ) nAmAdika vikalpoMse rahita hai ( iti ) aisA samajhatA hai| bhAvArtha-ajJAnI jIvako zarIrase bhinna AtmAko pratIti nahIM hotI, isalie nA to-guru nAmakarUpamA ciliGgAtmaka zarIrako hI AtmA mAnatA hai / samyagdRSTi vastusvarUpakA jJAtA hai aura use zarIrase bhinna cetanyasvarUpa AtmatattvakI pratIti hoto hai, isaliye vaha apane AtmAko tadrUpa ho anubhava karatA-triliGgarUpa nahIM-aura use anAdisiddha tathA-nirvikalpa samajhatA hai / / 44 // mAnu yacantarAtmaivAtmAnaM pratipadyate tadA kathaM pumAnaha gaurojha mithyAdirUpaM, tasya kadAcidabhedabhAMtiH syAt iti vadantaM pratyAha jAmanapyAtmanastasvaM vidhivataM bhAvayannapi / pUrvavibhramasaMskArA bhrAMti bhUyo'pi gacchati // 45 // TIkA-mAtmanastatva svarUpa bAlamapi / tathA vikSitaM pArIrAdimpobhinna bhAlyAnapi ubhayatrApizabdaH, prsprsmuccye| bhUyo'pi punarapi / bhAta gacchati / kasmAta ? pUrvavidhAmasaMskArAt pUrva vidhamo bahirAmAvasthAbhAvI zarIrAdo svAtmaviparyAsastena janitaH saMskAro vAsanA tasmAt 45|| yadi koI kahe ki jaba antarAtmA isa tarahase AtmAkA anubhava karatA hai to phira meM puruSa hU~, gaurA hU~ ityAdi abhedarUpako bhrAnti use kaise ho jAtI hai ? isakA uttara dete hue kahate haiM... banvayArtha antarAtmA (AtmanaH tatvaM) apane AsmAke zakha caitanya svarUpako { jAnan api ) jAnatA huA bhI (vivikta bhAvayan api ) aura zarIrAdika anya para-padArthoMse bhinna anubhava karatA hA bhI (pUrvavibhramasaMskArAt ) pahalI bahirAmAvasthAmeM honevAle prAntike saMskAravaza ( bhUyo'pi) punarapi (bhrAMtiM gacchati ) bhrAntiko prApta ho jAtA hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - bhAvArtha-yadyapi antarAlmA apane AtmAke yathArthasvarUpako jAnatA hai aura use zarIrAdika para-dravyoMse bhinna anubhava bhI karatA hai| phira bhI bahirAmAvasthAke cirakAlIna saMskAseMke jAgRta ho uThaneke kAraNa kabhIkI gAramA rahe pallA ho jAtA hai / isIse antarAlmA samyagdRSTike zAna-cetanAke sAtha kadAcit karma cetanA va karmaphala-cetanAkA bhI sadbhAva mAnA gayA hai / / 45 / / bhayo bhrAnti gato'sau kathaM mAM tyajeMdityAhaacetamamidaM vRSayamavazyaM cetanaM ttH| kva ruSyAmi kva tujyAmi madhyastho'haM bhavAmyataH // 46 // TokA- pArIrAdika dRzpamindriyaH pratIyamAnaM / macetana jahaM roSatoSAdika kRtaM na jAnAtItyarthaH yaccetanamAtmasvarUpa tavamamindriyamAI na bhavati / tata: yasto roSatoSaviSaya dRzyaM zarIrAvikamavetanaM cetana svAramasvarUpamadRzyatvAttaviSayameva na bhavati tataH paba sadhyAmi luSyAmyahaM / ataH yaso roSatoSayoH kazcidapi viSayo na ghaTate bhata: madhyastha udAsIno'haM bhavAmi // 46 // punaH bhrAMtiko prApta huA antarAramA usa bhrAMtiko phira se chor3e? ise batalAte haiM anvayArtha-antarAtmA taba apanI vicAra pariNatiko isa rUpa kare ki { idaM dRzyaM) yaha jo dRSTigocara honevAlA padArtha samUha hai vaha sabakA saba (acetanaM ) cetanArahita-jara hai aura jo (cetana ) baitanyarUpa Aramasama hai hai vaha ( adRzya ) indriyoM ke dvArA dikhAI nahIM par3atA (tataH) isalie ( kva ruSyAmi ) maiM kisapara to krodha karU aura (patra tuSyAmi ) kisapara santoSa vyakta karU ? ( ataH maha madhyasthaH bhavAmi) aisI hAlata meM meM to aba rAgadveSake parityAgalya madhyasthabhAvako dhAraNa karatA hai| bhASAya-antarAlmAko apane anAbavicArUpa bhrAnta saMskAroM para vijaya prApta karaneke lie sadA ho yaha vicAra karate rahanA cAhie ki jina padArthoko maiM indriyoMke dvArA dekha rahA hU~ ve saba to jar3a haiM-petanA rahita haiM una para roSa-toSa karanA vyaca hai-ve use kucha samajha hI nahIM sakate aura jo caitanya padArtha hai ve mujhe dikhAI nahIM par3ate, ve mere roSatoSakA viSaya ho nahIM ho sakate / ataH mujhe kisIse rAga-dveSa na rakhakara madhyastha bhAvakA hI avalambana lenA cAhiye // 46 / / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApitaMtra idAnIM mUDAtmano'ntarAtmanazca tyAgopASAnaviSayaM pradarzayannAhatyAgAvAne bahirmUhaH karotyadhyAtmamAtmavit / nArasahirupAdAna na syAgo niSThitAtmanaH // 47 // TokA-mUhaH bahirAtmA tyAgAdAne karoti / pava ? pahibAho hi vastuni veSodayAdabhilASAbhAvAnmaLAlmA tyAgaM karoti / rAgovayAttatrAbhilASotyaserupAdAnamiti / Atmavisa antarAtmA punaradhyAtma svAtmarUpa eva tyAgAdAne karoti / tatra hi tyAgo rAgadveSAderantarjalpavikalpAdervA / svIkArazcidAnandAdeH / vastu niSThitAtmA kRtyakRtyAtmA tasya antarbahirvA nopAvAma tathA ma tyAge'ntarvahirvA // 47 // aba bahirAtmA aura antarAsmAke lyAga grahaNa viSayako spaSTa karate hue kahate haiM___ samvayArtha-( muhaH) mUrkha bahirAtmA (bahiH ) bAhya padAyA~kA ( tyAgAdAne karoti ) tyAga aura grahaNa karatA hai arthAt dveSake udayase jinako aniSTa samajhatA hai unako chor3a detA hai aura rAgake udayase jinheM iSTa samajhatA hai unako grahaNa kara letA hai tathA ( Atmavit ) AramAke svarUpakA jJAtA antarAtmA ( adhyAtma tyAgAdAne karoti) antaraMga rAga-dveSakA tyAga karatA hai aura apane samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa nijabhAvoMkA grahaNa karatA hai| parantu (niSThatAtmanaH) zuddha svarUpameM sthita jo kRtakRtya paramAtmA hai usake (antaH bahi) aMtaraMga aura bahiraMga kisI bhI padArthakA ( na tyAgaH ) na to tyAga hotA hai aura ( na upAdAnaM ) na grahaNa hotA hai| bhAvArtha-bahirAtmA jIva mohodayase jina bAhya padArthoMmeM iSTaaniSTako kalpanA karatA hai unhImeM tyAga aura grahaNakI kriyA kiyA karatA hai| antarAtmA vastusthitikA jAnane vAlA hokara vaisA nahIM karatA-vaha bAhya padArthose apanI cittavRttiko haTAkara antaraMgameM ho tyAga-grahaNakI pravRtti kiyA karatA hai-rAgAdi kaSAya bhAvoMko choDatA hai aura apane zuddha caitanyarUpako apanAtA hai| parantu paramAtmAke kRtakalya ho jAneke kAraNa, bAhya ho yA aMtaraMga, kisI bhI viSayameM sthAna aura grahaNakI pravRtti nahIM hotii| ve to apane sukha svarUpameM sadA pira rahate haiM / / 47 / / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApitaMca antastyAgopAdAne yA kurvANo'ntarAtmA kathaM kuryAdityAhayujIta manasA'smAnaM vAkkAyAbhyAM viyojayet / manasA vyavahAraM tu syajedvApakAyayojitam // 48 // TIkA-AtmAnaM yajIsa sambaddhaM kuryAt / kena saha ? mamasA mAnasanmAnena cittamAtmetyabhedenAdhyavasedityarthaH / pAkAmAbhyAM tu punarviyojayet pRthanakuryAt vAkkAyayorAtmAbhedAbhyavasAyaM na kuryAdityarthaH / etacca kurvANo vyavahAraM tu pratipAdya pratipAdakabhAvalakSaNaM pravRttinivRttirUpaM bA / vAmakApayojita vAkkAyAbhyo yojita sampAditaM / kena saha ? manasA saha manasyAropita vyavahAra manasA tyajet cittena na cintayet // 4 // antarAtmA antaraMgakA tyAga aura grahaNa kisa prakAra kare, use batalAte haiM-- anvayArtha ( AtmAnaM ) AtmAko (manasA) manake sAtha (yujIta) saMyojita kare-citta aura AtmAkA abhedarUpase adhyavasAya kare ( vAkkAyAbhyAM ) vacana aura kAyase ( viyojayet ) alaga kare-unheM AramA na samajhe ( tu ) aura ( vAkkAyayojitam ) vacana-kAyase kiye hue ( vyavahAraM ) vyavahArako ( manasA) manase ( tyajet ) chor3a deve-usameM cittako na lagAve / mAvAI-antaraMga rAgAdikakA tyAga aura AtmaguNoMkA grahaNa karaneke liye AtmAko cAhiye, ki vaha AtmAko mAnasajJAnake sAtha tanmaya kare aura vacana tathA kAyake sarvakAryoko chor3akara AtmacintanameM tallIna ho jaave| yadi prayojanavaza vacana aura kAyako kriyA karanI bhI par3e to use udAsInabhAvake sAtha aruci-pUrvaka kar3avI davAI pInevAle rogIkI taraha anAsaktise kare // 48 / / nanu putrakalatrAdinA saha bAkAyabhyavahAre tu sukhotpattiH pratIyate katha tasthAgo yukta ityAha jagadehAtmavRSTInAM vizvAsyaM ramyameva c| svAtmanyevAtmadRSTInA kA vizvAsaH kyA thA ratiH // 49 // dokA-hAtmavRSTInA bahirAtmanAM jagat putrakalAviprANigaNo vizvAsyamavancaka / va ramyameva ramaNIyameva pratibhAti / svAsmanyeva svasvarUpa evAtmavRSTInA antarAtmanA va vizvAsaH kva vA ratiH ? na pavApi putrakalabAthI teSAM vizvAso ratirvA pratibhAtItyarthaH // 49 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAjitaMtra yadi koI kahe ki putra, strI Adike sAtha vacanavyavahAra aura zarIravyavahAra karate hue to sukha pratIta hotA hai, phira usa vyavahArakA tyAga karanA kaise yuktiyukta kahA jA sakatA hai ? usakA samAdhAna karate hue kahate haiM--- anvayArtha - ( dehAtmadRSTInA) zarIrameM AkradRSTi rakhane vAle mithyAdRSTi bahirAtmAoM ko (jagat) yaha strI-putra mitrAdikA samUharUpa saMsAra ( vizvAsya) vizvAsa ke yogya (ca) aura ( ramyaM eva) ramaNIya hI mAlUma par3atA hai / parantu ( svAtmani eva AtmadRSTInAM ) apane AtmAmeM hI AtmadRSTi rakhane vAle samyagdRSTi antarAtmAoMko ( kva vizvAsaH ) ina strIputrAdi parapadArthoM meM kahA~ vizvAsa ho sakatA hai (bA) aura (kva ratiH) kahA~ Asakti ho sakatI hai ? kahIM bhI nahIM / bhAvArtha - jaba taka apane paramAnandamaya caitanya svarUpakA bodha na hokara ina saMsArI jIvoMkI dehameM Atmabuddhi banI rahatI hai taba taka inheM yaha strI-putrAdikA samUha apaneko AtmasvarUpase vaMcita rakhanevAlAM Thaga samUha pratIta nahIM hotA, kintu vizvasanIya, ramaNIya aura upakArI jAna par3atA hai / parantu jinheM AtmAkA parijJAna hokara apane AtmAmeM hI Atmabuddhi utpanna ho jAtI hai unakI dazA inase viparIta hotI hai-ve ina strIputrAdiko "AtmarUpake cora capala ati durgati-patya sAI " samajhane lagate haiM- kisIko bhI apanA AtmasamarpaNa nahIM karate aura na kisI meM Asakta hI hote haiM // 49 // natyevamAddArAdAvapyantarAtmanaH kathaM pravRttiH syAdityA AtmajJAnAtparaM kAryaM na buddhau dhArayezciram / kuryAvavazA rikacihnAkkAyAbhyAmaMtaravaraH // 50 // TIkA -- ciraM bahutaraM kAlaM buddhau sa dhArayet / kiM tat ? kam / kathambhUtam ? paramanyat / kasmAt ? AtmajJAnAtU / AtmajJAnalakSaNameva kArya buddhI ciraM dhAramedityarthaH paramapi kicid bhojanavyAkhyAnAdikaM vAkkAyAmyAM kuryAt / kasmAt ? arthAt svaparopakAralakSaNatra yojanavazAt / kiviziSTaH ? batatparasadanAsaktaH // 50 // yadi aisA hai to phira antarAtmAkI bhojanAdike grahaNa meM pravRtti kaise ho sakatI haiM ? ise spaSTa karate hue kahate haiM anvayArtha --- antarAtmAko cAhiye ki vaha (AtmajJAnAtparaM) AtmajJAnase bhinna dUsare ( kArya ) kAryako ( ciraM ) adhika samaya taka ( buddhI ) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L . / / samAdhitaMtra apanI buddhimeM (na dhArayet) dhAraNa nahIM kare / madi (arthavazAt) sva-parake upakArAdirUpa prayojanake vaza ( vAkkAyAbhyAM ) vacana aura kAyase (kiMcit kuryAt) kucha karanA hI par3e to use (atatparaH) anAsakta hokara (kuryAta) kre| bhAvArtha-Atmahitake icchuka antarAtmA puruSoM ko cAhiye ki ve apane upayogako idhara-udhara na bhramAkara apanA adhika samaya AtmacintanameM hI lgaaveN| yadi sva-parake upakArAdivaza unheM vacana aura kAyase koI kArya karanA hI par3e to use anAsakti pUrvaka kareM-usameM apane cittako adhika na lgaaveN| aisA karane se ve apane AtmasvarUpase cyuta nahIM ho sakeMge aura na unakI zAnti hI bhaMga ho sakegI / / 5 / / tadanAsaktaH kutaH punarAtmazAnamava buddhau dhArayenna zarIrAdikamityAha--- yatpazyAmondrile nAsti nalAgatenihA: ataH pazyAmi sAnanvaM tavastu jyotiruttamam // 51 // TIkA-yaccharIrAdikamindriyaH pazyAmi tanme nAsti madIyaM rUpaM sanna bhavati / tahi kiM bhama rUpam ? sabastu jyotirattamaM jyotirzAnamuttamamatIndriyam / tathA sAmanvaM paramaprasattisamudbhatasukhasamanvitam / evaM vidha jyotirasnaH pakSyAmi svasaMvedanenAnubhavAmi yattanme svarUpamastu bhavatu kiMviziSTaH pazyAmi ? miyateniyo niyanvitendriyaH / / 51 // anAsakta huA antarAtmA AtmajJAnako hI buddhi meM dhAraNa kareMzarIrAdikako nahIM, yaha kaise ho sakatA hai ? use batalAte haiM anvayAya-antarAtmAko vicAranA cAhiye ki (yat) jo kucha zarIrAdi bAhya padArtha (indriyaH) indriyoM ke dvArA ( pazyAmi ) maiM dekhatA hai| (tat) vaha ( me) merA svarUpa ( nAsti) nahIM hai, kintu (niyatendriyaH ) indriyoM ko bAhya viSayoMse rokakara svAdhIna karatA humA ( mat ) jisa (uttama) utkRSTa atIndriya ( sAnandaM jyotiH ) Anandamaya jJAna prakAzako (antaH) aMtaraMga ( pazyAmi ) dekhatA hU~-anubhava karatA hU~ ( tat me ) vaho merA vAstavika svarUpa (astu) honA cAhiye / bhAvArSa-jaba antarAtmA bhedajJAnako dRSTise indriyagocara bAhya zarIrAdi padArthoM ko apanA rUpa nahIM mAnatA kintu usa paramAnandamaya atIndriya jJAnaprakAzako hI apanA svarUpa samajhane lagatA hai jise vaha intriya vyApArako rokakara antaraMgameM avalokana karatA hai, taba usakA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra mana sahaja hI meM zarIrAdi bAhya padArthose haTa jAtA hai-vaha unako ArAdhanA nahIM karatA kiMtu apane ukta svarUpakA hI ArAdhana kiyA karatA hai-usIko adhikAMzameM apanI buddhikA viSaya banAye rakhatA hai / / 51 // nanu sAnandaM jyotiyaMdyAtmano rUpaM syAttadendriyanirodhaM kRtvA tadanubhavataH kathaM duHkhaM syAdityAha-- sukhamArabdhayogasya bahi:khamathAtmani / bahirevA'sukhaM solyamadhyAtma bhAvitAtmanaH / / 52 / / TokA-bahibAhyaviSaye sukhaM bhavati / kasya ? ArakSayogasya prathamamAtmasvarUpabhAvanodyatasya / atha thAho / mAsmani AtmasvarUpe duHkhaM tasma bhavati / bhAvisAsmamo yathAvadviditAtmasvarUpe kRtAbhyAsasya / bahireva bAhya viSayeSvavA'surva bhavati / atha Aho / saukhya adhyAtmaM tasyAdhyAtmasvarUpa evaM bhavati / / 52 // yadi Anandamaya jJAna ho AtmAkA svarUpa hai to indriyoMko rokakara AtmAnubhava karane vAleko duHkha kaise hotA hai, vaha batalAte haiM__ anvayArya-( Arabdhayogasya ) jisane AtmabhAvanAkA abhyAsa karanA abhI zuru kiyA hai usa manuSyako-apane purAne saMskAroMko vajahase ( bahiH ) bAhya viSayoMmeM ( sukhaM ) sukha mAlUma hotA hai ( atha ) pratyuta isake ( Atmani ) AtmasvarUpakI bhAvanAmeM ( duHkheM ) duHkha pratIta hotA hai| kintu (bhAvitAtmanaH) yathAvat AtmasvarUpako jAnakara usakI bhAvanAke acche abhyAsIko ( bahiH eva ) bAhya viSayoM meM hI (asukhaM) duHkha jAna par3atA hai aura ( adhyAtma ) apane AtmAke svarUpaciMtanameM hI ( saukhyam ) sukhakA anubhava hotA hai / ___ bhAvArtha-vAstavameM AtmAnubhava to sukhakA hI kAraNa hai aura indriya-viSayAnubhava duHkhakA; parantu jinheM apane AtmAkA yatheSTa jJAna nahIM huA, jo apane vAstavika sukhasvarUpako pahacAnate hI nahIM aura jinhoMne AtmabhAvanAkA abhyAsa abhI prAraMbha