Book Title: Rajasthani Sahitya Sangraha 01
Author(s): Narottamdas Swami
Publisher: Rajasthan Prachyavidya Pratishthan Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003390/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka purAtattvAcArya jinavijaya muni (sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura) granthAGka 27 rAjasthAnI sAhitya - saMgraha bhAga-1 (khIcI gaMgeva nIMbAvata ro do-paharo, rAjAna rAutaro vAta-vaNAva mAdi) sampAdaka paM. narottamadAsajI svAmI, ema.e. (adhyakSa, hindI-vibhAga, mahArANA bhUpAla kaoNleja, udayapura) prakAzaka rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura (rAja.) Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur dvitIyAvRtti 1997 mUlya :43.00 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka purAtattvAcArya jinavijaya muni | (sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura) granthAGka : 27 rAjasthAnI sAhitya - saMgraha bhAga-1 (khIcI gaMgeva nIMbAvata ro do-paharo, rAjAna rAutaro vAta-vaNAva Adi) sampAdaka _ paM. narottamadAsajI svAmI, ema.e. (adhyakSa, hindI-vibhAga, mahArANA bhUpAla kaoNleja, udayapura) prakAzaka rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur dvitIyAvRtti mUlya : 43.00 1997 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA rAjasthAna rAjya dvArA prakAzita sAmAnyataH akhila bhAratIya tathA vizeSataH rAjasthAnapradezIya purAtanakAlIna saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI Adi bhASA-nibaddha vividha vAGmaya prakAzinI viziSTa granthAvalI . pradhAna sampAdaka purAtattvAcArya jinavijaya muni granthAGka : 27 rAjasthAnI sAhitya - saMgraha bhAga-1 sampAdaka paM. narottamadAsajI svAmI prakAzaka rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur prathamAvRtti : 1957 dvitIyAvRtti : 1997 . . mUlya : 43.00 95/..... .. . . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya - saMskRta sAhitya meM gadyalekhana kI paramparA atyanta prAcIna hai| daNDI kA dazakumAra carita, subandhu kI vAsavadattA, kAdambarI evaM harSa caritra prAcIna gadya ke nidarzanarUpa meM upasthApita kiye jAte haiN| hindI bhASA meM gadya kAvya kI paramparA solahavIM zatAbdI ke uttarArddha se milatI hai| hAlAMki rAjasthAnI evaM gujarAtI gadya kAvya isase pUrva ke bhI milate haiN| prastata prakAzana meM prAcIna rAjasthAnI kI tIna gadya racanAyeM kramazaH-(1) khIcI gaMgeva nIMbAvata ro dopaharo; (2) rAmadAsa vairAvata rI Akhar3I rI bAta; (3) rAjAna-rAutaro bAta-baNAva, punarmudraNa rUpa meM punaH prastuta kI jA rahI hai| AzA hai rAjasthAnI sAhitya evaM saMskRti meM ruci rakhane vAle adhyetAoM hetu yaha upAdeya siddha hoNgii| Ananda kumAra Ara.e.esa. nidezaka Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna sampAdakIya vaktavya prAcIna bhAratIya sAhitya meM padya ke sAtha gadya kA bhI yathocita rUpa meM prayoga kiyA gayA hai| vedoM, jainAgamoM, saMskRta nATakoM aura kathA-granthoM Adi meM gadya kI chaTA vizeSa draSTavya hai| saMskRta-sAhitya meM paMcataMtra, kathAsaritsAgara, dazakumAracarit, zukabahuttarI siMhAsanabattIsI, baitAlapaccIsI Adi bhI gadya ke anUThe udAharaNa haiN| rAjasthAnI bhASA bhI gadya-sAhitya kA nirmANa vizeSa rUpa meM ibA hai| hajAroM kI saMkhyA meM aitihAsika khyAteM, vAtAeM aura vacanikAeM Adi likhI gaI haiM, jinameM mukhyataH rAjasthAnI gadya kA vyavahAra kiyA gayA hai| sAtha hI saMskRta ke gadya-granthoM ke anuvAda bho pracura mAtrA meM rAjasthAnI bhASA meM kiye gaye haiN| rAjasthAnI vArtAmoM meM rAjasthAnI saMskRti kA var3A hI anUThA citraNa kiyA gayA hai| ina vArtAmoM meM rAjasthAnI janatA kI dinacaryA, hATa, upavana, ghara-prAGgaNa, utsava, yuddha, krIr3A Adi kA vistRta aura sajIva varNana milatA hai| rAjasthAna aura bAhara ke grantha-bhaNDAroM meM rAjasthAnI vArtAmoM ke choTe-bar3e kaI saMgraha milate haiM / rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira (Rajasthan Oriental Research Institute) ke saMgrahAlaya meM bhI aisI vArtAmoM ke kaI hastalikhita grantha prApta hue haiM jinako yathAzakya zIghra hI susampAdita rUpa meM prakAzita kiyA jaavegaa| prastuta saMgraha meM tIna varNanAtmaka rAjasthAnI vArtAoM ko prakAzita kiyA jA rahA hai| ina vArtAmoM meM Adarza rAjapUtoM kI dinacaryA kA vistRta varNana milatA hai jisase rAjasthAnI saMskRti ke kaI aMgoM para mahattvapUrNa prakAza par3atA hai| vArtAmoM kA sampAdana rAjasthAna ke prasiddha vidvAn zrI narottamadAsajI svAmI dvArA hA hai aura prArambha meM rAjasthAna ke prasiddha anveSaka zrI agaracandajI nAhaTA ke do nibandha bhI sambandhita viSaya para prakAzita kiye gaye haiM jinase pustaka kI upayogitA bar3ha gaI hai| jayapura tA0 10 agasta, 1956 I0 muni jinavijaya sammAnya saMcAlaka rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAjasthAna purAtana gandaramAlA pradhAna-sampAdaka . purAtatvAcArya muni zrI jinavijaya [bhU0 pU0 sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna prAdhya vidyA pratiSThAna, jodhapura] granyAMka 27 [rAjasthAnI-hindI sAhitya-zreNI] rAjasthAnI sAhitya-saMgraha bhAga 1 (jIcI gaMgeva nAvAvata robo-paharI, rAjAMna rAutaro vAta-varaNAva Adi) sampAdaka paM0 narottamadAsajI svAmI ema. e. tant prakAzaka rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura (rAja.) Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur. 1995-96 dvitIyAvRtti 500 mUlya 10 50.00 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - rAjasthAna purAtana ganmAlA ke pradhAna-sampAdaka purAtatvAcArya muni zrI jinavijaya [bhU0 pU0 sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura] granyAMka 27 [rAjasthAnI-hindI sAhitya-zreNI] rAjasthAnI sAhitya-saMgraha bhAga 1 (khIcI gaMgeva nIbAbata ro bo-paharo, rAjAna rAutaro vAta-varaNAva prASi) sampAdaka paM0 narottamavAsajI svAmI ema. e. - ... ' __ : prakAzaka rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura (rAja.) Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur. 1995-96 hitIyAvRtti 500 mUlya 10 50.00 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA rAjasthAna rAjya dvArA prakAzita sAmAnyataH akhila bhAratIya tathA vizeSataH rAjasthAna pradezIya purAtanakAlIna saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, rAjasthAnI mAdi bhASA-nibaddha vividha vAGamaya prakAzinI viziSTa granthAvalI pradhAna sampAdaka purAtattvAcArya muni zrI jinavijaya granthAMka 27 prathamAvRtti 750; san 1957 prakAzaka rAjasthAna rAjya saMsthApita rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura (rAja.) vi0 saM0 2080 x I0 san 1984 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana prastuta grantha meM prAcIna rAjasthAnI sAhitya kI tIna mahatvapUrNa racanAmoM kA saMgraha kiyA gayA hai / inameM prathama do arthAta khIcI gaMgeva nIMbAvataro dopaharo aura rAmadAsa vairAvatarI prAkhar3IrI vAta bahuta prasiddha aura lokapriya racanAyeM rahI haiM aura rAjasthAnI kahAnI-saMgrahoM meM sthAnasthAna para unakI pratiyAM milatI haiM / khIcI gaMgeva nIMbAvataro dopaharo' eka sundara gadya-kAvya hai jisake kAvyamaya varNanoM kI chaTA nirAlI hai aura sahRdaya ko prabhAvita kiye binA nahIM raha sakatI / isameM khIcI-vaMzIya nIMbA ke putra gaMgeva yA gaMgA kI aura usake sAthiyoM kI eka dina kI dinacaryA kA varNana hai / dupahara kA varNana pradhAna hone se isakA nAma dopaharo yA be-paharo hai / uttara-madhyakAlIna rAjapUta sAmaMta ke jIvana aura rahana-sahana para isase acchA prakAza par3atA hai| dUsarI racanA meM mAravAr3a ke rAva rir3amala (raNamala) ke putra vairA ke putra rAmadAsa rAThaur3a kA varNana hai / rAmadAsa apane samaya meM nAmI vIra huA / isa 'vAta' meM usake 19 virudoM aura 84 pAkhar3iyoM kA ullekha kiyA gayA hai / anta meM usake parAkrama kI eka kathA bhI dI gaI hai / 'pAkhar3I' kA abhiprAya 'na karane kI mAnatA' (manautI) se athavA zapatha yA saugandha se hai| rAmadAsa ne ina caurAsI bAtoM ke na karane kI mAnatA le rakhI thii| ina virudoM tathA pAkhaDiyoM se jIvana ke prAdarza kA citra khar3A ho jAtA hai| tIsarI racanA 'rAjAna-rAuta ro vAta-varaNAva' meM vividha prakAra ke vividha avasaropayogI varNanoM kA vistRta saMgraha hai / kathAnoM ke kahane vAle (aura lekhaka) kathA kahate samaya sthAna-sthAna para aise varNanoM kA upayoga karate Aye haiM / jainoM ke prAcIna Agama grantho meM isa prakAra ke sundara varNana prAye haiM / maithila vidvAna jyotirIzvara ne paMdrahavIM zatAbdI meM varNa-ratnAkara nAmaka grantha kI racanA kI jisameM kathA ke vividha prasaMgoM aura avasaroM ke varNana saMhIta haiM / saMskRta ke kavi-zikSA nAmaka grantha meM bhI kAvya ke vividha prasaMgoM aura viSayoM ke varNana meM kina-kina bAtoM kA varNana karanA cAhie yaha batAyA gayA hai| rAjasthAnI meM vAgvilAsa nAma se aneka saMgraha prathavA kathAkAvya taiyAra hue jinameM vividha prasaMgoM aura vividha pravasoM ke varNanoM ko saMkalita kiyA gyaa| jinamANikya sUri kA pRthvIcaMdra caritra apara nAma vAgvilAsa (saMvat 1470 ke lagabhaga) isa prakAra kA sundara kathA-kAvya hai jisake vividha varNana baDe hI bhAvapUrNa haiM / 'vAta-varaNAva' usI paraMparA kI racanA hai| racanA prAcIna nahIM hai, para varNana prAcIna hai / Rtu-varNana meM mahAkavi pRthvIrAja rAThaur3a kI 'krimana-rukamaNIrI veli' kA prabhAva hai, vaha veli ke padyoM kA gadyAnuvAda-sA hI jAna par3atA hai| 'dopaharo' ke varNanoM ke sAtha bhI usakA paryApta sAmya hai / isa vAta-vaNAva' ke vargana-saMgraha meM ukta anyAnya granthoM ke varNana-saMgrahoM se eka vizeSatA hai| una granthoM meM jahAM varNanoM kA kevala saMgraha-mAtra hai vahAM 'vAta-bagagAva' meM unako eka kramabaddha kathA ke rUpa meM grathita kara diyA gayA hai, jisase yaha kevala varNanoM kA saMgraha na raha kara eka sundara kathA-kAvya bana gayA hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( kha ) 'dopaharo' kA saMpAdana bahuta varSa pUrva bIkAnera ke anUpa-saMskRta pustakAlaya ke eka kahAnI saMgraha kI prati ke AdhAra para kiyA gayA thaa| bAda meM dUsarI pratiyAM bhI dekhane meM AI aura unameM yatra-tatra pAThabheda bhI dikhAI par3e para una pAThabhedoM ko saMgRhIta karane kA avasara nahIM paayaa| isI prakAra 'vAta-varaNAva' kA saMpAdana apane saMgraha kI prati ke AdhAra para karanA prAraMbha kiyA thaa| para yaha kArya do-hI-cAra pRSThoM taka bar3ha sakA / mere priya ziSya dInAnAtha khatrI ema. e. ne jo una dinoM atUpa saMskRta pustakAlaya meM rAjasthAnI-asisTeMTa kA kArya kara rahe the, isake bAkI aMza kI pratilipi taiyAra kara DAlI / jaba muni zrIjinavijayajI mahArAja bIkAnera padhAre to unhoMne ina racanAoM ko dekhA aura inako rAjasthAna purAtatva-maMdira-granthamAlA meM prakAzita karane ke liye mAMga liyaa| 'vairAvata rAmadAsarI pAkhar3IrI bAta' kI pratilipi zrI agaracaMda nAhaTA ne apane saMgrahAlaya kI eka hastalikhita prati se taiyAra karavAyI thii| 'dopaharo' aura 'pAkhar3I' kI pratiyAM kaI sthAnoM para milatI haiM tathA 'vAta varaNAva' kI eka anya prati bhI rAjasthAna-purAtatva-maMdira ke saMgraha meM bAda meM nikala pAI / acchA hotA ki ina racanAoM ko prApya pratiyoM ke prAdhAra para saMpAdita karake pAu-bhedoM ke sAtha prakAzita kiyA jaataa| para yaha kArya samaya-mApekSa thA aura udhara purAtatva maMdira kA prArthika varSa samApta ho rahA thaa| isaliye yahI ucita samajhA gayA ki racanAeM jisa rUpa meM haiM usI rUpa meM abhI chApa dI jAyaM jisase rAjasthAnI sAhitya ke ye vividha rUpa eka bAra sAhitya-premiyoM ke sAmane A jAyaM / rAjasthAnI gadyakAvyoM aura varNana-saMgrahoM kI paraMparA kA saMkSipta paricaya karAne ke liye rAjasthAna ke suprasiddha zodhakartA vidvAn zrI agaracaMda nAhaTA ke do nibaMdhoM ko uddhRta kiyA jA rahA hai| inako uddhRta karane kI anumati dene ke liye meM zrInAhaTAjI kA pratyaMta AbhArI huuN| -narottamadAsa svAmI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI gadyakAvya kI paramparA bhAratIya prAcIna granthoM meM kavi kI kRti ko kAvya mAnA gayA hai aura kabi ko krAntadarzI harat aura paMDita kahA gayA hai| pIche se 'kavi' zabda chandobaddha racanA karane vAle vidvAnoM ke lie rUr3ha ho gayA aura chandobaddha racanA 'kAvya' ke nAma se sambodhita kI jAne lagI / prAcIna vidvAnoM ne 'kAvya' zabda kI vyAkhyA bhinna-bhinna prakAra se kI hai| bhAmaha aura rUdraTa ne "zabdArthI sahitau kAvyam", "zabdArthI kAvyam" arthAta, zabda aura artha mila kara kAvya hotA hai, aisA kahA hai| kisI vidvAn ne malaMkArayukta zabda aura artha ko hI kAvya mAnA hai / vizvanAtha kavirAja ne " vAkyaM rasAtmakaM kAvyam" kAvya kA lakSaNa batAyA hai arthAt rasAtmaka vAkya hI kAvya hai / mujhe yaha vyAkhyA bahuta hI upayukta aura sundara lagatI hai / kAvya ke dRzya aura zravya, do pradhAna bheda haiM / nATakoM ko dRzya-kAvya kahA jAtA hai aura zravya-kAvya ke gadya, padya zraura mizra ye tIna bheda kiye gaye haiM / padyakAvya chandobaddha hotA hai aura usake mahAkAvya, khaNDakAvya aura koSakAvya ye tIna bheda mAne gaye haiM / mahAkAvya aura khaNDakAvya to prasiddha hI haiM / koSakAvya meM stotra aura subhASita saMgraha ko mAnA gayA hai / gadyakAvya meM chanda kA bandhana nahIM rahatA, anya saba kAvya-guraNa pAye jAte haiM / vAmana ne gadya tIna prakAra kA batAyA hai- vRttagandhi, utkalikAprAyaH aura cUrNaka | sAhityadarpaNa- kAra ne muktaka nAmaka cauthA bheda bhI mAnA hai| jisa gadya meM kisI chanda ke pAda va pAdArtha milate haiM use vRttagandhi, lambe-lambe mamAsa vAle gadya ko utkalikAprAyaH, choTe-choTe samastapadayukta gadya ko cUrNaka aura samasta padoM ke prabhAva vAle gadya ko muktaka ke nAma se sambodhita kiyA gayA hai / gadya-kAvya ke, kathA aura AkhyAyikA, do bheda bhI haiN| kAdambarI ko kathA va harSacaritra ko AkhyAyikA ke nAma se sambodhita kiyA gayA hai| mizrakAvya meM gadya aura padya kA mizraNa hotA / isake campU, viruda aura karambhaka, ye tIna bheda haiN| varNanAtmaka mizrakAvya ko campU, gadya aura padya meM kI gayI rAjastuti ko viruda evaM aneka bhASA yukta mizrakAvya ko karambhaka kI saMjJA dI gayI hai / gadya kI apekSA padya saralatA se kaMThastha ho sakatA hai aura adhika samaya taka smaragA raha sakatA hai, ataH isakI upayogitA va sthAyitva adhika hai| isa suvidhA ko dhyAna meM rakhate hue bhAratIya vidvAnoM ne zabdakoSa, vaidyaka, jyotiSa yAdi viSayoM ke upayogI grantha padyabaddha hI adhika banAye haiM / padya meM kalpanA kI ur3Ana, layasaralatA, manoharatA va zravaNasukhadalA hone se granthakAroM kA dhyAna usa aura adhika jAnA svAbhAvika thA / isI AkarSA ke phalasvarUpa bhAratIya sAhitya padya rUpa meM adhika milatA hai / mudraNa-yuga ke prasAra ke sAtha-nAtha gadya sAhitya nirantara abhivRddhi ko prApta huA hai| pUrva loka bhASAoM meM gadya racanAe~ bahuta hI thor3I milatI haiM / hindI bhASA meM to prAcIna gadya rAjasthAnI aura gujarAtI bhASA kI apekSA bhI gralpa hai / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) jaisA ki Upara batAyA gayA hai rasAtmaka kAvyaguNopeta viziSTa zabdasaMcayarUpa, para chandoM ke bandhana se rahita racanA gadyakAvya ke nAma se abhihita hai / sAdhAraNa gadya ko isameM sammilita nahIM kiyA jA sakatA / gadya hote hue bhI jisake par3hane aura sunane meM padya kA-sA prAnanda yA rasa mile vahI gadyakAvya hai| ___ bhAratIya sAhitya meM gadyakAvya kA vikAsa padyakAvya ke sAtha-sAtha hI huyA pratIta hotA hai, ataH usakI prAcInatA padya kI apekSA kama nahIM hai| vedoM meM kahIM-kahIM vAkya bar3e hI sundara aura padya kA-sA Ananda dene vAle milate haiM / jainAgamoM aura mahAbhArata ke samaya meM to gadya ko vyavasthita rUpa mila cukA vidita hotA hai| bhAsa aura kAlidAsa prAdi ke nATakoM meM gadyakAvya kI sundara jhalaka pAyI jAtI hai| prAkRta bhASA ke kaI prAcIna jaina-granthoM meM kahIM-kahIM gadya lekhana meM zabdayojanA kI sundara chaTA dekhate banatI hai| IsvI pUrva dUsarI se chaThI zatAbdI taka ke zilA-lekhoM ke gadya meM bhI kAvya kA-sA mAnanda milatA hai, jise gadyakAvya kA pUrvarUpa kahA jA sakatA hai| gadyakAvya kI saMjJA dI jA sake aise pranthoM meM daNDI kavi kA dazakumAracarita sarvaprathama hai, jisakA samaya IsA kI chaThI zatAbdI ke lagabhaga kA hai| isa carita kI bhASA sarala evaM lalita hai / isake pIche subandhu kI vAsavadattA kI kathA pAtI hai / kavi ke kathanAnusAra isake prati akSara meM zleSa hai / tatparavartI gadyakAvya bANabhaTTa kI kAdambarI aura harSacaritra haiM / kAdambarI vizva-sAhitya meM ullekhanIya gadyakAvya hai / isakI kathA choTI-sI, para varNana ke vistAra se vaha bahuta vistRta ho gayI hai arthAta usameM kathA gauNa aura varNana pradhAna hai / aisA hI anya gadyakAvya, jise isI ke Takkara kA kaha sakate haiM, jaina kavi dhanapAla kI tilaka maMjarI kI kathA hai| dhanapAla mahArAjA bhoja ke sabhA-paMDita the| purAtatvAcArya muni jinavijayajI ne isa tilakamaMjarI ke sambandha meM likhA hai- "samasta saMskRta sAhitya ke ananta antha-saMgraha meM bANa kI kAdambarI ke sivAya isa kathA kI tulanA meM khar3A ho sake, aisA koI dUsarA grantha nahIM hai| bAraNa purogAmI hai, usakI kAdambarI kI preraNA se hI tilakamaMjarI. racI gayI hai, para yaha niHsandeha kahA jA sakatA hai ki dhanapAla kI pratibhA bANa se car3hatI huI na ho to utaratI huI bhI nahIM hai: ataH purogAmI jyeSTha bandhu hone para bhI guNa-dharma kI apekSA donoM gadya ke mahAkavi samAna Asana para baiThAne ke yogya haiM / dhanapAla kA jIvana bhI bANa ke jaisA hI gauravazAlI rahA hai / isa kathana meM tanika bhI atizayokti nahIM hai|" tilakamaMjarI ke bAda gadyakAvya ke rUpa meM digambarajana kavi vAdIbhasiMha kA gadyacintAmaNi grantha ullekhanIya hai / isake bAda ke lagabhaga cAra sau varSoM meM koI ullekhanIya gadyakAvya nahIM hai| vaise phuTakara varNana gadyakAvya kI jhalaka avazya dikhA jAte haiM / pandrahavIM zatAbdI meM bAmana bhaTTa ne 'vema bhUpAla carita' nAmaka gadyakAvya banAyA / isakA pada-vinyAsa, mAdhurya, sarasAlaMkAra-yojanA, vipralaMbha zRgAra bAga ke sadRza mAne gaye haiM / bhASA sarala aura madhura hai / kavi ne apane lie 'gadyakavi sArvabhauma' vizeSaNa prayukta kiyA hai| bhAratIya gadyakAvya kI paramparA kA digdarzana karAne ke lie Upara kucha saMskRta gadyakAvyoM kA ullekha karanA prAvazyaka samajhA gayA / aba mUla viSaya para prakAza DAlA jAtA hai / hindI bhASA meM gadyakAvya ko paramparA prAcIna nahIM dikhAI detii| vaise hindI kI gadya-racanA hI solahavIM