hI kiyA hai unheM apane indriya-viSayoMko nirodhakara AtmAnubhavana karane meM kucha kaSTa jarUra hotA hai aura pUrva saMskAroMke vaza viSaya-sukha rucatA bhI hai, jo bahuta kucha svAbhAvika hI hai / AtmAkI bhAvanA karate-karate jaba kisIkA abhyAsa paripakva ho jAtA hai aura yaha sudRr3ha nizcaya ho jAtA hai ki sukha mere AtmAkAhI svarUpa hai-vaha AtmAse bAhara dUsare padArthoM meM kahIM bhI nahIM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - uo samAdhitaSa hai, taba usakI hAlata palaTa jAtI hai vaha apane AtmasvarUpake cintanameM hI paramasukhakA anubhava karane lagatA hai aura use bAhya indriya-viSaya duHkhakArI tathA AtmavismRti ke kAraNa jAna par3ate haiM, aura isalie vaha unase alaga athavA lipta rahanA cAhatA hai // 52 // tadbhAvanAM cetya kRryAdityAha tad brUyAttatparAnpRcchattavicchesatparo bhavet / yenAvitrAmayaM rUpaM tyastA vidyAmayaM vrajet // 53 / / TIkA-tat AtmasvarUpaM zrUyAt paraM pratipAdayet / tarAtmasvarUpa parAma viditAtmasvarUpAn pacchet / tathA tadAtmasvarUpa icchet paramArthataH san manyate / utsaro bhavet AtmasvarUpabhAvanAtatparo bhavet / penAtmasvarUpeNetthaM bhASitena / avidyAmaya svarUpaM bahirAtmasvarUpam / tyaktvA vidhAmayaM rUpa paramAtmasvarUpaM vajet // 53 / / aba vaha AtmasvarUpakI bhAvanA kisa taraha karanI cAhiye use batalAte haiM--- anyayArtha--(tas na yAt) usa AtmasvarUpakA kathana kare--use dusarIko batalAve (tat parAna pucchet ) usa AtmasvarUpako dUsare AtmAnubhavI puruSoMse-vizeSa jJAniyoMse-pUche (tat icchet ) usa AtmasvarUpakI icchA kare---usakI prAptiko apanA iSTa banAye aura tatparaH bhavet ) usa AtmasvarUpakI bhAvanAmeM sAvadhAna huA Adara bar3hAve ( yena) jisase ( avidyAmayaM rUpaM ) yaha ajJAnamaya bahirAtmarUpa ( tyaktvA ) chuTakara ( vidyAmayaM brajet ) jJAnamaya paramAtmasvarUpakI prApti hove / bhAvArtha-kisIkA ikalautA priyaputra yadi kho jAve athavA binA kahe gharame nikala jAve to vaha manuSya jisa prakAra usakI DhUMDha khoja karatA hai. dUsaroMpara usake khojAnekI bAta prakaTa karatA hai, jAnakAroMse pUchatA hai ki kahIM unhoMne use dekhA hai kyA ? use pA jAnekI tIvra icchA rakhatA hai aura bar3I utsukatAke sAtha usakI bATa dekhatA rahatA hai-eka minaTake lie bhI usakA putra usake cittase nahIM utaratA / jagI prakAra AtmasvarUpake jijJAsuoM tathA usakI prAptike icchuka puruSoMko cAhiye ki ve barAbara AtmasvarUpakI khojake lie dUsarose AtmasvarUpakI hI bAta kiyA kareM, vizeSa zAniyoMse AtmAko vize Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra SatAoMko puchA kareM, AtmasvarUpakI prAptikI nirantara bhAvanA bhAeM aura eka-mAtra usImeM apanI lau lagAye rkkheN| aisA honepara unakI ajJAnadazA dUra ho jAyagI-bahirAmAvasthA miTa jAyago aura ve paramAtmapadako prApta karane meM samartha ho sakeMge / / 53 / / nanu bAkkAyavyatiriktasyAtmano'sambhavAt 'tadvyAdi'' 'tyAdyayuktamiti vadanta pratyAha zarIre vAci cAramAna sandhatte vAkzarIrayoH / bhrAnto'bhrAntaH punastattvaM pRthageSAM nibudhyate // 54 / / TokA-samdhata Aropayati / kaM AtmAnam / kvaM? zarIre vAci ca / ko'mo ? mUDhaH vAkyarorayontio vAmAtmA zarIramAtmetyevaM viparyasto bahirAtmA / tayorabhrAnto yathAvatsvarUpaparicchedako'ntarAtmA punaH eSAM vAkArIrAtmanAM tattvaM svarUpa pRthaka parasparabhinna nibuddhaghata nizcinoti / / 54 // yadi koI kahe ki vANI aura zarIrase bhinna to AtmAkA koI alaga astitva hai nahIM, taba AtmAkI carcA kare-bhAvanA kare ityAdi kahanA yukta nahIM, aisI AzaMkA karane vAloM ke prati AcArya kahate hai-- ambayArtha-vAka zarIrayoH bhrAntaH) vacana aura zarIrameM jisako bhrAnti ho rahI hai jo unake vAstavika svarUpako nahIM samajhatA aisA bahirAtmA ( vAci zarIre ca) vacana aura zarIrameM ( AtmAnaM sandhatte ) AramAkA AropaNa karatA hai arthAt bacanako tathA zarIrako AtmA mAnatA hai ( punaH ) kintu (abhrAntaH) vacana aura zarorase AramAkI bhrAnti na rakhanevAlA jJAnI puruSa ( eSAM tatvaM ) ina zarIra aura vacanake svarUpako ( pRthak ) AtmAse bhinna ( nibudhyate ) jAnatA hai / ___ bhAvArtha-vAstavameM zarIra aura vacana pudgalako racanA hai, mUrtika haiM, jaDa haiM, AtmasvarUpase vilakSaNa haiN| isameM Atmabuddhi rakhanA ajJAna hai| kintu bahirAtmA cira-mithyAtvarUpa kussaMkAroMke vaza hokara inheM AtmA samajhatA hai, joki usakA bhrama hai| antarAtmAko jar3a aura caitanyake svarUpakA yathArtha bodha hotA hai, isIse zarIrAdikameM usakI Atmapaneko bhrAMti nahIM hotI vaha zarIrako zarIra, vacanako vadhAna aura AtmAko AramA samajhatA hai, ekako dUsareke sAtha milAtA nahIM / / 54 / / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samASitaMtra evamavadhamAno mahAtmA geSu viSameSvAsaktacitto na teSu madhye kizcitasyopakArakamastItyAha na tabastIndriyArtheSu yatkSemakUramAtmanaH / tathApi ramate bAlastavAzAnabhAvanAt // 55 // TIkA-iniyArtheSu paMcendriyaviSayeSu madhye ma tarikagvisti yat zemaharamupakArakam / kasya ? AtmanaH / yadyapi kSemaGkaraM kinycinnaasti| tathApi ramate ratiM karosi / ko'sau ? pAlo bahirAtmA sava indriyAryeSveva / kasmAt ? ajJAnabhAvanAt miravazA bAda malyo janA mAsAzAnamAnI mithyAtvasaMskArastasmAt // 55 // isa prakAra AtmasvarUpako na samajha nevAlA bahirAtmA jina bAhya viSayoMmeM Asaktacitta hotA hai unameM se koI bhI usakA upakAraka nahIM hai, aisA kahate haiM___ anvayArpa-( indriyArtheSa ) pAMcoM indriyoMke viSayoM ( tat ) aisA koI padArtha ( na asti ) nahIM hai ( yat ) jo ( AtmanaH) AtmAkA ( kSemakara) bhalA karane vAlA ho| ( tathApi) to bhI (bAlaH ) yaha ajJAnI bahirAtmA ( ajJAnabhAvanAt ) cirakAlona mithyAtvake saMskAravaza ( tatraiva ) unhIM indriyoMke viSayoMmeM ( ramate ) mAsakta rahatA hai| ____ bhAvArya tattvadRSTise yadi vicAra kiyA jAya to ye pAMcoM hI indriyoMke viSaya kSaNabhaMgura haiM, parAdhIna haiM, viSama haiM, baMdhake kAraNa haiM, duHkhasvarUpa haiM aura bAdhAsahita haiM-koI bhI inameM AtmAke liye sukhakara nahIM, phira bhI yaha ajJAnI jIva unhoMse prIti karatA hai, unhIMkI samprAptimeM lagA rahatA hai aura rAta-dina unhIMkA rAga AlApatA hai| yaha saba ajJAnabhAvako utpanna karane vAle midhyAtva-saMskArakA hI mAhAtmya hai / / 55 // tathA anAdimithyAtvasaMskAre satyevambhUtA bahirAtmAno bhavantotpAhaciraM suSuptAstamasi mUDAsmAnaH kuponiSu / anAtmIyAtmabhUteSu mamAhamiti jAprati / / 56 // TokA-viramanAdikAlaM mahAtmAno bahirAtmAnaH suguptA masIva jastAM gataH / keSu ? yoniSu nityanigodAdiyaturaNItilakSayomiSyadhikaraNabhUteSu / kasmin sati te suSuptAH ? tamasi anAdhibhiyyAtvasaMskAre sati evambhUvAste Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - -- . . samASitama yadi saMziSatpA kadAcidaivavazAt budhyante tadA mamAhamiti gApati / pheSu ? manAtmImAtyabhUteSu-anAtmIyeSu paramArthato'nAtmImabhUteSu putrakalayAdiSu mamate iti jAgrati adhyavasyanti / anAtmabhUteSu zarIrAdiSu ahamevene ipti jApati adhyavazyanti / / 56 // usa anAdikAlIna mithyAtvake saMskAravaza bahirAtmAoMkI dazA kisa prakArakI hotI hai, use batalAte haiM..... __anvayArSa-( mahAtmAnaH ) ye markha ajJAnI jova ( tamami) mithyAsvarUpI andhakArake udayavaza ( ciraM) anAdikAlase ( yoniSa ) nityanigodAdika kuyoniyoMmeM ( suSuptAH ) so rahe haiM-atoba jaDatAko prApta ho rahe haiM ' nAdAciA, prANiza hokara kucha jAgate bhI haiM to ( anAsmIyAtmabhUteSu mama aham ) anAtmIyabhUta strI-putrAdikameM 'ye mere haiN| aura anAtmabhata zarIrAdikoMmeM 'maiM hI ina rUpa hai / iti jAgrati ) aisA adhyavasAya karane lagate haiN| bhAvArtha-nityanigodAdika nidha paryAyoMmeM yaha jIva jJAnakI atyanta hInatA-vaza cirakAla taka duHkha bhogatA hai| kadAcit saMjJI paMcendriyaparyAya prApta kara kucha thor3A sA jJAna prApta karatA bhI hai to anAdikAlIna mithyAtvake saMskAravaza jo AtmIya nahIM aise strI-putrAdikako ye mere haiM aise AtmIya mAnakara aura jo Atmabhana nahIM aise zarIrAdiko 'yaha meM hI hU~ aise AtmabhUta mAnakara ahaMkAra mamakArake cakkarameM phaMsa jAtA hai aura usake phalasvarUpa rAga-dveSako bar3hAtA huA saMsAra-paribhramaNakara mahAduHkhita hotA hai / / 56 / / tato bahirAtmasvarUpaM parityajya svaparazarIramitthaM pazyedityAhapAyennirataraM vehamAtmano'nAtmacetasA / aparAmadhiyA'nyeSAmAtmasasne vyavasthitaH // 57 // TIkA-Atmano behamAtmasambandhizarIraM anAtmavetasA idaM mamAtmA na bhavatIti buddhapA antarAtmA pampet / nirantaraM srvvaa| tathA anyeSAM dehaM pareSAmAramA na bhavatIti buddhacA pazyet / ki viziSTAH ? mAtmatasye vyavasthitaH AramasvapaniSThaH // 17 // 1. 'bAmAsvapavasvitaH iti pAThAntara 'ga' prtii| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra ataH bahirAtma bhAvakA parityAgakara apane tathA parake zarIrako isa rUpameM avalokana kareM, aisA batalAte haiM 54 Apako cAhiye ki ( Atmatattve ) apane AtmasvarUpa meM ( vyavasthitaH ) sthita hokara ( AtmanaH dehaM ) apane zarIrako ( anAtmacetasA ) 'yaha zarora merA AtmA nahIM' aisI anAtmabuddhi ( nirantaraM pazyet ) sadA dekhe anubhava kare aura ( anyeSAM ) dUsare prANiyoMke zarIrako ( aparAtmadhiyA) 'yaha zarIra parakA mAtmA nahIM aisI anArama buddhi ( pazyet ) sadA avalokana kare | bhAvArtha -- antarAtmAko cAhiye ki padArtha ke svarUpako jaisAkA taisA jAne, anyameM anyakA AropaNa na kare / anAdikAlase AtmAkI zarIrake sAtha ekalpabuddhi ho rahI hai, usakA moha dUra honA kaThina jAnakara AcArya mahodaya bAra-bAra aneka yuktiyoMse usI bAta ko samajhAkara batalAte haiM--unakA abhiprAya yahI hai ki sayukta honepara bhI vivakSAbhedase, pudugalako pudgala aura AtmAko AtmA samajhanA cAhiye tathA karmakRta aupAdhika bhAvoMko karmakRta hI mAnanA caahiye| AtmAkA kisI zarIrarUpa vibhAvaparyAya meM sthira honA usakI karmopAdhi jamila avasthA hai - svabhAva nahIM / zarIrako AtmA mAnanA, grahako grahavAsI athA vastrako vastradhArI mAnaneke samAna bhrama hai // 57 // nandevamAtmatattvaM svayamanubhUya mahAtmanAM kimiti na pratipAJcate yena te'pi tajjAnantviti vadantaM pratyAha ajJApitaM na jAnanti yathA mAM jJApitaM tathA / mUDhAtmAnastatasteSAM vRthA me me zApanazramaH // 58 // TokA - mahAtmAno mAM AtmasvarUpa mazApittamapratipAditaM yathA na jAnanti mUDhAtmatvAt / tathA jJApitamati mAM te mUDhAtmatvAdeva na jAnanti / tatasteSAM sarvathA parizAnAbhAvAt teSAM mUDhAtmanAM sambaMdhitvena vRthA me jJApanayatro viphalo meM pratipAdana prayAsaH / / 58 // isa prakAra AtmatattvakA svayaM anubhava karake jJAtArama - puruSa (svAnubhavamagna antarAtmA ) mUDhAtmAoM ( jar3abuddhiyoM ) ko Atmatattva kyoM nahIM batalAte, jisase ve bhI AtmasvarUpake jJAyaka baneM aisI AzaMkA karanevAloMke prati AcArya kahate haiM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra anvayArtha svAtmAnubhavamagna antarAtmA vicAratA hai ki ( yathA ) jaise ( mahAtmAnaH ) ye mUrkha ajJAnI jIva ( ajJApita ) binA batAe hue ( mAM) mere AtmasvarUpako ( na jAnanti ) nahIM jAnata hai / ( tathA ) vaise hI ( zApitaM ) batalAye jAne para bhI nahIM jAnate haiM / ( tataH ) isaliye ( teSAM) una maTha puruSoM ko ( me jJApanadhamaH) merA batalAnekA parizrama ( vRthA ) vyartha hai, niSphala hai| bhAvArtha-jo jJAnI jIva antarmukho hote haiM ve vAhya biga Ane cittako adhika nahIM bhramAte-unheM to apane AmAke cintana aura mananameM lage rahanA hI adhika rucikara hotA hai| mur3hAtmAoMke sAtha Atma-viSayameM magaja-paccI karanA unheM nahIM bhaataa| ve isa prakAra jar3AsmAoMke sAtha Takkara mAraneke apane parizramako vyartha samajhata haiM aura samajhate haiM ki hA saraha mur3hApAyoMne hAtha nalajhe rakhakara kitane hI jJAnIjana apane Atmahita sAdhanase vaMcita raha jAte haiN| Atmahita sAdhana sarvopari mukhya hai, use idhara-udharake cakkarameM par3akara bhulAnA nahIM cAhiye // 58 // kiMcayad boSayitumicchAmi tannAha yadahaM punaH / grAhya tadapi nAnyasya taskimanyasya boSaye // 59 // ThaukA-cata vikalpAdhirUDhamAtmasvarUpaM dehAdika vA ghoSituM jJApayitumichAmi / tamlAhaM tarasvarUpaM, nAhamAtmasvarUpa paramArthato bhvaami| yadahaM punaH yatpunarahaM cidAnandAtamaka svasaMvedyamAtmasvarUpaM / tabapi pAeM mAnyasya svasaMvedane na tapanubhUyata ityarthaH / taskimampasya moSaya tatasmArika kimartha manyasyAtmasvarUpaM boghavezam // 59 // aura bhI vaha antarAtmA vicAratA hai anvayArtha ( yat ) jisa vikalpAdhirUDha AtmasvarUpako athavA dehAdikako ( bodhayitu) samajhAne-bujhAnekI ( icchAmi ) maiM icchA karatA hU~-ceSTA karatA hU~ (tat ) vaha ( ahaM ) maiM nahIM hU~-AtmAkA vAstavika svarUpa nahIM huuN| ( punaH ) aura ( yat ) jo jJAnAnandamaya svayaM anubhava karane yogya AtmasvarUpa ( ahaM) meM hU~ ( tadapi ) vaha bhI ( anyasya) dUsare jIvoMke ( grAhyaM na ) upadeza dvArA grahaNa karane yogya nahIM hai-yaha to svasaMvedanake dvArA anubhava kiyA jAtA hai (tat) isalie ( anyasya ) dusare jIvoMko (kiM boSaye ) maiM kyA samajhAU~ ? Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- - - - - - - - AAJ samAdhitaMtra bhAvArtha---tattvajJAno antarAlamA apane upadezakI vyarthatAko socatA huA punaH vicAratA hai ki jisa AtmasvarUpako zabdoM dvArA meM dUsaroMko batalAnA cAhatA hai vaha to savikalpa hai-AtmAkA zuddha svarUpa nahIM hai; aura jo AtmAkA vAstavika zuddha svarUpa hai vaha zabdoM dvArA batalAyA nahIM jA sakatA--svasaMvedanake dvArA hI anubhava evaM grahaNa kiye jAneke yogya hai, tava dUsaroMko mere upadeza denese kyA natIjA ? // 59 // __bodhine'pi cAntastattve bahirAtmano na satrAnurAgaH sambhavati / mohodayAttasya bahirayaM evAnurAgAditi darzayannAha bahistuSyati mahAtmA pihitjyotirntre| tuSyatyantaH pramukhAtmA bahivyAvRttakotukaH // 60 // TokA-bahiH zarIrAdyarthe tuSpati prIti karoti / ko'sau ? muhAramA / kasambhUtaH ? pihilajyotirmohAbhibhUtajJAnaH / ya? mantare antastattva viSaye / pravAramA mohAbhibhUtajJAnaH antastuSyati svasvarUpa prIti karoti / ki viziSTaH san ? himpAvRttakautukaH zarIrAdau nivRttAnurAgaH / / 60 // ____ Atmatattvake jaise-taise samajhAye jAnepara bhI bahirAtmAkA anurAga honA saMbhava nahIM, kyoMki mohake udayase bAhya padArthoM meM hI usakA anurAga hotA hai, isI vicArako Age prastuta karate haiM anvayArtha-- antare pihitajyotiH ) antaraGgameM jisakI jJAnajyoti mohase AcchAdita ho rahI hai jise svarUpakA viveka nahIM aisA ( mUDhA) smA) bahirAtmA ( bahiH ) bAhma zarIrAdi parapadArthoM meM hI ( tuSyati - saMtuSTa rahatA hai-Ananda mAnatA hai| kintu (prabudvAtmA ) mithyAtvake udayAbhAvase prabodhako prApta ho gayA hai AsmA jisakA aisA svarUpa vivekI antarAtmA (bahiAvRttakautukaH ) bAhyazarIrAdi padArthoMmeM anurAgarahita huA ( antaH ) apane antaraMga AtmasvarUpameM hI (tuSyati ) saMtoSa dhAraNa karatA hai-magna rahatA hai| bhAvArtha-mUDhAtmA aura prabaddhAtmAkI pravRttimeM bar3A antara hotA hai / mUDhAtmA mohodayake vaza mahA avivekI huA samAsAne para bhI nahIM samajhatA aura bAhma viSayoMmeM hI saMtoSa mAnatA lulA phaMsA rahatA hai| pratyuta isake, prabuddhAtmAko apane AtmasvarUpa meM lIna rahane meM ho Ananda AtA hai aura isIse vaha bAhya viSayoMse apane indriya-vyApArako haTAkara prAyaH udAsIna rahatA hai / / 60 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - .- -. . .. .. samASitaMtra kuto'bhI zarIrAdiviSaye nivRtta bhUSaNamaNDanAdikautukaM ityAhana jAnanti zarIrANi sukhaduHkhAnyabuddhayaH / nigrahAnagrahaSiyaM tapApyaya kurvate // 61 // TokA--sukhaduHkhAni na jAnanti / kAni cArorANi jaDatvAt / anukhayo bahirAtmAnaH / tathApi yadyapi jAnanti tathApi / ava zarIrAdAveSa kurSati / kAM ? nigrahAnupahaSiyaM dveSavazAdupavAsAdinA zarIrAdeH kadarthanAbhiprAyo nigrahabuddhi rAgavazAtkaTakaTisUtrAdinA bhUSaNAbhiprAyo'nugrahabuddhim // 61|| kisI kAraNa antarAtmA zarIrAdiko vastrAbhUSaNAdise alaMkRta aura maMDitA mArane navAsIga ho hai, use hAlAte haiN| ambayA-antarAtmA vicAratA hai- zarIrANi) ye zarIra (sukha-duHkhAni na jAnanti ) jar3a honese sukhoM tathA duHkhoMko nahIM jAnate haiM ( tathApi ) to bhI [ye jo jIva ( atraiva ) ina zarIroMmeM hI ( nigrahAnugrahadhiyaM ) upavAsAdi dvArA daMDarUpa nigrahakI aura alaMkArAdi dvArA alaMkRta karane rUpa anugrahakI buddhi ( kurvate ) dhAraNa karate haiM [ te ] ve jIva ( abuddhayaH ) mUDabuddhi haiM-bahirAtmA haiM / bhAvArya--antarAtmA vicAratA hai ki jaba ye zarIra jar3a hai-inheM sukha-duHkhakA koI anubhava nahIM hotA aura na ye kisIke nigraha yA anugrahako ho kucha samajhate haiM taba inameM nigrahAnugrahakI buddhi dhAraNa karanA mUr3hatA nahIM to aura kyA hai ? usakA yaha vicAra hI use zarIroMko vastrAbhUSa. NAdise alaMkRta aura maMDita karanemeM udAsIna banAye rakhatA hai vaha unako anAvazyaka cintAko apane hRdayameM sthAna hI nahIM detA / / 61 / / yAvacca zarIrAdAvAtmabukhamA pravRtistAvatsaMsAraH tadabhAvAnmuktiritidarzayannAha svabudadhA yAvad gRhaNIyAta kAyavAkcetasA trayam / saMsAra tAvadeteSAM bhedAbhyAse tu nirvatiH // 12 // TokA-svanurAdhA AtmabuddhadhA yAvad gRhaNIpAt / ki ? trayam / pheSAm ? kApavAvetaso sambandhamiti pAThaH / tatra kAyacAkvetasA prarya kartu / Atmani yAvatsambagdhaM gRhNIyAtsvIkuryAdityarthaH / taavtsNsaarH| eteSAM kAyavAphnetasAM bhevAbhyAne tu AtmanaH sakAzAt kAyavAvayetAMsi bhinnAnIti medAmyAse bhedabhAvanApAM tu punaniti: muktiH // 62 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - samAdhitaMtra zarIrAdikameM jaba taka Atmabuddhise pravRtti rahatI hai tabhI taka saMsAra hai aura jaba vaha pravRtti miTa jAtI hai taba muktiko prApti ho jAtI hai, aimA dazati hue kahate haiM-- __ andhamArya-( yAvat ) jaba taka ( kAyavAkcetasAM trayam ) zarIra, dhacana aura mana ina tInoMkI (strabuddhayA ) Atmabuddhise ( gRhNIyAt ) grahaNa kiyA jAtA hai ( tAvat ) taba taka ( saMsAraH) saMsAra hai ( tu) aura jaba ( eteSAM ) ina mana, vacana, kAyakA ( bhedAbhyAse ) AtmAse bhinna honerUpa abhyAsa kiyA jAtA hai taba ( nivRtiH ) muktikI prApti hotI hai| bhAvArtha-jaba taka isa jIvakI mana-vacana-kAyameM Atmabuddhi banI rahatI hai-inheM AtmAke hI aMga athavA aMza samajhA jAtA hai-tabataka yaha jIva saMsArameM hI paribhramaNa karatA rahatA hai| kintu jaba usakI yaha bhramabuddhi miTa jAtI hai aura vaha zarIra tathA vacanAdiko AtmAse bhinna anubhava karatA huA apane usa abhyAsameM dRr3ha ho jAtA hai tabhI vaha saMsAra-baMdhanase chUTakara muktiko prApta hotA hai / / 62 / / zarIrAdAvAtmano bhedApa se rosTAmAmamA nAyikA nAyara hara darzayan ghanetyAdi zlokacatuSTayamAha ghane vastre athA''ramAnaM na ghanaM manyate tathA / ghane svavehepyAramAnaM na ghanaM manyate budhaH // 13 // TokA---prane niviDAkya vastre prAvRte sati mAtmAmaM dharma dRDhAvayavaM yathA buSo ma manyate / tathA svaro'pi ghane dRDha bhAsmAna panaM dRDhaM budho sa mAnyate / / 63 // zarIrAdika AtmAse bhinna haiM. unameM jIva nahIM-aisA bhedajJAnakA abhyAsa dRr3ha ho jAnepara antarAtmA zarIrako dRr3hatAdika bananepara AsmAkI dRr3hatAdika nahIM mAnatA, isa bAtako Ageke cAra zlokoM meM batalata haiN| ___ anvayArSa-( yathA) jisa prakAra ( vastre ghane ) gAr3hA vastra pahana lenepara (budhaH) buddhimAna puruSa (AsmanaM) apaneko-apane zarIrako ( ghanaM ) gAr3hA athavA STa ( na manyate ) nahIM mAnatA hai ( tathA ) usI prakAra (svadehe'pi ghane ) apane zarIrake bhI gAr3hA athavA puSTa honepara (budhaH) antarAtmA ( AtmAnaM ) apane jIvAtmAko (ghana na manyate) puSTa nahIM mAnatA hai / / 63 / / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra 'jIrNe vastre yathAsssmAnaM na jINaM manyate tathA / jIrNe svadehe'pyAtmAnaM na jINaM manyate budhaH // 64 // TIkA -- jIrNa purANe vastre prAvRte pacA''tmAnaM jINaM na manyate / tathA zrIrNe vRddhe sve'pi sthitamAtmAnaM na jINaM vRddhamAtmAnaM manyate budhaH ||64 || amvayArtha - ( yathA ) jisa prakAra ( vastre jIrNe ) pahane hue vastrake jIrNa-bodA honepara ( budhaH ) buddhimAna puruSa ( AtmAnaM ) apane ko apane zarIrako ( jIrNe na manyate ) jIrNa nahIM mAnatA hai ( tathA ) usI prakAra ( svadehe apijI) apane zarIra bhI jorNa ho jAnepara ( budhaH / antarAtmA (AtmAnaM ) apane jIvAtmAko ( jINaM na manyate ) jIrNa nahIM mAnatA hai / / 64 / / naSTe vastre yathA''tmAnaM na naSTaM savyate tathA / naSTe svadehe'pyAtmAnaM na naSTaM manyate budhaH // 65 // TIkAprAvRte vastre maSTe sahi AtmAnaM yathA naSTaM budho na manyate tathA svadehe'pi madhye kutazcitkAraNAdvinAzaM gate AtmAnaM na naSTaM manyate budhaH // 65 // bhAvArtha - ( yathA ) jisa taraha ( vastre naSTe ) kapar3ake naSTa ho jAnepara ( budhaH ) buddhimAna puruSa ( AtmAnaM ) apane zarIrako ( naSTaM na manyate ) naSTa huA nahIM mAnatA hai ( tathA ) usI taraha ( budhaH ) antarAtmA ( svadehe api naSTe ) apane zarIrako naSTa ho jAnepara ( AtmAnaM ) apane jIvAtmAko ( naSTaM na manyate ) naSTa huA nahIM mAnatA hai ||65 / / rakte vastre yathAsssmAnaM na ekaM manyate tathA / rakte svadehe''pyAtmAnaM na rakta manyate budhaH // 66 // 1. jiSNa variya jema buha dehu Na maSNai jiSNu / dehi jiNi gANita appu Na maNNai jiSNu // 2- 189 // 59 2. vatyu paNaTThai jema bahu dehu Na maNNai gaTTha SaTThe dehe NANi taha appu Na bhaNNai maTTu // 2 - 180 / / 3. rate vatye jema buhu dehU Na maNNava rattu | harasi mANita appu Na maSNa ratu // - paramAtmaprakAze, mogIndradevaH -paramAtmaprakAze, yogIndradevaH 2 - 78 / / - paramAtmaprakAze, yogIndradevaH Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAtina TIkA --- rakte vastre prAvRte sati dhAramA yathA budho na raktaM manyate tathA svadehe'pi kusumbhAdinA rakta AtmAnaM rakta na manyate suSaH // 66 // anvayArtha - ( yathA ) jisa prakAra ( vastre rakte ) pahanA huA vastra lAla honepara ( budhaH ) buddhimAna puruSa ( AtmAnaM ) apane zarorako (raktaM na manyate ) lAla nahIM mAnatA hai ( tathA ) usI taraha ( svadehe api rakte ) apane zarIra ke bhI lAla honepara ( budhaH ) antarAtmA ( AtmAnaM ) apane jIvAtmAko (raktaM na manyate ) lAla nahIM mAnatA hai / / 66 / bhAvArtha - zarIra ke sAtha vastrakI jaisI sthiti hai vaisI hI AtmAke sAtha zarIra ko hai / pahane jAnevAle vastra ke sudRr3ha-puSTa, jIrNa-zIrNa, naSTabhraSTa athavA lAla Adi kisI raMgakA honeke kAraNa jisa prakAra koI bhI samajhadAra manuSya apane zarIrako sudRr3ha-puSTa, jIrNa-zoNaM, naSTa-bhraSTa athavA lAla Adi raMgakA nahIM mAnatA hai, usI prakAra zarIrake sudRr3hapuSTa, jIrNa-zIrNa - naSTa-bhraSTa yA lAla Adi raMgakA honepara koI bhI jJAnI manuSya apane AtmAko sudRr3ha-puSTa, jIrNa-zIrNa, naSTa-bhraSTa yA lAla Adi raMgakA nahIM mAnatA hai| vivekI antarAtmAkI pravRtti zarIrake sAtha vastra jaisI hotI hai, isase eka vastrako utArakara dUsarA vastra pahananevAlekI taraha use mRtyuke samaya koI viSAda yA raMja bhI nahIM hotA / / 63-64-65-66 // evaM zarIrAdibhinnamAtmAnaM bhAvayato'ntarAtmanaH zarIrAdeH kASThAdinA tulyatApratibhAse muktiyogyatA bhavatIti darzayannAha yasya saspandamAbhAti niHspatvena samaM jagat / aprajJamakriyAbhogaM sa zarma yAti netaraH // 67 // TIkA-masyAtmanaH sasvanyaM parispanyasamanvitaM zarIrAvirUpaM jantu mAmAti pratibhAsate / kathambhUtaM ? niHsvena samaM niHspandena kASThapASANAdinA samaM tulyaM / kutaH tena tatsamaM ? aprazaM jaDamacetanaM yataH / tathA kivAbhoga kriyA padArthaparisthitiH bhogaH sukhAdyanubhavaH to na vidyate yatra yasyaivaM satpratibhAsate sa kiM karoti ? sa zarma thAti zamaM paramavItarAgatAM saMsArabhogadehopari vA vairAgya gacchati / kathambhUtaM zarma ? akriyAbhogamityetadatrApi sambandhanIyam / kriyA vAkkAya manovyApAraH / bhoga indriyapraNAlikayA viSayAnubhavanaM viSayotsavaH zrI ma vidyate yatra tamitthambhUtaM zamaM sa yAti / varaH tadvilakSaNo mahirAtmA // 67 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra isa prakAra zarIrAdikase bhinna AtmAko bhAvanA karanevAle antarAtmAko jaba ye zarIrAdika kASTha-pASANAdike khaNDa-samAna pratibhAsita hone lagate haiM. unameM cetanAkA aMza bhI usakI pratItikA viSaya nahIM rahatA-taba usako muktiko yogyatA prApta hotI hai | isI bAtako Age dikhalAte haiM anvayArya-( yasya ) jisa jJAnI jIvako ( saspandaM jagat ) aneka kriyAe~-ceSTAe~ karatA halA zarIrAdirUpa yaha jagat ( nispandena sama) nizceSTa kASTha-pASANAdike samAna ( aprajJa) cetanArahita jar3a aura ( akriyAbhoga ) kriyA tathA sukhAdi-anubhavarUpa bhogase rahita ( AbhAti ) mAlUma hone lagatA hai ( saH) vaha puruSa ( akriyAbhoga zamaM yAti ) paramavItarAgatAmaya usa zAnti-sukhakA anubhava karatA hai jisameM mana-vacanakAyakA vyApAra nahIM aura na indriya-dvAroMse viSayakA bhoga hI kiyA jAtA hai ( itaraH na ) usase vilakSaNa dusarA bahirAtmA jIva usa zAntisukhako prApta nahIM kara sakatA hai / bhAvArtha-jisa samaya antarAtmA AtmasvarUpakA cintana karate-karate apanemeM sthira ho jAtA hai ki use yaha kriyAtmaka saMsAra bhI lakar3I, patthara AdikI taraha sthira tathA ceSTArahita-sA jAna par3atA hai-usakI kriyAoMkA usapara koI asara nahIM hotA-tabhI vaha vItarAgabhAvako prApta hotA huA zAnti sukhakA adhikArI hai / / 67 / / sopyevaM zarIrAdibhinnamAtmAnaM kimiti na pratipadyata ityAha-- zarIrakaMcukenAtmA saMvRtajJAnavigrahaH / nAsmAnaM budhyate tasmAd bhramatyatidhiraM bhave // 6 // TIkA-pArIrameva kaMcukaM tena saMvRtaH samyak pracchAdito jJAnameva vigrahaH svarUpaM yasya / zarIrasAmAnyopAdAne'pyatra kAmaNazarIrameva gRhyate / tasyaiva murUpavRttyA tadAvarakatvopapatteH / itthaMbhUto bahirAtmA mAsmAnaM puSyate tasmApAramasvarUpAnavavISAt atipira bahutarakAlaM bhave saMsAre bhramati // 68 / / mana bahirAlmA bhI isI prakAra zarIrAdise bhinna AsmAko kyA jAnatA nahIM ? isIko batalAte haiM anyA -(zarIrakaMcukena ) kArmANazarIrarUpI kAMcalIse (saMvRtamAnavigrahaH AtmA ) kA huA hai jJAnarUpI zarora jisakA aisA bahirAlmA ( AlmAnaM ) AtmAke. yathArtha svarUpako (na budhyate) nahIM jAnatA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra hai (tasmAt) usI ajJAnake kAraNa ( aticiraM ) bahuta kAla taka ( bhave ) saMsArameM ( bhramati ) bhramaNa karatA hai| bhAvArtha-isa loka meM 'kaMcaka' zabda usa AvaraNakA ghotaka hai jo zarIrakA yathArtha bodha nahIM hone detA; sarpa-zarIrake Uparako kAMcalI jisa prakAra ke raMgArUpAdikA ThIka bodha nahIM hone detI usI prakAra AtmAkA jJAna zarIra jaba darzanamohanIyake udayAdirUpa kArmANa vargaNAoMse AcchAdita ho jAtA hai taba AtmAke vAstavika rUpakA bodha nahIM hone pAtA aura isa ajJAnatAkai kAraNa rAgAdikakA janma hokara cirakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karanA par3atA hai| yahA~para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki kAMcalIkA dRSTAnta eka sthala dRSTAnta hai| kAMcalI jisa prakAra sarva-zarIrake UparI bhAgapara rahatI hai usI prakArakA sambandha kArmANa-zarIrakA AtmAke sAtha nahIM hai| saMsArI AtmA aura kAmaNi-rIrakA aisA sambandha hai jaisa pAnImeM namaka mila jAtA hai athavA katthA aura canA milA denese jaise unakI lAlapariNati ho jAtI hai| karmaparamANuoMkA AtmapradezoMke sAtha eka kSetrAvagAharUpa sambandha hotA hai, isI kAraNa donoMke guNa vikRta rahate haiM, tathA darzanamohanIya kAmake udayase bahirAtmA jIva AtmasvarUpako samamAye jAnepara bhI nahIM samajhatA hai--AtmAke vAstavika cidAnaMdasvarUpakA anubhava use nahIM hotaa| isI mithyAtva evaM ajJAnabhAvake kAraNa yaha jIva anAdikAlo saMsAracakrameM bhramaNa karatA A rahA hai aura usa vakta taka barAbara bhramaNa karatA rahegA jabataka usakA yaha ajJAnabhAva nahIM miTegA / / 68|| ___ yadyAtmanaH svarUpamAtmatvena bahirAtmAno na dudhante tavA kimAtmatvena te buddhayante ityAha pravizagalatAM myUhe veNUnAM smaakRtii| sthitibhrAntyA prapadyante tmaatmaanmbuddhyH||69|| TokA-taM dehAtmAnaM prapadyante / ke te? abuddhayo bahirAtmAnaH / kayA kRtvA ? sthitibhrAntyA / kSa? behe / kathambhUte dehe ? he samahe / keSA ? amA paramANanAM / ki viziSTAnAM ? pravizadgalatA anupravizatAM nirgacchatAM / punarapi kathambhUte ? samArato samAnAkAre sadRzA parAparotpAdena / AtmanA sahakakSetra samAnAvagAhena vA / ityambhUte dehe vA sthitibhrAntiH sthityA kAlAntarAvasthAyitvena ekakSetrAvasthAnena yA bhrAnsihAtmanorabhevAdhyavasAyastayA / / 69|| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : samAti 63 yadi bahirAtmA jIva AtmAke yathArtha svarUpako nahIM pahicAnate haiM, to phira ve kisako AtmA jAnate haiM ? isI bAtako Age batalAte haiManvayArtha - ( abuddhayaH ) ajJAnI bahirAtmA jIva ( pravizadgalatAM aNUnAM