zatAbdI ke uttarArdha se pUrva kI nahIM milatI ! gorakhanAtha kI kucha racanAe gadya meM likhI batAyI jAtI haiM / ina racanAmoM kI bhASA ko terahavIM se pandrahavIM zatAbdI ke madhya kI mAnA gayA, para usake lie koI sabala AdhAra nahIM pratIta hotA, ina racanAtroM kA gorakhanAtha kI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtiyoM honA sambhava nahIM jAna par3atA / kisI prasiddha sAmpradAyika netA yA masa pravartaka ke anuyAyI svayaM grantha banA kara netA ke nAma se yA matapravartaka ke nAma se prasiddha karate rahate haiM / gorakhanAtha ke ina granthoM kI hastalikhita pratiyAM adyAvadhi aThArahavIM zatAbdI se pUrva kI prApta nahIM haiN| unake anya padya-granthoM kI pratiyA~ bhI abhI taka satrahavIM zatAbdI se pahale kI mere avalokana meM nahIM pAyIM / ataH jaba taka unakI hindI gadya-racanAoM kI isase pUrvavartI prAcIna hastalikhita pratiyAM prApta na ho jAeM', vallabha sampradAya ke prAcIna brajabhASA ke gadya-granthoM ko hI hindI ke prAcIna gaMdya grantha kahA jA sakatA hai / bIkAnera rAjya kI anUpa-saMskRta lAibrerI meM 'kutubuddIna kI bAta' saMvat 1633 meM likhita prApta hai, jisakA gadya vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| hindI kI apekSA rAjasthAnI aura gujarAtI gadya adhika prAcIna milatA hai| jaina-bhaMDAroM kI tAr3apatrI pratiyoM meM caudahavIM zatAbdI kA gadya pAyA jAtA hai| saMvat 1336 ke saMgrAmasiMharacita 'bAla zikSA' grantha meM tatkAlIna gadya ke udAharaNa pAye jAte haiM / yaha saMskRta vyAkaraNa kA grantha hai, jisameM samajhAne ke lie rAjasthAnI kA prayoga kiyA gayA hai| pandrahavIM zatAbdI meM 'pRthvIcanda carita' yA 'vAgvilAsa' nAmaka viziSTa grantha milatA hai, jo rAjasthAnI gadyakAvya kA utkRSTa udAharaNa hai| isa gadya se varNanAtmaka gadya zailI kI yaha paripakvatA kA patA calatA hai| isase pUrva bhI kucha aise grantha bane hoMge, aisI saMbhAvanA hotI hai| para aba ve prApta nahIM haiM / isake bAda tukAnta gadya vAle aura varNanAtmaka viziSTa gadya-grantha rAjasthAna meM nirantara banate rahe haiM, jinakA saMkSipta paricaya karAnA hI prastuta lekha kA uddezya hai / saMskRta granthoM meM gadyakAvya ke jo lakSaNa diye hue haiM, unameM samaya-samaya para racayitAoM kI ruci ke anukUla parivartana hotA rahA hai| rAjasthAnI meM gadyakAvya kise kahA gayA hai aura inameM kitane prakAra haiM, yaha jAna lenA paramAvazyaka hai| rAjasthAnI ke suprasiddha chandagrantha 'raghanAtha rUpaka' meM prasiddha chandoM evaM gItoM ke lakSaNa evaM udAharaNa dene ke pazcAt gadya ke do bheda diye haiM-davAvaita aura vanikA / ina donoM ke bhI do-do bheda kiye gaye hai-davAvata ke zuddhabadha aura gaddabandha, (pa.vAdha) aura vanikA ke padavandha aura gadabandha / yathA-- tavaM maMcha kavi hatike, davAvata vidha doya / eka zuddhabandha hota hai, eka gaddabandha hoya / / isakI vyAkhyA karate hue Adhunika TIkAkAra zrImahatAbacanda khAraMDa likhate haiM-"davAvaMta koI chanda nahIM hai, jisameM mAtrAoM , varNoM athavA gaNoM kA vicAra ho / yaha aMtyAnuprAsa rUpa gadya jAla hai / aMtyAnuprAsa, madhyAnuprAsa aura kisI prakAra kA sAnuprAsa yA yamaka liyA huaA gadya kA prakAra hai / yaha saMskRta, prAkRta, phArasI, urdU aura hindI bhASA meM bhI aneka kaviyoM aura granthakAroM dvArA prayoga meM lAyA huA mAlUma detA hai / prAdhunika lallU jIlAla ke 'premasAgara' prAdi granthoM meM tathA urdU ke 'bahAravekhi jA' 'novatana' Adi granthoM meM tathA phArasI ke granthoM meM dekhA jAtA hai| yaha davAvata do prakAra kI hotI hai-eka zuddhabandha arthAt padabandha, jisameM anuprAsa milAyA jAtA hai aura dUsarI gaddabandha jisameM anuprAsa nahIM milAte haiM / padabandha kA udAharaNa "prathama hI ayodhyA nagara jisakA varaNAva, bAra jojana to caur3e, saula jojanako dhAva, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautarapha ke phailAva causaTha jojanake phirAva, tisake tale saritA, sarijUke ghATa, prata utAvala sUvahe, cosara kosoM ke pATa / " gaddabandha kA udAharaNa-- hAthiyoM ke halake khabhU gaNAte khole, parApata ke sAthI bhadrajAtI ke Tole / prata dehu ke diggaja vindhyAcala ke sujAva. raMga-raMga citre suMDA DaMDake baNAva / jhUla kI jalUsa vIra ghaTU ke ThaNake, bAdaloM kI jagamapA mere mere bhoroM kI bhako bhaMNaka / kala kadamU ke laMgara bhArI kanaka kI hUMsa, javAhara ke jehara dIpamAlA kI rUsa / bacanikA ke do prakAra"doya bheda bacanakArA eka padabaMdha dUjI gadabaMdha, sU padabaMdha doya bheda eka to bAratA dUjI bAratA meM moharA rAkhaNAM / doya gadabaMdha vacanakA hai.eka to mATha mAtrAro pada huI, dUjI gadabaMdha meM bIsa mAtrAro pada hudai.-" ___TokAkAra ne isake vizeSa vivaraNa meM likhA hai ki ye yacanikAe davAvata ke hI bheda mAlUma hote hai| itanA-sA bheda mAlUma hotA hai ki vacanikA kucha laMbI aura vistRta hotI hai aura 'gaddabaMdha' meM to kaI chandoM ke joTe arthAt yugma vacanikA rUpa meM jur3ate cale jAte haiN| isake bAda padabandha kA jo udAharaNa diyA gayA hai, upayukta nahIM mAlUma detA / dUsare udAharaNa kA hI kucha aMza yahAM diyA jAtA hai-- 'tiraNa sabhA meM zrImukha vANI, likhamaraNajI tArIpha prANI / prAto sArAhI jANa pAI, iNa bala rAvaNasU jItA ne sItA paaii||" gaddabandha vacanikA-- "cakrI vicAla, raghuvara visAla, a~pe jarUra, suNa bharatha sUra, haNamaMta eha, iNa guNa pracheha, sevA suseva kinI kapesa / ve kahUM bairaNa, suraNa vigata saMNa, paMcavaTI prIta rahatAM surIta, uraNa Thauma prAya avasAraNa pAya, prAsura abhIta tiNa harI / " gaddabaddha vacanikA ke dUsare bheda ko silokoM kI saMjJA dI hai-- "bole sItApaMta isaDI jI bANI, suranara nAgA~ nai laga suhANI / saMsAjala haNamaMta jima hI sarasAI, bIrAM aMbarArI kIdhI bddh'aaii||" upayukta udAharaNoM se spaSTa hai ki saMskRta gadyakAvyoM kI apekSA rAjasthAnI gadyakAvya kI vyAkhyA meM antara hai / rAjasthAnI gadyakAvya meM tuka milAne kA dhyAna rakhA gayA hai| hindI meM bhI kavivara vanAramIdAsajI Adi kI vartanakA--saMgata racanAe milatI haiM, unameM tuka nahIM miltii| sAdhAraNa gadya aura vivecanAtmaka TIkA hI hindI meM vacanikA mAnI gayI hai| rAjasthAnI meM vaha tukAnta-pradhAna hai|| 1 raghunAtharUpaka meM vacanikA aura davAvaMta ke jo bheda batAye gaye hai unake nAmoM meM thor3A ulaTara ho gayA hai, gadyabaddha ko padyabaddha aura paJcabaddha ko gadyavaddha kaha diyA gayA hai / TIkAkAra ne jo TippaNiyAM dI haiM ve bhI bhrAMtipUrNa haiM / zuddha vivecana isa prakAra hai|| vacanikA ke do bheda haiM-(ka) padyabaddha ( yA padabaddha ), jisameM mAtrAmoM kA niyama hotA hai| isake do bheda hote haiM-(1) jisameM pATha-pATha mAtrAoM ke tuka-yukta gadya-khaMDa hoM, aura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) davAvata aura vacanikA-saMjJaka racanAeM to rAjasthAnI bhASA meM bhI adhika nahIM milatI, abhI taka jinalAbhasUri aura narasiMhadAsa gaur3akI 'davAvata' ye do davAvateM aura acaladAsa khIMcI kI vanikA' aura 'ratana mahesadAsotarI vacanikA' ye do grantha hI mujhe jJAta hai| inameM se 'ratana mehesadAsotarI vacanikA' ela. pI. tesItorI ne sampAdita kara ke rAyala eziyATika sosAyaTI, baMgAla se prakAzita kI thI / anya tInoM racanAeM aprakAzita haiM / "jinalAbhasUri kI davAvata' kI bhASA hindI hai / salokA-saMjJaka choTe-choTe devI-devatAoM kI guNa-varNanAtmaka racanAeM pacAsoM kI saMkhyA meM upalabdha haiN| rAjasthAnI gadya ko kahIM-kahIM vArtA yA vArtika saMjJA bhI dI huI milatI hai / vArtika ke rUpa meM 'zikharavaMzotpatti kAvya' nAgarI pracAriNI sabhA se prakAzita ho cukA hai| 'kehara prakAza' grantha meM tukAnta gadya kI saMjJA vArtA meM pAI jAtI hai| jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai, sarvaprathama rAjasthAnI gadyakAmya 'pRthvIcanda caritra' hai, jisakA prapara nAma 'vAgvilAsa' hai / isakI racanA saMvat 1478 meM jainAcArya mANikyasundara sUri ne kI hai| isameM pRthvIcanda rAjA kI kathA to bahuta choTI-sI hai, para varNana kA vistAra adhika hai / granthakAra ne koI bhI prasaMga binA varNana yA vivaraNa ke khAlI nahIM chog| vivaraNAsmaka nAmoM ke atirikta prAyaH sampUrNa prantha tukAnta gadya meM likhA gayA hai, jise par3hate hue kAvya kA sA grAnanda milatA hai / udAharaNArtha do-eka varNana yahA~ diye jA rahe haiN| marahaThThadeza varNana "jiNa desi grAma atyanta prabhirAma / bhalA nagara jihA~ na mAgIyaI kara / durga, jisyA huI svarga / dhAnya, na nIpajaha sAmAnya / Agara, sonA rUpA taNA sAgara / jei desa mAhi nadI vahaI,loka suSahaM nirvahai / isiu desa puNya taraNau niveza garuprau pradeza / tiriNa desi pahaThANapura pATaNa vartaI, jihAM pranyAya na vrtii| jINai nagari kausIse karI sadAkAra, pAli poDhau prAkAra, udAra pratolI dvAra / pAtAla bhaNI dhAI, mahAkAya pAI, samudra jehanu bhAI / je lii kailAsa parvata siuvAda, isyA sarvaza deva taraNA prAsAda / karaI ullAsa, lakSezvarI koTIdhvaja taNA AvAsa prAnandaI mana, garur3a rAjabhavana / upArI apaMDa suvarNamaya daNDa, dhvajapaTa lahalahaI pracaMDa / hiva hUuprabhAta, phITI rAkSasanI vAta, Taliu aMdhakAravAta, pradazya nakSatra paTala, gagana ujjvala, niHzabda dhUka kula, nirmala, digmaNDala, prAzrita pUrvAcala , hUu ravimaMDala, vihasaI kamala, vistaraI parimala, vAyu vAI zItala, prasanna mahItala, jisyAM rAtAM pArevA taNA caraNa, tisyAM vistarai sUrya taNA kiraNa / (2) jisameM 20-20 mAtrAmoM ke tuka-yukta gadya khaMDa hoN| (kha) gadyabaddha-jisameM mAtrAoM kA niyama nahIM hotaa| isake bhI do bheda hote haiM-(3) vAratA * yA mAdhAraNa gadya (4) tuka- yukta gadya / davAvaita ke bhI isI prakAra do bheda hote haiM-(1) padyabaddha ( yA padavaddha )-isameM 24.24 mAtrAmoM ke tuka-yukta gadya-khaMDa hote haiM / (2) gadyabaddha-isameM tuka-yukta gadya-khaMDa hote haiM, mAtrAmoM kA niyama nahIM hotaa| davAvata aura vanikA meM kyA antara hai ? yaha abhI taka samajha meM nahIM A pAyA hai| vanikA ke caturtha bheda aura davAvata ke dvitIya bheda meM koI antara nahIM dIkha par3atA / upalabdha davAvatoM kI bhASA rAjasthAnI se prabhAvita khar3I bolI hiMdI hai jabaki vacanikAroM kI raajsthaanii| * kahIM-kahIM tukAnta gadya ke liye bhI vAta, vArtA yA vArtika nAma kA prayoga dekhA jAtA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) mahotsava varNana - "alaMkarita prAkAra, zrRMgAriyA pratolI dvAra / maMca prati maMca taNI racanA huI, svargapurI taraNI zobhA laI | dhvaja patAkA lahakaI, puSpa parimala vaha kaI / nAcaI pAtra, rAjabhavani zrAvai prakSata pAtra | somAI bharatAM nAva chAtra, loka alaMkaraI AmarariNa gAtra, utsava kariyA ehaija vAta / df aai aUI koraraNa, bAMdhIyaI toraNa, bAMdhIyaI baMdaravAla, utsava vizAla / gula ghIu lAhIya, mana UmAhIyaI / INa yukti janma mahotsava huA / " isa grantha ke cAra varSa bAda hI jinavarddha nagaraNa ne "tapo gaccha gurvAvalI" likhI usameM bhI pacAnukAri gadya vizeSa rUpa se milatA hai| yahA~ usakA thor3A-sA uddharaNa diyA jAtA hai"jima deva mAhi indra, jima jyotizcakra mAhi candra, jima vRkSa mAhi kalpadra uma, jima raka vastu mAhi vidra uma, jima narendra mAhe rAma, jima rUpavaMta mAhe kAma, jima strI mAhe rambhA, jima vAditra mAhe bhaMbhA, jima satI mAhi sotA, jima strI mAhi gItA, jima sAhasIka mAhi vikramAditya, jima grahagaNa mAhi zrAditya, jima ratna mAhi citAmariNa, jima grAbharaNa mAhi jUr3AmaNi, jima parvata mAhi meru bhUdhara, jima gajendra mAhi airAvA sindhu, jima rasa mAhi ghRta, jima madhura vastu mAhi zramRta, tima sAMprati kAli, sakala gacchantarAli, jJAni vijJAna tapi japi zami dami saMyami karI tuccha, e zrI tapogaccha, prAcandrArka jayavaMta varttaI / " isa grantha ke tIna varSa bAda saM. 1485 meM hIrAnanda sUri dvArA racita 'vastupAla tejapAla rAma' meM nimnokta prakAra kA gadya zrAyA hai isa eka zrI zatruJjaya taragau vicArU mahimA nau bhaNDAru mantrIzvara mana mAhi jANI utsaraMga praraNI / yAtrA upari udyama kIdhara, puNya prasAdana nau manogya sidhau / / 9 / / zivadAsa racita 'acaladAsa khIcI kI vacanikA' kA racanA - kAla 15 vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| usameM padya ke sAtha-sAtha bAta rUpa gadya pAyA jAtA hai| yadyapi yaha sarvatra tukAnta nahIM hai, phira bhI vacanikA saMjJaka sabase prAcIna racanA yahI hai / udAharaNa "gi pani pauli pauli hastIkI gaja ghaTA, tI Upari sAta-sAta mai dhanaka-dhara mA~ThA sAta-sAta zroti pAikakI badalI, sAta-sAta groli pAikakI uThI / ber3A uDagA muda pharapharI cuha~cakI TAMr3a ThA~Da ThararI isI eka tyApaTa uDi Rtra disI par3I, nizA vAji taka ninAdi ghara prAkAma car3ahar3I, / bApa bApa ho ? bhAga prArambha pArambha lAgi gar3ha leyA hAra, kinA bApa bApa ho ? thArA sata teja aha~kAra, rADa duga rAkhagA dvAra / " 16 vIM zatAbdI meM likhita eka viziSTa varNanAtmaka jaina grantha jaisalamera ke 'jaina - bhaNDAra' prApta huA hai| usakA nAma hAsiye meM mutkalAnuprAsa' likhA huA hai| usake kucha uddharaNa maiMne apane varNanAtmaka rAjasthAnI gadya grantha' zIrSaka lekha meM diye haiN| yahAM usameM se udAharaNArtha grISma Rtu kA varNana diyA jA rahA hai Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) "mahA pitrunau prAlau, prAthyo unhAlau / lUya vAjai, kAna pApar3i dAi, / jhAjhUnAM vala, hemAcalanA zikhara galaI, nivAMge khuTai nIra, pahirai mAchA cIra / evaDaU tApa gADhau, bhAvai karavau TADhau / vAi bAjai prabala, uDai dhUlinA paTala / sIyAlai huti moTI rAtra, te nAnhI thaI rAtri, sUrya prAraNa para tApa, jagatra saMtApa, je jIva yala cara, tehi jalAsaya anusaraha ", yaha grantha varNanoM kA sundara saMgraha - grantha hai / sambhavata: isakI racanA 15 vIM sadI ke anta yA 16 vIM sadI ke prArambha meM huI hai| pUrNa prati milane para isakA mahatva aura bhI baDha jAyagA / 16 vIM zatAbdI kI anya do racanAe~ 'rAjasthAnI' bhAga 2 meM prakAzita kI gaI haiM / inakA bhI thor3A sA uddharaNa nIce diyA jAtA hai "rAyA~ mahi vaDau rAu zrI sAtala, jiraNai mAlaviyA suratANa tarAu dala, bhAMjI kIdhau tahala / khudAI - khudAI toba toba karatau nAThau, jAtau garaNau ghAThau mAlhAlA hiraNa tI paritrAThau | dharaNI gAes ghAlI baMdi chauDAvI, rekha rahAvI, khADai jaitra praNAvI nava koTo mAruyAr3i bhalI mAlhAvI / moTau sAhasa kIdhau, vaDau pavAr3au sIdhau / " zrIkaraNarAya riNamallAnI, taI ka~pAvyA sena suratAnI / taI haMsa-nai pari niveDayA dUdha na pANI, kavI guru kari kahANI / " jii ThAkura pravesaka mahotsava karAvyA, tariyA toraNa ba~dhAvyA, baMdaravAli ThAma ThAma sohAvyA, vyavahAriyA sAmhA iriNa pari vAMdivA zravyA kuraMgahI jo tasyA vahilaI kalhor3A, kuraNa hI pallA yA prasaraNa hor3A, kei karahi caDI dyai daha disi chor3A, kei mukhi mAraNai taMbolalavaMga-Dor3A | " timarI prAviyA, paisArA moTara ma~DANa karAviyA, jAMgI Dhola jhAlari saMkhi vAditra, vajAviyA / bihu pAse paTakUla taraNA nejA lahakAviyA, pari-pari khelA nacAviyA, tariNayA toraNa ba~dhAviyA / gIta gAna kIdhA, pUna kalasa suhava siri dIdhA, bhalA mAMgalikaM kIdhA / ghari-ghari guDI uchalI, zrI saghataraNI pUgI ralI / " 17 vIM zatAbdI ke varNanAtmaka gadya do saMgrahoM kI pratiyA~ milatI haiM, jinake kucha uddharaNa apane anya lekha meM de cukA huuN| varNana bar3e sundara haiM / lekha-vistAra ke bhaya se yahA~ isa zatAbdI kI anya do racanAoM ke uddharaNa de karake hI saMtoSa karanA par3atA hai| pahalI racanA 'kutabaddIna zahajAde kI bAta' hai / unakI 17 vIM zatAbdI kI likhita prati zranRpa saMskRta pustakAlaya, bIkAnera meM upalabdha hai| hindI gadya ke prAcIna rUpa kI jAnakArI ke lie yaha bahuta hI mahatvapUrNa hai / kutababIna sAhijAderI vAratA "prAvi pratha kutabadIna sAhijAdairI vAratA likhyate / ' baDA eka pAtisyAha / jisakA nAma savala syAha / gaDa mauDava thAMragA / jisake sAhijAdA dAnA / mauje dariyAva tIra / jisake saharameM vase dAna samaMda phakIra jisakI bhaurata kA nAma Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maujUma khAtU / sadA varata kA nema calAtU / jo hI phakIra prAva / tisaku khA~NA khulAvai / eka roja ika dIvAna phakIra paayaa| dAvala dona gharAM na paayaa| anta-beTe bApa visarAyA, bhAI vIsA reha / sUrI purA gallaDI, mAMgaNa cItA reha // 107 / / aisA kutabadIna sAhajAdA dillI bIca pirosAha pAtasyAha kA sAhajAdA bhayA / dAMvaladAna phakIra kI lar3akI sAhivAM se prAsika rahyA / bahuta dinAM prIta laagii| dukha pIr3a ApadA sahu bhaagii| porosAhi kA takhata pAyA sAhajAdA sAha kahAyA / yaha siphana kutabadIna sAhajAde kI paDhe, bahuta hI vajana sukha se baDhe / yaha bAta gAhajuga se rahi / DhaDhINI ne jor3a kara khii|" dUsarI racanA rAjasthAna ke suprasiddha kavi samayasundara racita 'bhojana vicchitti' nAmaka hai| 'kalpa-sUtra' kI TIkA maiM, mahAvIra ke janma ke pazcAt kuTumbojanoM ko jo bhojana karAyA gayA, usakA varNana bar3I chaTApUrNa bhASA meM kiyA gayA hai / khAdya padArthoM kA itanA sundara varNana par3ha kara pAThakoM ko bhI bhojana karane kI icchA jAga uThegI / parosane vAlI strI kA varNana karake khAdya padArthoM kA varNana kiyA gayA hai __"mAMDayau uttaga toraNa mAMDavau, turata navau / besavAnau prAMgaNau, tetau nIla ratana tarAu / sakharA mAMDayA prAsaNa, baisatAM kisI vibhAsaNa prIsaNahArI paiThI / te kehavI ?