vyUhe dehe ) aise paramANuoMke samUharUpa zarIrameM jo praveza karate haiM aura bAhara nikalate rahate haiM ( samAkRtI ) zarIrako AkRti ke samAnarUpameM bane rahanepara ( sthitibhrAMtyA ) kAlAMtara sthAyitva tathA ekakSetra meM sthiti hone ke kAraNa zarIra aura AtmAko eka samajhane ke rUpa jo bhrAMti hotI hai usase ( tam ) usa zarIrako ho ( AtmAnaM ) AtmA (prapadyate ) samajha lete haiM / bhAvArtha - yadyapi zarIra aise pudgala parama NuoMkA banA huA hai jo sadA sthira nahIM rahate - samaya-samayapara agaNita paramANu zarIra se bAhara nikala jAte haiM aura naye-naye paramANu zarIra ke bhItara praveza karate haiM, phira bhI cU~ki AtmA aura zarIrakA eka kSetrAvagAha sambandha hai aura paramANuoM ke isa nikala jAne tathA praveza pAnepara bAhya AkRti meM koI vizeSa bheda nahIM par3atA - vaha prAyaH jyoMkI tyoM hI banI rahatI hai - isase mUDhAtmAoM ko yaha bhrama ho jAtA hai ki yaha zarIra hI meM hU~ - merA AtmA hai / usI bhramake kAraNa mUr3ha bahirAtmA prANI zarIrako hI apanA rUpa ( AtmasvarUpa ) rAmajhane lagate haiM / Abhyantara Atmatatva taka unakI dRSTi hI nahIM pahu~catI // 69 // tato yathAvadAtmasvarUpapratipattimicchannAtmAnaM dehAdbhinnaM bhAvayedityAha -- gauraH sthUlaH kRzo vA'hamityanAvizeSayan / AtmAnaM dhArayesnityaM kevalajJaptivigraham // 70 // TIkA- gauro'haM sthUlo'haM zovAmityanena prakAreNAGgena vizeSaNena avizeSayan viziSTa akurvannAtmAnaM dhArayet citte'vicala bhAvayet nityaM sarvadA / kambhUtaM ? kevalajJaptivigrahaM kevalajJAnasvarUpaM / athavA kevalA rUpAdirahitA zatiropayoga eva vigrahaH svarUpa yasya // 70 // aisI hAlata meM AtmAkA yathArtha svarUpa jAnane kI icchA rakhane vAloMko cAhiye ki vaha zarIrase bhinna AtmAko bhAvanA kareM aisA darzAte haiM anvayArtha --- ( ahaM ) maiM ( gaura: ) gorA hai ( sthUlaH ) moTA hU~ ( vA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhisatra kRzaH) athavA dubalA hU~ ( iti ) isa prakAra ( aMgena) zarIrake sAtha (AtmAnaM ) apaneko (avizeSayan) ekarUpa na karate hue ( nityaM ) sadA ho ( AtmAnaM ) apane AtmAko ( kevalajJaptivigraham ) kevalajJAnasvarUpa athavA rUpAdirahita upayogazarIrI ( dhArayet ) apane cittameM dhAraNa kre| bhAvArtha--gorApana, kAlApana, moTApana, dubalApana Adi avasthAe~ pudgala kI haiM-pudgalase bhinna inakA astitva nahIM hai| AtmA ina zarIrake ghoMse bhinna eka jJAyakasvarUpa hai| ataH AtmaparijJAnake icchukoMko cAhiye ki ve apane AtmAko ina pudgalaparyAyoM ke sAtha ekameka ( abhedarUpa ) na kare, balki inheM apanA rUpa na mAnate hue apaneko rUpAdirahita kevalajJAnasvarUpa samajheM / isIkA nAma bhedavijJAna hai ||70|| yazca vidhamAtmAnamekApamanasA bhAvayettasyava muktirnAnyaspetyAha zokAminI sacine tyAcA itiH / tasya naikAntikI muktiryasya nAstyacalA dhRtiH // 71 // TokA--ekAntiko avazyambhAvinI tasyAntarAtmAno muktiH / yaspa cite avicalA ti; AtmasvarUpadhAraNaM svarUpaviSayA prasattirvA yasya tu cise mAlapabalA tistasya nekAntikI muktiH 71 / / jo isa prakAra AtmAkI ekAgracittase bhAvanA karatA hai usIko muktikI prApti hotI hai anyako nahIM, aisA dikhAte haiM--- ___ anvayArtha- ( yasya ) jisa puruSake (citte ) cittameM (acalA) AtmasvarUpakI nizcala (dhatiH) dhAraNA hai ( tasya ) usakI ( ekAntikI muktiH ) niyamase mukti hotI hai| ( yasya ) jisa puruSako ( acalAdhRtiH nAsti ) AtmasvarUpameM nizcala dhAraNA nahIM hai ( tasya ) usako / ekAntiko muktiH na ) avazyambhAvinI mukti nahIM hotI hai / bhAvArtha-jaba yaha jIva AtmasvarUpameM DA~bADola na rahakara sthira ho jAtA hai tabho muktikI prApti kara sakatA hai | AtmasvarUpameM sthiratAke binA muktikI prApti honA asaMbhava hai / / 71 // 1. hA gorau harTa sAmalaja hau~ ji vibhiNNau vaSNu / hau~ taNu-aMgau~ thUla ha ehau~ muDau maNNu // 8 // --paramAtmaprakAza, yogIndradevaH Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 cite'calA butizca lokasaMsarga parityajyAtmasvarUpasya saMvedanAnubhave sati syAnnAnyayeti darzayannAha janebhyo vA tataH spando manasazcittavibhramAH / 2 lif bhavanti tasmAtsaMsarga janairyogI tatastyajet // 72 // TokA --- janebhyovAka vacanapravRttirbhavati / pravRtteH spando manasaH vyagratAmAnase bhavati / tasthAtmanaH spandAnvitavizramAH nAnA vikalpe pravRttayo bhavanti / yata evaM tatastasmAt yogI tyajet kaM ? saMsagaM sambandham kaiH sah ? janaH // 72 // cittakI nizcalatA tabhI ho sakegI jaba loka-saMsargakA parityAga kara AtmasvarUpakA saMvedana evaM anubhava kiyA jAvegA - anyathA nahIM ho sakegI; isI bAta ko Age prakaTa karate haiM anvayArtha - ( janebhyo ) logoMke saMsargase ( bAbU ) vacanakI pravRtti hotI hai - citta calAyamAna hotA hai ( tasmAt ) cittakI caMcalatAse (cittavibhramAH bhavanti ) cittameM nAnA prakArake vikalpa uThane lagate haiMmana kSubhita ho jAtA hai ( tataH ) isIliye (yogI) yoMga meM saMlagna honevAle antarAtmA sAdhuko cAhiye ki vaha ( janaiH saMsagaM tyajet ) laukika janoMke saMsargakA parityAga kare -- aise sthAnapara yogAbhyAsa karane na baitthe| jahA~para kucha laukikajana jamA hoM athavA unakA AvAgamana banA rahatA ho / bhAvArtha -- AtmasvarUpa meM sthiratAke icchuka mumukSu puruSoMko cAhiye ki ve laukika janoMke saMsarga se apaneko prAyaH alaga rakheM, kyoMki laukikajana jahA~ jamA hote haiM vahA~ ve parasparameM kucha-na-kucha bAtacIta kiyA karate haiM, bolate haiM aura zora taka macAte haiN| unakI isa vacanavRttike zravaNase citta calAyamAna hotA hai aura usameM nAnA prakAra ke saMkalpavikalpa uThane lagate haiM, jo AtmasvarUpakI sthiratAmeM bAdhaka hota haiAtmAko apanA antima dhyeya siddha karane nahIM dete // 72 // taH saMsargaM parityajyATavyAM nivAsaH kartavya ityAzaMkA nirAkurvannAha prAmo'raNyamiti dvedhA nivAso'nAtmadazinAm / buSTAtmanAM nivAsastu viviktAtmaiva nizcalaH // 73 // TIkAprAmo'raNyamityevaM dveSA nivAsaH sthAnaM anAtmadazanAma labdhAtmasvarUpopalambhAnAM vRSTAtmanAmupaladhyAtmasvarUpANAM nivAsastu vimuktAtmaiva rAgAdirahito vizuddhAtmaiva nizcalaH vittavyAkulatArahitaH // 73 // 1 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 66 samAdhitaMtra taba kyA manuSyoM kA saMsarga chor3akara jaMgalameM nivAsa karanA cAhiye ? isa zaMkAkA nirAkaraNa karate hue kahate haiM anvayArtha -- ( anAtmadarzanAM ) jinheM AtmAkI upalabdhi - usakA darzana athavA anubhava nahIM huA aise logoM ke lie ( grAmaH araNyam ) yaha gAMva hai, yaha jaMgala hai ( iti dvedhA nivAsaH ) isa prakAra do taraha ke nivAsakI kalpanA hotI hai (tu) kintu ( dRSTAtmanAM ) jinheM AtmasvarUpakA anubhava ho gayA hai aise jJAnI puruSoMke liye ( viviktaH ) rAgAdi rahita vizuddha evaM ( nizcalaH ) cittakI vyAkulatA rahita svarUpameM spira ( AtmA eva ) AtmA ho ( nivAsaH ) rahanekA sthAna hai / bhAvArtha- jo loga AtmAnubhavase zUnya hote haiM unhIM kA nivAsasthAna gA~va tathA jaMgala hotA hai koI gAMva apanAtA hai to dUsarA jaMgalase prema rakhanA hai| gA~va aura jaMgala donoM hI bAhya evaM paravastueM haiN| mAtra jaMgalakA nivAsa kisIko AtmadarzI nahIM banA detA / pratyuta isake, jo AtmadarzI hote haiM unakA nivAsasthAna vAstavameM vaha zuddhAtmA hotA hai jo vItarAgata ke kAraNa cittako vyAkulatAko apane pAsa phaTakane nahIM detA aura isaliye unheM na to grAmanAmase prema hotA hai aura na vanake nivAsase ho- ve donoM ko hI apane AtmasvarUpase bahibhUta samajhate haiM aura isalie kisI meM bhI AsaktikA rakhanA athavA use apanA ( AtmAkA ) nivAsasthAna mAnanA unheM iSTa nahIM hotaa| ve to zuddhAtmasvarUpako ho apanI vihArabhUmi banAte haiM aura usImeM sadA rame rahate haiM / grAmakA nivAsa unheM AtmadarzIse anAtmadarzI nahIM banA sakatA / / 73 / / anAtmadarzino dRSTAtmanazca phalaM darzayannAha-- behAntaragatejaM bIjaM behe'sminnAtmabhAvanA / videhaniSpatterAtmanyevAtmabhAvanA ||74|| TIkA dehAntare bhavAntare gatirgamanaM tasya borja kAraNaM ki ? AtmabhAvanA / 7 vajra dehe'smin asmin kramavazAdgRhIte dehe / videhaniSpatteH vivehasya sarvadhA dehatyAgasya niSpattermuktiprApteH punarthIsaM svAtmanyevAtmabhAvanA // 74 // anAtmadarzI aura AtmadarzI honekA phala kyA hai, use dikhAte haiM-anvayArtha -- ( asmin dete ) karmodayavaza grahaNa kiye hue isa zarIra meM (AtmabhAvanA ) AtmAko jo bhAvanA hai--zarIrako hI AtmA mAnanA hai - vahI ( dehAntaragateH ) anya zarIra grahaNarUpa bhavAntaraprAptikA ( bIjaM ) kAraNa hai aura ( Atmani eva) apanI AtmAmeM ho ( AtmabhAvanA ) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmakI jo bhAvanA hai-AtmAko hI AtmA gAnatA hai vaha ( videhaniSpatteH ) zarIrake marvathA tyAga rUpa muktikA ( boja ) kAraNa haiM | bhAvArya-jo jIva karmodayajanya uga jar3a zarIrako hI AtmA samajhatA hai aura isIse deha-bhogoMmeM Asakta rahatA hai. vaha cirakAla taka naye-naye zarIra dhAraNa karanA hA saMsAraparibharaNA karatA hai zora isa taraha ananta kaSToMko bhogatA hai| pratyuta isake. AtmAke nijasvarUpa meM hI jisakI AtmatvakI bhAvanA hai vaha jIva zIghra ho karmabandhanase chUTakara muktiko prApta ho jAtA hai aura sadAke lie apane nirAbAdha sukhasvarUpameM magna rahatA hai / / 74 / / nahi muktiprAptihetuH kazcidagurUbhaviSyatIti vadantaM pratyAhanayatyAtmAnamAtmaiva janma nirvANameva ca / gururAtmAtmanastasmAnnAnyo'sti paramArthataH / / 75 // rokA janma saMsAra nayati prApayati / ka: AtmAna / ko'sau ? Asmeva dehAdI DhAtmabhAvanAvazAt / nirvANameva ca AtmAnamAtmaiva nayati svAtmanyedAtmabuddhiprakapaMsadbhAvAn / yata evaM tasmAt paramArthato gururAtmAtmanaH / nAnyo gururasti paramArthataH / vyavahAreNa tu yadi bhavati tadA bhavatu / / 75|| yadi aisA hai, taba muktiko prApta karAneke lie hetubhUta koI dUsarA gaha to hogA? aisI AzaMkA karane vAleke prati kahate haiM anvayArya-( AtmA eSa ) AtmA hI ( AtmAnaM ) AmAko (janma nayati ) dehAdikameM mUr3hAtmabhAvanAke kAraNa janma-maraNarUpa saMsArameM bhramaNa karAtA hai (ca) aura (nirvANameva nayati ) AtmAmeM hI Atmabuddhi ke prakarSavaza mokSa prApta karAtA hai / tasmAt ) isalie ( paramArthataH ) nizcayase ( AtmanaH guruH ) AtmAkA guru (AtmA eva ) AtmA ho hai ( anyaH na asti ) dUsarA koI guru nahIM hai| bhAvArtha-hitopadezaka sadguruoM kA hitakara upadeza sunakara bhI jaba taka yaha jIva apane AtmAko nahIM pahacAnatA aura aMtaraMga rAgAdika zatruoM evaM kaSAya-pariNatipara vijaya prAptakara svayaM apane uddhArakA yasna nahIM karatA taba taka barAbara saMsArarUpI kIcar3ameM hI phaMsA rahatA hai aura janmamaraNAdika asahya kaSToMko bhogatA rahatA hai| parantu java 1. 'pA' iti pAThAntaraM 'ga' pustake / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 samAdhitaMtra isa jIvako bhavasthiti sannikaTa AtI hai, darzanamohakA upazama-kSayopazama hotA hai, usa samaya sadguruoM ke upadezake binA bhI yaha jIva apane AtmasvarUpako pahacAna letA hai aura rAgadveSAdirUpa kaSAyabhAva evaM fabhAvapariNatiko tyAga karake svayaM karmabandhanase chUTa jAtA hai| isaliye paramArthikadRSTise to khuda AtmA hI apanA guru hai - dUsarA nahIM // 75 // dehe smaraNa nipAte kiM karotItmA DhAtmabuddhihAdAvupazyannAzamAtmanaH mitrAdibhiviyogaM ca vibheti maraNAdbhRzam // 76 // * TIkA ---dehAya vRddhAtmabuddhi ra vicalAtmadRSTiya hirAtmA / utpasthanavalokayan / Atmano mArza maraNaM mitrAvibhiviyogaM ca mama bhavati iti buddhadhamAno marajAdavibheti bhRzamatyartham // 76 // zarIra meM Atmabuddhi rakhanevAlA bahirAtmA maraNake saMnikaTa mAnepara karatA hai, use batalAte haiM 1 anvayArtha - ( dehAdI dRDhAtmabuddhiH ) zarIrAdika meM jisakI Atmabuddhi dRDha ho rahI hai aisA bahirAtmA ( AtmanaH nAzam } zarIrake chUTanerUpa apane maraNa ca) aura ( mitrAdibhiH viyogaM ) mitrAdi-sambandhiyoMke viyogako ( utpazyan ) dekhatA huA ( maraNAt ) marane se ( bhRzam ) atyanta (trimeti ) DaratA hai / bhAvArtha - phaTe-purAne kapar3eko utArakara navIna vastra pahananemeM jisa prakAra koI duHkha nahIM hotA, usI prakAra eka zarIrako chor3akara dUsarA nayA zarIra dhAraNa karane meM koI kaSTa na honA caahie| parantu yaha ajJAnI jIva mohake tIvra udayavaza jaba zarIrako hI AtmA samajha letA hai aura zarIra sambandhI strI-putra mizrAdi parapadArthoMko AtmIya mAna letA hai taba maraNake samupasthita hone para use apanA ( apane AtmA kA ) nAza aura AtmIya janoMkA viyoga dIkha par3atA hai aura isalie vaha marane se bahuta hI DaratA hai // 76 // yastu svAtmanyevAtmabuddhiH sa maraNopanipAte kiM karotItyAhaAtmazyevAtmadhoranyAM zarIragatimAtmanaH / manyate nirbhayaM tyaktvA vastraM vastrAMtaragraham // 77 // TIkA- zrAtmazvAtmasvarUpa eva AtmadhIH antarAtmA zarIragata zarIra vinAza pariNati vA mAkAdyavasthArUpa ramalo abhyAM bhinnAM nirbhayaM yathA bhavatyeva Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAbhitaSa manyate / zarIravinAzotpAdau Atmano vinAzotpAvo na manyata ityarthaH / patra tyAlA svAsaragrahaNamiva ||7|| jisakI AtmasvarUpameM hI Atmabuddhi hai aisA antarAtmA maraNake samupasthita honepara kyA karatA hai use batalAte haiM anvayArtha -( AtmaniH eva AtmadhIH ) AtmasvarUpameM ho jisakI dRr3ha Atmabuddhi hai aisA antarAtmA ( zarIragati garI vinAsako athavA bAla-yuvA AdirUpa usakI pariNatiko ( A...TH asA ) Apane AlmAse bhinna ( manyate ) mAnatA hai-zarIrake utpAda vinAma apana AsmAkA utpAda-vinAza nahIM mAnatA-aura isa taraha maraNake avArapara ( vastraM tvaktvA vastrAntaraNaham iva ) eka vastrako chor3akara dumarA basna grahaNa karane kI taraha ( nirbhaya manyate ) nirbhaya rahatA hai| bhAvArya-antarAsmA sva-parake bhedakA yathArtha jJAtA hotA hai, ataeva pudgalake vividha pariNAmoMse kheda khinna nahIM hotA / zarIrAdi pudgalamaya dravyoMko vaha apane nahIM samajhatA / isIliye zarIrarUpI jhopahIkA vinAza samupasthita honepara bhI use AkulatA nahIM satAtI / vaha to nirbhaya huA apane mAlmasvarUpameM magna rahatA hai aura zarIrake tyAga prahaNako vastrake tyAga grahaNake samAna samAnatA hai / / 77 / / evaM ca sa eva budhyate yo vyavahAre'nAparaparaH yastu tatrAdaraparaH ga na budhyata ityA , 'vyavahAre suSupto yaH sa jAgarimagodhare / jAgati vyavahAre'smin suSuptAcAramagocare // 7 // hIkA vyavahAre vikalpAbhizAmalakSaNe pravRttinivRtyAdisvarUpe