-sola zRgAra sajyA, bIjA kAma tyajyA / hAthanI rUr3I, bihe bAMhe khalakai cUr3I / lagha lAghavI kalA, mana kIdhA mokalA / citanI udAra, ati ghaNI dAtAra / daulatI hAtha, paramesara deje tehano sAtha / dhasamasatI prAvI, sagalArai mana bhaavii| "hiva pakavAna prANai, kehavA vakhANai-sattapuDA khAjA, turatanA tAjA, sadalA nai sAjA, moTA jANe prAsAdanA chAjA / pache prIsyA lADU, jAe nAnhA gADU / kuNa kuNa te nAma, jImatAM mana rahe ThAma / motIyA lADU, dAlinA lADU, seviyA lADU, koTIrA lADa, nAMdaulirA lADU, tilanA lADU, magariyA lAi, bhUgariyA lADU, siMha kesariyA laadduu|" 18 vIM zatAbdI ke sabhA-zRgAra, kutuhalam prAdi kaI varNanAtmaka grantha mile haiM, jinake uddharaNa apane anya lekha meM de cukA hU~ / isa zatAbdI kI do sundara racanAeM cAraNa kaviyoM kI bhI prApta haiM, jinameM se 'khicI gaMgeva nIbAMvataro do-paharau' aura 'rAjAna rAutaro vAta-varaNAva' bahuta hI mahatvapUrNa grantha hai / inakA eka eka udAharaNa nIce diyA jA rahA hai| pahalI racanA ke prArambha meM varSA kA varNana to bahuta hI sundara hai jisako maiMne 'rAjasthAnI sAhitya' meM varSA varNana lekha meM de diyA hai| use yahAM bhI diyA jA rahA hai| "varakhA ritu lAgI, virahaNI jaagii| prAbhA jhara harai, bIjAM prAvAsa krai| nadI ThevA khAvai, samudra na samAvai / pAhADA pAkhara par3I, ghaTA uupdd'ii| , mora sora maMDai, indra dhAra na khaMDa / pAbho gAja, sAMraga vArja / dvAdaza meghana duvo hudo, su dukhiyArI prAMkha huvo| . jhar3a lAgau, prathoro daladra bhAgau / dAdurA DahiDahai, sAvaNa prANavairI sidha kahai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI samaiyo varaNa rahyo cha, barakhA maMDanai rahI ch| bijalo jhilomila kara ne rahI hai, bAdaloM jhar3a lAyo cha / seharA-seharA vIja camaka nai rahI ch| jANe kulaTA nAyaka gharasUnIsara aMga dikhAya dUsara ghara pravesa kara cha / mora kuhakai cha, DeDarA Dahakai cha / bhAkharArI nALA bola nai rahyA ch| pANI nADA bhara nai rahyA cha, coTaDiyAla uhaka nai rahI cha / banasapatIsU velA lapaTa nai rahI chai / parabhAtarI pora cha / gAja-prAvAja huya na rhii| jANe ghaTA ghaNaM harakhasU jamIsU milaNa pAyI ch| isa vakhata samaiya meM gaMgeva nIbAbata bola cha, manarI umaMga khola cha / salA-sikArAMro duvA huvo cha / "taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati hameM Age vasaMta ritarA vaNAva bakhANIja cha, dakhiNa disA malayAcala pahADarI parvana vAjino cha / sIta maMda sugandha gati parvana matavAlA maMgala jyU parimala jholA khAvatI bahe cha / ar3hAra bhAra vanasapatI makaraMda phUlAdirA rasa mANato thako vahe cha / aMbara morIje cha . kUpalA phUTIja cha / varaNarAi maMjarI cha / vAsAvalI phUTi rahI cha / kesU phUli rahiyA cha / ritirAjapragaTiyo cha / vasaMta pAyo cha / bhamara madhukara jhaMkAra karI rahiyA ch| madhurI vANIrA sura kari kokilA boli rahI cha / bAra bagIcA darakhata gulakArI jhili phUla rahI cha / " saM0 1788 ke lagabhaga ratavIrabhAraNa kRta 'rAjarUpaka' grantha rAjasthAnI bhASA kA eka vRhad aitihAsika kAvya hai, jise paMDita rAmakaraNajI prAsopA ne nAgarI pracAriNI sabhA dvArA prakAzita karAyA hai / isa grantha meM kaI jagaha vArtA kA bhI prayoga huA hai| yahAM usakA eka udAharaNa diyA jA rahA hai / isameM prauraMgajeba kA varNana hai "auraMgasA pAtasA pAsura pravatAra, tapasyAke teja puja eka se vistAra / mApakA vihAI sA pratApakA nidAna, mArataMDa mAge jisI jotasI jihAMna / jApakA paigaMbara prApakA dariyAva, tApakA sesa jvAla dApakA kurarAva / sakasekA jaitavAra prakasekA vAI, paridala samudra pAe kubhaja ke bhAI / rahaNI meM jogezvara vahaNI meM jagadIsa, grahaNI meM sivanetra saharaNI meM grahosa / jAke japa tapa prAge Izvara prAdhIna, tAkU chala boha bala kuraNa kara hIna / 18 vIM zatAbdI meM hI davAvaMta-saMzaka do racanAeM prApta hue haiM, jinameM se pahalI racanA 'narasiMhadAsa gaur3a kI davAvaMta' bhATa mAlIvAsa-racita hai / isakI prati anUpa saMskRta lAibrerI meM 18 vIM zatAbdI pUrvAda ko likhita prApta huI hai| mAdi-anta ke udAharaNa isa prakAra haiprAvi-"hIdavANa chAta hIdavANa mUra, ajamera jodhapura mANa pUra, pajavAla baMsa prasa gAMva maror3a, DhIlar3I bIca mahipatyAM modd'|" anta-"raMga chaharate haiM / kapar3e paharate haiN| tosaka sIlyAvatA hai / hajUrI pAvatA hai / car3hate utarate pAva de salAma karAMvade hai| jarabaphata pATatA hai / ambara phaTate haiM / sabhA virAjatI hai / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) kIrata rAjate hai / ghor3e phirate haiM / pAyaka par3ate haiN| guNI jarA rAga paTatA hai| vaha vaSata vaNatA hai| sobhA baNatI hai / zrI divANa padhArate haiN| dusamaNa ko jArate haiN| desoM dUra Darate haiM / sAho kAma sarate haiN| kavIsura bolate haiM / bharaNA Solate haiN| . kAmakA sUrata / jetalA dihAr3A tetalA prvaadd'aa| jaga jeTharAma narasiMha jeta. kavi mAlIdAsa kahai davAveta / dUsarI davAveta jainAcArya jinalAbhasUrijI kI hai jise yAcaka vinayabhakti (vastupAla) ne 19 vIM sadI ke prArambha meM bAnAyI hai| isase pUrvavartI jainAcArya jinasukha sUrijI kI davAveta upAdhyAya rAmavijaya ne saMvat 1772 meM banAyI thI / isakA dUsarA nAma 'majalasa' bhI hai / donoM davAvetoM ke uddharaNa nIce diye jA rahe haiM - "aho prAvo ve yAra baiTho darabAra / e cAMdaNI rAta, kahI majalIsako bAta / kahI koraNa kauMNa, mulaka koNa koNa rAjA deSa, kauMNa kauMNa pAtisyA deSa kauMNa kauMNa daIvAMna deSa, kauMga kauMNa mahivAna deSa / to kahe dillI daIvAna phararuSsAha sulatAna deSa / cittor3a saMgrAmasiMgha daIvAna deSa / jodhANa rAThaur3a rAjA prajItasiha desse| bIkANarAja sUjANasiMgha deSa / prAbera kachavAhA rAjA jayasiMgha deSe / jesANa jAdava rAvala bughasaMgha deSai / e kaise haiM- vaDe su vihAna haiM, baDe mahirvAna haiM, bar3e siradAra haiM / vaDe bUjhadAra haiM, vaDe dAtAra haiM / jamI prAsamAna vIca saMbhU avatAra haiN| prAcArya zrIjina sukhasUri kA varNana karate hue likhA gayA hai - _ "dusman dUra hai, saba dUnImeM hukma maMjUra hai| magarUrAMkI magarUrI daphai karate haiM, chatra dhArIkI sI gaiMsa dharate haiN| bar3e-bar3e chatrapati gar3hapatI desota DaMDauMta karate haiM, cikAre mukAre bhuja marate haiN| (aura) bhI kaise haiM- gununake gAhaka haiM, gunuke jAna haiM, gunuke koTa hai, gunuke jihAja haiM vijajinarAja hai / SaTdarzanake mahArAja haiM saba duniyAM bIca jasa nagArekI avAja hai|" . jinalAbhasUri - davAveta upayukta davAveta se caugunI bar3I hai / isameM kucha padya ya gIta bhI sammalita haiM / yahAM vacanikA-saMzaka gadya kAvya ke bhI kucha uddharaNa diye jAte haiN|" 'phiri jinukA jasakA prakAsa manu hasakA sA vilAsa, vidhu harajUkA hAsa kidhu sarada punyukA sA ujAsa / phira jinukA rUpa ati hI anUpa manu saba rUpavatukA rUpa, jAku devyai cAhe suranake bhUpa kAmadevakA sA avatAra / kidhu devakA sA kumAra, teja puja kI bhalaka manu koTina sUrana ko jalaka / " uparyukta donoM davAvetoM meM phArasI zabdoM kA prAcarya hai, kyoMki ina donoM kI racanA sindha prAMta meM huI hai| paMjAba aura sindha kI bhASA meM usa samaya phArasI zabdoM kA bAhulya thaa| 20 vIM zatAbdI kI racanAoM meM 'zikhara vaMzotAtti' nAmaka aitihAsika kAvya saMvata 1926 meM kaviyA gopAla ne banAyA, jise purohita harinArAyaNajI ne sampAdita kara kAzI nAgarI pracAriNI sabhA se prakAzita kiyA hai / isakA apara nAma 'pIDhI vArtika' bhI hai / isakA pradhAna Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bila pArtA nAmaka hai, jise zloka kI taraha mApAtroM prAdi ke pratibandha rahita gadya hI samajhie / udAharaNa isa prakAra hai - "syAma tAja kaphanI kamaMDalamai nIra / hATI supeta seSa suvaraNa zarIra / / 14 / / mokala rAbamAtodeSi mAthAko nvaayo| sAI syAM bhurAnI seSa nAmI paMtha pAyo / / 1 / / jaMgala meM care chI so adhyAI jhoTI paaii| mokalakA kanAMsU seSa cIpImeM duhAI / / 13 / / bolyo dUdha pIkai seSa nIkI bhAti raiNAM / tere putra hogA rAva seSA naoNva karaNAM / / 17 / / ___isI kavi kA anya aitihAsika grantha 'lAvA rAsA' hai, jo rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, se prakAzita hamA hai| usameM bhI davAveta gadya-chaMda prayukta haiM / isakI paravartI racanA kavirAva bakhtAvara ke saM0 1936 meM racita 'kehara prakAza' hai| yaha bhI eka aitihAsika kAvya hai| bIca-bIca meM vArtA evaM vacanikA vizeSa rUpa se pAI jAtI hai| yahAM una donoM kA eka udAharaNa diyA jA rahA hai| javAhara vezyA kI putrI kaMbalaprasaraNa ke rUpa kA varNana vArtA meM isa prakAra kiyA gayA hai "putrI jiNare kaMvalaprasaraNa rUparI nidhAna / sukeziyAsU savAI sAva rambhAre samAna / / sAhityA zRMgAra kAvya jabAnI para khe| ramAtAla parijata saMgItameM rahe / / vIgAMdhara sahajAI gAye kiNa bhAta / tarAja para naheM pAve nArada vINArI sAMta / / jiNane suNyA kokilA mayUra lAja bhAga jaaye| kuraMga po bhamaMga bana pAtAlasU bhAve / / " . usake rUpa ko dekha kara anya mAriyoM ne use bAga-bagIcoM meM jAne kA niSedha karate hue kyA hI sundara kahA hai| "sughara jaThe bolI yA navelI sahala sAre hI sidhAbajyo / paNa bAga bana sarovara kade bhI mata jaavjyo| jAbelA bAga to pika zuka pralI ur3a jAvasI, ne bimbaphala zrIphala manAGa sevA jo sukhAvasI, jAvelA jo vana to khaJjana kapota cogha cUrelA / maNadhara mRgarAja gajarAja bivara buurelaa| jAvelA sarovara rAja haMsa bUDa jAvasI / kaMvala kAlA par3elA sivAla pravaTAvaNe pAvasI / rAtane yA praTArI mAthe kadeI jo jAvelA / to candramAre bharose rAhUsU khatAhIja khaavelaa| rAhU kadAka na pAyo to cakora to praaysii| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) jAvasI na prAga mAthe caharAne ca jAvasI / sAvaraNa prAyAM ghare yAre hIMdA jiko ghAlelA / hIdiyA cha to pariyAM dhoke pariyo khAMca jaadelaa| kaMvala uravasI prAta bhAtameM kahAta / parasthAnI pariyoM sI sahelyoM le mAtha / jarakasa vaTa jevara malAmala ke jota / herI jAta cAroM pora cAnaNI sI hota // chudraghaNTA bichiyoMkA chuTe chaNa chaNAva / jyoM haMse baccoMkI bAraNIkA bnnaav|| jAM jharUkA jharaNakAra vhai joreM para jora / sAvaraNake mausama jyoM jhillyoMkA zora / phabaraNI meM anurAgameM pragaNitake phaila | gummajake mahala pAI mijAjoMke gela // 63 // " prAdhunika zailI ke gadyakAvya kI paramparA bhI rAjasthAnI bhASA meM cAlU hai| yahAM kavivara kanhaiyAlAlajI seThIyA ke gadyakAvyoM ke ho udAharaNa dekhie - "prAsojage mahInU / nAnhIMsI'ka eka bAdalI prosrgii| revar3a bAlaro alagojI gUja uThyo / rimajhima-rimajhima mevalo barasai / prataimeM hI pracAraNa cUko pUnaro eka laharo prAyo para bAdalI ur3agI / karar3I tAbar3I nikala pAI / khetameM ninANa karato karaso bolyo-prAsogArA tapyA tAvar3A kAcA lohA piNa galagyA-'minakharI jabAnameM kaI pala konI' / bAdalavAIro dina / madharo madharo prAthaNu bAyaro cAke / khejar3I para baiThI kameDI bolii-'ttmrkttuu'| __ nIce chiyAMmeM sUto minakha socyo kisyoka sovaNU paMkhela hai ? pratemeM hI kamesI bIDa karI-sIdhI prA'ra minakhare Upara par3I minakha mujhalA'ra bolyo-kimyoka navajAta jIva hai ?" hindI bhASA meM to rAjasthAna ke kaI vidvAnoM ne anekoM gadyakAvyaM likhe haiM, jinameM ThAkura rAmamihajI (bIkAnera), bhaMvaramala siMdhI (jayapura), dinezanandinI galamiyA (udayapura), mAdi pradhAna haiM / zrIyut kanhaiyAlAlajI seThiyA kA mAtRbhASA kA prema vizeSa ullekha yogya hai| hindI ke acche kavi hone ke sAtha inhoMne rAjasthAnI bhASA meM bhI samaya-samaya para bahuta sundara racanAeM kI / inake rAjasthAnI ke gadyakAvyoM kA saMgraha 'pAkhaDalyA' ke nAma se zIghra hI prakAzita hone vAlA hai| -zrI agarabanda nAhaTA Jain Education international For Private & Perse Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katipaya varNanAtmaka rAjasthAnI gadya-grantha bAka-zakti manuSya ko dI huI prakRti kI vizeSa dena hai / vaise to netradhArI sabhI prANI sabhoM aura ghaTanAoM ko niraMtara dekhate hI rahate haiM, para manuSya kA dekhanA unakI apekSA bahuta mahatva rakhatA hai / dekhane ke pIche anubhava karane kI vizeSa bhakti Avazyaka hai aura vaha kevala mAnava ko hI prApta hai / itara prANI unheM dekha bhara lete haiM, para jaisA anubhUtipUrNa varNana mAnava kara sakatA hai anya koI bhI prANI nahIM kara sakatA / vastuoM kA jJAna kara lenA eka bAta hai aura apane anubhava ko sundara evaM sAkAra rUpa meM dUmaroM ke samakSa vANI dvArA upasthita karanA dUsarI bAta hai / kimI bhI bAta kA varNana karate samaya zrotA ke sAmane usakA citra-sA upasthita ho jAya-yaha varNana karane kI vizeSa kalA hai| vaise rasIle 4 camatkArapUrNa vAkya lipibaddha ho jAne para ve sAhitya kI saMjJA pAte haiN| bhAratIya prAcIna sAhitya meM varNana karane kI vizeSa chaTA sthAna-sthAna para dekhane ko milatI hai / kahIM kahIM to nirUpaNa zailI itanI sajIva hotI hai ki par3hane aura sunane vAle barabasa prAkarSita ho kara maMtra-mugdha se ho jAte haiM / yaha varNana-zailI kaI prakAra kI hotI hai / kisI meM vasnu ke bAhya rUpa kI, kisI meM bhItarI guNoM kI, aura kisI meM bheda-prabhedoM ke vistRta vivaraNa kI pradhAnatA hotI hai| kisI kisI racanA meM bhASA kA camatkAra dekhate hI banatA hai / mammoM kA cayana bar3A sundara hotA hai aura varNana gaya meM likhe jAne para bhI (tukAnta hone se) par3hane vAle ko pacakA sAmAnanda milatA hai| saMskRta meM gadya-kAmya meM jisa prakAra laMbe-laMbe samAsa pradhAna hote haiM usI prakAra loka-bhASA ke varNanAtmaka gava-granthoM meM tukAnta zailI bahuta vistuta pAI jAtI hai| isameM eka ke bAda eka dukAnta zabda aise sundara evaM sahaja DhaMga meM sajAye jAte hai ki mAnoM motiyoM ko cuna cuna kara mAlA hI piro DAlI ho / sahRdaya pAThaka va zrotA usa tukAnta zabdAvalI praura varNana-zailI kA namaskAra dekha kara mAnava vibhora ho uThate haiM aura lekhaka ke prati barabasa unake muMha se 'bAha vAha', 'khUpa.bUba' zamba phUTa nikalate haiN| prAcIna nAmoM kA adhyayana karate samaya prAja se DhAI hajAra varSa pUrva kI varNana zailI kA panchA patA calatA hai / bheda-prabhedoM kA vivaraNa dene vAle sthAnAMga, samavAyAMga prazna-vyAkaraNa pAri pAgama to mAnArdhaka hai hI, para ubavAI mUtra jaisA kaI granthoM meM varNanoM ko macchI bahAra hai| upavAI sUtra meM campAnagarI, pUrNabhadra caitya, banakhaMDa, azoka vRkSa, mahArAjA zreNika, ke putra maMthasAra (koNika-prajAta zatru), dhAraNI rANI, bhagavAn mahAvIra kA prAgamana, samavasaraNa mahArAjA koNika kA vaMdanArtha gamana, zramaNoM kI tapa sAdhanA prAdi kA pracchA varNana hai / isI prakAra ampa jainAgamoM meM bhI prasaMgAnurUpa aneka prasaMgoM ke sundara varNana pAye jAte haiN| jaise kalpasUtra meM bhagavAn mahAvIra kI mAtA caudaha svapna dekhatI hai-unakA vistAra se varNana milatA hai isa saMbaMdha meM svataMtra lekha dvArA prakAza DAlA jAyagA prataH lekha-vistAra bhaya se yahAM udAharaNa nahIM diye jA 14 paravartI saMskRta kAvya prAdi granthoM meM prAcIna varNanazailI ko aura adhika Age baDhAyA gayA hai / jaise deza varNana, nagara varNana, hATa bAjAra varNana, rAjA aura rAja sabhAdika kA varNana, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) phira rANiyoM aura anya nagara kI ramaNiyoM ke rUpa kA varNana, banakhaMDa, pArAma, udyAna, mahala prAdi ke varNanoM ke sAtha sAtha chaH RtuSoM, utsavoM aura krIr3AnoM mAdi kA varNana bhI kavigaNa apane kAvya meM avazya hI karate haiN| sukavi varNana-yogya prasaMgoM ko kabhI khAlI hAtha nahIM jAne dete, jisase kAvya meM sajIvatA sarasatA mA jAtI hai aura zrotA evaM madhyetA vividha rasoM kA pAna kara nimagna ho jAte haiN| padya granthoM kI bhAMti gadya kAthyoM (kAdambarI, tilakamaMjarI mAdi) meM bhI sthAna-sthAna para varNanoM kI chaTA dekhate hI banatI hai| kahIM-kahIM to varNana bahuta hI ghamaskArika evaM kalApUrNa pAye jAte hai| kaI aise svataMtra grantha bhI bhAratIya-sAhitya meM pAye jAte haiN| jinakA uIzya kevala varNana karane kA hI hotA hai / RtusaMhAra prAvi aise hI kAmya hai| katipaya aise saMgraha-panya bhI upalabdha haiM jinameM bhinna bhinna vastupoM ke varNana saM hota milate haiN| unake varNanoM kA upayoga dUsare pampa praNetA apanI ruci ke anukUla baTA banAkara svaracita pramoM meM kara lete haiN| kathA-parika mAdi anyoM meM sthAna-sthAna para aise sajIva varNana jura jAne se usakI zobhA bahuta adhika bar3ha jAtI hai| saMskRta-prAkRta kI bhAMti loka-bhASAmoM meM bhI aise varNanAtmaka grantha samaya samaya para race gaye haiM / maithilI bhASA kA "varNa ratnAkara" anya isI prakAra kA hai| yaha DA. sunI tikumAra cATuA praura bAbU mitra dvArA saMpAdita ho kara eziyATika sosAiTI, kalakattA dvArA san 1940 meM prakAzita huA thaa| yaha 15 vIM zatI kI racanA hai aura isameM bheda-prabheda rUpa varNana hI adhika hai| saMjIva kathAtmaka mahatvapUrNa varNana grantha saM.1478 meM mANikyasuggarasUri racita pRthvIcaMda caritra hai / lokabhASA meM varNanoM kA aisA sundara * saMdarbha prantha panya nahIM hai| isakA sArthaka va para nAma "vAgvilAsa" rapitA ne svayaM rakhA hai| kyoMki pRthvIcandra ke pariNa kI apekSA isameM vAgvilAsa rUpa camatkArika varNanoM kI hI pradhAnatA hai| pAThakoM ko isakI jailI kA ramAsthAva karAne ke liye do bAra udAharaNa nIce diye jAte haiN| varSAkAla barNana"vistariu parSAkAla, je paMthI taNau kAla, mATha dukAla / jigii varSAkAli, madhura dhvani meha gAjara, dubhibha taNA bhaya bhAgaha, jANe subhikSa bhUpati prAvatA jaya DabakA baajaa| cihaM dizi vIja jhalahalai, paMthI para bharaNI pulai / bIparIta bhAkAza, candra sUrya pariyAsa / gati dhArI, lavaI timiri / uttara naU unayaNa, chAyA gayaNa / disi pora, nAcaI mora / sadhara varasai dhArAdhara / pANI taNA pravAha khalahalA, vAr3I Upara velA valai / cIkhali cAlatAM sakaTa skhalaI, loka taNA mana dharma Upari klai / nado mahA pUri prAvaI, pRthvI pITha jaavii'| nakA kisalaya gahagahaI, vallI vitAna lahalahai / kuTumbI loka mAcaha, mahAtmA baiThA pustaka vaacii| parvata tau nIjharaNa viTai, bhariyA sarovara phUTai / isiI varSAkAli / 1. kavivara sUracandra ke 'padaika vizati ' kathA-saMgraha anya kI apUrNa prati hAla hI meM muni zrIjinavijayajI se avalokana ko milI hai| mUla grantha saMskRta meM hai, para sthAna-sthAna para sundara varNana rAjasthAnI gadya meM diye haiM / ve kavi ke svayaM racita bhI ho sakate haiM, para kaI varNana anya prAna pratiyoM vAle bhI haiN| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasanta Rtu varNana ( 15 ) tisiha prAviu vasaMta, hUDa zIta tAu aMta / dakSiNa dizi tara u zItala vAu bAI vihasaha varaNarAI / dohA sabve bhalA mAsar3A, paraNa bahusAha na tulla / je davi dAdhA rUkhar3A, tIhaM mAthai phulla // ariyA sahakAra, caMpaka udAraM / baila bakula, bhramara kula saMkula, kalaraba karadda kokila tazA kula / priyaMgu pAjala, nirmala jala, vikasita kamala / rAtA palAsa. sevaMtrI dhAma / kuva sucakunda mahamahada, nAga bhAga gahagaha ! sArasa tI zrI riNa, disi bAsI' kusuma reriga | loka taNe hAthi vINA, vastrAIbara bhINA / aGgArasAra, muktAphala tathA haar| sarvAga sundara, bana mAhi ramaI bhUpa puraMdara / eka gIta gavAra, dAna vivAha / vicitra vAjina bAjaI, ramali tathA raMga chAjai / eka bAda phUla truTa', vRkSa taraNA pallaba khU' tti| hiMDolaha hIMcara, bhIlatA bAdi ali sIMca' / keliharoM kautiga jograI, prItamaMta hoI / pAlaka avasara lahI, vavaMta avatariyA taraNI vArtA kahI / / ' upamA va tulanA Adi pradhAna vibhinna zailI ke vana 1. tumheM kahavau dharma pariNa namI jANatA marma / sAMbhalau vana te varaNavIra je vRkSavaMta, nadI se je nIravata, kaTaka te je bIravaMta, sarobara te je kamalavaMta, megha te je samAvaMta, mahAtmA se je kSamAvaMta, prasAda se je dhajAvata, dharmI te je dayAvaMta, prAdi / 2. mAharI lakSmI iha sarIkhI huii| taba kahIi grAma taraNI chAMha, kupurisa taNI bAMha, / dAsInu sneha, zarada kAlatu meha | mor3A meha na ha, bahila prAvada cheha / aMtara dahI naha khAsi 3. jeTalu aMtara rANI manai dAsI, jetalu jeTalu aMtara madhura dhvani na dhAsi / jeTalu aMtara samudra nadda kUyA, jeTala aMtara sonaiyA naha rUpA, jeTalu aMtara bApa nai phUpA / jeTalu atara lUga nai kapUra, jeTalai aMtara khajuimA nai sUra / jeTalai aMtara DAkilI nai tUra, jeTalai aMtara khAla nai gaMgA pUra / jeTalai aMtara sAdhu nai cora, jeTalai aMtara hAra nai dora / 4. sUrya pAkhai divasa nahI, puNya pAkhai saukhya nahIM, putra pAkhai kula nahIM, guru upadeza pAkhai vidyA nahIM, hRdaya zuddhi pAkhar3a dharma nahIM, bhojana pAkhai tripati nahIM / sAhasa pAvas siddhi nahIM, kulastrI pAkhaI ghara nahIM / 1. isa vAgvilAsa grantha ke kaI barNana prastuta lekha meM diye gaye anya varNanAtmaka 5 pratiyoM meM bhI jyoM ke tyoM milate haiM va kaI vanoM meM zabdoM kA bahuta adhika sAmya pAyA jAtA hai / bheda-prabheda rUpa varNanoM ko isa lekha meM uddhRta nahIM kiyA gayA, jaise ki jAtiyoM kA prasaMga prAyA to vahAM 84 jAtiyoM ke nAma haiM | Adi Adi / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. jimi vilaMba viNasai kAja, kuThAkurI viNasai rAja / kusaMgati viNasai saMtAna, svara pAkhaDa viraNasai gAna / varNanAtmaka graMthoM ke prati merA AkarSaNa - zvetAmbara jaina samAja meM kalpasUtra kA vAcana prativarSa paryuSaNoM meM hotA hai / bacapana se hI maiM use sunatA rahA huuN| bIkAnera meM usakI kharataragacchIya 'lakSmIvallabhI' TIkA hI vizeSa rUpa se bAMcI jAtI hai / isa TIkA meM va isase pUrvavartI 'kalpalatA' TIkA meM bhagavAna mahAvIra ke janmAbhiSeka ke prasaMga meM bhojana vicchitti prAdi kA lokabhASA meM sarasa varNana pAtA hai / jo manovinoda ke lie acchA hai| usameM vistAra se jAnane ke lie "vAgvilAsa" * grantha kA nirdeza hone se ukta grantha ke prati merA aAkarSaNa bddh'aa| jaba usa grantha ke do cAra varNana jo isa saMskRta TIkA meM diye hue haiM ve itane sundara haiM to vAgvilAsa grantha meM to na mAlUma aise kitane sundara varNana saMgRhIta hoNge| yahI usa prAkarSaNa kA kAraNa thA / kucha bar3e hone para (sAhityAnveSaNa evaM adhyayana kI vRddhi ke samaya) uparyukta mANikyasundarasUri kA 'pRthvIcandra caritra' dekhane meM pAyA jo bar3odA proriyaMTala sirIja se prakAzita "prAcIna gurjara kAvya saMgraha' aura muni jinavijayajI dvArA saMpAdita "prAcIna gujarAtI gadya saMdarbha" meM prakAzita huA hai / isa caritra kA aparanAma 'vAgvilAsa' bhI hai / yaha jAnane para vAgvilAsa grantha kA svarUpa to spaSTa ho gayA, para lakSmIvallabhI TIkA meM ullikhita bhojana vicchiti Adi kA varNana isa grantha meM nahIM milane se vaha vAgvilAsa nAmaka aisA hI koI anya grantha honA cAhiye-yaha anumAna kiyA gyaa| para kaI varSoM taka aisA koI grantha upalabdha nahIM huA / phira kramazaH 5 grantha upalabdha hue jinakA paricaya prastuta lekha meM diyA jA rahA hai| 1 kutuhalambIkAnera ke jaina jJAna-bhaMDAra meM eka 'kutuhalam" saMjJaka prati sarva prathama milI jisameM gaja nAma, samAnA sabhA nAma vastranAma prAdi nAma aura varSAkAla prAdikA kachavagana thaa| isake anta meM 'iti kautUhalam' zabda likhe the jisase camatkArapUrNa varNana vAlI racanA ko kautUhalotpAdaka hone se 'kautUhala' nAma diyA gayA pratIta hayA / isa grantha ke cAra varNana pAThakoM kI jAnakArI ke lie yahAM diye jAte haiN| . 1. varSAkAla varNana UmaTI ghaTA, bAdalA hoI ekaThA, par3aI chaTA, bhAjai bhaTA, bhojai laTA / meha gAjai, jAge nAla golA bAjai. 'dukAla lAjai, suvAva, indra rAja i, tApa praaji| bIja jhabake, meha Tabake, hIyA dabake, pANI bhabhake, nadI ubake, vanacara labake, pAbho pravake / bolai mora, DeDa kare mora. aMdhAra ghora. peMisara cora, bhIjaI Dhora / khalake khAla. vahai paranAla, cUye sAla sApa gayA payAla / jhar3a lAgI, loka dasA jAgI, ghara par3e, loka UcA cdd'e| prAbhA rAtA, meha maataa| 2. etA kisI kAma kA nahIM UnAlAno meha. dAsInoM neha, rogInI deha, strI viraNa geha / para gharanI chAsi, kaMTha vihUNo rAsi, avasara binA bhAsa, kukulano dAsa / phUsanI prAga. jamAhano bhAga, kAco tAga, pAgaNIno mAga / dIvAno teja, durajanano heja / udhArAno vaipAra, gaMDano siNagAra / pAvaiyAno pyAra / * atha punaH vAgvilAsa granthAi bhojana yukti kathyate (paMcama byAkhyAna) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) 3. vizeSatAeM prathama piMDa pANIro, rUpo to jAvararo, darasaNa to paramesararo. tAla mAnasarovararo, hastI to kajalo vanaroH padamaNI to siMhala dvIparI, caturAI gujarAtarI, vAso to hiMdustAnaro, svAda to jIbharo, mato to paMcAMro, khetI to bAr3arI, dhINo to bhaisaro, deNo to mAthAro, gALa to mAtArI, cUr3o dAMtaro, prAdi-prAdi / 4. ye vastueM bhalI pramala khArA bhalA, khar3aga dhArA bhalA, heta mArA bhalA, dhAta pArA bhalA, hAtha vahatA bhalA, mAla kharacatA bhalA, dAMna mAnasUbhalA, kAthA pAnasU bhalA / saahib| jasasU bhalA, kheta nIcA bhalA / ghara UcA bhalA / rANI, pANI pAtaLA bhalA / pramala jorakA bhalA / nisAMga porakA bhalA / ityaadi| 2-sabhA zrRGgAra isa prati kI prApti ke pazcAt 'sabhA-zRGgAra' nAmaka grantha kI eka prati saM0 1762 meM mahimA vijaya likhita 759 zloka parimANa ko milI jisameM pUrva prati se varNana bahuta adhika va sundara prApta hue| yahAM usameM se do cAra varNana dekara hameM saMtoSa karanA par3atA hai / vaise isa grantha meM bahuta se varNana pAThakoM kA manoraMjana kara sakate haiN| varSA kA varNana isameM do bAra pAtA hai / jisameM pahalA varNana upayukta prati jasA hai, para adhika vistAra se hai / dUsarA varNana isa prakAra hai1. varSAkAla huu, ahitI rahiu kuyau, vAvi pANI bharatA rayA / bAdala unyaa| meSa taNA pANI bahai, paMthI gAmai jAtA rahai / pUrva nA bAjai vAya, loka sahu harSita pAya / prAkAza dhar3ahar3e, khALa khar3ahaI / paMkhI tar3aphar3Ai, vaDA mANasa lar3athar3ai, kATha sar3ai, hALI haLa khar3ai / prApaNA pari kAdama pheDai, bIjA kAja mer3ai / pAra pAra na lII', sAdha vihAra na krii| aneka jIva nIpaja, vividha dhAnya upaje / lokanI mAsa pUja, gAya bhaisa dUja / ityaadi| 2. dhanI aura nirdhano kA antara nirdhanI varNana UcoM to eraMDa, khATaro tohi nAga, ghaNo bhoLo lAMphu', bahu bole to laboLa / dhaNu jIme to bhUkho, thor3o jIme to prabhogiyo / bhalA vastra pahire to itara, sAmAnya pahire to daridrI / goro to pAMDu rogiyo, kALo to kbaadd'ii| vyApArI to bhaiGga, bIkhai to sarvadhana bAhya, viSayahIna to npusk| dhanI varNana UMco to ajuna bAhu, vAmano to vAsudeva, goro to kaMdarpa, kAlo to kRSNa, ghaNo jIme to ahArI, thor3o jIme to puNyavaMta, UcA vastra pahire to rAjezvara, sAmAnya pahire to mo, dAtA to karNAvatAra, jo na de to chAnA guNya karaI', paNo bole so bhoLo, na bola to mitabhASI, jo laMpaTa to bhogI, jo napusaka to paranArI sahodara / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) 3. prabhAta va saMdhyA varNana prabhAta havaI kUkar3A bolyA, lagAreka nIMdathI ddolyaa| nIMva kolyA, mUkI saMbhoganI lolyA, strI bhAra umddolyaa| prAvai nAri, bAri ughAri. rAti aMdhAri / dahI saMbhAlyU, vilovaraNo paalyuu| rAtija dIsa cha, ghaTI pIsai cha / itarai saMkha vAgyA, jhavakIne jAgyA / titaraI jhAlara vAgI, striyo paNa jAgI, uThavAne laagii| muhar3e bolI-uTho bhAI ! jAgo bhAI ! rAti vihAI ! praha pILI thaI ! rAti DarI gaI ! car3akalar3I cahacaI ! mAlaNa vAr3I gaI ! nobata gar3agar3e cha, pArasI bhaNe chai, khudA khudA kare cha / . saMdhyA sUrajanA kiraNa pacchima DhalyA, paMthI sagAM nai milyA / virahInA hIyA valyA, govALa ghare valyA / caupU lAvyA, Apa ApanA ghare praadhyaa| paMkhI TaLavalyA, mALe jAvA ne khaLabhalyA, cora saLasalyA, pAvai hlphlyaa| pAkAsa rAtA, meha kari mAtA / kyA kiraNa nIlA, kyA kiraNa polA / nAnA prakAranA raMga, bhalA suraMga / vAdha anaMga, jaMgI karai jaMga, bhogI pIye bhaMga, strI vaMcha saMga / aadi| 4. zItakAla varNana bhogI bhamarane pyAro, jogIzvarAne nyaaro| mahA TADho, vAjai gADho, jAvAno nahIM miLe kiMhAM saaddho| dAhe rUkha bAlyA, sajjana hI saalyaa| strI sUdharaNI goTha, khAvA lADU soMTha / vAsai sagar3I dhakha, pravala cIja bhakhaI, ThAre kari Thar2yA, hAtha sor3a meM dharyA / hAthe na levaI vastra, prAdhA moThe vastra / loka sIsipATa karai, caupU ucharaI', tADhaha na caraI dhUje bALagopALa, virahImAM par3ai havAla, sahu baMThA causAla, sAcavyA deharA nai posALa, ehavo sItakALa / / unAlogayo siyALo prAyo UnALo / lU bAjai chai, sIta lAjai cha, paga dAjhai ch| tAvar3o tapIjai chai / paMthI pasIjai cha, candaNa ghasIjai cha / rUkha pAta jhar3ai cha, pariNahAra pAMNI mATai lar3ai cha / / vAva kUvA sUke chai / paMthI mAraga mUkai cha, kaMTha sUkai ch| prAdi 2 / 6. aMdhArI rAtaro varNana sAMjha parI gaI, gudar3I parI thai, dIvai joti bhaI / cohaTai bhIr3a miTI, vyApArInI mahimA ghaTI, hATai tAlA jdd'i| pApa prAparai ghara prAyA, kUcI lAyA / strI solaha siMgAra saje, gaNikA jArane bhaje / hAthe hAtha na sUjhai, koI kone na bUjhai, vicAra mAraNasa mujhai / cora te dhasai cha, bUtarA te bhusai cha / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) 7. vastu svabhAva caMdramAne kuNa zItala karai, agnine kuNa dAha karai / dUdhane kuNa dhoLe cha, samudrane kuNa hiloLe cha / mayUra pakhane kuNa citarai / lakSmone kuraNa notare, gaMgodaka kuNa pavitra kare / haMsane gati kuNa sikhAve, vRhaspati ne kuNa baMcAve / kRpaNana kuNa sNcaa| tima sajjanana svabhAve jaannvo| 8. zobhA kula bahU te zILe zobha, rajanI candramA zobha, prAkAza sUrya kari zobha, vadana caMdana zobha, kula suputra zobhai ! kaTakai rAjA zobha, ityAdi / 9. na zobhe jima lavaNa rahita rasavatI, vacana rahita sarasvatI, kaNTha rahita gAyana, nRtya rahita vAdana, phala rahita vRkSa, tapa rahita bhikSuka / vega rahita ghor3o, kesa rahita mor3ho, vastra rahita siNagAra, svarNa rahita pralaMkAra / ityAdi / 10. paNihArI baharAMnI bhIDa, huI pIr3a, tuTaI caudd'| eka utArvALa daur3ai cha, eka mAthai behaDDu caur3ai cha, lUgaDU te mAthe proDhaI cha, vehaDU te phor3ai cha / eka eka nai aDai cha, dhaDAdhar3a par3ai cha-mAMho mAha lar3A cha, havai nAnI lADI, cIkha lathI par3ai prADI. bIjAnI bhIjai sAr3I, te mATe karai rADI, soka sokanI karai cAr3I, DIla jADI, khIjai bhADI, sAsUi pAthI taadd'ii| eka pariNahArI bhamarai cha, vAto te karai cha, nijara te parai-parai phire cha, eka eka nai hasa cha, pANI mAMhe dhasa cha / praadi| 3-mutkalAnuprAsa upayukta prati prApti ke pazcAt do varSa hae jaisalamera ke jaina jJAna-bhaMDAroM kA punarAvalokana karane ke lie jAne para vaidya yativara lakSmIcandrajI ke saMgraha kI apUrNa pratiyoM meM 16 vIM zatAbdI ke likhe hue patra prApta hue, jinameM 108 varNana likhe hue haiN| inameM se kucha varNana saMskRta bhASA meM haiM, para adhikAMza rAjasthAnI meM hI haiN| yahAM isa prati se bhI kucha varNana uddhRta kiye jA rahe haiN| prApta varNanAtmaka pratiyoM meM yaha sabase prAcIna hai| 1. rasavatI varNana upalaha mAli, prasanna kAli / bhalA bhaMDapa nipAyA, poyaNI na pAne chaayaa| kesara kukamanA char3A dIdhA / motInA cauka pUryA / Upari paMca varNA caMdravA bAMdhyA, aneka rUpe pAchI pariyachInA raMga sAdhyA / phUlAMnA pagara bharyA, agaranA gaMdha saMcaryA / dhAna gAdI cAturi cAkaLA, baisaNa hArA baiThA pAtaLA / sAruvA ghATa, melAcyA prAgali pATa / UcI pADaNI, jhalakatI kuDalI / Upari melAvyA suvisAla thALa, vATA vATalI, suvarNamaI kcolii| rUpAno sIpa dUkI, isI bhAMti mUkI / mAdi 2 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) phira vividha rasabatiyoM ke nAma haiN| isase prAcIna khAdya-padArthoM ke nAmoM kI vistRta vigata mila jAtI hai / 2. virahiNI - kisI eka virahagI huI virahAvasthA, prahAra Upari karai anAsthA | sarva sigAra, mAni aMgAra / tihAi abalA ( aMtargata) phulA kIdhA vegalA / caMdra tapa pAna, yayA vikhavAna / virahAnala prajvalai aMgu, sakhijanas viraMgU | eha koI yU vigra vitta, na bulAI gItta / na kuNahIsU' ha~sai, sadA nIsasai, bolAvi bIjai, dihAr3a dihAr3a deha khIjai / prAdi 2 / 3. varSA - prAsAda saMsAdu megha prAdhyA, kuNaie nai mani ucharaMgi na bhAvyA / kAlaMbiNI valI, jagatrai nai mani rlii| uttara vAya vAjyA, prakAza megha gAyA | kUr3A bahUkyA, kevar3A mahakyA / kuda ulasyA, karasari harakhayA / prAMtha mahamayA, mayUra gahagahyA / bappihA vAsaI, birahaNI usAsaI | bUDhA meha, ulasthA sneha / nadI mahA pUri bahiyA lAgI, desa bidesanI vATa bhAgI / jala bhariyA nivAraNa, pRthvI pravartI mehanI prANa / AAdi / 4. hemaMta Rtu prati vasaMtu, prAviyo ritu hemaMtu / jihAM sIyamA bhara, sevaI nirvAta ghara / tulAie puDhIi, bhalI tulAi uDhIi / prati hI moTI, pralaMba doTI / pror3hi besa, soyAla huI hasai / zarada Rtu unhAlA nau bhAI anilei vaizvAnara nai aMgu koI na jAraNIi / kihAI iMtau, disi saprakAsa zarada Rtu pahutau / phulyA kAsa, pragasti Ugau / zrAdi / 5. vasata Rtu virahaNI hasaMtu, puhatau vasaMtu / phUlai varaNarAi, nagara mAhi na phirAi / melhai vaMrAga, khela phAga / zrati sUvisAla prAMbAnI DAla / tihA vAdhahi hiMDoLA, ramai nara bhoLA / yAdi / grISma Rtu mahA pitru nau mALau, zrAvyo unhALau / lUya vAjai, kAna pApar3i dAi / jhAprA vala, hemAcalanA zikhara gaLaI / nivANe khuTai nIra, pahirai zrAchA cIra / evar3aU tApa gAu, bhAvai karabau TADhau / bAi bAjai prabala, uDai dhUlinA paTala / sIyAlAI hunti moTI rAtra te nAnhI thaI rAtri / sUrya ApaNa pai tApa, jagatra saMtApa | je jIva thala caraI, tehi jalAsaya anusaraha / 7. kalikAla varNana - i avasara piNI kALi, samajha samajha manaMta guriNa hANi / rasa nirasvAva, loka stoka mryaad| praviveku vAsu, dharmavaMta nAsu / pratuccha macchara, karakasa svara, tuccha dharma ragu, gurujana prasaMsA bhaMgu / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukRta karaNe pramAdu, bahu mRSAvAdu / sAMprati vartai-isa u kalikAlu, jihAM ko nahIM kRpAlu / darasaraNa ucchala / pAryajana svalpa, gharaNA kuvikalpa / bahu bhArAkAMta deza maMDala, pRthvI maMda phala / sAdhuloka prAMkula, rAjA tuccha bala / prAdi 2 / yaha prati apUrNa pratIta hotI hai| kinAre meM anya kA nAma 'mutkalAnuprAsa' likhA hai jo aisI racanA kA sArthaka va prAcIna nAma pratIta hotA hai| 4-varNanAtmaka bar3I prati jaisalamera se prAte samaya bar3odA yunivarsiTI ke gujarAtI bhASA ke prAdhyApaka DA. bhogIlAla sA sarA mere sAtha bIkAnera mAye / sAhitya-goSThI ke prasaMga meM jaba aisI racanAmoM kI carcA calI to. mApane bhI aisI eka prati milI btlaaii| maiMne use unase maMgavA kara pratilipi. karavA lii| upalabdha pratiyoM meM yaha sabase bar3I hai| isake 40 patra haiN| phira bhI apUrNa hai / lekha-vistAra bhaya se isa grantha ke vizeSa uraNa na de kara kucha varNana hI diye 1. pratha bhAdrapada mAsa. pUraha vizvanI prAsa / loka nai mani thAi ullAsa / jiha naha prAgami varasai meha, na lAbhai pAraNIno cheha / punarnava thAha deha / bhalA hui dahI, parIzyAM koI kahe mabi shii| pRthvI rahI gahagahI / sAcaI kAdama mAcaI, karasaNi nAcai / nIpajai sAtai dhAni, dekhatAM pradhAna / nAsai dukALa. bhAdrave dUi sugALa / prAdi / 2. gaMgA pAkhA jala nahIM, baMdhu pAkhai bala nhiiN| mitra pAkhai heja nahIM, ravi pAkhai teja nhiiN| putrI janma3. jau pahilau beTI jAI, mAi bApa kALa muMhA thAi / jasu ghara beTI prAvI, pUThi lAgi cintA prAvI / beTI ghara sammaho pAu cAlai, daridra bATi dikhAii / jAM huI bAli, tAu hui lAli pAli / huI varerI, thai anerA kerI / avATai cAlatI, deha maror3ai haaltii| kula kalaMka prANai, apahuMtI kali sAmUhi tANai / ApaNu ghara somai, pirayu ghara posai / ApaNu kula Ikha i, pirAyubhUkhai / ghaNai na tUsai, thor3alai apamAna rUsai / na jAi beTI, manaratha khANi bheTI / 5-mahatvapUrNa apUrNa prati upayukta prati ke bAda jodhapura ke kezariyAnAtha ke bhaMDAra kA avalokana karate samaya eka prapUrNa prati prApta iI jo 17 vIM zatAbdI kI likhI huI hai| isameM 157 varNana pUra aura 158 kA adhUrA raha gayA hai / kaI varNana bar3e hI acche haiN| prata: cAra-pAMca varNanoM ke dene kA lobha saMvaraNa nahIM kiyA jA sakatA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) 1. kalikAla samprati vattaI kalikAla, mahA kA kapaTa kAla / pAipabAra sAkSAt halAha li, sAsu bahu paraspara kali / gurU ziSya mA bAdha bali, ampAya kurIti deza maDali / rAja kuLa dhA bali, rAya rANA pattA bli| bhatriya nAmahaM voThA bali, bhalA mANasa huI tAMtali / pRthavI maMda phala, maMtra sarva ni:phala, bar3I mULI rasa vikl| kula strI niraMgala, nyAyI rAya tuccha dala / caraha bahula, vATa pADA taNA kalakala / dharmaguru capala / pApopadesa kusala / mithyAtva nizcala, loka mAyA bahula, alpa maMgala / iNi kukAli, avasapiNI kaalii| alpa bhIra gAi, nisneha mAi / bhakSa bhoja nirAsvAda, strI taNI jAti amaryAda / rahasa bheda, rasaccheda / ka ra saMcanA, guru bNcnaa|| prAukhAM stoka, nivANijA loka / deva vAtalI, bhakti paatlii| alpa mRtyu, pagi pagi prakRtyu / bApa beTI taNA garatha sAtaI, mAparaNA chorU kukhetri dhaatii| pApa jau, dharmI bu| sAcau avagaNiyaha, jhUThau vakhAriNayAda / guru ziSya tarAu khamai, vApa beTA namaH / sAsU pATalai, bahu khATalai / e kali taNA bhAva / 2. virahaNI hAru kor3atI, valaya modd'tii| prAbharaNa bhAMjatI, vasjJa gAMjatI / kikaraNI kalApa chor3atI, mastaka phodd'tii| vakSasthala tAr3atI, kaMcuta phaadd'tii| keza kalApa rolAvatI, pRthvI tali lotttii| mAMsU karI kaMcuka socatI, DoDalI daSTi moctii| vIma vacana bolatI, sakhIjana apmaantii| thor3aI pANI mAchaLI jima tAlocali jAtI, zoka vikala thaatii| bhariNa joyai, aNi royai / kSaNi hasai, mariNa rUsaha / ANi pAkandai, mariNa nidai / mariNa mUjhai, kSaNi jhaha / teha tanu, satApada caMdaNu / kamalanAla, puNa melA jAla / candrakAMti jvalai, puSpa zayyA balai / hAra bhAvai aMgAru, kadalI hara, mAnaha mahara, je jala sIkara, te udvega kara / jau zItalopacAra, te karai vikAra / iNi pari prajvalita, sneha paTala, virahAnala nopajai / 3. yuddha varNana vihu pakhA vRhat puruSa sA~cariyA, kSama mUDAviu / vihu gamA manA-baddha nIpanA, subhaTe jarahi jIesAla liidhii| maya gala.guDiyA, suDAdaMDi suhava hi thAtiyA / pana vallaha kimora pAkhariyA. jAti taraMgama pamAriNayA / vIra puruSa mahAmubhaTa praguNA nopanA, cakravyUha, garuDavyUha taNI racanA nInA / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgevAraNI sIMgar3iyA taNI zreNI, pachevANI phAraka taNI pavati / sato hastI ghaTa sItkAra karatI, pAkhariyAnI zreNI haikhArava melhtii| paMca