vA puzto'prayatnaparo yaH samAgAsnagocare AtmaviSaye saMvedanogato bhavati / yastambabahAre'sminnuksaprakAre jAgati sa puzuptaH Atmagocare // 78 / / isa prakAra vahI Atmabodhako prApta hotA hai jo vyavahArameM anAvaravAna hai-anAsakta hai aura jo vyavahArameM AdaravAna hai-Asakta hai-vaha Atmabodhako prApta nahIM hotaa| 1. sulo bahAre so joI jaggae sakajjammi / jo pamgadi yavahAre so sutto appaNa' kajje // 31 // mokSAbhUte, kundhAH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra anvayArtha - ( yaH ) jo koI. ( vyavahAre ) pravRtti - nivRtyAdirUpa lokavyavahAra meM ( suSuptaH ) sotA hai - anAsakta evaM aprayatnazIla rahatA hai ( sa ) vaha ( Atmagocare ) AtmAke viSaya meM ( jAgati ) jAgatA hai - AtmAnubhava meM tatpara rahatA hai (ca ) aura jo ( asmin vyavahAre ) isa loka vyavahAra meM ( jAgati ) jAgatA hai usakI sAdhanA meM tatpara rahatA hai vaha (Atmagocare ) AtmA ke viSaya meM AtmAnubhavakA koI prayatna nahIM karatA hai / ( suSuptaH ) sotA hai 70 bhAvArtha - jisa prakAra eka myAna meM do talavAreM nahIM raha sakatI usI prakAra AtmAmeM eka sAtha do viruddha pariNatiyA~ bhI nahIM raha sakatIM, AtmAsakti aura lokavyavahArAsakti ye do viruddha pariNatiyA~ haiM / jo AtmAnubhavana meM Asakta huA AtmAke ArAdhanameM tatpara hotA hai vaha laukika vyavahAroMse prAyaH udAsIna rahatA hai unameM apane AtmAkAM nahIM pha~sAtA / aura jo lokavyavahAroMne apane AtmAko pha~sAe rakhatA haiunhoMmeM sadA dattAvadhAna rahatA hai vaha AtmAke viSaya me bilkula bekhabara rahatA hai-- use apane zuddhasvarUpakA koI anubhava nahIM ho pAtA / / 78 / / yazcAtmagocare jAgati se mukti prApnotItyAha AtmAnamantare dRSTvA dRSTyA dehAvikaM bahiH / tayorantara vijJAnAvAbhyAsAvacyuto bhavet // 79 // TokA -- AramAnantare'bhyantare vRSTvA vaijJAnika bahiSTvA tayorAtmadeyosaravijJAnAt bhedavijJAnAt acyuto mukto bhavet / tato'cyuto bhavannapyabhyAsAdbhedajJAnabhAvanAto bhavati na punarbhedavijJAnamAtrAt // 79 // jo apane AtmasvarUpa ke viSameM jAgatA hai--usakI ThIka sAvadhAnI rakhatA hai - vaha muktiko prApta karatA hai, aisA kahate haiM anvayArtha - ( antare ) antaraMga meM ( AtmAnam ) AtmAke vAstavika svarUpako ( dRSTvA ) dekhakara aura ( bahi: ) bAhyameM ( dehAdikaM ) zarIrAdika parabhAvoMko ( dRSTvA ) dekhakara ( tayoH ) AtmA aura zarIrAdika donoMke ( antara vijJAnAt ) bhedavijJAna se tathA ( abhyAsAt ) abhyAsa dvArA usa bhedavijJAna meM dRr3hatA prApta karanese ( acyuto bhavet ) yaha jIva mukta ho jAtA hai / bhAvArtha- jaba isa jIvako AtmasvarUpakA darzana ho jAtA hai aura yaha zarIrAdika ko apane AtmAse bhinna parapadArtha samajhane lagatA hai taba Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . .. samANitaMtra isakI pariNati palaTa jAtI hai-bAhya viSayoMse haTakara antamakhI ho jAto hai-aura taba yaha apane upayogako idhara-udhara indriya viSayoMmeM na bhramAkara AtmArAdhanako Ara ekAya karatA hai, AtmasAdhanake apane abhyAsako bar3hAtA hai aura usa abhyAsa meM dRDhatA sampAdana karake apane samyagdarzanAdi guNoMkA pUrNa vikAsa kara letA hai| phira usakA AtmasvarUpase patana nahIM hotA--vaha usameM barAbara sthira rahatA hai| isIkA nAma acyuta ( mokSa ) padako prApta hai / / 79 / / yasya ca dehAtmano dadarzanaM tasyaM prArabdhayogAvasyAyA niSpannayogAvasthAyAM ca kIdRzaM jagatpratibhAsata ityAha pUrva dRSTAtmatatvasya vibhAnyunmattavajjagat / svabhyastAtmadhiyaH pazcAt kASThapASANarUpayat // 8 // TokA---pUrva prathama dRSTAtmataravasya dehAbhedena pratipannAtmasvarUpasya prArabdhayoginaH vibhAyamasajagata svarUpatinavikalavAchu tara peSTAyuktAnAM jagat nAnAbAhmaviphalparUpetamunmata miva pratibhAsane / pazcAgniSpannayogAvasthAmA satmAM svabhyastAtmaSiyaH suSchubhASitamAtmasvarUpa yena tasma nizcalAtmasvarUpamanubhavato jagaviSayacintAbhAvAt kASThapAvaraNarUpavatpratibhAti / na tu paramaudAsInyAvalambAt 11001 zarIra aura AtmAkA jise bhedavijJAna ho gayA hai aise antarAtmAko yaha jagata yogAbhyAsako prArambhAvasthAmeM kaisA dikhAI detA hai aura yogAbhyAsakI niSpannAvasthAmeM kesA pratIta hotA hai use batalAte haiM anvayArtha-(duSTAtmatattvasya) jise Atmadarzana ho gayA hai aise yogI jIvako (pUrva ) yogAbhyAsakI prAthamika avasthAmeM ( jagat ) yaha aba prANisamUha ( unmattavada ) unmatta-sarIkhA ( vibhAti ) mAlUma hotA hai kintu ( pazcAt ) bAdako jaba yogako niSpannAvasthA ho jAtI hai taba { svabhyastAtmadhiyaH ) AtmasvarUpake abhyAsameM paripakvabuddhi hue antarANmAko (kASThapASANarUpavat ) yaha jagat kATha aura pattharake samAna ceSTArahita mAlama hone lagatA hai| bhAvArSa-apane zarIrase bhinnarUpa jaba AtmAkA anubhava hotA hai taba yogakI prArambhika dazA hotI hai. usa samaya yogo antarAtmAko yaha jagat svarUpacintanase vikala hAneke kAraNa zubhAzubha ceSTAoMse yakta aura nAnA prakArake bAhya vikalpoMse ghirA huA unmatta-jaisA mAlama Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA par3atA hai| bAdako yogameM niSNAta honepara jaba AtmAnubhavakA abhyAsa khaba dRDha ho jAtA hai-bAhyaviSayoM meM usakI pariNati nahIM jAtI-taba, parama udAsIna bhAvakA avalambana na lete hue bhI, jagadviSayaka cintAkA abhAva ho jAneke kAraNa use yaha jagat kASTha-pASANa-jaisA nizceSTa jAna par3atA hai / yaha saba bhedavijJAna aura abhyAsa-anabhyAsakA mAhAramya hai / / 80 // ___nanu svamyastAtmadhiyaH iti vyartham / zarIrAbhedenAramanastatsvarUpaviyaH zravaNAtsvayaM vA'nyeSAM tatsvarUpapratipAdanAnmuktibhaviSyatItyApA zRNvannapyanyataH kAmaM vabannapi kalevarAt / nAtmAnaM bhAvayeDrinnaM yAvattAvanna mokSabhAk // 1 // TIkA-anyata upAdhyAyAdeH kAmaM atyartha navammapi kalebarAdbhinnamAtmAnamAkarNa yannapi tato bhinna taM svayabhanyAn prati bhavanapi yAvattavarAjasamAtmAnaM na bhAvayet / tAvamna mosabhAk mokSabhAjana sAvana bhavet // 8 // yadi koI zaMkA kare ki 'svabhyastAtmadhiyaH' yaha pada jo pUrvazlokameM diyA hai vaha vyartha hai-Atmatattvake abhyAsameM paripakva honekI koI jarUrata nahIM kyoMki zarIra aura AlmAke svarUpake jAnanevAloMse AsmA zarIrase bhinna hai aisA sunanese athavA svayaM dUsaroMko usa svarUpakA pratipAdana karane se mukti ho jAyagI; isa zaMkAke uttarameM kahate haiM ambayArtha-AtmAkA svarUpa ( anyataH) upAdhyAya Adi guruoMke mukhase ( kAma ) khuba icchAnusAra ( zRNvannapi) sunane para tathA ( kalevarAt ) apane mukhase / vadannapi ) dUsaroMko batalAte hue bhI ( yAvat ) jaba taka ( AtmAna ) AtmasvarUpako ( bhinna ) zarIrAdi parapadAryose bhinna (na bhAvayet ) bhAvanA nahIM ko jAtI / (tAvat ) taba taka ( mokSabhAk na) yaha jIva mokSakA adhikArI nahIM ho sakatA / / 81 // bhAvAryajIva aura pudgalake svarUpako sunakara totekI tarahase raTa lene aura dUsaroMko sunA dene mAtrase muktiko prApti nahIM ho sktii| muktiko prAptike lie AtmAko zarIrAdise bhinna anubhava karanekI khAsa jarUrata hai / jaba taka bhAvanAke bala para yaha abhyAsa dRr3ha nahIM hotA taba taka kucha bhI AtmakalyANa nahIM bana sakatA / / 81 // sadbhAvanAyAM ca pravRtto'sau kiM kuryAdityAhatathaiva bhAvayeddehAyAvasthAtmAnamAramami / yathA na punarAtmAnaM he svapne'pi yojayet // 42 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -UC L k -.. .- -- samAdhitaMtra TolA-hApApa zarIrAtpRthakkRtvA AsmAna svasvarUpa aramAna sthitaM tava bhAvayet gharIrAdabhedena dRkhatarabhedabhAvanAprakAreNa bhAvayet / yathA punaH svaNe svapnAvasthAyAM he upalabdheSi satra bAsmAna na yojayet dehamAtmatayA nASya vasyet // 82 // medavijJAnakI bhAvanA pravRtta hue antarAtmAko kyA karanA cAhiye, use batalAte haiM andhayA-antarAtmAko cAhie ki vaha ( dehAda ) zarIrase ( AtmAnaM ) AtmAko ( vyAvRtya ) bhinna anubhava karake ( Atmani) AtmAmeM hI (tatheva) usa prakArase (bhAvayet) bhAvanA kare ( yathA punaH) jisa prakAra se phira ( svapne'pi) svapnameM bhI ( dehe ) zarIrako upalabdhi honepara usameM / AtmAnaM ) AtmAko (na yojayet ) yojita na kare / arthAt zarIrako AtmA na samajha baitthe| bhAvArtha-mohakI prabalatA-janya cirakAlakA ajJAna saMskAra jaba hRdaya se nikala jAtA hai taba svapnameM bhI isa jar3a zarIrameM AsmAkI buddhi nahIM hotI / ataH ukta saMskArako dUra karane ke liye bhedavijJAnakI niraMtara bhAvanA karanI cAhiye / / 82 / / yathA paramauvAsInyAvasthAyAM svaparavikalpastyApastathA vratavikalpo'pi / yataH apuSpamavataH puNyaM vatarmokSassayovyayaH / avatAnISa mokSArthI pratAnyapi tatastyajet / / 8 / / TIkA-apugyamadharmaH avatahiMsAvidhikalpaH pariNatasya bhavati / puca po prataH hiMsAdivirativikalpaH pariNataspa bhavati / momaH punastayoH puNyAmugyo yo vinAzo / parthava hi lohAlA baMdhahetussayA suvarNarulA'pi / bato yapobhayaGkhalAmAvAdyavahAre muktistathA paramArthe'pIti / tatastasmAt mohAnI bhAtAnIca iva zamdo yathA'rthaH yathA'vatAni spabetavA tAmyapi // 83 // jisa prakAra parama udAsIna avasthAmeM sva-parakA vikalpa tyAmane yogya hotA hai usI prakAra vratoMke pAlanekA vikalpa bhI syAjya hai| kyoMki anvayArtha-avataH ) hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraharUpa pA~ca avatoMke anuSThAnase ( apuNyam ) pApakA baMdha hotA hai aura (prataH) hisAdika pA~ca pratoMke pAlanese (puNyaM ) puSpakA baMdha hotA hai ( tamoH) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samASitaMtra puSpa donoM (yaH) jo vinAza hai aura vahI ( mokSaH ) mokSa hai ( tataH ) isaliye ( mokSArthI ) mokSake icchuka bhavya puruSako cAhiye ki ( annatAni iva ) avratoMkI taraha ( vratAni api ) vratoMko bhI ( tyajet ) chor3a deve / bhAvArtha - mokSArthI puruSako mokSaprAptike mArga meM jisa prakAra paMca adrata vighnasvarUpa hai usI prakAra pA~ca vrata bhI bAdhaka haiM, kyoMki lohekI ber3I jisa prakAra bandhakAraka hai usI prakAra hone kI ber3I bhI baMdhakAraka hai / donoM prakArakI ber3iyoM kA abhAva honepara jisa prakAra lokavyavahArameM mukti ( AjAdI }) samajhI jAtI hai usI prakAra paramArtha meM bhI vrata aura ata donoMke abhAva se mukti mAnI gaI hai| ataH mumukSuko avratoMkI taraha vratoMkI bhI chor3a denA cAhiye // 83 // 1 kathaM tAni tyajediti teSAM tyAgakramaM darzayannAhaavratAni parityajya vrateSu pariniSThitaH / tyajettAnyapi saMprApya paramaM padamAtmanaH // 84 // TIkA - agratAni hiMsAdIni prathamataH parityajya teSu pariniSThito bhavet / pazcAttAnyapi tyajet / kiM kRtvA ? samprApya / kiM tat ? paramaM parva paramavIta rAgatAlakSaNaM kSINakaSAyaguNasthAnaM / kasya tatpadaM ? bAtmanaH / / 84 / / aba unake chor3anekA kama batalAte haiM anvayArtha - ( avratAni ) hisAdika paMca avratoMko ( parityajya ) chor3a karake ( vrateSu ) ahimAdika vratoMmeM (pariniSThitaH ) niSThAvAn rahe arthAt unakA dRr3hatA ke sAtha pAlana kare, bAdako ( AtmanaH ) AtmAke ( paramaM padaM ) rAgadveSAdirahita parama vItarAga- padako ( prApya ) prApta karake ( tAni api ) una vratoMko bhI ( tyajet ) chor3a deve / 1 bhAvArtha - prathama to himAdika paMca pAparUpa azubha pravRttiko chor3akara ahiMsAdika vraloke anuSThAnarUpa zubha pravRtti karanI cAhiye / sAtha hI apanA lakSa zuddhopayogakI ora hI rakhanA caahiye| jaba AtmAke paramapadarUpa zuddhapayogakI - paramavItarAgatAmaya kSINakaSAyanAmaka guNasthAna kI-- samprApti ho jAye taba una vratoMko bhI chor3a denA cAhiye 1 lekina jaba taka vItarAga dakSA na ho jAve tabataka vratoMkA abalambana rakhanA cAhiye, jisase azubhako ora pravRtti na ho sake ||84|| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra kuto'vrata - vrata vikalpaparityAge parampadaprAptirityAhayadantarjalpasaMpRktamutprekSAjAlamAtmanaH mUlaM duHkhasya tannAze ziSTamiSTaM paraM padam // 85 // * 75 TIkAkathambhUtaM ? antarjarUpasaM puktaM antavacanavyApAropetaM / vyAramano buHkhasya mUlaM kAraNaM / tannAze tasyotprekSAjAlasya binAze / iSTamabhilaSitaM yatpadaM tarichaSTaM pratipAditam / / 85 / / kisa prakAra avratoM aura vratoMke vikalpako chor3anepara paramapadakI prApti hogI. use batalAte haiM anvayArtha - ( antarjalpasaMpRktaM ) aMtaraMga meM vacana vyApArako liye hue ( yat utprekSAjAlaM ) jo aneka prakArakI kalpanAoMkA jAla hai vahI ( AtmanaH ) AtmA ke ( duHkhasya ) duHkhakA ( mUlaM ) mUla kAraNa hai ( tannAze ) usa vividha saMkalpa vikalparUpa kalpanAjAlake vinAza honepara (iSTaM ) apane priya hitakArI ( paraM padaM ziSTaM ) paramapadako prApti kahI gaI hai / bhAvArtha -- yaha jIva apane cidAnandamaya parama atIndriya avinAzI nirvikalpa svarUpako bhUlakara jaba taka bAhyaviSayoMko apanAtA huA duHkha mUlakAraNa alparUpI aneka saMkalpa-vikalpoM ke jAla meM pha~sA rahatA hai - mana- ho mana kucha gunagunAtA athavA havAse bAteM karatA hai-- taba taka isako paramapadako prApti nahIM ho sakatI aura na koI sukha hI mila sakatA hai| sukhamaya paramapadako prApti usoko hotI hai jo antajalparUpo utprekSAjAlakA sarvathA tyAga karake apane hI netanya camatkArarUpa vijJAnadhana AtmAmeM lIna ho jAtA hai // 85 // tasya cotprekSAjAlasya nAzaM kurvANo'nena krameNa kuryAdityAha - avatI samAdAya vrato jJAnaparAyaNaH / parAtmajJAnasampannaH svayameva paro bhavet // 86 // TIkA -- atitvAvasthAbhAvi vikalpajAlaM vratamAvAya vinAzayet / pratitvAvasthAbhAvi punarvikalpajAlaM jJAnaparAyaNo jJAnabhAvanAniSTho bhUtvA paramavItarAgatAvasyAyAM vinAzayet / sayogijinAvasthAyAM parAtmajJAnasampannaH paraM sakalazAnemya: utkRSTa labhca tadAtmajJAnaM ca kevalajJAnaM tena sampanno yuktaH svayameva gurvAdyupadezAnapekSaH paraH siddhasvarUpaH paramAtmA bhavet / / 86 / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhisaMga usa utprekSAjAlakA nAza karaneke liye udamI manuSya kisa kamase usakA nAza kare, use batalAte haiM anvayArtha--( avatI ) hiMsAdika paMca annatoM-pApoMmeM anurakta huA mAnava (khataM AdAya ) vratoMko grahaNa karake, adratAvasthA meM honevAle vikalpoMkA nAza kare, tathA ( vratI ) ahiMsAdika pratoMkA dhAraka ( jJAnaparAyaNaH ) jJAnabhAvanAmeM lIna hokara, pratAvasthAmeM hone vAle vikalpoMkA nAza kare aura phira arahata-avasthAmeM ( parAtmajJAnasampannaH ) kevalajJAnase yukta hokara ( svayameva ) svayaM hI binA kisIke upadezake (paraH bhota ) paramAtmA hove-siddhasvabhAgako prApta kare ! bhAvArtha-vikalpajAlako jItakara siddhi prApta karanekA krama avatIse pratI honA, pratIse zAnabhAvanAmeM lIna honA, zAnabhAvanAmeM lIna hokara kevalajJAnako prApta karanA aura kevalajJAnase sampanna hokara siddhapadako prApta karanA hai / / 8 / / yathA ca vavikalpo muktiheturna bhavati tathA liGgavikalpo'mItyAha-- liGga dehAzritaM dRSTaM beha evAtmano bhavaH / / na mucyante bhavAsasmAte ye lisakatA''grahAH // 7 // TokA-li jaTAdhAraNanagnatvAdidehAdhita iSTa zarIradharmatayA pratpinna / deha evAsAno bhava: saMsAraH / yata evaM sasmAye ligakRtAmahA: liMgameva mukta heturiti kRtAbhinivezAstena mucyate / kasmAt macAt / / 87 // jisa prakAra vratoMkA vikalpa mokSa kA kAraNa nahIM usI prakAra liMgakA vikalpa bho mokSakA kAraNa nahIM ho sakatA, aisA pratipAdana karate haiM___ anvayArtha-(liGa) jadA dhAraNa karanA athavA nagna rahanA Adi veSa ( dehAdhitaM dRSTa ) zarIrake Azrita dekhA jAtA hai / deha eva ) aura zIra ho ( AtmanaH) AtmAkA ( bhavaH) saMsAra hai ( tasmAt ) isaliye ( ye liGgakRtApahAH ) jinako liGgakA hI Agraha hai-cAra veSa dhAraNa karanese muktiko prApti hotI hai aisI hacha hai (te ) ve puruSa' ( bhavAt ) saMsArase ( na mucyante ) nahIM chUTate haiN| bhAvArtha-jo jIva kevala liMga athavA bAhya veSako hI mokSakA kAraNa mAnate haiM ve dehAtmadRSTi hai aura isaliye muktiko prApta nahIM ho skte| kyoMki ligakA mAbhAra deha hai aura daha hI isa bAramAlA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . . . .. . . samAdhitaMtra ..