zabda saNA nirghoSa jamalA ucchalai, raNa tUrI vaajii| nisAe thAya gAjaI / bihu game bhATa paDhAi / bihuM game subhaTa taNA siMghanAda havA lAgA. silla, bhalla,tIra, tomara, nArAca praharaNa par3avA lAgA bihu~ pakhA hAki hAki, hiriNa,-hiriNa, maari-maari| nAThau-nAThau, bhAgau-bhAgau / iNi pari subhaTa zabda nIpajAvai / gayaNa prAchAdiu / sUrya kiraNa ruudhyaa| tevaLa samai- phUTevA lAgA kapALa maMDaLa, bhAjavA lAgA dhnumNddl| jAevA lAgA zirakhaMDa, par3avA lAgI khAMDA taNI jhaDa / vAjivA lAgI subhaTanI kATa kar3i, nAcevA lAgA dhar3a-kabaMdha / pAr3ivA lAgA dhvaja ciMdha, prahAra jarjara kujara pdd'ii| sunAsaNA turaMgama tar3aphar3aI, bhAle bharar3ItA gajendra arar3ai / rIrIyA karatA rAuta hathiyAra halai, ghAi dhUmiyA subhaTa ddhlii| par3iyA pAika na uussiiyii| hiva hAthiyAM paashvaasiiyi| maur3au dhAma uddpddii| ravaMta rdd'vdd'ii| par3iyA paMcAyaNanI pari hAkai, rosa lagi mucha mucha pharakAvai / ratha cakra cAMpI tI. kiroDi kar3ahaDai / bhAgyavaMta jayalakSmI varaI, pApaNa kAja karai // 114 // 4. prabhAta varNana - prabhAta samau huu, andhakAra phITau / gAya taNA gALA chUTA, tArAgaNa virala huu , candramA vichAya thiu / kUkar3A taNI uLi lavai, deva taNA bAra Ughar3iyA, prAbhAtika tUrya bAjiyAM / rAja bhavani vaitAlika patui, viloNA taNA jharar3akA upajaI. pathika mAgi thayA / brAhmaNa to dhari veda dhvani vistarI, dhArmika loka pratikramaNa para hUyA // 148 / / 5. UnAlo - uSNa kAla pahutau jisi dAbAnaLa taNI jvAlA tisi lU vaaii| jisiu bAvanna paLa taNau goLau dhamiu huI tisiu prAditya tapai / jisI bhAr3a taNI belU, tisi bhUmikA dhagadhagai / mastaka taraNa u prasveda pAnhI utarai, mi jIva loka galagala i. zrImaMtanA caubArA jhlhlii| jalaMdrA zarIri lagAr3Iyai', gulAba taNA abhyaMga kIja i, bAvana zrIkhaMDa vsiiyii| caudisi vIjaNa phiraI, drAkSA prAMbilI pAna kIjai / kalama zAli taNA sAdhaurA karavA kiijii| pAchA kApar3A pahirIpai / lUmA haNyA pANI pIjaI / 150 / / phira saMskRta zloka haiM ) / jina pAMcoM pratiyoM kA paricaya prastuta lekha meM diyA gayA hai- sabhI jaina racanAe haiN| inake atirikta 15 vIM aura 16 vIM zatAbdI kI anya tIna aitihAsika tukAnta racanAe hamAre saMgraha meM haiM jinameM se saM0 1482 likhita tapAgaccha gurvAvalI 'bhAratIya vidyA' meM prakAzita ho Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) cukI hai aura jinasamudrasUri aura zAMtisAgarasUri saMbaMdhita 16 vIM zatAbdI ke varNana 'rAjasthAnI' bhAga 2 meM prakAzita ho cuke haiN| aisI hI katipaya varNanAtmaka racanAe cAraNa kaviyoM kI prApta hotI haiM jinameM se khiDiyA jagA kI 'ratana mahezadAsotarI vacanikA' eziyATika sosAyaTI kalakattA se prakAzita hai aura 'khIcI gaMgeva nIMbAvataro dopaharo' aura 'rAjAna rAutaro vAta varaNAva' rAjasthAna purAtatva maMdira se prakAzita ho rahe haiM / ye donoM bhI mahatvapUrNa grantha haiN| rAjasthAna meM lokavArtAmoM ko kahane kA DhaMga bhI bahuta chaTAdAra, varNanAtmaka, tukAnta aura nirAlA hai / usakA varNanIya prasaMga sAkAra ho uThatA hai| bAta kahane vAlA jahAM jahAM bhI prasaMga milatA hai usakA pani bar3e hI vistAra se prasaMga ke anukUla karake zrotAmoM ko apanI mora aisA prAkarSita kara letA hai ki ve anya sArI bAteM bhUla kara bAta sunane ke rasa meM nimagna ho jAte haiM / zrotA rAtabhara usI rasa meM sarAbora rahatA humA samaya kA andAjA bhUla jAtA hai kahAnIkAra choTI sI bAta ko itano lambI aura chaTAvAra banAye jAtA hai ki jisase kaI dinoM taka vaha bAta calatI hI rahatI hai / zaharI vAtAvaraNa aba isake anukUla nahIM rahane se rAjasthAna meM vAtoM ke kahane kI jo vizeSa zailI thI, aba lupta hotI jA rahI hai / rasika vyakti gAMvoM meM mAja bhI isakA rasAsvAda kara sakate haiM / prastuta lekha dvArA vismRti ke garbha meM vilIna ho jAne vAlI isa vArtA-zailI aura bAtoM ko cirasNayI banAne ke lie dhyAna prAkarSita kiyA jAtA hai| gujarAta meM loka-sAhitya aura vArtAdi ke saMgraha kA jaisA acchA prayatna humA hai, rAjasthAna ke sAhitya-premiyoM ke lie bhI anukaraNIya hai / prastuta lekha meM jaisI varNanAtmaka racanAoM kA paricaya diyA gayA hai-khoja karane para aura bhI kaI racanAe mila jAne kI pUrNa saMbhAvanA hai / jaisA ki pahale kahA gayA hai upalabdha pratiyoM meM tIna mahatvapUrNa pratiyeM prabhI apUrNa rUpa meM upalabdha huI haiN| unakI pUrNa pratiyeM bhI anveSaNIya haiN| - aisI varNanAtmaka racanAoM ke vividha nAma prApta hue haiN| vAgvilAsa, mabhAzRGgAra, muskalAnuprAsa, vacanikA-ye purAne nAma to milate hI haiM / sva0 desAI ne tukAnta kI vizeSatA ko lakSya karate hue inakI saMjJA 'padmAnukArI gadya' zailI batalAyA hai / yadyapi 15 vIM zatAbdI se pahale kI koI aisI racanA loka-bhASA meM abhI taka prApta nahIM hai, para pRthvIcandra caritra meM isa grantha se pahale bhI yaha zailI pracalita rahI hogI aisA pratIta hotA hai| 16 vIM zatAbdI ke pUrvAddha taka rAjasthAna aura gujarAta kI bhASA eka jaisI hI thI ataH ina racanAoM meM se sabhAzRGgAra meM gujarAtI bhASA kA puTa adhika dekhA jAtA hai| prathama zuddha rAjasthAnI meM hai aura avazeSa tIna apUrNa racanAoM kI bhASA donoM prAntoM ke liye samAna sI hone se inakA racanA kAla 16 vIM zatAbdI hI honA vizeSa saMbhava hai| -zrI agaracanda nAhaTA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khocI gaMgeva khIcI kAga bhar3A kivAr3a, bairiyAM jar3AM upAr3a, jirakI sela kahUM baraNAya, sugiyAM mana prasana thAya. varakhA ritu lAgI, virahaNo jAgI, prAbhA bharahare, atri prAvAsa kare. nadI ThevA khAvai, samudra e na samAve pahADA pAkhara par3I, ghaTA Upar3I. mora sora maMDa, iMdra dhAra na khaDe. zrAbho gArja, sAraMga vAje. dvAdasa megha naM duvo havI, sU dukhiyArI prAMkha huvA. jhar3a lAgau, prathIro daLatra bhAgo. dAdurA hiDa hai, sAvara ANavairI sidha kahai. gaMgeva nIMbAvataro do-paharau isI samaiyau varaNa rahyo che, varakhA maMDane rahI hai. bijalI jhilamila karane rahI che, vAdaLAM jhar3a lAyo chaM. seharA - seharA vIja camakana rahI chai. jAra kuLaTA nAyakA gharasU nIsara aMga dikhAya dUsare ghara praveza karai che. mora kuhakai cha, DerA haka hai. bhAkharAMrA nALA bolanai rahyA che. cor3iyALa Dakanai rahI chaM, arepatI' velA lapaTane rahI hai. parabhAtarI pora chai. gAja- prAvAja huyanai rahI che, jANaM ghaTA ghara harakhasU N jamIsU, milaraNa AyI hai. ise vakhata samaiyaM maiM gaMgeva natarad bolaM chaM, manarI umaMga khole che. sailA- sikArAMrI duvI huvI che, bhAI amarAva sAhariNayAMnaM hukama Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nIMbAvataro do-paharau havI cha be pakha bhalA, UcA alalA, tayArI kIjai chai. kaTorA nakhA, pArasI sArIkhA. mana-jANiyA hathiyAra-posAkha tiaMgalA gALA,muThiyA bIla phaLA. lI cha. nimaMsI naLA, goDA nALe ra phaLA. ghor3A dahI kaToLasU saMpar3Aija cha, ura DhAla aMsA, kUkar3a kadha taisA. phera ujaLaM pANI nahAija chai.. aAMkha pANI motI tavA, lilAr3akA beThA navAM. hajAra ghor3A tayAra kI chaM. caukar3A-lagAma dIjai cha. jaLa aMjaLa pIvaM, .. sUghor3A kuraNa jAtarA cha, kuraNa raMga kanotI loya dI. bhAtarA chai? -aurAkI prArabI turakI magara lAdaka pachI, khaMdhArI tAjI sikArapurI dhArI kAchI choTI par3achI. mALavI habasAnI pUrabI TAMgharaNa pahAr3I pUTha bAthAM na mAve, cinhAI-aura hI aneka jAtarA ghor3A pUchI cavara dAvaM. tayAra kIjai chai. phIcA dhanakha jaisI, kumeta nIlA samaMdA makar3A selI kAcha nAraMgI tasI. samaMda, bhUvarabora sonerI kAgar3A gaMgAjaLa asA ghoDe rAva cAkarAre hAthoM meM nukarA kelA mahuvA ghUmarA hariyA lIlA kADhaNA.. guladAra paMcakalyANa pavaNa gurar3a saMjAba saMdalI sIhA cakavA prabalakha sirAjI. sU mora jyUtaMDaba karai cha, phera hI aneka ragarA ghor3A tayAra nikulI jyU aMga bhAMja cha, kIje cha. sana jyU ulhase cha, bhAgA kAlA mAMkar3A jyU jhAMkI sAkhata jINa kAr3hI cha. bhare cha. tike jINa kiNa bhAMtarA cha nirata kAraNa jyU nArca cha, gujarAtI kasamIrI kasUrI mAravAr3I naTa jyU uLaTAM khA chai. dakhaNI mirajAI bhaTanerI lAhorI hajAra Dorame thakA akI-bekI kara cha. mekhI ghaNo raMga-raMgaro vanAta mukhamala prAMkhakA gosA sindhake jaisA. kalAbUtI sonai rUpairA vaNiyA jIrA manakA gaMgAjaLa, hAjara kI chai. sukalIgI jyU chaMdAM UjaLa. jINa mAMDaje chai. kesavALI raMga-raMgarI guthajai chai. asA hajAra ghor3e rAva prANa hAjara agAr3I-pachAr3I kholajai cha. hUvA chai. resamarI bAgaDorAMsU prANa hAjara taThA uparAyaMta gaMgeva nIbAvatakA kojai ..."kisA heka ghor3A cha ? bhAI-bhatIjA umarAva hajUrI posAkhAM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nIMbAvataro bo-paharI kara cha. kasUmala kesariyA harI sabaja sapatAlU sosaniyA nAraMgiyA sapeta. jANaM tijArAkI vAr3I phUlI cha Upara upahIja vaNatA hathiyAra bAMdhaja chai. gyAnaro gorakha, sahadeva jyUsArI bAta samaratha ; arajuna jyU bAga, karaNa jyUdAna-pANa; vattIsa AkhaDIro nivAhaNahAra, . vairiyAM vibhADaNahAra, para bhoma paMcAyaNa, ghaNa diyaraNa, jasa liyaraNa, kaLAyaro mora, sU bhIne gAta, taravAra kaTArI DhAla churI taragasa baMdUka barachI gilola gophaNa cUkamAra. aura hI bhAMta bhAtarA prAvadha sajhiyA thakA cauka padhAra cha. kesariyA pauMsAkha kiyAM, pAMca hathiyArAM bAMdhAM prANa, ghor3e pratavAra huvai chai. sU kiraNa bhAtarA chaikAlhIro kaLasa, satIro nALera, toraNa prAkhA, kuvArI ghar3ArA vIMda, gAharA gADA, phojArA lADA, kAcA kubha jyU kApA jANe, parAyI chaThI jAgai, riDato teja, bhUkhiyo loha liyAM rahe, kAcha-vAca nikaLaka. nagAra ika DaMko bAgo chai, mIra sikArAne hukama huvo chai. bAja, jurarA, kuhI, baharI, sikarA, lagar3a, cipaka, turamatI sAtha lIja cha. cItevANAne hukama huvo cha. cItA sAtha lIja cha, ghoDArI pUTha takhatAM Upara baiThA chai. prakhyAM prADI kulhe cha. sakaLAyatarA paTA, rUpairI bhaMvara kar3I, resamarI Dora. tike cItA kaThArA cha ? maroTarA, aAdhorA, derAvararA, roharA, thaTairai pahAr3ArAM, IDararA DUgarAMrA, jALorarA pahADAMrA, pAvararA thaLArA, pArakararA vihaDArA. isA cItA sAtha lIja cha. taThA uparAyaMta gaMgeva nIMbAvata bAhara padhArai chai. sU kiraNa bhAMtaro cha ? Ugato sUraja. pAvAsararo hAMsa, kuvarAMpata kuvara, jaLahara jabAdha bhogI bhaMvara; kasatUriyo nigha, lAMdhiyo siMgha; sILa gaMgeva, durajodhana ahameva; jujaThaLa jyU sAca, duravAsA vAca; . __ ""hatarAMnai hukama huI cha. kutArA Dora chaTai cha. lAhorI tAjI lUca bANa gilajI pahAr3I. jikAMrI mUDahatha moha nALa, hAtha bhara nasa, vaDara pAna jisA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nIMbAvataro do-paharI kAna, tAjaNAseda pUcha, nAharasA paMjA, pyAlA. ThakaraNI, loTA, pAlA, bAjoTa. bAghasI aAMkha, pAlaLo lIka jADa prAMThU'. aura hI saba chakar3A gADA ghAta jai chai. iNa bhAtarA kutA. banAto paTA, ruperI bhaMvarakar3I, resamI Dora, kAnAMmeM rUpa sonerA veDhalA, gaLaM meM nijarA tAita. taThA uparAyaMta maudiyAMna hukama huvI iNa bhAta sU prANa hAjara huvA cha. cha. bhUjAI mArU sArI hI vasata sIdho mIThANa vesavAra paraba leya rAtI-nADI cAlajyo, mhe sikAra rama uNa nADI AvAM chA.sU modI bhoI topAdharA nADIra, ikAM vehalAM rahakalAM Upara baisANaja mAraga vahIra huvA chai.AparamaraNara mAraga chai.sU ikA vehalA rahakalA kiNa bhAMtarA bhAkharAMne khuDAra mAraga cAliyA chai. cha ? gujarAtI, suratI, khaMbhAicI, bhRja ghoDArA poDAMsU jamI gUMja rahI cha. nagarI, hesArI, ujIraNarA, bariNayA dhaNe kheharo Doro AkAsana jAya lAgo chaH sI sUrA, pItala loha dAMtarA jar3iyA, ghUgharamALa ghoDArI bAja rahI cha. hIsa lAla salahaTIrA gadarA bichAyA thakA, kalala hopha huyanai rahI cha. vahaliyAMrA cAMdaNI DhAliyA thakAM prANa hAjara huvA ghUgharAM jaMgAro jhamakAra huyane rahyo cha. cha. vehaliyAMrI phuraNI bAja rahI chai. jaga vahalAMrA vAMsa paiyAMro khaDabaDATa huyane ghugharA bAja rahyA cha. sU vehaliyA kiraNa rahyo chai, hokArA huyanai rahyA chai. bhAMtarA cha ? theTa kAkarecarA cha,soraTharA nagAra ika uMko huyanai rahyo cha sahanAyAM cha, hAlArarA cha, suvAlakharA cha, desa- meM malAra rAga huyanai rahyo UM. nisAraNa desarA ikaraMga sapeta chai. jAMharo sapetI muhaDaM Age pharaharanai rahyA chai. nakIba, prAgai bagalA hI magasA najara prAva, copadAra najara daulata.sU sUrajarI kiraNane maMhadI suraMgiyAvanAtarAmoharAlAle sutarI varachiyArI ke kiraNa huyana rahI nAthA. resamarI rAsa, sIMgA pItaLarI. chai. iso samIyo varaNanaM rahyo cha. khoLI. vanAtI jhUlA ghAtiyAM rahakalAM ikAM khar3asalA jUtA cha. sU hAliyAM thakAM ghor3ArI mAma pAI. isA behalI jUtA taThA uparAyaMta UThAM caDhiyAM rahakalA ikA khar3asala prANa hAjara rabAriyAM prANa mujaro kiyo chai. sUUTha huvA cha. kuNa-kuraNa disAvararA cha ? kAchI bodalA chaparI jAlorI vagarU balocI sivavADiyA khADAliyA. aurahI aneka jAta-bhAMtarA UTha cha. sUsAtharo ghUmaro taThA uparAyaMta bhoiyAMnai hukama huvau kiyAM thakA ramaNa sira pAraNa khar3A chai. bhUjAIrA vAsaNa tayAra kara rAtI huvA chaM. nADI cAlajyo. sU vAsarA tayAra kI cha. degAM, carU, kaDhAI, kur3achI, kharapA, DaholA, jharahara, cAlaNI,thALa,kaTorA, hamai tItarAM Upara bAja chuTa chai. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nauMbAvataro do-paharI ravAnakA Upara jurarASTai cha. tilArAM Upara vAsA chuTai cha. lavAM Upara sikarA chaTai chai. baTerA Upara turamatI chaTai cha. bovar3A Upara cipaka chuTa cha. burajAMUpara lagaDa chuTai cha. kulaMgA Upara kuhI chUTa chai. iNa bhAMta desauta rAjesara sikAra khele chai. . ghoDAdauDa rahyA cha. hokArA haMgAmo haya rahyo cha. jitaraMbIca thohara jhADArA viDA mAMhAM kharagosa uThiyA chai. mU kiraNa bhAMtarA chai? moTA ghedA cha. tobaDiyA cha. ghagA lIla jaDI-bUTIrA caraNahAra,pAMharai pANIrA pIvaNahAra.tikA Upara kunArI Dora chaTI cha. bAMTha-bojhA kUdai cha.dhucalI khAya rahmAcha. ThulIrI,gophaNarI,tIrAMrI coTAM huya rahI cha. ke ghoDA pAkhaDa che. ghor3ArApagAMsU kAMkarA-pathara uchaLaM cha. par3a chai. masUbara kiraNa bhAMtarA cha ? bhUrA, kavaLA kaI avalakha cha.DAra akaM pArma cha. avAla aMka tarapha cha sU akala kiraNa bhAMtaro cha. jairo vArahaM prAMgaLa khaga lIDIkaTa cha, kAMdho-pUTha aka sArakho, cha. guLavAr3a gohaM java ciraNAMro, juvAraro caraNahAra cha. mayamata chai. sU cara cara pharaNiyAM pAyA chai mAchUrAMrA saMtAyA. thoharanai jhAr3arA bir3A sukhase che ghUDa vAhai chai sU jar3A sameta ukhAr3a nAkhai chai. isA suvarAMrA morAM UparAM rAjAnAM ghor3A lagAyA chai. varachiyArAdhamor3AlAga rahyA chai. cUkamArAMrI khATakhar3a lAga rahI chai. kaI ghor3AsuvarAMrAtU DAMsU uchaLa para par3e cha. taravArAM vahi rahI hai. kaTArI vahi rahI cha. kaI selha tuTai cha. kaiI grAdhI salai cha. suvara mArajai cha. U~TA Upara ghAtajai chai. . itarai bIca hiragaNArA DAra Aya nIsare cha. tike kiraNa bhAtarA hiraNa chai? kALA vaDA begaDa chai,mUhaDAra DArameM megha huya rahyA chaM.mAhe rAga cha jike kUda-uchaLa cha, rogaTA hiraNa cha.su ruta prAi hiraNIne ghaMcatA phirai chai. sabaLo hiraNa nivaLaM ne ghece cha. iva DAra karolAM muhAga AgA kAThiyo cha. tikAM Upara cItA iTa hai. kula phAM dUra kIja cha tamAsI vagA rahyo cha. isa samaiyameM dhUpa tapai cha. rAnaga amalArI khumAriyAM demaunA-jAnAMne tila lArga cha. nada nADI mAmhI bAga vALI cha. sikAra marava aMka Thokara rahakalA UThA Upara ghAtajai cha hosa mANagA taLAva pAyA chai. isa samaiyameM bhAluvAM prAga araja kIvI chai. bhAkharAMrA khuDAM vahAM mAhAM sUvara nIcA utariyA chai. rAjAnAM demolA 'sUvarAM sAmI vAga lovI cha. phaDakaDA phar3avaDAyAM jAvaM cha. isameM sUvara najarAM tiko taLAva kiNa bhAMtarau chai.rAnI varaDIrI. pAMirI nIra. pavanagai mAriyo phIgaga pAchaTatoyako jholA khAya rahyocha. lahagaM liya hai. athaga Dova chai. kar3iyAM bhuvai pAgImeM paMTA pagArA nakha jhAba chai. dudhare bhoLAvai vilAva vAgo cha. Upara kujA, sArasAM gahakana rahI hai. DeDarA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nIbAvataro do-paharau pApa-prAparA ghor3AnU desauta bAphatArI cAdarAMsU pavana kara rahyAchai. ihakanai rahyA cha.TITor3I Tahakane rahIcha. jaLa-kAga guTakanai rahyA chai. muragAbI tiranai rahI cha. aDhAra bhAra vanaspatI jhukanai rahI cha. taLAvarai chehar3A kuvaLa phUlanai rahyA cha. hajAra pAMvar3A Isa chai. AThase pAMvar3A upaLe chai. iNa bhAMtarau taLAva chai. ghor3A loha cAba rahyA chai. jINAMrI sAkhAM-janAkhAM UMcI nAkhaja chai. taMga khoLA kIjai chai.. ___ sU pADA nALAM bhariyo chai, jANe dUsarI mAnasarovara cha. tiraNa Upara dharaNA var3A pIMpaLAM bora bakAyaraNa nIMba nALe ra prAMbA prAMbalI sIs saresa khejar3a jALa prAsApAlo khijUra gUdI lesar3I kesalA khiraNI maulasirI pharavAsa rAyaseraNa/ mahavA DhAka kubharA kIkara TUlA jhukane rahyA chai. DAhaLAMsU DAhaLA aDanai rahyA chai. chAyamaiM sUraja najara nAvaM cha.tAvar3e rI kuNa calAvaM? Achau sau meha Avai tau paNa chAMTa puhacaNa na pAvai chai... taThA uparAyaMta patAkhAMsU bAdaLA choDajai chai. sU kiraNa bhAtarA bAdaLA cha? haLavadarA,moravIrA,aMjArarA, bharavachara hAlorarA chai. rUpairI TUTI sAMkaLI lAgI chai. gharaNI silehaTI aTAyaraNameM bIMTiyA thakA, UparA bevar3I-tebar3I jhAlarImeM garakAba kiyA thakA chai. sa uraNa hI bAdaLAMsU ghor3AMrA lAliyA chAMTaje cha. phera bAdaLA khaMkhoLa uNahIja taLAvara pANIsU chANa bharaja hai ugAhIja var3A-pIpaLArI sAkhAMsa TAMgajai chai.jhauTA dIjai chai. pavana khuvAya pANI ThaMDho kIjai chai. * isI sAMgharaNI vanasapatI milane rahI cha. jANa dusarI ghaga kai. darakhatAM Upara mora kuhaka rahyA chai. suvA keLa kara cha. . tUtI bola rahI cha. lAla hAka mAra rahyo chai. taThA uparAyaMta jAjamAM gilamAMrA vichAvaNA havanai rahyA hai. UparA gadarA. cAMdaraNI vichAyaja chai. te Upara sujanI DhALaje cha sU kiraNa bhAMtarI cha? bhar3ochI vAphatairI, ghaNaM kalAbUta resamaraM kAracobhorai kAmarI. gujarAtare kArIgararI kIvocha. takiyA lagA jai chai. Upara bagalA pAvasa baMThA cha, sa kisAheka sohai chai, jAraNe . kalAiNa kAgoLar3a nAkhatI Avai chai. taThA uparAyaMta desauta rAjAna AparA ToLI majala rA juvAna liyAM virAjamAna havA chai.kamarA kholajai chai. varachIrA jhUlA koje chai. sU varachI kuNa bhAMtarI chai. tAr3arA, bar3a pItaLarA bhara tAvUr3A gajabela dANairA phaLa rAmapurairA tikArI chAMhar3I prAya rAjAnAMdemautAM pAgar3A kADhiyA hai. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nIbAbataro do-paharI biDiyor3A, rUpairA sonerA nakasa chai. phophaliyA rUpairA lAgA che. phaLAM Upara / binAtarA mukhamalarA cakArA lagAyaja chai. silahaTI cha. sudha gaiMDArI prAraNAMrI chai. ghaNArI mArI badhai cha. bAharai mahInAM saMce meM rahai chai.-mohara tolaro rogAna raMga lAgo cha. taravAra kaTArI varachIrA dAva hI na lAge cha. suvararI dAMtarI lAgato paNa rar3aka na Utara. goLI lAgai to uchaLa pAchI par3e. sauna-rUpairA cAMda-phUla, mukhamalarI gAdI, sAMbarA hathausA, boyadArarI DAbA kasA iNa bhAMtarI DhAlA sUupahIja darakhatArI sAkhAsU nAgaLIjai chai. . taThA uparAyaMta taragasArA kulAvA chuTai cha. sU taragasa kuNa bhAMtarA cha ? lAhora kasUrarI varaNo ThAvI,dharaNIvanAtameM lapeTo thakI, gharaNa kalAbUtasUmUthI thakI, rUpairI kuharI phular3I jIbhI lAgI thako, tike ThAvI sATha-sATha tIrAsU bharI thakI. tike kiNa bhAtarA tIra cha ? gujarAtarI nIpanI sAMThI, gADe gAhI, sAta vAra saMcai mArI, lAla syAha raMga, gajavela dAragarApaigAma chai, Upara sonhairI nakasa chai, khurasAgarA utAriyA,mAThIrA tilAriyA, Upara rUpairAsAMbA cha,pItaLa tAMbarAchalA cha, dAMtarI caukar3I cha, tilaurarApaMkhArA cha, dAMtarA suphALA cha, sonhairI haLa likhI cha, nacamUTharA tIra chai. isA tIrAMsUThAThA bhariyA thakA. sU uraNahIja bar3AM-pIMpaLArA darakhatAMsU nAMgaLa cha. taThA uparAyaMta taravAriyAMrA kamasAriyA khulai chai. sU taravAryo kiraNa bhAMtarI chai ! sIrohIrI nIpanI, ve AM agalA bADha bheriyA thakAM janaiba magareba pur3atakALa sepha vilAyatI mujarI birAMNapurI habasAnI phiraMgI. sU myAna mAhAM kADha ghAsameM nAMkhajai to pAraNIre bhauLAvai janAvara ThUga' bAhai. bagatarameM vAhI doya TUka kara. cauraMgameM vAhI thakI so kasiro calaNiyA sAra bADha. lohameM vAhyAM thakAM bAlacho hI na par3e. sU gharaNa mukhamala vanAtarA myAnAM mAMhe lapeTI thakI, ghaNo sauna- rUpameM jar3I thakI, gharaNI bulagArara sAja meM lapeTI thakI, uNahIja DhAlArA gar3agadAMmeM melaja chai. taThA uparAyaMta kamAraNAM kuramAraNAM mAhe melaja cha. tike kamANAM kiraNa bhAMtarI chai ? bAra varasa dariyAvAM mAMhi jahAjAM heTha baMdhI prAi cilevAi hakArA karatI guNa-bhAra-baMkI aDhAra-TaMkI asalI jAdI paThAgarI bedI jyU tuhI-tuhI karatIthakI,balocaraNI jyUlacakAra karato thakI, iNa bhAMtarI kamANAM unnhiij| darakhatArI sAkhAMsUnAgaLaje cha. taThA uparAyaMta kaTAryArA kamara bA~dhA chuTai cha. sU kaTArI kiraNa bhAMtarI chai? virANapuraro, rAmapurArI, bUdIrI, rAjAsAhI, poDArI, aDhAI, bhogalIrI. kotAkhAnI, pADAjIbhI, gharaNa sonameM jhakoLI thakI,nava nagAM rAchAMsU bharIthakI, taThA uparAyaMta DhAlAMrA alIbaMdha khulai chai. sU DhAlAM kiraNa bhAMtarI chai. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khocI gaMgeva nIMbAbata vo paharau uhIja selhAM bAphatArA kamarabaMdhAMmeM lapeTI thakI, uhI DhAlAMrI prAMcA meM melajaM che. taThA uparAyaMta peTIrA kasA chuTai chai. sU peTI kuraNa bhAMtarI chai ? asala dAgadAra boyadArarI chai. tairI khasaboyarA liyA bhaMvarA gujAra karai chai. bIsa-bIsa pAMvar3A khasaboyarA DorA chUTai che. jA gAMdhI hATa pasArI hai. taThA uparAyaMta vAgAMrA ciharabaMda chUTai chai. sU kiraNa bhAMtarA vAgA chai ? sirosApa bhaMrava cotAra kasabo mahamUdI phUlagAra adha-rasa selA bAphatA DoriyA momanI tanajeba sAsAhibI tara taraire kapar3e rA bAgA che.sU utAra utAra uraNahIja darakhatAMrI sAkhAM Upara uraLA korja chai. taThA uparAyaMta caraNAMrA giradAnA mokaLA karajAjamA gilamAM Upara baisajai chai. pAghAM lapeTA utAraDhAlAMrA gar3agadAmeM rAkhajai chai. bAphatArA selArA rUmAla kesariyA chai sa mAthAM Upara rAkhaje che. vINAM bAyerA lIjaM chaM. sU ki bhAMtarA vINAM che ? lAhorarA kiyor3A chai. rUperI DAMDI jarI maDhI, Tukar3IrI jhAlarI. tU vaNI thakI khavAsapAsevAraNAre hAtha chai, pharAsa vaDAM pharAsI paMkhAM vAyero ghAta rahyA che. mAta hAthI jyU hIMDa rahyA che. tIna bhAMtaro pavana bAja rahyo chai-sItaLa maMda sugaMdha. garamI miTAyajai chaM. * taThA uparAyaMta rAjAnAM malUka kubarA sAtha sArU kalAlIro hukama huvau chai. tijAro maMgAyaje chaM. tiko tijAro kiraNa bhAMtaro cha~ ? tAsaNIrI bADIro nIpano ikatIsa tAr3Iro, nALe rasomoTa khoparA baDharo, garIraM daLaro, hAthasU chUTa par3e to kAcarI sIsI jyU kiracAkiracA huye jAvaM. pANImeM ghAtiyAM rai Dhaha jAya. iNa bhAMtaro tijAro sU goro bhUvariyA pucAMsa dujaNa sAhyA kaTorAMmeM bhalA juvAna macakAva hai. bevar3I gaLaNI khicI cADhachAragajaM chaM. UjaLA rUpoTAMmeM ghAta munahArAM huyanaM rahI che. taThA uparAyaMta amala maMgAyajaM chaM. amala kiraNa bhAMtaro cha ? theTa AgarA hI kALa kekInaro nIpano. bhUro thaTAI aror3I nahaliyA bhojapurAvaTI. sR AgarAhI amalarI cakI baMkyAM mirovaDha kIjaM chaM. kesariyA pota rumAlAM meM ghAtajai chai. aroDI gALaje che bhojapurIrA palA kIjai chai munahAra hRyanai rahI chai. amalorA jamAva kIjaM hai zramalAMrA taMDala roparja hai. amalorI novo dIjaM chai. isameM bhAMgesura maMgAyajai chai. sU kie bhAMta chai ? kesarI kyArI dolaLI vAsaga mAthArI. thohararA biDArI bhAkhararA khuDArI, bhUre morI, kALa pAnarI, zrAvurA viDArI, bhamaramAra miraghamALa lariyALa ciDiyA coTaDiyALa. oka pAnagariyAM pAna aMka pAna grahamadAbAda. pAna-pAnaro rasa lIjaM chai tie bhAMga sAla mahAlA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nIMbAvataro do-paharI gAyaja chai. jAyaphaLa lAMga iLAyacI miraca virahALI ajUnAgakesara bhamaraTaMTI tija tamAlapatra taMbola prata saMthI.aura hI masAlA maMgAyajai chai. mizrI kAlapI gaMgApArarI maMgAya korA ghar3AmeM bhijotha chai. taThA uparAyaMta ilUrArI kaDo kSejavaLaro ghoTo dhoya tayAra kIja cha. bhAMgaNa bINa mokaLA pANItU dhoyaja I. phera korI hAMDImeM rAMdhaja chai. taThA pacha ghoTaja cha. bhalA moTiyAra hosanAka jubAna baraNAya cha. beyar3A gaLaraNAMtU macakAya kADhaja chai. isI jADI kAdarja * mAthaM TIko kAr3hajaM to nIsare, payanarI mArI sIMka ThAhara. iNa bhAMtarI bhAMga kADha tayAra kIjaM cha. kasUbAMnU hosanAka pavana karai chai. sU rUpoTAM meM liyAM khavAsa pAsevANa hAjara karai cha. munahArAM havai chai. desauta Aroga chai. amalAM cAka huyaja chai. jANaM kALA- vAsaga tirai chai. jaLa Dohi rahyA cha. jANaM revA-nadIna hAtha DohaLa rahyA chai. isau samaiyo varaNanai rahyo chai. jisameM pAraNomeM tiratA muragAvI najara Avai cha. tikAra sikArai pagA baMdUkAM gilolAM maMgAyaja chai. sU baMdUkAM kiraNa bhAMtaro chai. ? gagA-pArarI, sIhanaMdasamiyAgakI lAhorarI karanATakarI phiraMgarI thaTAro. gharI sona-rUpameM garakAba kIvI thakI. nakasadAra jANe goDiya nAgaNa lAMbI kIvI chai. dUsaro bIjaro saLAva sIsa pILiyai dudharI lakar3IrA kudA cha,rUpairItArArAkokar3I sIrama sapetaMrA baMdha chai. boyadArarI DAba cha. kasamala sUtarI lapeTI jAmakI chai. rUparI banAtarI mukhamalarI kudAre pIdI varaNa rahI cha. suiyA sAMkaLI rUpairA camakanai rahyA cha. sAta-sAta vilaMdArI lAMbI khoLI meraNa kapar3arIsa bAhara kADhaja cha. jANaM bAdaLa mAMha vIja nIsarI, pAkAsarI, kanA tIja ra tamAsai mArU pAtaLI kAmaNI posAkha kara nIsarI, iNa bhAMtarI baMdUkAM moTavAra tiratA-tiratA leya uga ghar3anAMvAM pAyA chai. . taThA uparAyaMta jAMgar3iyAMnai hukama havai chai. sU bhajana khyAla gAva chai. mAtA hAthI gajarAja paTAjhara jyU jholA khAvai cha. sahanAyacI sahanAyAM mAMhe sAraMga vagAyo cha. taThA uparAyaMta siradArAM desautAM / naLAvameM laNaro hAMsa karai chai. lAla lAMgIro potAM paharajai cha. ghar3anAMvA vaNAyaja cha. sU lai taLAva meM var3ajaiche. hAso-tamAso kara rahyA chai, mAthA jar3A kesAMrA chaTA chai. sU kisA najara trAvai / 'gilolA kiraNa bhAMtarI cha ? ghaNa sIMga lakar3orI jor3I, paNI paya saresarI pacAyI, kamANarai ghATarI, dAMtarAM mogarAM lAgAM thakAM gharagI sonarI haLarI likhI jaMgALI raMgarI, nave car3hAvarI tAMta, renamairo medAna gUthiyAM thakAM. rAjAnAM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nIMbAvataro dopaharI desItAMre hAthAM dIjai che. kuMbhArI kamAyor3I, hathALIrA mAriyA, dhuIrA pacAyA, nIMbuvai ghATarA. isa bhAMtarA gilolA hAtha dIjai che. gilolAMsU uNahIja baMdUkAM muragAvyAMne coTAM kIje chai. tamAso huyanai rahyo che. sikAra muragAbI akaThI kara taLAvasU bAhara padhArajai chai. lIlI potAM dUra kIjai chai. caraNA paharajai chai. sUkiraNa bhAMtarA cararaNA cha ? ilAyacairA misarUrA gulabadanarAM mAlanerIrA bAphatArA, cALIsa cALIsa hAthAMrA chai. giriyA Dobare samA nADA chai. sU caraNA pahara jor3I pagAM ghAtajai chaM. sU jor3I kiraNa bhAMtarI che ? lAhaurarI pisorI ghara vanAta mukhamalarI lapeTI thakI, ghara kalAbUta guthI thakI, paiharajai chai. taThA uparAyaMta pAchalai pohararI DhaLatI chAyArI visAyata kIjai chai. desauta siradAra jAjalamAM padhArai chai. kesa suMbA chai. mogarairI vela kevar3a re telasa kesa sutharo kIjai chai. dAMtarA chalAMrA caMdaragarA cakhar3IrA kAMgasiyAMsU kesa suvArajai chai. kesAMrAM jUr3A bAMdhajaM chai. UparA makhahUlarA DorA bAMdhajaM hai. taThA uparAyaMta goTha sArU bAkarA magAyajai che. rabAriyAMne hukama huve hai.. paraganA mAMhAM bAkarA dahI le Avo. sU rabArI UMThAM prAve chai. kiraNa bhAMtarA rabArI che ? DIghA lAMbA juvAna dIsatA rAjAna, bAMkI mUMchA, rAtA naiNa, sAsI DADhI, moTA vaiNa, jAhacA lAMbA hAtha, bhUkha sighana ghAtaM bAtha, iNa bhAMtarAM rabArI UMThAMnaM jhAlai hai. sU UTha kiraNa bhAMtarA chai ? thApavI taLIrA supavI naLI rA. nALa rAgoDAMrA, bIlaphaLa irakIrA, hathALiye IDararA, sasA serI bagalAMrA, ghATa bAjoTarA, bAthame kAMdharA, kastUriyA paTArA, koravaM kAnarA, TAkasai mAthairA, lokave nAkarA, tajiye hoTharA, kavADiyAM dAMtAM udharai pIDarA, paraLAM AsaNAMrA, kAMgare thUbarA, moTai pUTherA, choTe pIMDAMrA, bhAmare pUMcharA, bhuvariyaM rUrA, coLamai raMgarA, lAMghiye sIha jyU laMkAM caDhiyA thakA, bhAgA gADA jyU' baThaThATha karatA thakA, dar jyU jhAlA karatA thakA, mArta hAthI jyU huMkArA karatA thakA. isA UMTha bhekajai chai. hAtha pherajai che. pItaLarA gIravAraNa rUpairA kar3A che. tA mAMhe moharA bolacaM moharA ghAta chai. lUbAM kavaDALA vaLaMbar3A ghAtaje che. lAla silehaTIrAM paDechayAM gAdyAM ghAtajai che. UparAM palANa melaja che.sU kiraNa bhAMtarA palANa che. sIsUrai kATharA, gharaNe loha pItaLasU jar3iyA thakA rUpairI phUlar3I lAgI hai. dAMtare kAmasU variyA thakA. vanAtarA maDhiyA zrI kupItaLarA vAjaragA pAgar3A, kar3I kuhaTa gAThI prokar3hA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khocI gaMgeva nIMbAvataro do-paharau sAMtarA, paTADAMrA coluvA baNAyAM thakAM kAgA kasaraNA kIyAM thakAM caDha khar3iyA chaM. gAMva-gAMva mAMhAM dahIrA kaLasa melhajai chai. jevar3AM mAMhAM bAkarA uThAyaja chai. kiraNa bhAMtarA bAkarA che. rAtar3iye rigarA, ujaLAM thaLAMrA, gharaNI gAMguvaraNa hIMgavaNarA caraNahAra, ghara kAcara tuberA caraNahAra, guvAra cir3I - moTharAkhAvaraNahAra, bhAha re sAdarA, kar3akatI naLIrA, kabAr3iyA dAMtAMrA, kamara vA UcA, cilakatA morAMrA, mADara khetarA, mAdaLiyAM peTArA, bAlakhAsI bokar3A, khor3a khIlherIrA cariyA kuraNiyAro besaNahAra, kUbhaTe suraNahAra, AyaberA caraNahAra.. so uhAM UThA Upara masakAMrI para doya- doya bAMdhajai chai. calAyAM AyA hai. rAjAnAMsU prAya mujaro kiyo che. bAkarAMtU varako karaNAre pagAM alavaLiyA moTyArAMtU hukama kIjai hai. susIlAM mIrohiyAM lene UThiyA chai. malakatI vIkhAM bharai chai. jAraM pAvAsararo haMsa motI cugaraNa cAliyo chai. doya doya bAkarAMrI silhAr3ane TharakA huve che. taravArAMrA chaNakAra huyanai rahyA chaM. cauraMgArI khATakhar3a huyanai rahI chaM. kaTorAM mAMhe phUla lIjaM chai. bAkarA hosanAkAM vasU kIjai chai. desIta ravAM dhoya hAtha UjaLA kara visAyatAM Upara virAjamAna huA . 11 taThA uparAyaMta hukAMrI hoMsa kIjaM chai. cAkarAMne hukama huvau chai. hukA tayAra kI che. kiraNa bhAMtarA hukA rcha? sonerA, rUparA, vidarI, khAMkhoLa ThADhA pANIsa bharajaM chai. nIMcaM sutharA vichAyajai che. Upara hukA melhajaM chai. namacA sarada kIrja chai. sU namacA kiraNa bhAMtarA hai ? vITIvA, caugAniyA, ghara vanAtarA lapeTiyA, sAlUrA lapeTiyA, boyadArarA maDhiyA, catarA, kalAbUtare kAmarA, sonaMrUparai baLAMrA,rUpairA kulAbA lAgA thakA, sonerI TUTI, rUperI cilama, cilamaposa hai. tamAku varaNAyaja chai. sU kiraNa bhAMtaro tamAkU chai ? sUrata nIno, tAMba raMgarI, jADe pAna. karar3I DAMvaLIro, sU ibhAMta tamAkU. sU cilamAM bharaje che. UparAM thoharA AkarA koyalAMrA cilamiyA melharja chaM. jANaM sahijAderA tAita, babhUta lagAyor3A jogIsA chaM. tiNArI hoMsa mAraNajai chaM. madharo-madharo khAMcajai che.ghararATA huyanai rahyA che jA prabho madha gAja chai.dhu vairo Doro lAga rahyo chai.sU jANaM AsADharI khAlI promAM hai chai. taThA uparAyaMta khasaboya maMgAyajai che, sU tara kiraNa bhAMta hai ? gulAbaro canagaro phitanaro vuraro khasaro karaNaro, sU sIsI khulI chaM. sIkAM bhara-bhara kADha cha, lagAyI che, munahArAM kIjai chai. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIcI gaMgeva nIMbAvataro do-paharI taThA uparAyaMta purANaM agararo cha ? jANaM raMgarejarI hATa khulI hai. cikAyo sadho maMgAyaja chai. sIsI khulaM judo degacAMmeM vaNAyaja chai. chai. motIpur3a rI sIparA pyAlAM maiM ghAta hAjara kIjai chai. sUdho bagalA taThA uparAyaMta hiraNa khula chai. sU lagAyajai cha. jANa dhobIrai ghara kapar3A mokaLA kiyA cha. mAMsa utAra-utAra dukar3iyAM meM taThA uparAyaMta kesara maMgAyaja che. ghAtajai chai. miraca dhAraNA sUTha lUNa haLadI sa kesara kiNa bhAMtarI chai ? arAkarI vesavAra doja cha. dahIro rajabo dIjaM cha. kisaTavADarI, kAsamorI, jADo lakar3aro kaThoto maiM sudavaka rAkha cha. pAMkhar3IrI vaTavoM DAMDorI. sa kesara caMdaNarAsUkar3AsU jelaLamerarA porIsA taThA uparAyaMta kharagosa hosanAka vATa meM hosanAka juvAna ghasai cha, UjaLa rUpoTAM hai. machaLAMda miTAyaja cha. nAnho chana meM utAraje cha. desautArai muhAI prAgai degacAMmeM ghAtajai chai. mAhe vesabAra haLada rAkhaja cha. tiNarA tilaka kIjai cha. dhAraNA sUTha miraca jAiphaLa taja lAMga pAr3A kADhajai cha. cha. sIMdho lUNa dahI sAtha dIjai ghAta cha. tilora tItara karacAnaka muragAbI taThA uparAyaMta bAkarA uNahIja hosanAka varaNAvai chai. poTA cIraja cha. darakhatAsaTAMgaNA koja chai. bAkarA khUlhe peTALajo cIraje hai. muhar3a meM hIMga bharaja cha. jANaM rUIrI barakI vaupArI kholI chai. peTa meM jIro bharaja cha. pAMkhAM sameta cha. mAMsa utAra utAra pAse rAkha cha. degacAmeM bApha chai. taravArarA paTadaLAM mAhisU kaTAmohAsU churI kADhajai chai. mAMsa chUna-chana taThA uparAyaMta tItararomAMsa silA pAsa koje chai. morAM pasavAr3A pIDAro Upara vAMTa palIdho kIjai chai. dusaro mAMsa degacAmeM ghAtajai chai. haDoIrA mAMsa mAMsa nyAro-nyAro varaNAyaje cha, gharaNA pAse caruvAmeM ghAtajai ke.sIrA hosanAka masAlA dIjai chai. lavAro mAMsa horAnAka sudhArai chai. duyajai chai. garama pANIsa sudhArai chai. bakarAMrA phIphara garama dhoyaja chai.cIra-cIra degavAMmeM ghAtajai chai. pAragosU dhoyaja chai. lalAI miTAyaje hai. projharA dhoya-dhoya mAhe masAlA mAriyo pAse degacAMmeM rAdhajai chai. ghaNo ghI mAMsa ghAta davagara kIjai chai. pUla prAMtAM besavAMrAM masAlAMsU varaNAyajai cha. sIkAM avala dhoyaja' cha. uupr| dUsarI prAMtArI pAsa varNa cha. ADA DorA dhIrA dIja sATA gUthaja chai. masAlA carAyaja chai. hai. mAMsa rajhaterI khasaboya phUThane rahI rajavo dahIro dIjai chai. chaM. tyAMrI khamaboya levaraganU tetIma kor3a devatAgaraNa gaMdhrava hosAM khAya rahyA cha. taThA upagayaMta subara kholajai chai. bhAMta-bhAMtaro mAMsa varaNAyaja cha. dairA sATA UAra chai. sU kuNA bhAtarA dIse mAMDA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miat gaMgeva mIbAbata dopaharI kara hai. te ghaNo nAnho chuniyo mAMsa maMdI yAMva kaDhAImeM taLajai hai. besavAra masAlA ghAta uhAM mAMDAMmeM bAtajai cha. taThA pache mAMDA graMtha samosA vaNAya tajai cha : taThA uparAyaMta sIro-pUr3I va che. sohita sArU devajIbhi joyarja chaM. viraM sArU cokhA maMgAyI che, pulAba are kamoda bIrAje chaM. kAThAM gohuvAro ATo maMgAyajai chaM. sU nALera garA goLavAM roTA varaNAtharja chaM. mUMgAMrI pAtaLI dALa gharaNA masAlAMsU kIjaM che. tuvararI dAla chUTAM cAvaLA pAM rain kI chaM. chUTA cAvaLa rAMdhAre pagAM vAsamatI maMgAtharja chai. pAtaLA roTA judA hI varaNa rahyA che. ThAma ThAma degacA carU caDha rahyA chai. mUMga judAhoja degaca meM somaM chai. sU mUMga kiraNa bhAMtarA cha~ ? magarairA nIpanA, bharataraM khetarA, hariyai raMgarA, cuMvaLA jevar3A, iga bhAMtarA mUMga hAthAM raLakAyajai che. curaNa - vINa kAMkarA kADhajai chai. sU mUMga hosanAka varagAva hai. aneka bhAMtarA chatIsa bhojana va chaM. nijAre pANI ATo gUM darja hai. tairA roTA kararja hai. roTA bhora po 'kI che. tApa kaDhAhI meM taka hai. phera bhora kaTa chANa mAMhe buro ghAnajai chai. ghAta cUramo kutavI varaNAyajaM hai. 13 taThA parcha sikharaNarai pagAM dahI bAMdho thI terI gaLaNI khulai chai. mAMhe bUro ghAta adhotara rUmAlasU dyArAje hai. masAlA mAMhe lAMga iLAyacI miraca ghAtajai chai. irA bhAMtaro sikharaNa kara maTakI bharI chai. haDoI Upara cIlakA kAgalA jhar3Aphar3a karane rahyA chai. tikA kAgalAnU malUkajAdA kuvara gilolAMrI boTAM kara rahyA che. ibhAMta tamAso karatAM pAchalo atafat zraya rahyo dvaM amaloro cakhata va che. tada khijamatagArAMne hukama huvI - satAbI sUM hara saMkaro tayAra kIjai. sU harasaMkarairI tayArI kIje hai. sU harasaMkaro kiraNa bhAMtaro che. bhAMgesura ghoTiyArI pIMDI gharI masAlA sametarI Ajai chai. gaLiyA amala meM bhAMga gALa chaM. phera dArusU ulaTAya koDhaje chai, rUmAlasa tivArA chArarAjaM hai. tayAra kara pItaLarA kaLasa bharIjai chai. siradArAM prAgai prAraNa melajai chai. UjaLA rUpoTA meM ghAta munahArAM sArA sAthane pAyajai chai. saao kipA aMka saradAra juvAna chai ? pAkA pAkA variyAmAMnU, ajarAyala khIMvarAMnU, DANahulA DAkiyAnU, karavaMtAMnU, loha ghar3oM lAha para bAlAnU, lolI detA, kaTArI ugarAi khAtA, pacAsA boLAviyAM zrAve prAdha vADha utariyAM jiyAMrA pAMca-pAMca hajAra dAma Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 khocI gaMgeva nIbApataro do-paharau pATA-baMdhAIrA pATedAra khAya cukA chai. pAMca-pAMca se hAtha korI pATAMnai lAgI chai. iNa bhAMtarA rajapUtAMnai amala siradAra prAparA hAthAM karAvaM cha. dharaNe cojasU mana liyAM manahArAM kI cha. dila hAtha lIja cha, amalAM gahataMta huvA cha. mAtai hAthIjyU jhoTA khAya rahyA chai. phuraNI vAja rahI hai.kosA lAla ciramI huvA chai. prAMkhyAM chiTaka rahI chai. madharai-madhara hukkAMsU tamAkhU khAyajai chai. galhAM kIjai chai. phira pAyA cha.hAtha paga miTIsa ujaLA koja