-. .- - -- - saMsAra hai-dehake abhAvameM saMsAra rahatA nhiiN| jo liMgake AgrahI haiMliMgako ho muktikA kAraNa samajhate haiM-saMsArako apanAye hue haiM, aura jo saMsArake AgrahI hote haiM-usIkI haTha pakar3e rahate haiM. ve saMsArase nahIM chUTa sakate / / 87|| ___ ye'pi 'varNAnAM brAhmaNo gururataH sa eva paramapadayogya' iti vadanti te'pi na muktiyomyA ityAha-- jAtihAzritA dRSTA veha evAtmano bhavaH / na mucyante bhavAranA the bhAvitA: 13 TIkA jAtikSiNatvAvidehAzritetyAdi sugamaM / / 88 / / jo aisA kahate haiM ki 'varNokA brAhmaNa guru hai, isalie vahI paramapadake yogya hai ve bhI muktike yogya nahIM haiM, aisA batalAte haiM--- anvayArSa-(jAtiH ) brAhmaNa Adi jAti ( dehAzritA dRSTA) zarIrake Azrita dekhI gaI hai ( deha eva ) aura zarIra ho ( AtmanaH bhavaH) AtmAkA saMsAra hai (tasmAt ) isaliye (ye) jo jIva ( jAtikRtAgrahA.) muktiko prAptike liye jAtikA haTa pakar3e hue haiM ( te'pi ) ve bhI ( bhavAt ) saMsArase ( na mucyante) nahIM chuTa sakate haiN| bhAvArya-liMgakI taraha jAti bhI dehAzrita hai aura isalie jAtikA durAgraha rakhane vAle bhI muktiko prApta nahIM ho sakate / unakA jAti-viSayaka Agraha bhI saMsArakA hI Agraha hai aura isalie ve saMsArase kese chUTa sakate haiM ? nahIM chUTa sakate ||8cli ___ sahi brAhmaNatvAdijAtiviziSTo nirvANAvidhIkSayA dIkSito mukti prApnotIti vadanta pratyAha jAtiligavikalpena yeSAM ca samayAgrahaH / te'pi na prApnuvansyeva paramaM paramAtmanaH / / 89 // TIkA-jAsiligaspovikalpoM bhevastena yeSAM pAvAdInAM samayAgrahaH bhAgamAnubaMdhaH uttamajAtiviziSTaM hi liMga muktiheturityAgame pratipAditamatastAvanmANa muktirityarUpI yeSAmAgamAbhinivezaH he'pi meM prANavanrameva paramaM paramAtmAH // 89 // taba to brAhmaNa Adi jAtiviziSTa mAnava hI sAdhuveSa dhAraNakara mukti prApta kara sakatA hai, aisA kahane vAloMke prati kahate haiM ambayA-(yeSA) jina jIvoMkA ( jAtiliMgavikalpena ) jAti --. .. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra aura beSake vikalpase mukti hotI hai aimA ( samayAgrahaH ) Agama-saMbaMdhI Agraha hai...bAhmaNa Adi jAtimeM utpanna hokara amuka veSa dhAraNa karanese hI mukti hotI hai aimA AgamAnuvandhi haTha hai ( te api ) ve puruSa bhI ( AtmanaH) AtmA ( parama "daM paramapadako (na prApnuntyeva ) prApta nahIM kara sakate haiM-saMsArase sUkta nahIM ho sakate haiN| ____bhAvArtha-jinakA esA Agraha hai ki amuka jAtivAlA amuka veSa dhAraNa kare tabhI muktikI prApti hotI hai aisA AgamameM kahA hai, ve bhI muktiko prApta nahIM ho sakatA kyoMki jAti aura liMga donoM hI jaba dehAzrita haiM aura deha hI AtmAkA saMsAra hai taba saMsArakA Agraha rakhane vAle use kaise chUTa sakate haiM ? / / 89|| tatpadhaprAptyartha jAtmAdiviziSTe vArore nirmamatva siddhayartha bhIgemyo ghyAvRtyApi punarmohavazAccharIra evAnubandha prakurvantotyAha yatyAgAya nivartante bhogebhyo yadadhAptaye / proti tatraiva kurvanti dveSamanyatra mohinaH // 10 // TokA-yasya zarIrasya tyAgAya gimavAya bhogebhyaH sragsanitAdiyo nivartan / tathA yavavAptaye yasya paramavItarAgatvasyAvApsaya prAptinimitta bhogemyo nivartante / prItimanubandhaM satrava zarIre Abaddha eva kurvanti dveSaM punaramyatra paramavItarAgatve / ke te ? mohino moDvantaH // 90 // usa paramapadakI prAptike liye brAhmaNAdijAtiviziSTa zarIrameM nirmamatvako middha karaneke liye bhogoM ko chor3a denepara bhI amAnI jIva mohake vaza hokara zarIrameM hI anurAga karane laga jAte haiM, aisA kahate anvayArtha-[ yatyAgAya ] jisa zarIrake tyAgake liye---usase mamatva dUra karaneke liye-aura ( yaavAptaye ) jisa parama vItarAga padako prApta karane ke liye [ bhogebhyaH ] indriyoMke bhogoMse (nivartanta ) nivRtta hote haiM arthAt unakA tyAga karate haiM ( tatraiva ) usI zarIra aura indriyoMke viSayoMmeM ( mohinaH ) moho jIva (proti kurvanti ) proti karate haiM aura ( anyatra ) bIta rAmatA Adike sAdhanoMmeM ( veSaM kurvanti ) dveSa karate haiN| bhAvArtha--mohako bar3I hI vicitra lIlA hai| jisa pArIrase mamatva haTAneke liye bhAgoMse nivRtti dhAraNa kI jAtI hai. saMyama grahaNa kiyA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ... . . samASitaMtra jAtA hai-usIse mohI jIva puna: prIti karane lagatA hai aura jisa vItarAgabhAvakI prAptike liye bhogoMse nivRtti dhAraNa kI jAtI haisayamakA Azraya liyA jAtA hai--usIse mohI jIva dvepa karane lagatA hai / aisI hAlatameM mohapara vijaya prApta karane ke liye bar3I ho sAvadhAnIkI jarUrata hai aura vaha tabhI bana sakatI hai jaba sAdhakako dRSTi zuddha ho / dRSTi meM mile hI rakhe disatA hai---sArIko upakArI aura upakArI ko apakArI samajha liyA jAtA hai / / 90 // teSAM dehe darzanavyApAraviparNasaM darzayannAha-- anantarajJaH saMdhatte dRSTi paMgoryathA'ndhake / saMyogAta daSTimo'pi saMdhatte tadAtmanaH / / 91 / / hokA- anantarazo bhedAgrAhakaH puruSo yathA goSTimandhake sandhatte Aropayati / kasmAta saMyogAt paMgvandhayo sambandhamAzcitya / tadvat tathA behAramanoH saMyogAvAtmano dRSTimaMge'pi sandhata aMmaM pazyatIti [ manyate ] mohAbhibhUto bahirAtmA / / 91 // mohI jIvoMke zarIrameM darzanacyApArakA viparyAsa kisa prakAra hotA hai, use dikhalAte haiM anvayArthaanantarazaH ) bhedajJAna na rakhane vAlA gurupa ( yathA) jisa prakAra ( saMyogAt ) saMyogake kAraNa bhramameM par3akara-saMyukta hue laMgar3e aura baMdhekI kriyAoMko ThIka na samajhakara ( paMgodRSTi ) la~gar3ekI dRSTiko ( andhake ) andhe puruSameM ( saMdhatte ) Aropita karatA hai--yaha samajhatA hai ki andhA svayaM dekhakara cala rahA hai-(tadvat ) usI prakAra ( AtmanaH dRSTi ) AtmAkI dRSTiko ( aGge'pi ) zarIrameM bhI (sandhatte) Aropita karatA hai-yaha samajhane lagatA hai ki yaha zarIra hI dekhatA jAnatA hai| bhAvArtha-eka la~gar3A andheke kaMdhe para car3hA jA rahA hai aura ThIka mAse calane ke liye usa andheko izArA karatA jAtA hai, mArga calanese dRSTi la~gar3ekI aura pada TAMgeM andhekI kAma karatI haiN| isa bhedako ThIka na jAnane vAlA koI puruSa yadi yaha samajha le ki yaha andhA hI kaisI sAvadhAnose dekhakara cala rahA hai to vaha jisa prakAra usakA bhrama hogA usI prakAra zarIrArUDha AtmAko darzanAdika kriyAoMko na samajhakara unheM zarIrakI mAnanA bhI bhrama hai aura isakA kAraNa AtmA aura zarIra Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra donoMkA eka kSetrAvagAharUpa sambandha hai / AtmA aura zarorake bhedako ThIka na samajhane vAlA bahirAtmA hI aise bhramakA zikAra hotA hai // 11 // 80 antarAtmA kiM karotItyAha- bRSTabhedo yathA dRSTi paGgorandhena yojayet / tathA na yojayedda hai vRSTAtmA dRSTimAtmanaH // 92 // TIkA--dRSTabheda: paMgbandhayoH pratipannabhedaH puruSo yathA paMgodRSTirave na yojayet / tathA Atmano bRSTi behena yojayet / ko'sau ? vRSTAtmanaH dehabhedena pratipannAtmA // 2 // saMyogakI aisI avasthA meM antarAtmA kyA karatA hai, use batalAte haiManvayArtha - ( dRSTabhedaH ) jo laMgar3e aura andhe medakA tathA unakI kriyAoMko ThIka samajhatA hai vaha ( yathA ) jisa prakAra ( paMgodu STi ) laMga kI dRSTiko andhe puruSa meM ( na yojayet ) nahIM jor3atA - andheko mArga dekhakara calane vAlA nahIM mAnatA - ( tathA ) usI prakAra ( dRSTAtmA ) AtmAko zarIrAdi parapadArthoM se bhinna anubhava karanevAlA antarAtmA ( atmanaH dRSTi ) AtmAko dRSTiko--usake jJAnadarzanasvabhAvako ( dehe ) zarIra meM ( na yojayet ) nahIM jor3atA hai-zarIrako zAtA dRSTA nahIM mAnatA hai / bhAvArtha --- jisa puruSako andhe aura la~gar3ekA bheda ThIka mAlUma hotA hai aisA samajhadAra manuSya jisa prakAra donoMke saMyukta honepara bhrama meM nahIM par3atA - andheko dRSTihIna aura la~gaDeko dRSTivAn samajhatA haiusI prakAra bhedavijJAnI puruSa AtmA aura zarIra ke saMyogavaza bhramameM nahIM par3atA - zarIrako cetanArahita jar3a aura AtmAko jJAnadarzanasvarUpa ho samajhatA hai, kadAcit bhI zarIrameM AsmAkI kalpanA nahIM karatA ||12|| bahirantarAtmanoH kA'vasthA bhrAntiH kA vA'bhrAntirityAha-suptonmattAvasyaiva vibhramo'nAtmadazinAm / vibhramo'kSINadoSasya sarvAvasthA'smadarzinaH // 93 // TIkA -- suptonmAdyasthaiva vibhramaH pratibhAsate / keSAm ? anAramavazinAM yathAvadAtmasvarUpaparijJAnarahitAnAM vahnirAtmanAm / Atmano'ntarAtmanaH punara Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samASitaMtra kSINavoSasya mohAkrAntasya bahirAtmanaH sambaMdhinyaH sarvAvasthAH suptonmattAdyavasthAvat jAgratprabuddhAmunmattAavasthA'pi vibhramaH pratibhAsate pathAvastupratibhAsAmAvAt / athavA-suptonmasAdhanasrthava evakAro'pizabdArthe tena suptonmatAdyavasthA'pi na vibhramaH keSAm ? AtmavazimA dRr3hatarAmyAsAttadavasyAyAmapi Atmani teSAmadiparyAsAt svarUpasaM vittivaikalyAsambhavAcca yadi suptAvasthAyAmapyAtmadarzanaM syAttadA jAgradevasthAvattatrApyAtmanaH kathaM suptAdivyapadeza ityayayuktam yatastatrendriyANAM svaviSaye nidrayA pratibandhAttaddhapadezo na punarAmadarzanapratibandhAditi / tahiM kasyA'mI vibhramo bhavati ? akSINavovasya bahirAtmanaH / kathambhUtasya ? sarvAvasthAtmazinaH sarvAvasthAM bAlakumArAdilakSaNAM suptonmattAdirUpAM cAtmeti pazyatyevaM zIlasya // 93 // bahirAtmA aura antarAtmAko kaunasI avasthA bhramarUpa aura kaunasI bhramarahita mAlUma hotI hai use batalAte haiM anvayArtha---(anAtmazinAm ) AtmasvarUpakA vAstavika parijJAna gi meM hI hai po dirAmAgoM munonmattAni avasthA eva ) kevala sone va unmatta honeko avasthA hI ( vibhrama ) bhramarUpa mAlama hotI hai| kintu ( AsmadarzinaH ) AtmAnubhavI antarAtmAko ( akSINadoSasya ) mohAkrAnta bahirAtmAkI ( savisthAH ) sarva hI avasthAeM-sRpta aura unmattAdi avasthAoMkI taraha jAgrata, prabuddha aura unmattAdi avasthAe~ bhI (vibhramaH) bhramarUpa mAlUma hotI haiN| vitoya artha-TIkAkArane 'anAtmazinA' padako 'na AtmazinA' aisA mAnakara aura 'sarvAvasthAtmadarzinoM ko eka pada rakhakara tathA 'eva' kA artha 'bhI' lagAkara jo dUsarA artha kiyA hai vaha isa prakAra hai---- ___ AtmadarzI puruSoMko supta va unmatta avasthAe~ bhI bhramarUpa nahIM hotI, kyoMki duitara abhyAsake kAraNa unakA cipsa Atmarasase bhIgA rahatA hai-svarUpase unakI cyuti nahIM hotI indriyoMkI zithilatA yA rogAdike vaMza unheM kadAcit mUrchA bhI A jAtI hai to bhI unakA AtmAnubhavarUpa saMskAra nahIM chUTatA--vaha barAbara banA hI rahatA hai| kintu akSINadoSa bahirAtmAke, jo bAla yuvAdi sabhI avasthArUpa AtmAko anubhava karatA hai, vaha saba vibhrama hotA hai / ___ bhAvArcanajanako AtmasvarUpakA jJAna nahIM hai unako kevala supta va unmatta jaisI avasthAeM hI bhramasvarUpa mAlUma hotI haiM kintu AtmadaziyoMko mohake vazIbhUta hue rAgI puruSoMkI sabhI avasthAeM bhramarUpa Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ji samAdhitaMtra jAna par3a par3atI hai---bhale hI ve jAgRta, prabuddha tathA anunmatta-jesI avasthAe~ hI kyoM na hoN| vAstavameM bahirAtmA aura antarAtmAkI avasthAmeM bar3A bheda hai-antarAtmA AtmasvarUpameM sadA jAgrat rahatA hai, jabaki bahirAtmAkI isase viparIta dazA hotI hai ||13|| __nanu sarvAvasthAtmazino'pyazeSamAstraparijJAnAnnidrArahitasya muktibhaSyitIti vadantaM pratyAha vivitAzeSazAstroti - jAgapi mukhyate / dehAtmadRSTitiAtmA suptonmatto'pi mucyate // 94 // TokA- na mucyate na karmarahito bhavati 1 ko'sau ? dehAtmadRSTibaMhirAtmA / kathambhUto'pi ? viditAhazeSazAstro'pi parijJAtAzeSazAstro'pi behAtmadRSTiyataH dehAtmanobheMdarucirahito yataH punarapi kathambhUto'pi ? jApravapi nidrayAnabhibhUto'pi / yastu zAtAtmA parijJAtAtmasvarUpaH sa suptommatto'pi mukhyate viziSTAM karmanirjarAM karoti dRDhatarAbhyAsAtsuptAvasthAyAmapyAtmasvarUpasaMvisyavakalyAt / / 94 // __ yadi koI kahe ki bAla vadAdi sarva avasthArUpa AtmAko mAnane vAlA sampUrNa zAstroMkA jJAna prApta kara lenese nidrArahita huA muktiko prApta ho jAyegA, to usake prati AcArya kahate haiM___ anvayArtha---( dehAtmadRSTiH ) zarIrameM Atmabuddhi rakhanevAlA bahirAtmA ( viditAzeSazAstraH api ) sampUrNa zAstroMkA jAnane vAlA honepara bhI tathA ( jAgrat api ) jAgatA huA bhI ( na mucyate ) karmabandhanase nahIM chUTatA hai / kintu (jhAtAtmA) jisane AtmAke svarUpako dehase bhinna anubhava kara liyA hai aisA vivekI antarAtmA (suptonmattaH apiH) sotA aura unnatta huA bhI ( mucyate ) karmabandhanase mukta hotA hai-viziSTarUpase karmoMkI nirjarA karatA hai / bhAvArtha-aneka zAstroMke jAnane tathA jAgrat rahanepara bhI bhedavijJAna evaM dehase AtmAko bhinna karaneko rucike binA bhaktikI prApti nahIM ho sktii| dehAtmadRSTikA zAstrajJAna totekI rAma-rAma raTanake samAna bhAvavAsanAke binA AtmahitakA sAdhaka nahIM ho sakatA / pratyuta isake, bheda-vijJAnI honepara supta aura unmatta-jaisI avasthAe~ bhI AtmAkA koI vizeSa ahita nahIM kara