chai. kuraLA kIjai cha. siMbhayAvAMdaraNaro vakhata huvo cha, vanAtI pAsaNa vichai chai. pItalarA bharatarA dhUpiyA mAge prANa melajai chai. gUgaLa batIsa masAla sahita khivai chai. khasaboI mahaka rahI chai. deI-devatA khasaboya le rahyA chai.banAtarI gaU-mukhImeM hAtha ghAtiyAM Aparai iSTaro dhyAna-sumiraNa kara paravAriyA chai. jAjamAM prAya virAjai chai. taThA uparAyaMta masAlAM huI chai. dusAkhA huvA chai. masAlaciyAM prANa mujaro kiyo cha. najara daulata char3IdAra kara rahyA cha. amarAvAM siradArAM khijamatagArAM sArAM hI prAraNa juhAramujaro kiyo chai. sArA hI muhaDai prAgai virAjamAna huvA chai. taThA uparAyaMta sULAMgariyAM hosanAkAMnai hukama huvai chai-jAjamAM kanArai sULAM tayAra karo, sU hiraNArA magara pasavAr3A pIDAMsU mAMsa utAraja chai, chUAMsU chuNa chai. sU churI kiraNa bhAMtarI cha ? pesakavaja cakacakI rUmI vilAyatI myAnAM mAhAM kADhaje chai. tikArA dastA kiNa bhAMtarA cha ? moharairA gurar3odagArarA saMgaresamarA mAhIdAMtarA rUpairA sIparA jar3iyA tara-tararAMdasatAMrI bhAMta tikAM chur2yAMsU mAMsa chAje chai. masAlA vesavAra lUraNa carAyajai chai. dahIro rajabo dIjai chai. taragasAM mAMhAM sIkAM kADhajai chai. bevar3A ThIhAM cADhajai chai. bIca khIsarI bharatI dIjai cha.sU tasu vIDha sIkAM Upara cADha cha. prADa hAtha DorA ghIrA dIjai cha,iNa bhAMta sULAM vaNe chai.vaDI devagirI thALImeM utArajai cha. taThA uparAyaMta dArUrA ghar3A magAyaja chai. sU dArU kiNa bhAMtaro cha? arAkaro vairAka saMdalIro kadalI pUlaroatara bAtI bajhaidhu vAdhora tivArAro kADhiyo,bodI bAr3ameM nAkhiyAM jaga uThe. bAparo piyo beTo chike. prasavAraropiyo pyAdo chika. rAjA pIvai parajA chikaM. iNa bhAMtaro pahalar3o toDerodhAto, sU dArU kesariyA gulAbiyArAM dAva dIjai chai. mujarA kIja cha. mUnahArAM huve chai. matavALA huyaja chai. uparA uNa bhAtarAM sULAMro thALa vIcameM lAyA chai. mochaNa-lugAra huya rahyo cha. coLaboLAM huyaja chai. taThA uparAyaMta desauta pherAMsArA taThA uparAyaMta havaladArAM araja Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIvI che - bhujAI tayAra huyI hai. dhApa phuramAyo che pAMtoTA nAkho, bAjavaTa thALa maMgAvo. pAMtoTA nAkhiyA che, bhAge bAjavaTa meliyA che. tyAM UparaM rupairA pItaLarA thALa jaLasU khaMkhoLiyA meliyA che. siradAra pAMtoTA prAya baiThA. che. rahar3avAM ghAtiyA degacA carU ANaje chai. parIsArAro hukama huvo che. sAraM sAthane saraba vasatarI parIsAro huve che. pAMca-pAMca dasa-dasa ikalALiyA dAMidA bheLA baiThA che. munahArA huya rahI hai. dharaNI phInasatAI coja liyAM ArogajaM che. dArA dAva vIca vIca lIjai che. goLiyAMrI khATakhar3a lAgane rahI che. musAlAMro cAnaraNo varaNanai rahyo chaM, jArI saradarI puraNavAMsI khulI che. - khIcI gaMgeva nIMbAbata do - paharau phera hukama huvai chai. mahatAbAro cAMdaNo huve. sU mahitAbAM pacAsa sava sAMvaThI hI lAgI che. jANaM jeTharo * do paharo khuliyo che. iNa bhAMtare cAMda meM jImaraNaro hoMsa mAragajaM chaM. dArUsU matavALA siradAra lAharatA bolai chai. iNa bhAMta prAroga paravAriyA chai. thALa bAriyAM uThAyA hai. hAthAMrI cIkaraNAI utAraNa pagAM mUMgAMrA thALa maMgAyaja chai tirA mAMhe hAtha mAraje che. masaLa cIkaraNAI utAraje che. taThA uparAyaMta pAlA bhArA caLU karaNa raipagAM maMgAyajai chai. caLa kIjai chai. kuralA kI chai. hAthAM loharaNan rUmAla hAjara huvA chai. hAtha pUchaje cha. itaraimeM taMboLI vIr3A prANa hAjara kiyA che. tike pAna kiraNa bhAMtarA hai. maghI dakhaNI toDerI bAr3IrA nIpatA. tikArI bIr3I ba che. mAMhe kapUra cUno kAtho sopArI ghAta bIr3I siradArAMne dIje che. khusa vakhata huve che. - * kavIsvara AsIsa diye che-akhe na dAtA ! dhruva mera jyU aTaLa, caMda sUra pavana pANI jyU juge-juga rAja karaMtA jujaThaLa-vALA jAga jyU, 15 dila dhAI zrAsIsa de, kavi jaMpa jai anaM ghrata chile apAra | dasa kUpa samo vApI, - kAra || dasa vApI sabhI sara / dasAM sara - varAM samI kinyA, na - dAna visekhata // iNa bhAMtarI aneka prAsIsa diye che. so gahare sAda kavirAva bole chai jArI nagAre DaMko huvo kanA bhera ghAva gat. iraNa bhAMta kavarAva zrAsIsa devaM chai. taThA uparAyaMta zraragajo maMgAyaje chai. sU aragajo kiraNa bhAtaro chai ? caukhe caDhagArA muThiyA gulAvara pANIsa ragaDI hai. mAMhe kapUra kasatarI ghAtaja hai. kesara raMga dIjai chai. saMdhai camelI Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 melavaNI darja hai. iraNa bhAMtare maragajo rUperA rUpoTAM mauha dhAta prAraNa hAjara koje che. praragajo lagAyajai che. tet gaMgeva nabAbata do paharau taThA uparAyaMta mALA phUlAMrI chAbAM prANa hAjara kIjaM chai. sU phUla kuraNa bhAMtarA cha ? hajArA nauraMga turaro mehadI kilaMgo sonajuhI isakapeco. kherI koyala mAlatI cAMdaNI mukhamala paragasa havAsa gulamanAra dAUdI ke var3o aura hI aneka bhotarA phUlArI mALA kilaMgI char3I seharA guthiyA chai. sU sAre sAthane bakasa the. phUlAMrA cosarA pAtarja hai. char3I hAthAMmeM virAja rahI chaM. taThA uparAMta kavarAvAne navAjasa huve . ghor3A UTha mALA kar3A sira-pAMva ftharamA bakasIje the. taThA uparAMta praguvAM vAjadArAMne inAma dIjai che. mAtrIne mohatAda dIjai chai. sArAMhIrI grAsa- umeda vara prANaje . * ittaraimeM sAta ghar3I bAjI che. AThavIM amala chai. siradArAM- rajapUtAM araja karAyI chai - prasavAra huyajai, sAtha sAro zramalAM gADho sadoro che. tarAM Apa uThiyA che. mArta gajarAja jyU hoMDatA thakA khavAsa - pAsavAraNAre hAtha Upara hAtha diyAM ghUmatA thakA ghor3e padhAre cha. sAhaNI ghor3o prAraNa hAjara kiyo che. pAgar3e paga diyo le. asavAra huvA chai nagara -bhara ghAva huvA che. sAdigAragA bAje hai. jAgo grAbhI gAMje che turI karanAla raNasIMgo vAja rahyA sahanAya mAMhe khaMbhAyacI huya rahI che. sAtha sAro zramalAMsU lalharato thako vahai. che. vadhAIdAra bhAge vadhAiyAM che. sU badhAI prANa dIvI hai. taThA uparAMyata kAmaNI harakha maraNa ubaraNo kare che. pIThI sinAna kare che. reat lagAyajai che. sIsa guthAyaje che. bALa-bALa motI sArajaM chaM. hAma kAma locanI prAMbharI bIja. bhAduvairI prAkAsarI parI, motiyAM sarA. RtyAM bhU bakho. pUmyaraM caMdaso mukha. thAko haMsa. asIla vaMsa. besudha bhaisI sudha. su zrAbharaNa pahare che. jarakasI sADhI, pratalasI caraNo, kesarI agiyA, ghara virANapurairI kora paTai lAgI thakAM sIsa Upara hIrArI sIsa- phUla baNAyajai hai. motiyAMrI mAMga bharaje hai. lalAr3a Upara aradhacaMdra virAja rahyo cha. kesara sI. khoLAM kIjai che. hIMgaLUrI baMdI dIjaM . vAMkA loyaraNAmeM aNiyALo ThAsa sajai cha . jar3AvarI lar3I dAMvaNI jhUTA jhU barA praloka vA rahyA che. motiyAMro hAra cIDha paMca-lar3I virAja rahyA cha. jar3AvarA bAjUbaMdha kAMkaraNa ratana cauka grArasI vIMTI virAja rahI hai. va trur3o sonerI baMgar3IdAra virAje hai. jAge kALI ghaTAmeM vIja camake chai. kaTa mekhaLA jar3Ava rI sohe, chai. sonerI pAyala Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paga-pAna polarI praNakhaTa pagAM virAje . mAbhUkhaNa asA virAjamAna huvA chai jANaM mera gira doLI nakhata virAja rahI che. mALa ater gaMgeva nabAbata do - paharI hAma kAma locaraNI ulALI prAkAsa jAve. cAvaLaro cautho haiMso khAvai. taMbola vinA khAdhAM prAhArA vikAra thAve. * mADI moDo kaTArIrI par3acaLI samAvai. - utaravAva vAje dakharaNane luTaM. covA sevA jeto vIcasU bhAja jAve. isI isI khoDasa varasAMrI mugadhA madhyA prohA rUparo nidhyAna. jAkA malUka hAtha-pAMva. jaMghA kadaLIko grabha. bAMha caMpArI DALa. siMgha sI kamara. kuca nAraMgI. nakha lAla malolA. grIvA mora sI. bolI kokala mI. avara pravALI. dAMta dAr3amI-kuLI. nAka suvArI cAMca. nAtharA motI jANe sutra brihamapata sArakhA dIpe che. jAge lAla kaMvarI saboya levaraNa seta bhavara grAyA hai. gha sA netra. mIna jaisA capaLa. bhUha jA iMdradhanakha chai. mUkha pUnyU re caMda jyU soLa kaLA saMpUraNa cha~ peTa pIMpaLa pAna hai. 171 pAsA bhAkharArI lotha chai. nitaMba kaTaurA sA hai. nAbhI maMDaLa gulAbaro phUla so cha. sAkhyAtarI padamaraNI. kanA raMbhA sI. saraMgarI uravasI. sI kAmaNI posAkhAM kara mohalA mAhe mairAvatIrI pIla. cosAM cyArAM khuraNAM jagAya pAna cAvai hai. cAMdaNIrA vichAvaraNa khula rahyA chai. Upara banAta kalAbUtI cAMdaNI rUpairI cobhAMsU khar3I kI che. sonAro pilaMga kasaraNAM kasiyo hai. so soheka sobhAyamAna dIse chai ? jANaM khIra-samudrarA bhAga chai. prosIsA itsar kaisA virAje hai? jAgai sogImala kAbA samudra meM keLa karai chai. iNa bhAMta kAmaNI posAkha visAyata kiyAM birAje hai. jisameM prasavArI prAraNa utarI hai. sAro sAtha mujaro juhAra kara gharAne padhAraM chaM. ghor3A pAyagA lagAyaja lai. gaMgeva nIMbAvata bhItara padhAre chai. khamAkhamA huya rahI hai. AraNa Tholiya virAjamAna huvA hai. muMhaI dhAge pAtarAM posAkha kara sAja bAja liyAM khar3I hai. hukama huvo hai. rAga-raMga huvai chai. chaha rAga, tIsa rAgaNI. mUratatraMta khar3A huvA . sAta sura tIna grAmaro bheda vaNiyo chai. bhAva dikhAve che. phera dArUrI munahAra rAja- loka kareM chai. taTA uparAyaMta sArI rAja-loka mujarI kara boharDa hai. jigaro vATo Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nA khIcI gaMgeva noMgAvataro ro paharI sU hajUra rahe cha. sukha kIjai cha, rasa nara sura nAga na ghaTTiyAM, lIja cha. kesariyA dupaTA proDha sukhasU kALe kehariyAha / pauDhajai cha. parabhAta huvI cha. amalArI jaLa pUriya pakhANa jyU bAyahasUaAMkha khulI chai. darabAra padhAre chai. sAtha sAro mujare pAvai chai. mujaro . galhA UbariyAMha / lIjai chai. amala kIjai chai. goTha majalasa bhaliyU bhalA, narAMha amalArA bakhANa huyanai rahyA cha. phera , lAMbIyUM lAMbA nraaN| hI koI rAjavI mANagara huvai sU iNa muLavA muvAM pachAMha bhAMta aisa mANajyo. vAtA rahisI voca uta / / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmadAsa berAvatarI AkhaDIse vAta atha rAva prAkhaDIrI vAta likhate / rAmadAsa verAvatarI gAMva dudhoDa huvo rAva zrI riDamalajI re putra huvA. berAjI re putra rAmadAsajI huvA. gAMva dudhor3are kher3e thApanA kInI. vaDo eka prAkhAr3asidha rajaputa huvo. viradadhArI rajaputa hRvo. rAmadAsa verAvatane ugaraNIsa viruda huvA. tike viradArA nAMva - 1. prathama pAkharIyAM vinA rahaNo nahIM. 2. dujo sabalAM uthAMpara 3. tojo nibalAM thAMpara. 4. cotho jAcaka jaNa taravara. 5. pAMcamo paranArI sahodaya. 3. chaTho caru sugALa. 7. sAtamo sukhI. 8 AThamo sararaNAI sohaDa. 6. navamo virada praraNabhaMga. 10. dasamo paMtharI bora. 11. igyAramo verI bakArane mAre. 12. bAramo parAi lugAi mAtA samAna. 13. teramo agaMlIyAM gaMjaraNa. 14. cavadamo chatIsa prAvadha DhAvaraNa. 15 panaramo grAkhAr3a sidha. 16. solamo gajaghaTA bhAMjaraNa. 17. sataramo prAsesaramane. 18. aThAramo manohara. 16. ugaNIsamo lAkhAM parachabhA paMcAyaNa. ugaNIsa virada kayA. hive corAsI prAkhaDI kahe che 1. cyAra lugAi uparaMta paraNayArI zrAkhaDI. 3. 4. 5. 6. rupA sonArA thALa vinA jImagarI AkhaDI. potaLaro meM jomArI grAkhaDI. malayuddha kIyAM vinA rahavArI. AkhaDI. talavAra pakaDavArI grAkhaDI. jeThImadhu vinA dAMtaraNa karavArI prAkhaDI. 7. khAMDo khurasAgaro sela sera panare bAdharaNo, nahIM to bIjo bAMdhavArI zrAkhaDI. * 8. chatIsa prAvadha cAlatAM sera bIsa ro prahAra karane cAlaNo, nahIM to zrAkhaDI. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmadAsa verApatarI mAlamerI bAta 6. dinameM pohara suvaraNo, uparaMta 31. dUdhako volaNarI pAkhaDI. pAkhaDI. 32. mAraga hAlatAM TalavArI pAkhaDI. 10. rAtare pora eka suvaraNo uparaMta 33. maUtaro dhana levArI mAkhaDI. prAkhaDI. 34. khaTabalamAla levArI mAkhaDI. 11. bAjarI bhujAimeM vAparabArI 35. gAMva philaso devArI pAkhaDI. prAkhaDI. 36. sIva mAMhasU balada gAMvameM lAvArI 12. gova bhujAi sagalA sAthane huvA prAkhaDI. vinA jImaNarI prAkhaDI. 37. vikhe vimANa gAMva choDavArI 13. sakara vinA bhujAi karavArI prAkhaDI. prAkhaDo. 38. kAma paDIyAM vagatara Topa peravArI 14. pAchalo rAta hala ucharatAM bhujAi pAkhaDI. kIyAM vinA rahavArI mAkhaDI. 36. kesarIyA vAgA vinA peravArI 15. hoke kIyAM vinA rahavArI pAkhaDI. . prAkhaDI. 16. sagalA sAthane amala kasuvo 40. dAMtarA cuDA vinA vaDAraNa kInA vinA rahavArI pAkhaDI. rAkharaNaro pAkhaDI. 17. kaTArI bAMdhavArI pAkhaDo. 41. ghuDavela vesavArI aAkhaDI. 16. sApa sApaNI bhelA pakaDavArI 42. gAMyArI ghAsamArI levArI mAkhaDI. prAkhaDI. 16. lugAIre nAMve vasA bhAbhaDavArI 43. cora dIThAM melaNarI prAkhaDI. pAkhaDI. 44. kAmare mAthe- rajata nikale 20. sarase ghor3e caDhavArI mAkhaDI. tigaro muGo desArI mAkhaDI. 21. kAchI ghor3e caDhavArI prAkhaDo. 45. rajapUtaro rojagAra" rAkhaNaro 22. pAlacI caDhavArI mAkhaDI. prAkhasI. 23. kapUra vinA pAna cAvavArI prAkhaDo. 46. saraNe prAyAM kATa deNarI prAkhaDI 24. lugAisu rAtameM eka bAra bhoga / karaNo, uparaMta karavArI pAkhaDI. 47. rajapUtaro mukAto legarI mAkhI. 25. kisaturI vinA rahavArI prAkhaDI. 48. cohaTe ghoDo nakhurI karAvaNarI 26. phaTA kapaDA sovaNarI mAkhaMDI.. pAkhaDI. 27. sAthane vala huvA vinAM jImaNarI 46. piNghaTa UbhA rehaNaro pAkhaDI. ___ AkhaDI. 50. somavAra vinA khijamata 28. vAvar3Iro pAMgNI povaNArI AkhaDI. karAvaNarI pAkhaDI. 26. vehatI nadIrI pANI pIvaNarI 51. bAre varasa tAi vedo kaMvArI pAkhaDI. rAkhaNI uparaMta rAkhavArI prAkhaDI. 30. bhUkhAro muhaDo dekhagarI prAbaDI. 52. turava ne beTI deNArI pAvaDI. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmadAsa verAvatarI mAkhaDorI bAta 23. bera vADha vinA vADhIyA rahavArI 1 mAkhaDI. 54. kUDa bolaNarI prAkhaDI. 55. caDayAM UbhA juta piharaNarI mAkhaDI. 56. sAMDhoyAM dIThAM melavArI pAkhar3I, 57. Dhola vAjIyAM UbhA reNArI AkhaDI. 56. sAtase verI mAthe rAkhIyAM vinA rahavArI prAkhaDI. 59. vAMse kheda dIThAM jAyagAsu khisavArI prAkhaDI. 60. donAM dalAM vice paga catAradArI pAkhaDI. 61. rolA meM nikalavArI prAkhaDI. 62. bhAje tiNa lAre jAvAge AkhaDI. 63. mAmalAne vinA vakarIyAM loha karavArI prAkhaDI. 34. lohaDA vinA mAravArI prAkhaDI. 65. eka pAva vinA loha karavArA prAkhaDI. 66. mAla vAya jAya tirAne mArIyAM vinA rehaNerI mAkhaDI. 67. dholA kela dIThAM jIvaNArI AkhaDI. 66. potAro muDho dIThAM jIvaNarI mAkhaDI. 66. dhADo prANIyAM vAsI gakharagarI prAkhaDI. 2. mevAsIyAMga gAMva mAgeyAM vinA rahavAge pAkhaDo. 1. desarA dharaNIne kAma paDe tare UbhA regarI prAkhaDI. 72. sUrajaro muDho doThA binA jIma garI prAkhaDI. 73. muhaDAsukiNane gAla kADhaNarI pAkhaDI. 74. cAraNa bhATane vinA kAma vido khaNarI pAkhaDI. 75. lugAine vinA khuna mAravArI prAkhaDI. 76. moja dene pAchI leNarI pAkhaDI. 77. jImatAM bhANe mAMhe kAlo nIkale to aTo melaNarI prAkhaDI. 78. rupIyAMro vyAja levArI AkhaDI. 76. dhana savAro pAkhaDI. 80. tamAkhu pIvaNaro prAkhaDI. 81. juvA ramaNarI prAkhaDI. 82. vinA cupa hasavArI pAkhaDI. 83. - nibalAne mAraNarI pAkhaDI. 84. prApasu caDhato huve tiNasu laDavArI pAkhaDo. itarI prAkhaDI rAmadAsa verAvata prAkhADha sidha rajapUta suravIra dAtAra tie isaDI pAkhaDI pAlI gAMca dudhor3arA daravAra prAge silAugaraNIsa gaja lAMbI , pATha gaja cabaDI che, tiNa Upara rAmadAsajI besatA.tikI silA paDI che. tiraNa Upare rajaputa bese tiko isaDI pAkhaDI pAle, tiko ija bese nahIM to talAka che. gAMvaro dhaNI pATavIne che. aura loka nacaMta beTho vyApArI nacita bemo desotane talAkha cha / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rAmadAsa verAvatarI prAkhaDIrI bAta boleMge. tare mahecI kayo-mIyAMjI hamArA bhAi sAMDhIyAM levegA. hive mIyAM vuDharaNa jAlora rAja kare, pAMca hajArI ro manasovo cha, sAtha sarAMjAma vIjo ghaNe che. amala dharatI meM nipaTa karar3o che. vaDI baDhero karaNahAra che. tierai sAMDhIyAM hajAra sAta che. tiko gAMva devu rahe che. eka same mIyAM buDhaNa mahecAre paraNIyo che. tiko uNaro nAma bAi lADu che. uNasumIyAM buDharaNa copaDa rame che. so bAi lADu re DAraNa / par3e nahIM, tare bAi pAso vAvatI kayo pAsA tone rAmadAsa verAvatarI prANa che. pobArA paDIyA tare lADubAirI jIta duii| copar3a ramatAM isA sAmAcAra mIyAM re mahecI re havA. tare mahecI cAraNa ghara ro bulAyane rAmadAsa jI re kane melIyo ne kayo, isI tare- viradA. yane kahejo bAi lADure ne mIyAM buDhaNare copar3a ramaMtA isI batalAvaraNa hui cha, so jAraNasurAja mone mohare kAMcalI dIno amara kAMcalI dIvI. e karasu mAro bola Umara prAMragajo. isI tare kAgada likha meliyo, cAraNa sAthe. so kAgada vAMcane rAmadAsa jI tiraNahIja vIrIyA heru meliyA, ane kayo anato sAMDhoyAM lIyAM vasAM. cAraNa ne ghor3o sirapAva de ne sIkha donI padhAro bAine juhAra kahejo, tare mIyAM buDhaNa puchIyo-rAmadAsa verAvata kuraNa cha ? kaThe rahe cha ? tare mahecI kayo- rAmadAsa verAvata mAhare bhAi che. baDo rajaputa che. tiNane corAsI pAkhaDI cha, ugaraNIsa virada cha, baDo satadhArI rajaputa cha, mAhA sUravora che, vaDo prAkhADasidha rajaputa cha. . tare mIyAM buDhaNa kayo-presA sumArA bhAi he to hamArI sA~DhIyAM levegA? tare mahecI kayo-hamArA bhAi aisA hI he so tumArI sAMDhIyAM levegA. mIyAM kayo-khuba hama bhI dekheNge| hamArI mAMDhIyAM levegA to baDo rajapUta virada dhArI jAMNage. tiraNa Upara mahecI kayo- tumArI sAMDhIyAM le jAya tA tuma rajaputa jAraNa jo. abe pAchAsududhoDasu tInase asavArA sa rAmadAsajI caDhIyA. prasavArA purI sile karane caDhIyA e kAma pyAlAro pIvaNahAra che kAlIro kalasa cha, jAtA pavana sa laDe, jIva Upara uThA phire, timaNe paga cAMtare nahIM, puTa phere nahIM. iNa bhAMtarA asavAra caDhIyA tike jAyane gAMva devusa sAMDhIyAM lovI. pache ravArI ne kayo-sAta hajAra sAMDhIyAM tiraNa gharaNI tAtI sAMTa have tiraNa Upare caDhane mIyAM vRdagA ne jAyane kahajo rAmadAsa verAbata sADhIyA lAvI. gAMva dudhor3aro dhaNI lAibAiro bhAi tigA sAMDhIyAM lIvI. rabArI prAyane kayo mIyAMne vegA caDho. tare mIyAMne samAcAra huvA tare mIyAM tare mIyAM vRDhagA kayo-hamArI mAMDhIyAM levegA tare hama tumase muha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmadAsa verAvataro bhAkhaDorI vAta phojaro ghamasAMNa karane rAmadAsajI hui. so iko sile Thoya karane Ayo che. Upara caDhoyAM. rAmadAsajI ne pAkhaDI so rAmadAsajI AvatAre barachI vAho. cha, kheha dIThAM khisago nahI. sAMDha piNa so iko ghoDo phuTane barachI jAtI thako eka vyAi so sAMDha UbhI choDane jAMgarI dharatIme rupI. doi ikA mArane rAmapAkhaDI. tare toDIyAne pakhAlane sAMDa dAsajI prAdhA khaDIyA. pAchAsumIyArI Upare ghAla liyo ne AgI khaDIyA. asavArI pAi. phoja hajAra pAMca sAta itare kheha uDato doThI, tare rAmadAsajI lAre che. so mIyAM ikAM dekhane ikA kane UbhA