sakatI, kyoMki dRDhatara abhyAsake vaza una avasthAoMmeM bhI AtmasvarUpa saMvedanase cyuti na honeke kAraNa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmi -. --. viziSTarUpase karmanirjarA hotI rahatI hai, aura yaha karmanirjarA hI bandhanakA paryavasAna evaM muktikA nizAna hai| ataeva bhedavijJAnako prApta karake usameM apane abhyAsako dRr3ha karanA sarvopari mukhya aura upAdeya - - -'- " " kutastadA tadarvakalyamityAhayatra vAhitaSIH puMsaH zraddhA tatraca jAyate / yatra va jAyate zraddhA cittaM tava loyate // 15 // TokA-yaya yasminnaika viSaye AhitalIH dasAvadhAnA buddhiH / "patrAtmahitaprIti ca pAThaH yatrAtmano hitamupakArastavAhitadhIrati / " sa hitamupakAraka iti buddhiH / kasya ? pusaH / avA rucistasya tatraya tasminneva viSaya jAyate / yatraya jApate pahA citta toca loyate AsaktaM bhavati / / 95 // suptAdi avasthAoMmeM bhI svarUpa saMvedana kyoMkara banA rahatA hai, isa bAtako spaSTa karate haiM anvayArtha ( yatra eSa ) jisa kisI viSayameM (pusaH) puruSako { AhitadhIH ) dattAvadhAnarUpa buddhi hotI hai ( tatraiva ) usI viSayameM unako ( zraddhA jAyate ) zraddhA utpanna ho jAtI hai aura ( yatra eva) jisa viSayameM ( zraddhA jAyate ) zraddhA utpanna ho jAtI hai ( tatraiva ) usa viSayameM hI ( citta lIyate ) usakA mana lIna ho jAtA hai tanmaya bana jAtA hai| bhAvArtha-jisa viSayameM kisI manuSyako buddhi saMlagna hotI haikhUba sAvadhAna rahatI hai-usI meM Asakti bar3hakara usakI zraddhA utpanna ho jAtI hai, aura jahA~ zraddhA utpanna ho jAtI hai vahIM citta lIna rahatA hai| cisakI yaha lInatA hI supta aura unmatta-jaisI avasthAoMmeM manuSyako usa viSayakI orase haTane nahIM detI-sote meM bhI vaha usIke svapna dekhatA hai aura pAgala hokara bhI usIkI bAteM kiyA karatA hai / / 15 / / naca punaranAsaptaM cittaM bhavatItyAha-- yatrAnAhitadhIH puMsaH zraddhA tasmAnnivartate / yasmAnnivartate zraddhA kutaSicattasya tallapaH // 16 // TIkA-yatra yasminviSaye nAhitavIravatAvadhAmA buddhiH / 'yatravAhitadhIrati ca pAThaH patra pa maahitdhiirtupkaarmaadiH|kaasp! pusH| tasmAdiSayAtsa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra kAzAt SaddhA nivartate / yasmAnnivartate yaddhA kutazcittasya tallayaH tasmin viSaye laya AsaktistatrayaH kuto ? naiva kutazcidapi // 96 // 84 aba citta kahA~para anAsakta hotA hai, use batalAte haiM anvayArtha --- ( yatra ) jisa viSaya meM ( pugaH ) puruSakI ( anAhitaghoH) buddhi dattAvadhAnarUpa nahIM hotI ( tasmAt ) usame (zraddhA) ruci ( nivartate ) haTa jAtI hai-dUra ho jAtI hai ( yasmAt ) jisase (zraddhA) ruci ( nivartate ) haTa jAtI hai ( cittasya ) cittakI ( tallayaH kutaH ) usa viSayameM lInatA kaise ho sakatI haiM ? arthAt nahIM hotI / bhAvArtha - jisa viSaya meM kisI manuSyakI buddhi saMlagna nahIM hotIbhale prakAra sAvadhAna nahIM rahatI - usameMse anAsakti bar3hakara zraddhA uTha jAtI hai, aura jahA~sa zraddhA uTha jAtI hai vahA~ cittakI lInatA nahIM ho sakatI / ataH kisI viSaya meM Asakti na honekA rahasya buddhiko usa viSayakI ora adhika na lagAnA hI hai-buddhikA jitanA kama vyApAra usa tarapha kiyA jAyagA use ahitakArI samajhakara jitanA kama yoga diyA jAyagA utanI hI usa viSaya se anAsakti hotI jAyagI aura phira supta tathA unmatta avasthA ho jAne para bhI usa ora cittakI vRtti nahIM jAyagI // 966 // yatra ca cittaM vilIyate tadRSyeyaM bhinnamabhinnaM ca bhavati, tatra bhinnAtmani dhyeyeM phalamupadarzayannAha -- bhinnAtmAnamupAsyAtmA paro bhavati tAdRzaH / vatidIpaM yathopAsya bhinnA bhavati tAdRzI // 97 // TokA - bhimnAtmAnabhArAvakAt pRthagbhUtamAtmAnama hessiddharUpaM upAsyArAdhya AtmA ArAdhakaH puruSaH paraH paramAtmA bhavati tAdRzo'haMtsiddhasvarUpasadRzaH / avArthe dRSTAntamAha- tirityAdi / dIpAnniA patithA bIpamupAsya prApya tAvRzo bhavati doSarUpA bhavati / / 97 / / jisa viSayameM cittalIna honA cAhiye vaha dhyeya do prakArakA hai-eka bhinna, dUsarA abhinna / bhinnAtmA dhyeyameM lInatAkA phala kyA hogA, use batalAte haiM anvayArtha - ( AtmA ) yaha AtmA ( bhinnAtmAna) apanese bhinna arhanta siddharUpa paramAtmA kI upAsya ) upAsanA-ArAdhanA karake ( tAdRzaH ) unhIMke samAna ( paraH bhavati ) paramAtmA ho jAtA hai Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f samAcitaMtra 85 ( yathA ) jaise ( bhinnA vatiH ) dIpakase bhinna astitva rakhanevAlI battI bhI ( dIpaM upAsya ) dopakakI ArAdhanA karake usakA sAmIpya prApta karake ( tAdRzI ) dIpaka svarUpa ( bhavati ) ho jAto hai / bhAvArtha - jisameM cittako lagAnA cAhiye aisA Atmadhyeya do prakArakA hai - eka to svayaM apanA AtmA jise abhinna dhyeya kahate haiM, aura dUsarA vaha bhinna AtmA jisameM AtmaguNoM kA pUrNa ho gayA ho. jaise arhanta siddhakA AtmA aura jise bhinnadhyeya samajhanA caahiye| aise bhinna dhyemakI upAsanAse bhI AtmA paramAtmA bana jAtA hai / isakI samajhAne ke lie battI aura dIpakakA dRSTAnta bar3A hI sundara diyA gayA hai / battI apanA astitva aura vyaktitva bhinna rakhate hue bhI jaba dIpakakI upAsanAmeM tanmaya hotI hai- dIpakakA sAmIpya prApta karato to jala uThatI hai aura dIpakasvarUpa bana jAtI hai| yahI bhinnAtmadhyeyarUpa arhanta siddhakI upAsanAkA phala hai / / 97 / / idAnImabhinnAtmanopAsane phalamAha- upAsyAtmAnamevAramA jAyate paramo'thavA / mathitvA''tmAnamAtmaiva jAyate'gniryathA taru / / 98 / / TIkA athavA asmAnameva citsvarUpameva cidAnandamayamupAsya AtmA parama paramAtmA jAyate / amumevArthaM dRSTAntadvAreNa samarthayamAnaH prAha mathitvaM tyAdi / yathAmAnameva mahimA varSamitathA tasrAtmA tadarUpaH svabhAvaH svata evAgnijayate / / 98 / / aba abhinnAtmA kI upAsanAkA phala batalAte haiM- ambArtha - ( athavA ) athavA ( AtmA ) yaha AtmA ( AtmAnam ) apane citsvarUpako hI ( upAsya ) cidAnandamaya rUpase ArAdhana karake (paramaH ) paramAtmA ( jAyate ) ho jAtA hai ( yathA ) jaise ( tayaH ) bAMsakA vRkSa ( AtmAnaM ) apaneko (Atmeca ) apane se hI ( mathitvA ) ragaDakara (agni) agnirUpa ( jAyate ) ho jAtA hai / bhAvArtha - jisa prakAra bA~sakA vRkSa bosake sAtha ragar3a khAkara agnirUpa ho jAtA hai usI prakAra yaha AtmA bhI AtmAke AtmIya guNoMkI ArAdhanA karake paramAtmA bana jAtA hai| bAMsake vRkSa meM jisa prakAra agni zaktirUpase vidyamAna hotI hai aura apane hI bAsarUpake sAtha ajent nimitta pAkara prakaTa hotI hai usI prakAra AtmAmeM bhI pUrva Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApi zAnAdi guNa zaktirUpase vidyamAna hote haiM aura ve AtmAkA AlmAke sAtha saMgharSa honepara prakaTa ho jAte hai / arthAt jaba AtmA AtmIya guNoMkI prApti ke liye apane anya bAhyAbhyaMtara saMkalpa-vikalparUpa vyApAroMse upayogako haTAkara svarUpa-ciMtanameM ekAgra kara detA hai to usake ve guNa prakaTa ho jAte haiM---usa saMgharSase dhyAnarUpI agni prakaTa hokara karmarUpI IMdhanako jalA detI hai| aura tabhI vaha AtmA paramAtmA bana jAtA hai // 28 // uktamarthamupasaMhRtya phalamupadarzayannAhaitIdaM bhASayennityamavAnAMgocaraM pavam / svata eva tavApnoti yato nAvartate punaH / / 19 // TokA-ti evamuktaprakAreNa idaM bhinnamabhinna pAtmasvarUpa bhAvapet nityaM sarvadA / tataH kiM bhavati ? tasma avApnoti / kiM tatpadaM mokSasthAnaM / kathambhUtaM? apAcAgovara vacanaranidezya / kathaM tatprApnoti ? svata eva AtmanaMda paramArthato na punagu divA nimittAt / yataH prAptAt tatpadAmnAvAti saMsAre punarna bhramati // 19 // aba ukta arthakA upasaMhAra karake phala dikhAte hue kahate haiM anvayArtha-(iti) ukta prakArase ( idaM) bheda-abhedarUpa AtmasvarUpakI { nityaM ) nirantara ( bhAvayet ) bhAvanA karanI caahie| aisA karanese ( tat ) usa ( avAcAMgocaraM padaM) anirvacanIya paramAtma padako (svata eva ) svayaM hI yaha jIva ( Apnoti ) prApta hotA hai ( yataH ) jisa padase ( punaH ) phira ( na Avasate ) lauTanA nahIM hotA hai-punarjanma lekara saMsArameM bhramaNa karatA nahIM par3atA hai| bhAvArtha-AtmasvarUpakI prAptike lie AtmasvarUpake pUrNa vikAzako prApta hue arhanta aura siddha paramAtmAkA hameM nirantara dhyAna karanA cAhiye tadarUpa hone kI bhAvanAmeM rata rahanA cAhiye-athavA apane AtmAko AtmasvarUpameM sthira karanekA dRr3ha abhyAsa karanA caahiye| aisA hone para hI usa vacana-agocara atIndriya paramAtmapadakI prApti ho sakegA, jise prApta karake phira isa jIyako dUsarA janma lekara saMsArameM bhaTakanA nahIM par3atA-vaha sadAke lie apane jJAnAnandameM mAna rahatA hai mora saba prakArake duHkhose chUTa jAtA hai / / 99 / / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samASitaMtra nanbAtmani siddha tasya tatpadaprAptiH syAt / na cAsau tatvacatuSTayAtmakAccharInAtAgata. si. vi bhAkA. sAtmA muktaH sarvadA svarUpopalambhasambhavAditi sAMkhyAstAn pratyAha ayalasAdhyaM nirvANaM cittatvaM bhUtajaM yadi / anyathA yogatastasmAnna duHkhaM yoginAM kvacit // 10 // TokA-citavaM ghetanAlakSaNaM tattvaM yavi bhUtajaM pRthivyapnajAvAyulakSaNabhRtebhyo jAtaM yadyabhyupagamyate sadA'yatnasAdhya nirvANaM yatnena tAtpayaNa sAdhya nirvANaM na bhavati / etaccharIraparizmAgena viziSTAvasthAprAptiyogasyAtmana eva tanmataM abhAbAdityAtmano maraNarUpavinAzAduttarakAlamabhAvaH / sAMsyamate tu bhUtajaM sahaja bhavana bhUtaM zukhAtmatattvaM tatra jAtaM tatsvarUpa saMvedakatvena labdhAtmalAbhaM evaMvidha cittattvaM yadi tadA'yatnasAdhyaM nirvANaM yatnena dhyAnAnuSThAnAdinA sAdhyaM na bhavati nirvANa / sadA zuddhAtmasvarUpAnubhave sarvadevAtmano nirUpAyamuktiprasiddheH athavA niSpannetarayogyapekSayA yatnetyAdivacanam / tatra niSpannayogyapekSayA ciptattvaM bhUta svabhAvajaM / bhUtazabdo'tra svbhaavvaacii| manodAkkAyendriyaravikSiptamAtmasvarUpa bhUtaM tasmin jAtaM tatsvarUpasabaMdakaravana labdhAtmalAbhaM evaMvighaM cittattvaM yadi tadA'yatnasAdhya nirvANa tathAvidhamAtmasvarUpamanubhavataH karmabaMdhAbhAbato nirvaNa- T syAprayAsa siddhatvAt / athavA anyathA prArabdhayogyapekSayA bhUtaja cittattvaM na bhavati / tavA yogataH svarUpasaMvedanAtmakacittavRttinirodhAmyAsaprakarSAnirvANaM / yata evaM tasmAt svacirapyavasthAvizeSe durdharAnuSThAne chedanabhedanAdI vA yoginAM tuHsaM na bhavati / AnandAtmakasvarUpasaMvittau teSAM satprabhavaduHkhasaMvedanAsambhavAt / / 100 / / vaha AtmA pRthvI, jala, agni, vAyu ina cAra tatvarUpa jo zarIra hai usase bhinna kisI dUsare tattvarUpa siddha nahIM hotA hai, aisA cAvaki mata vAle mAnate haiM, tathA AtmAke sadA svarUpakI upalabdhi saMvedanA banI rahanese vaha sadA hI mukta hai, aisA sAMkhya logoMkA mata hai, ina donoMko lakSa karake unake prati AcArya kahate haiM anvayArSa---(cittattvam ) cetanA lakSaNabAlA yaha jIva tattva ( yadi bhUtajaM) yadi bhUtaja hai-bAkimatake anusAra pRthvI, jala, agni aura vAyurUpa bhUtacatuSTayase utpanna huA hai athavA sAMkhyamatake anusAra sahala zuddhAtmasvarUpase utpanna hai-usa zukhAtmasvarUpake saMvedanA dvArA labdhAtmarUpa hai, to ( nirvANaM ) mokSa ( ayatnasAdhya ) yatnase siddha hone vAlA nahIM rhegaa| arthAt cAmitakI apekSA, jo ki zarIrake chuTa jAnepara AtmAmeM kisI viziSTAvasthAkI prAptikA abhAva batalAtA hai, maraNarUpa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApita zarIrakA vinAza honese AtmAkA abhAva ho jAyagA aura yahI abhAva binA yatnakA nirvANa hogA, jo iSTa nahIM ho sktaa| aura sAMkhyamatako apekSA svabhAvase ho sadA zuddhAtmasvarUpakA lAbha mAna lenese mokSake liye dhyAnAdika koI upAya karanekI bhI AvazyakatA nahIM rahegI, aura ima taraha nirupAya muktikI prasiddhi honese binA yalake hI nirvANa honA ThaharegA jo usa matake anuyAyiyoMko bhI iSTa nahIM hai| ( anyathA ) yadi caitanya AtmA bhatacatuSTayajanya tathA sadA zaddhAtmasvarUpakA anubhava karane vAlA nityamukta nahIM hai / to phira / yogata: ) yogase svarUpa saMvedanAcittavRtike nirodhakA dRr3ha abhyAsa karanese hI nirvANakI prApti hogI ( tasmAt ) ki vastutattvako aisI sthiti hai isaliye ( yoginAM) nirvANake liye prayatnazIla yogiyoMko ( kvacit ) kisIbhI avasthAmeMdurddharAnuSThAnake karane tathA chedana-bhedanAdirUpa upasarga ke upasthita honepara( duHkhaM na ) koI dukha nahIM hotA hai / bhAvArtha-Atmatatva yadyapi cetanAmaya nitya padArtha hai paraMtu anAdikarmapudgaloMke sambandhase vibhAvapariNatirUpa pariNama rahA hai aura apane svarUpameM sthira nahIM hai / dhyAnAdi satprayatna dvArA usa pariNatikA dUra honA hI svarUpameM sthira honA hai aura usIkA nAma nirvANa hai| cArvAkako kalpAnusAra yaha jIvAtmA bhUtacatuSTajanya nahIM hai / bhUtacatuSTayajanya anitya zarIrakA AtmA mAnanA bhrama tathA mithyA hai aura aisA mAnanese zarIrakA nAza honepara AtmAkA svataH abhAva ho jAnA ho nirvANa ThaharegA, jo kisI taraha bhI iSTa nahIM ho sktaa| aisA kauna buddhimAna hai jo svayaM hI apane nAzakA prayatna kare? isI taraha sAMkhyamatako kalpanAke anusAra AtmA sadA hI zuddha-buddha tathA svarUpolabdhiko liye hue nitya muktasvarUpa bhI nahIM hai| aisA mAnanepara nirvANake liye dhyAnAdike anuSThAnakA koI prayojana tathA vidhAna nahIM bana skegaa| sAMkhyamatameM nirvANake liye dhyAnAdika vidhAna hai aura isalie sadA zuddhAtmasvarUpakI upalabdhirUpa muktikI vaha kalpanA niHsAra jAna par3atI hai / jaba ye donoM kalpanAe~ Thoka nahIM hai taba jainamatakI ukta mAnyatAko mAnanA ho ThIka hogA, aura usake anusAra yoga sAdhanAdvArA svarUpasaMvedanAtmaka citta. vRttike nirodhakA dRr3ha abhyAsa karake sakala vibhAvapariNatiko haTAte hue zuddhAtmasvarUpameM sthitirUpa nirvANakA honA ana skegaa| isa Atmasiddhike sududdezyako lekara jo yogIjana yogAbhyAsameM pravRtta hote haiM ve svecchAse aneka purvara tapaparagoMkA anuSThAna karate hue khevakhinna nahIM hote Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - .. . samApitaMtra aura na dUsaroM ke kiye hue athavA svayaM bana Ae hue upasagopara duHkha hI mAnate haiM. aisI ghaTanAoM ke ghaTanepara ve barAbara apane sAmyabhAvako sthira rakhate haiM // 10 // nandAtmanA maraNalpavinAzadatta rakAlamabhAvasiDeH kayaM sarvakSA'stitvaM sidhye diti vadantaM pratyAha svapne vRSTe vinaSTe'pi na nAzo'sti yathAtmanaH / tathA jAgaradRSTo'pi viparyAsAvizeSataH // 101 // TIkA--spane svapnAvasthAmAM dRSTe vinaSTepa zarIrAdo Asmano pacA nAzo nAsti sathA jAgaravRSTo'pi jAgaraM jAgradayasthAyAM dRSTe vinaSTe'pi zarIrAvI Atmano nAzo nAsti / nanu svapnAvasthAyAM prAMtivazAvAtmano vinAzaH pratibhAtIti cettadetadanyatrApi samAnaM / na khalu zarIravinAze mAtmano vimAdhamatrAMto manyate / tasmAdubhayatrApyAtmano vinAzo'nupapanno viparyAsAvizeSAt / parthava hi svapnAvasthAyAmavidyamAne'pyAtmano vinAze vinAzaH pratibhAsata iti viparyAsaH tathA jAnavavasthAyAmapi // 1.1 // yadi koI kahe ki maraNasvarUpa vinAzake samupasthita honepara uttara kAlameM AtmAkA sadA astitva kaise bana sakatA hai ? aisA kahane vAloke prati AcArya kahate haiM ambayA svapne ) svapnako avasthAmeM ( dRSTe vinaSTe api) pratyakSa dekhe jAnevAle zarIrAdika vinAza honepara bhI ( yathA ) jisa prakAra ( AtmanaH ) AtmAkA ( nAzaH na asti ) nAza nahIM hotA hai (tayA) usI prakAra ( jAgaradRSTe api ) jAprata avasthAmeM bhI dRSTa zarIrAdikakA vinAza hone para AsmAkA nAza nahIM hotA hai. / ( viparyAsAvizeSataH) kyoMki donoM hI avasthAoMmeM jo viparIta pratibhAsa hotA hai usameM paraspara koI bheda nahIM hai| ___ bhAvArtha-AlmA vAstavameM sat padArya hai aura satkA kabhI nAza nahIM hotA-paryAyeM jahara palaTA karatI haiM / svapnameM zarIrakA nAza honepara jisa prakAra AtmAke nAzakA bhrama ho jAtA hai kintu AsmAkA nAza nahIM hotA usI prakAra jAgrata avasyA bhI zarIra paryAyake vinAzase jo AtmAkA vinAza samAna liyA jAtA hai vaha bhrama hI hai-donoM hI avasthAoM meM hone vAle zrama samAna hai---ekako bhrama mAnanA aura dUsareko bhrama mAnanese inakAra karanA ThIka nahIM hai / vastutaH jhoMpar3Ike jalane para Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApitaMtra jaise tadgata AkAza nahIM jalatA vaise hI zarIrake naSTa hone para AtmA bhI naSTa nahIM hotA hai| AtmA eka akhaMDa aura avinAzI padArtha hai usake khaNDa tathA vinAzakI kalpanA karanA hI nitAnta miSyA hai // 101 / / nanne prasiddhasyApyanAnidhanasyAtmano muktyartha durvarAnuSThAnaklezo paryo zAnabhAvanAmAzreNaiva muktimirityAzaGkayAha anuHkhabhAvitaM jJAnaM kSIyate kuHkhasannidhau / tasmAdyathAbalaM duHkhairAtmAnaM bhAvayenmuniH / / 102 // TIkA-aduHkhena kAyaklezAdikaSTaM vinA sukumAropakrameNa bhAvitamekAgratayA petasi punaH punaH saMgindiA zarIrAdinyaH meM massyapArezAna koca apakRSyate / kasmin ? duHkhasammiSau duHkhopanipAte sati / yata evaM tasmAtkAraNAt yathAvalaM svazaktyana tikrameNa muniryogI AtmAnaM duSiyeta kAyaklezAdikaSTaH sahA'tmasvarUpaM bhAvayet / kanTasahobhanan AtmasvarUpaM cintayedityarthaH // 102 // jaba isa prakAra AtmA anAdi nidhana prasiddha hai to usakI muktike liye durddhara tapazcaraNAdike dvArA kaSTa uThAnA vyartha hai| kyoMki mAtra zAnabhAvanAse hI muktikI siddhi hotI hai, aisI AzaMkA karanevAloM ke prati AcArya kahate haiM anvayArtha ( aduHkhabhAvitaM zAna ) jo bhedavijJAna duHkhoMkI bhAvanAse rahita hai-upArjanake liye kucha kaSTa uThAye binA hI sahaja sukumAra upAya-dvArA bana AtA hai-vaha ( duHkhasannidhau) pariSaha-upasargAdika duHkhoMke upasthita hone para (kSIyate ) naSTa ho jAtA hai| (tasmAt ) isalie ( muniH ) antarAtmA yogoko ( yayAbala ) apanI zaktike anusAra ( duHkhaiH) duHkhoMke sAtha ( AtmAnaM bhAvayet ) AtmAkI zarIrAdibhinna bhAvanA karanI caahiye| bhAvArtha-jabataka yogI kAyaklezAdi tapazcaraNoMkA abhyAsa karake kaSTasahiSNu nahIM hotA tabataka usakA jJAnAbhyAsa zarIrase bhinna AlmAkA anubhavana-bhI sthira rahanevAlA nahIM hotA / vaha duHkhoMke AjAnepara vicalita ho jAtA hai aurA sArA bheda-vijJAna bhUla jAtA hai| isaliye 1. muheNa bhAvidaNANa duhe jAde vinnssaa| samhA jahAvalaM joI apyA dukchehi bhAvae / / 12 // -mosa prAyo, kundaH / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | AD samAdhitaMtra zAnabhAvanAke sAtha kaSTa-sahanakA abhyAsa honA cAhiye, jisase upArjana kiyA huA jJAna naSTa na hone pAve // 102 / / / nanu padyAtmA zarIrAtsarvathA bhinnastadA kathamAtmani calati niyamena talcAleta tiSThati niyamena tat tiSThediti vadantaM pratyAha prayatnAdAtmano vAyuricchAdveSapratitAt / bAyoH daNi nAte sahetu karmasu // 10 // TIkA-Ala: sambandhinaH prapatlAvAyuH zarIre samuccakSati kathambhUtAt prayatnAt ? icchAvapratitAt rAgadveSAbhyAM janitAt / satra samuccalitAzca pAyo: zarIrayaMtrANi zarIrANyeva yaMtrANi zarIrayaMtrANi / kiM punaH zarIrANA yaMtraH -sAghamyaM yastAni yantrANItyucyante ? iti cet ucyate--yayA yaMtrANi kASThAdivinirmitasiMhavyAghrAdIni svasAdhyavividhakriyAnAM parapreratAni pravartante tathA paariiraannyyiityubhyostulytaa| tAni zarIrayaMtrANi vAyoH sakAzAdvartante / ke ? karmasu kriyAsu kathambhUteSu ? sve svasAdhyaiSu // 103 // yadi AtmA zarorase sarvathA bhinna hai to phira AtmAke Thaharane para zarIra kaise ThaharatA hai ? aisA pUchanevAleke prati kahate haiM adAyarya---( AtmanaH ) AtmAke ( icchAdveSapravartitAt prayatnAt ) aura dveSakI pravRttise honevAle prayatnase ( vAyuH ) vAyu utpanna hotI hai. vAyukA saMcAra hotA hai ( bAyoH) vAyuke saMcArase ( zarIrayaMtrANi ) zarIrarUpI yaMtra ( sveSu karmasu ) apane-apane kArya karanemeM ( vartante) pravRtta hote haiN| bhAvArtha-pUrvabaddha karmoMke udayase AsmAmeM rAga-dveSa utpanna hote haiM, rAga-dveSakI utpattise mana-vacana-kAyako kriyArUpa jo prayala utpanna hotA hai, usase AtmAke pradeza caMcala hote haiM, Atma-pradezoMkI caMcalatAse zarIrake bhItarako vAyu calatI hai aura usa vAyuke calanese zarIrarUpI yaMtra apanA apanA kArya karanemeM pravRtta hote haiM / yadi koI kahe ki zarIroMko yaMtroM ke sAtha kyA koI samAna-dharmatA hai jisake kAraNa unheM yaMtra kahA jAtA hai to isake uttarameM itanA hI jAna lenA cAhiye ki kASThAdike banAye hue hAthI, ghor3e AdirUpa kaladAra khilaune jisa prakAra isaroMkI preraNAko pAkara hilane-calane laga jAte haiM arthAt apanese kiye jAne yogya nAnA prakArakI kriyAoMmeM pravRtta hote haiM, usI prakAra zarIrake aMga-upAMga bho vAyuko preraNAse apane yogya kamauke karanemeM pravRtta hote haiN| donoM hI isa viSayameM samAna haiM // 103 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 92 samAdhitaMtra teSAM zarIrayaMtrANAmAtmanyAropAnAropI kRtvA jar3avivekinau kiM kurutu ityAha sAmyAtmani samAropya sAkSANyAste'sukhaM jaDaH | vyavasthA'ropaM punavidvAn prApnoti paramaM padam // 104 // TIkA --- tAni zarIrayaMtrANi sAkSANi iMdriyasahitAni Atmani samAro gauro'haM sulocano'haM sthUlo'hamityAdya bhedarUpatayA AtmanyadhyArogya jaDo bahi rAmA asukhaM sukhaM vA yathA bhavatyevamAste vidvAmantarAtmA punaH prApnoti ki ? tatparamaM padaM mokSaM / kiM kRtvA ? svaktvA ? kaM ? AropaM zarIrAdInAmAtmanmadhyaghasAyam / / 104 // una zarIra-yaMtroMkI AtmAmeM AropanA - anAropanA karake jar3a-vivekI jIva kyA karate haiM, use batalAte haiM anvayArtha - ( jar3a ) mUrkha bahirAtmA ( sAkSANi ) indriyoMsahita ( tAni) una odArikAdi zarIrayantra (samAropya) - meM AropaNa karake meM gorA hU~, maiM sulocana hU~ ityAdi rUpase unake Atmatvako kalpanA karake - ( amukhaM Aste ) duHkha bhogatA rahatA hai (punaH) kintu (vidvAn ) jJAnI antarAtmA ( AropaM tyaktvA ) zarIrAdika meM AtmAko kalpanAko chor3akara ( paramaM padaM ) paramapadarUpa mokSako ( prApnoti ) prApta kara letA hai / bhAvArtha - mUDha bahirAtmA karmaprerita zarIra aura indriyoMkI kriyAoMko apane AtmAko ho kriyAyeM samajhatA hai aura isa taraha bhramameM par3akara viSaya kaSAyoM ke jAla meM pha~satA huA apaneko duHkhI banAtA hai| pratyuta isake vivekI aMtarAtmA aisA na karake zarIra aura indriyoMkI kriyAoMko AtmAse bhinna anubhava karatA hai aura isa taraha viSaya kaSAyoM ke jAla meM pha~sakara bandhanase chUTatA huA paramAtmapadako prApta karake sadA ke liye paramAnandamaya ho jAtA hai / / 104 / / kathamasau taM tyajatItyAha - athavA svakRtagranyArthamupasaMhRsya phalamupadarzayanmu~ kvetyAha muktvA paratra parabuddhimaSiyaM ca saMsAra- duHkhajananIM jananAdvimuktaH / jyotirmayaM sukhamupaiti parAtmaniSTha stammArNametadadhigamya samAdhitaMtram // 105 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samASitaMtra TokA-upaitti prApnoti / kiM tat ? sukha kathambhasaM ? jyotirmayaM jJAnAtmaka / ki viziSTaH sannasau tadupati? jananAdvimuktaH saMsArAdvizeSeNa bhuktaH / tato mukto'pyaso kasambhataH sambhavati ? paramAtmaniSThaH paramAtmasvarUpasaMdhedakaH ki kRsvA'sau tanniSThaH syAt ? muktvA / kAM ? paramukhi ahaMdhipaM ca svAtmabuddhi ca / kva ? paratra zarIrAdau / kathambhUtAM tAm ? saMsArapuHkhajananI cAturgatikadu.lotpattihetubhUtAM / yatastathAbhatAM tAM tyajet / kina aSiA: ki jat / mAvitaMtra samAdheH paramAtmasvarUpasaMvedanakAgratAyAH paramodAsInatAyA vA tantra prasipAdaka zAstra / kathambhata tat ? tanmArga tasya jyotirmayasukhasya mArgamupAyamiti / / 10 / / AtmA usa Aropako kaise chor3atA hai use batalAte haiM-athavA zrI pUjyapAda AcArya apane granthakA upasaMhAra karake phala pradarzita karate hue kahate haiM anvayArpa-(tanmArga ) usa paramapadakI prAptikA upAya batalAne vAle ( etat samAdhitaMtram ) isa samAdhitatrako paramAtmasvarUpa saMvedanakI ekAgratAko lie hue jo samAdhi usake pratipAdaka isa 'samAdhitantra' nAmaka zAstrako ( adhigamya ) bhale prakAra anubhava karake (parAtmaniSThaH) paramAtmAko bhAvanAmeM sthira citta hA antarAtmA (saMsAraduHkhajananoM ) caturgatirUpa saMsArake duHkhoMko utpanna karanevAlI ( paratra) zarIrAdiparapadArthoMmeM ( ahaM dhiyaM parabuddhiM ca ) jo svAtmabuddhi tathA parAtmabuddhi hai usako ( muktvA ) chor3akara ( jananAdvimuktaH ) saMsArase mukta hotA huA ( jyotirmaya surkha ) jJAnAtmaka sukhako ( upaiti ) prApta kara letA hai| bhAvArtha-isa pacameM, - granthake viSayakA upasaMhAra karate hue zrI pUjyapAda AcAryase uma buddhiko saMsArake samasta duHkhoMkI jananI batalAyA hai, jo zarIrAdi parapadArthoM meM svAtmA-parAtmAkA Aropa kie hue hai- arthAt apane zarIrAdiko apanA AtmA aura parake zarIrAdiko parakA AsmA samajhatI hai / aisI duHkhamUlaka buddhikA parityAga kara jo jIvAtmA paramAtmAmeM niSThAvAna hotA hai-paramAtmAke svarUpako apanA svarUpa samajhakara usake ArAdhanameM tatpara evaM sAvadhAna hotA hai vaha saMsArake bandhanoMse chuTatA huA kevalajJAnamaya parama sukhako prApta hotA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki yaha 'samAdhitaMtra' grantha ukta paramasukha athavA paramapadakI prAptikA mArga hai-upAya pradarzita karane vAlA hai / isako bhale prakAra adhyayana sathA anubhava karake jIvana meM utAranese Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhitaMtra vaha prApti sukhasAdhya ho jAtI hai aura isa taraha isa granthakI bhArI upayogitAko pradarzita kiyA hai / / 105 / / penAtmanA bahirantaruttamabhidhA tredhA vivRtyodito, mokSo'nantavasuSTayA'malavapuH saddhamAnataH kIrtitaH / jIyAtso'tra jinaH samastaviSayaH zrIpUjyapAdo'malo, mayAnanvakaraH samAdhizatakazrImatprabhenduH prabhuH // 1 // iti zrIpaNDitaprabhAcandra viracitA samAdhizatakaTIkA samAptA' aMtima maGgala-kAmanA jinake bhakti-prasAdase, pUrNa huA vyAkhyAna / sabake ura maMdira baso, pUjyapAda bhagavAna // 1 // par3heM suneM saba grantha yaha, seveM ati hita mAna / Atma-samunnati-bIja jo, karo jagata kalyAna / / 2 // 1. mUrabidrI ke maTha kI pratimeM ukta puSpikA-vAkya nimna prakAra pAyA jAtA hai:-iti zrIjayasiMhadeva rAjye zrImadvArA nivAsinA parApara parameSThipraNAmopASitAmalapuNyanirAstAkhilamalakalaphena zrImatprabhAcandra paNDitena samAdhizatakaTIkA kuteti / / " isa vAkya se prameyakamalamAtaMpana Adi nyAyaanyoMke kartA dhArAnivAsI prabhAcandra hI jAna par3ate haiN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - . . . . . .. . . padyAnukramasUcI gha 46 vane vastre yathAtmAnaM 58 102 ciraM suSuptAstamasi acetanamidaM dRzyaagApitaM na jAnanti aduHkhabhAvitaM jJAnaM anantarazaH saMdhatte apamAnAdayastasma apuNyamanataH puNyaM ayatnasAthyaM nirvANa avikSipta manastattvaM avidyAmyAsasaMskAraH avidyAryajJitastasmAt aGgatAni parityajya avatI basamAvAya A AtmajJAnAtpara kArya yAtmadehAntarasAna AtmanyevAtmadhIranyAM Atmavinamaja duHkha AtmAnamantaraM dRSTvA 38 jagadehAtmadRSTInA 83 janemyo vApha tataH spando 100 jayanti yasyAvarato'pi 36 jAtihAthitA deSTA jAtiliMgavikalpena 12 jAnannapyAtmanastatvaM jIrNa vastre yayAtmAnaM sathaiva bhAyayadehA saba yAttatparA pRcchet tAnyAtmani samAropya tyaktvaivaM bahirAtmAnatyAgAdAne bahima vaH 77 itIdaM bhAvayennitya dRr3hAtmabukhihAdAdRzyamAnamidaM mana dRSTibhedo yathA dRSTi dehAntaragato dehe svadhutirAtmAnaM dehe svAtmadhiyA jAtAH utpannapuruSanAnte upAsyAtmAnamevAtmA evaM tyaktvA bahirvAca kSIyante'traiva rAgAdyA ga gauraH sthUlaH kRzo bAhanAmo'rampamiti deghA na jAnaMti zarIrANi na tadastIndriyArtheSu nayatyAtmAnAmAtmaiva naradeDsyamAtmAna naSTe vastre yayAtmAnaM 70 nAraka nArakAMgastha 73 nirmalaH kevalaH zukhI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - paravAha matiH svasmApazyennirantaraM dehapUrva dRSTAtmatattvasya bhAgya niyo'I prayatnAdAtmano vAyupravizad galatAM vyUha samApitaMtra yadA mohAtmajAyate 43 yadbodhayitumicchAmi 57 manmayA dRzyate rUpaM yasya saspandamAbhAti 32 maMjIra manAtmana 103 yenAtmanAnubhUmeza yenAtmAbudhyatAtmava yo na bepti paraM dehA4 yaH parAtmA sa evAha pahirantaH parapati pahirAmA zarIrAdau bahirAtmendrimadvAraH bahistuSyati mahAtmA 7 rakhane vastre payAtmAnaM 60 rAgadveSAdikallola: bhinnAsmAnamupAsyAtmA 97 liga dehAzritaM dRSTa mattarabhyulendriyadvAraH mAmapazyannayaM loko muktirekAntikI tasya muktvA paratra parabuddhimUDhAramA yatra vizvasta mUlaM saMsAraduHkhasya 16 viditAzeSazAstro'pi vyabahAre suSupto yaH za 105 pArIrakaMcukenAtmA bArIre vAci cAtmAnaM pAbha zarIraM vikhyAzca ghRNadhannapyanyataH kAmaM zrutena liyona yathAtmazakti yatyAgAya nivartante yatparaiH pratipAyo'ha yatpazyAmIndriyastanme patrAnAhitadhIH pusaH yatravAhitadhIH pusaH yathAso peSTale sthANI yadapAbana gRhNAti madantarjalpasaMpRktayadabhAve suSupto'haM patra kAye muneH prema sandriyANi saMyamma sukhamArabdhayogasma 95 suptonmasAdhavasyaivaM 22 so'hamityAlasaMskAra svadehasadRzaM dRSTvA svaparAdhyavasAyana svapne dRSTe vinaSTe'pi 40 svadhuvadhA yAbadgRhIyAt 85 62