rayA. itare moyAM rAikA bAhadara prAyA. Age dekhe to ikAre loha koi doya pAraNa pohacA. tare ikA bolIyA naho ne bhAta samAna UbhA che. barachIMsu prabe khaDe raho, kahAM jAvoge. tare poyA che. isI tare moyAM vuDharaNa lArAsu rAmadAsajI sole asavArAMsu UbhA dekhane phojane kayo iNa rajapUtasukoi gyA. bAjA sArA sAthate sIkha dIvI. hAtha joDane laDegA. taba sAtharI to kayo sAMDhIyAM le jAvo. pApa rAma- sAMrArI ikA dekhane nirAsAM hai. dAsajI UbhA rayA. itare ikA AraNa rAmadAsajI ne kiraNa hI prAsaMgyA nahI. pohatA. tare rAmadAsajA vakArIyA tare mIyAM pAchA vAlIyA. rAmadAsajI mIyAM bhalA mAyA, syAvAsa thAne. ave sAMDhIyAM le ne dudhor3a AyA. iNAne vAho. tare ikA bahAdarAM kayo rAmadAsa to pAkhaDo che, dhADA bAsI rAkhaNo tuma vAho. tare rAmadAsajI boliyA nahIM. sAMDhIyAM rajaputAMne veMca dInI, siradArAM iNa ikAne mAM pehalI loha cAraNa bhATa khaTavanAMne veMca dInI. detA karo matI. tare rAmadAsajI kayo tiko detAM suraja prAthamAraNa lAgo. rAvaLA meM kabula kIyo. itare iko ghoDA hajAra rasoDo tayAra huvA. itare cAkarAM pAMcasucaDhIyo Ayo. hAtha meM sAMga maraNa prANane kayo rasoDe padhAro. rAmadAsajI ekarI lIyAM thakAM prANa pohato. so puchIyo sAMDhIyAM lAre kitarIka cha, tare ekaraNa kAMnI hajAra pAMca phoja, ekaraNa rajaputAM pradhAMnAM kayo sAMDhIyAM hajAra doya rahI che. tare rAmadAsajI proDAMne kAnI eka iko isoprAkramI porasa che. bulAyane kayo sAMDhIyAM lyo ane talAva sAvaMtarUpI che. isA ikA prohatA tare khodo. tare sAMDhIyAM proDAMne dInI. pache rAmadAsajI bolIyA ikA bAha karo. sArA sAthasu rasoDe pa dhArIyA. yAMharo dhana lIdho cha, so pehalI tu sAMDhIyAMrA bhAvaro duho. vAha. tare iko maraNa doyarI sAMga bAho. so sAMga rAmadAsajI DhAlasu projhATasuTALa dIdhI. pache rAmadAsajI saMbata panarese copane, barachI pherane buDIrI dIdhI ikAre. prANI jhoka daraka / chAtImeM. so sAsa jAto rayo. tare talAva kharaNAyo verA taraNe, bojA ikAre ne rAmadAsajIre vatalAvaraNa jANe loka khalaka / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 rAmadAsa berAvatarI zrAkhaDIrI vAta bAta miyAM buDharaNa pAcho jAlora zro. bIbI mahecosu miliyo, mahecI samAcAra puchIyo, mIyAMjo hamArA bhAirA hAtha dIThA. mIyAMjI boliyA aba tumArA bhAi kanAsu sAMDhIyAM maMgA do. taba mahaicI bolI mIyAMjI kachu bholA ho ? uraNane prAkhaDI che, // iti ugaraNIsa virudavArI rAmadAsa verAvatarI corAsI zrAkhaDI tike saMpUrNa " ghADa prAMNIyo vAsI rAkhaNo nahIM sAMDIyAM turata veca dInI, uraNahIma velAM. iso suNane mIyA~ sAMDhIyAMrI AsA choDI pache rAmadAsajI varasa 25 (?) meM huvA tare pAtasAharI phojasu laDane kAMma prAyA / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutase vAta-baNAva paramesara praNamUprathama devAM sirahara deva / sAradA guNapati samari sata-guracI kari seva // 1 // dino seta varadAna tU paramesari prasatAva / rAjAnArI rasa-kathA vidhi kahi vAta varaNAva / / 2 / / atha vAta OMkAra mahAdeva paramAtamA parama sica parama sakati pracaLesara pracaLa prAsaraNa kiyau. tiNa thAMnakarI Thaur3a naMdIgira hemAcaLarau beTau dUsarau mera gira aDhAra girarau 'rAjA bAbU giraMda kahIjai. tiNarai basaNe Upari IsavararA avatAra mahArAjA rAjesara rAja karai. tiraNa rAjesara rAjA mahArAMNI mahAmAyA paTarANI tiNarA peTarI nIpanau kupara gura pATapati kupara zrI rAjAna kuara-pado bhaugavai. kAmadevarI mUrati naba koTI muradhararA pati naresa aneka virada virAjamAna / pratha kAvya bhAle bhAgya-kalA mukhe sasikalA lakSmI-kalA netrayoH / dAne deva kalA bhuje jaya - kalA juddhe pratijJA - kalA / / bhoge koka-kalA bale guNa-kalA ciMtAmaNI sA kalA / . kAvye kIrti-kalA tava pratidinaM kSoNIpate rAjate / / vAta khaTa-trIsa vaMsa rAjakuLI siromaNi suraja vaMsI rAjAna mAravADirA nava koTarI kurAI jaLAboLa rAja-padavI bhogavai. rAja-pATa siMghAsaNa chatra DaMDa mAthai seta cAmara iLAvIjai chai. seta vAnAM seta nIsAraNa seta jhaMjhA virAjamAna humA cha. tiNa rAjAMna jAutarA vAta vaNAva vakhANIjai ch| taThA uparAMti kari nai rAjAna silAmati tiNa rAjAMnarI rAjavaTa cyAra ThikANe Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAjAna rAutaro vAta-varaNAva virAjamAna dIsai chai. pAMca koTa paTa kiyA chai. rAjathAna naMdIgira sivapurI maMDovara ajamera jALidhara sArIkhA pAitakha tavaraNIja cha. gadAla sahara gaDha koTa bAjAra pauLi pagAra vAga vAvar3I vagIcA kUmA saravarAMrI var3A pIMpaLAro chibi sahararI pAkhatI virAji nai rahI chai. pAkhatI araTArI jhIMgar3i cIMgarar3i pAr3a nai rahI chai. DhahArau khaTAko lAginai rahiau chai. pAkhatI nILa vajhi nai rahI cha / taThAM uparAMti kari nai rAjAna silAmati gaDha koTa cauphera kAMgurA lAgA thakA virAjai chai. jANe prAkAsa loka gilapana dAMta diyA chai. UMco nijari kari joijai to mAthArau mugaTa khar3ahaDe. tiNa koTarI khAhI UDI draha nAgadrahI sArIkhI. jaLa chaila pAtALaro jar3AsUlAgi nai rahI chai. tiNa gaDha mAhe vAvar3I kUmA taLAva jaLa bahaLa dhAna ghrita tela laga khar3a idharaNa amala kapar3o ghaNo apAra saMcau kimI cha. koTa bhurajArA kosIsa ne dhamaLahara dhamaLAgira pahAr3a jyauM vAdaLAMrA kIraNa sArIkhA UjaLA sIkoTa sauM nijari Avai chai. nagararA ghara koTa barAbari UMcA virAji nai rahinA cha / taThA uparAMti kari nai rAjAna silAmati nagara mAMhe UMcA deva siva jainarA deharA maDha virAji nai rahiyA chaM. tAharA DaMDa-kaLasa dhajA patAkhA pAsamAnasUvAtAM karai cha, deharA mAMhe kathA kIratana nAThaka par3ina rahiyA chai. dhUpa-dIpa ko cha. pAratI utArIja cha. kesari-caMdaNa caracIjai chai. agarau khebIjai cha. paMca sabadA vAji rahiyA chai. jhAlariyAM jhaNakAra hui nai rahiyA ch| taThA uparAMti kari nai rAjAna silAmati devaLAMrI pAkhatI dharamasALA dAnasALA maMDIjai chai. mAhe jogesara pavanarA sAjhaNahAra trikuTIrA caDAvaraNahAra dhUmra pAnarA karaNahAra uradhabAhU ThADhesarI digaMbara setaMbara niraMjanI praakaas-munii| dUhI brAhmaNa setaMbara vaLe , jogI jaMgama jANi / dAna sanyAsI sophiyA, khaTa darasaraNa vAkhANi / / godar3a kAnaphAr3a jogI jaMgama sophI saMnyAso avidhUta paMcAganirA jhUlaNahAra alamasata phakIra jike saMsArana bhAgA thakA phirai. jar3abharata pratIta sama-rasarA chAkiyA rAma-rasa pyAlerA pIpraNahAra dayA-dharamarA pALaNahAra karama-jALarA bhor3AhAra tApasa prasTAMga jogarA sAjhaNahAra sAMta-rasa mAMhe gaLatANa hoi nai rahiyA chai| taThA uparAMta kari rAjAna salAmati tiNa sahara mAhe cyAra varaNa, cyAra Azrama. aDhArai varaNa, khaTa darasaNa, parama-gyAna-purAyaNa dharama dharamarA pALaNahAra dayA-dharamaga Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-varaNAva 27 rAkharaNahAra deha sAjhanArA karaNahAra baiThA tapa karai chai. aneka satrakAra sata dharamarA rAkhaNahAra khairAitAMrA karaNahAra dhajabaMdhI kor3Idhaja lAkhesarI daulativaMta cauraMga likhamIrA lADilA loka vaDA vApArI vAhavAriyA saudAgara vaharAma saMda sAhUkAra gharA sukha cainasu vasai che / taThA uparAMta kari rAjAna silAmati tiga sahira mAMhe chatrIsa pavana jAti rahe chai tira sahira mAM bAjAra cohaTA maMDiyA chai. sonA rUpA javahara jar3Ava kapar3A paTakUla resama pasamarA bAba bhAMti bhAMti visAIjai chai / taThA uparAMti kari nai sarApha bajAja joharI dalAla bhAMti bhAMtirA bAba bhAMti bhAMtirA padAratha bhAMti bhAMtirI amolika vasatAM molAvIje che. haTavAr3erI bhIr3a huI nai rahI che. cauhaTai mAMhe raMga taMbolaroM kIca maci nai rahinau chai / taThA uparAMti kari nai bhogizrA bhaMgara laMjA chayala husanAka juvAna nijarabAja bAjAra mAMhai UbhA johAM khAe chai. cohaTai mAMhai nagara-nAyikA vesyA lAkha lAkharI laharaNahAra sola siraNagAra ThaviyAM thakAM dUlAMrA causarA paihariyAM thakAM Toya zraNiyAlA kAjaLa ThAMsiyAM thakAM vAMkAnaiNAMrI jhAka nAMkhatI pAyalerai Thamakesu ghUgharaire ghamakaisU vichIyAMrai chamakai ramabhoLa karato magUThA mor3atI nakharA karatI bAjAri cAlI jAe chai. nijarAM jhar3AkA lAgAM thakAM juvAnAM chyallAMrA mana gareda bAja karai chai. bhAMti bhAMtirI vesa, rasALa, bhAMti bhAMtirA khela maMDi nai rahiyA chai. bhAMti bhAMtirA tamAsA lAgi nai rahiyA che. iraNa bhAMtirA mArU sahara maMDovara sivapurI birAjamAna huA che. kanAM iMdapurI-sI nijari zrAvai chai / taThA uparAMti kari ne rAjAMna silAmati isa bhAMtarA siddha kheta giraMda Upara rAja padavI rAjasarA sukha kuarapadI bhogavIje chai tirA rAjAna rAjakumAra mArUnU 4 Thaur3arA nALera AyA chai. ekalaMga citraur3a gar3harA dharaNIrA. ludrapura pATaNarA, ghATa sahararA, puMgala nagarA DolA Ai puhakara Upara utariyA che prar3hAra doSa rahita godhudrika sAho sojhAr3iyo cha / taThA uparAMta kari nai rAjAMna kumAraze jAMna ghaNai prADaMbarasU hAthI ghAr3A vahila sukhAsaraNa ratha pAyakarAvaragAva kiyAM thakAM baghela jAMniyAMraM sAtha liyAM ghara motI jar3Ava jarakasI lar3AlaMba huA hai. ghara soMveM gharaNI kesari agaracesa garakAba kiyAM thakAM ghor3A rajapUtAMrai ghUmaraisa prAi toraNa bAMdiyau che. taThe Age bakhAMraNI nie bhAMtirIM . rAyajAdI goraMgInAM solasiNagAra ThaviyAM bALa vALa motI sAriyAM toraNa kaLasa dAve che. motiyai badhAve che. prAMkhe che 1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 rAjAna rAutaro vAta-varaNAva taThA uparAMti kari ne rAjAna silAmati nIlA mAlA vaMsa keli khaMbha sUnA galiyA thakA kAMcanArA kaLasAMrI veha kari maiM cauMrI padharAyA cha. hathaLevo joDi chehar3A bAMdhiyA cha. sa jAraNe mana bAMdhiyA chai. jike veda sarati brAhmaNa cha sa araNo pragani lagADi homa karai chai. ghaNo go-ghata nai kapUrarI aAhati dIje chai. veda dhvani kIjai chai. dUlaha ne dUlahanI seharA bAMdhiyA pUrava sAhamA besANImA chai. seharA dIje chai. cAra pherA pherIjai chai. vImAha kIjai ch| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati aneka rAga raMga vadhAI vAMTIjai chai. rAya aMgaNa gholahare gehaNI ghaNAM maMgalAcAra gIta nAda khaMbhAicI gAvai chai. chatrIsa vAjAM paMca sabadA vAje cha. tAMharA nAma taMtI 1 vINA 2 kiMnarI 3 taMbUrau 4 nIsAMNa 5 eto pAMca sabadA bhAga chatrIsa vAjAMrA nAma kahai cha. Dhola 6 damAmA 7 bheri 8 bhUgali 6 napheri 10 madana bheri 11 suraNAI 12 jhAMjha 13 maMjorA 14 mAdala 15 zrImaMDala 16 Dapha 17 Ur3aka 17 raMga taMga 16 muhacaMga 20 tAla 21 kasAla 22 taMbUra 23 muralI 24 riNatUra 25 saMkha 26 Dholaka 27 rAya gir3a gar3I 28 ravAja 26 rAvaNa hatho 30 pUgI 31 alagacau 32 jhAlari 33 pinAMka 34 baraghU 35 sAraMgI 36 karanAla 36 iNa bhAMtisUchatrIsa vAjA vAji rahimA chai. aneka maMgalAcAra hui rahiyA cha. aneka dAMna sanamAna dIjai chai. aneka raMga badhAmaNAM kIje cha. moti cauka pUrIjai cha. vImAha pUro kiyo ch| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati vImAhare samAgama prathama dUlaha dUlahaNI milaNaro koDa raMga-raLI badhAMmaNa kI cha. raMga mahale dhavalahareM padharAvI cha. chehaDerI rAti gAMThi chuTI cha.su jANeM manarI gAMThi chuTI chai. rAjAMna kumAra ghaNe harakhasU ANaMdasU uchAhasU navala raMga, navala neha, navala nAri, navala nAha prathama samAgama sukha sejharI vAta uhAM hIja jANI piNa bojI uNa sukha uNa vAtAM kuraNa jANe. dUlaha ne dUlahaNIrI jor3I dekhi dekhi naiM loka vAra - vAra vakhAMNa chai. kahai chai gaMgAjI mAhai UMDe jala paisi tapasyA kari Izvara gavarijA pUjiyA chai. vaLe hemA gaLiyAM kAsI karavata liyAM aMgarI asatrI aMgaro bharatAra pAI cha. su yAM helamA tapAyo ch| taThA uparAMti karine rAjAMna silAmati panaraha dina tAMI jAna rAkhi ghaNI manahAri kari bhAMtigArI bhagati jUgati mahimAnI kari sataraha bhrakha bhojanarA vaNAva kIjai chai. doi bhAMtirA aMna 1 vAyo 2 ar3aka, tIna bhAMtirA mAMsa 1 jaLajIva. 2 thaLajIva, 3 prAkAsa ur3aNa jIva, pAMca bhAMtirA sAlaNA 1 tarakArI. 2 mUlakaMda, 3 DAla kapala, 4 pAna-patra 5 phUla-phaLI, paMDa chAli, bhAMti bhAMti gorasa 1 dUdha, 2 dahI, 3 miThAI, 4 lUNa, 5 tela, 6 hIMga,7 vesavAra, 8 carakAI. iNa bhAMtirA sattara bhrakha-bhojana kahIjai aDhAramo ThaMr3ho pariNI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro pAta-varaNAva 26 kavitta vidhi aMna pala tridhA sAga paMca mAMsa dhAraNa / go-rasa juga vidhi giriNata miSTa gati e kavi cAraNa / lUNa tela sAkha hIMga sAta. dasa bhojana bhattaM / tikhya anaMta gati race mAna kuNa giNe kavittaM // saMjoga eka aneka suci SaTa rasa SaTa vidhi neta suci / suha vidhi rasoi samujhe bhatA supaha prarogai anna ruci // 1 // taThAM uparAMti kari nai rAjAna silAmati bhAMti bhAMtirA bhojana jAti jAtirA mAMsa jAti jAtirA pakavAna jilebI, lADU, khAjA, motIcUra, sIro, pUrI, sAbUNI kherA, pNcaamRt| mIThA moLA rasa mila, khATA khArA jAMNi / kaDupA dAna kasAilA, e SaTa rasa vAkhANa / / - bhAMti bhAMtirA pakavAna ghaNe surai ghIrA jhAriala muhaDhe mAMhai meliyAM gali jAvai muMhaDhAmeM meliyAM chAtI ThAr3hI huvai / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati bhAMti bhAMtirA abarasa, sikharaNa, prAMvA, nIMbU, sUraNa, pAdA. bhAMti bhAMtirA prAcAra prANA. bhAMti bhAMtirI tarakArI. gorasa. mIThA moLA khArA khATA kaDunA kasAilA bhAMti bhAMtirA paTa rasa savAda lIjai cha. Upara kapUra vAsiyA gagodakarA caLU kIjai chai / / taThA uparAMti rAjAna silAmati ghaNAM ghor3A hAtho sukhAsaNa ratha pAyaka javahara hIrA motI mANaka sonA rUpA daijeM dIjai chai. gharaNAM dAsa dAsI de nai gharAM sAMmA probhaNA padharAvIjai chai.gharatIrau iMdu hone tiraNa bhAMti jaga chala kara nai ghaNe sone rUparI meha hoi maiM tUTho che. kavesarAM guNI jaNAM maMgata jaNAMnu ghaNA dAna de koDa pasAu, lAkha pasAu, kari hAthI karaha kekANarA mahA pasAu kari jasarA jAMgI ghurAi nai valiyo. Age nIlI jhAMpa lInAM vadhAIdAra doDimA chai. nagara mAMhai aochava vadhAvI cha. maMgala gAvI chai. gaLimAM gaLimA phUla vikharIjai cha / taThA uparAMti rAjAMna silAmati toraNa vAMdhIjai chai. ghaNAM gaja DaMbara pesArA kari maMDovara mahaleM padharAyA cha. subha dina subha ghar3I subha muharata subha vAra subha lagana subha veLA mAMhi prAMNi pATa siMghAsaNa virAjamAna kiyA hai. mAthA Upara seta chatra virAja cha. seta camara DhuLe cha / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-varaNAva taThA uparAMti rAjAMna silAmati tiNa rAjAMna kuara rAjAuta mArU ThAkarara cyAra paTarAMNI chai. nAma siNagAra sudarI 1, sobhAga sudarI 2, sarUpa suMdarI 3. madana sudarI 4. sAkhyAta devAMganAM padamaraNI vicitra sulakharaNI cosaTha kalArI jAgaraNahAra vinanI karaNahAra likhamI pAravatI gaMgA sarasatIrau avatAra bAraha AbhUSana virAjamAna huA cha. AThe pohara soLa siNagAra kiyA rahai cha. kiraNa bhAMtarA AbhUSaNa kiraNa bhAtarA siMNagAra / kAvyaM lajjA mAna kaTAkSa locana kalA alpa sthito jalpanI / rati bhaya abhayA su prema rasA gaya haMsa bullAinaH / / dhairya ca sucakSamA sucitta harakhaM guhya sthalaM zobhanaM / sIla gyAna sunIti nitya tana sA SaT dUraNa AbhUSaNaM / / 1 / / rAjAMna kumAra soLe siNagAra virAjamAna huA chai. su prathama maradarA soLe siMNagAra tike kiraNa bhAMtirA khiijai| kAvyaM kSaura maMjana cAru-cIra tilakaM gatraM sugaMdhArcanaM / karNe kuDala mudrikA ca mukuTa pAdaupi sarmocanaM / / haste khaGga paTaMbaraM kaTi churI vidyA vinA mukhaM / tAMbUlaM mati sIlavaMta caturaM zRgArakA SoDasa / / 2 / / vIjA strIrA soLe siNagAra tike kiNa bhAlarA kahoje cha / kAvyaM AdI maMjana cAru-cIra tilaka neAMjanaM kuDalaM / nAsA mauktika puSpa-hAra kuralaM kAra kunnUparaM / / aMge caMdana lepana kuca maNI kSudrAvalI ghaMTikA / tAMbUlaM kara kaMkaNaM caturatA zRMgArakaM SoDazaH / / 3 / / iNa bhAMtirA soLe siNagAra kiyA thakAM rahai chai / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmatI tAMha ateurI prAgai 4 baDAraNAM saheliyAM rahai hai. 1 anaMgamaMjarI, 2 madanamajarI, 2 3 tanamaMjarI, 4 paTumaMjarI. tAMha baDAraNAM saMhaliyAM prAga 4 pAtrAM siNagAraNI khavAsyAM rahai cha. 1 guNamAlA, 2 phUlamAlA 3 vijemAlA. 8 dopamAlA. tikAM siMgAraNI khavAsyAM prAgai 4 vilAsanI dAsI rahai chai. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-baraNAva ketakI 1, caMpakalI 2, rAmakalI 3, kAmakalI 4. tyAM dAsiyAM Agai soLe soLe chokarI khijamatadAra rahai chai. iNa bhAMtirA cAra rAjelokarA cyAra mahalAM prAgai 4 nAjara khojA rahai chai. mohanarAi 1, vasaMtarAi 2, sAmaraga 3, rAmaraga 4. mahalArI dor3hIrI jAbatAM rAkhai cha / taThA uparati rAjAMna silAmati ritirAja vasaMta vaisAkha mAsarA maMgalAcAra vimAharA sukha bilAsa karatAM sarada rita AI cha. prAsoja mAsa prAi saMprApati hU chai. itarI gar3ha koTha cohaTA nagara vImAharA magalAcyAra dAna prathama prastAva rA vAta vaNAva vicAra gar3ha koTa nagara vImAha vAta varaNAvaro prathama paricheda pUrI huo ch| taThA uparAMti rAjAMna silAmati SaTa ritarA bakhAMNa kIjai chai. prathama sarada riti vakhANIjai chai. prAsoja lAgai chai. pitara pakha pUjoja 2. dharatorI maila kAdamajala pakhALa niramaLI kiyau chai. sarovarAMrA jaLa niramaLa hUmA chai. kamala pauiNI phUli rahiyA chai. saragarA devAMne pitarAMnU mAta-loka pyAro lAgai chai. kAmadhenu gAyAM chai su dharatIro pAko auSadhIrA rasa carai chai. dUdhArA savAda amRta sarikhA lAgai chai. su kar3hIrA baDimArA gATaka lIjai chai. paMcAmRtarA savAda lIjai chai / taThA uparAMti kari nai navarAta homa jyAga huI nai rahiyA chai. nava duragArA nauratAM dasarAho pUjIjai chai. dasarAherA vaNAva bhAMti bhAMtirA siMNagAroja cha, chatra DaDa siMghAsaNa ghor3A hAthI darabArarA varaNAva gahamaha hui nai rahiyA chai. vAhI ALa kADhIjai chai. bhaiMsA Upare taravAriyAMrA vADa truTi naiM rahiyA chai. khAjarU nIjhor3Ijai cha. jike digapAla rajapUta sAmaMta ajAnabAha ThAkura ar3Abor3a darabAre prAi khar3A rahiyA cha. darabAra dulIcA bichAija cha. vichAta variNa naiM rahI chai. darabAra variNayau cha. hAthI ghor3A pherIja chai. maholAM mujarA kIjai ch| taThA uparAMti rAjAMna silAmati sarada ritarai samairI pUnimarau cadramA sau kaLA liyAM saMpUraNa niramaLI raigarau ujaLI cAMdaNIra kiraNa kari ne hasanU haMsaraNI dekha nahIM nai haMsaraNI haMsa dekhai nahIM chai. mili sakatA nahI chai. tArAM bAra bAra mAho mAhai boli boli nai veraha gamAvatA chai. paNa cAMdaNIro sapeto kari ne mahAdeva nadI dhamaLa dRDhatA phirai cha so lAbhatA nahIM chai. iMdra erAvati jotAM phirai chai. iNa bhAMtirI sarada ritarI sapetI cAMdaNIrI sobhA virAja nai rahI chai. rAsa maMDalarA mahochava mAMDIja cha. rAga raMgarA samAja tAiphA lAgI nai rahinA cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati uvai caturaMgI rAyajAdI kritIyAMrau jhubikho motIyAMrI lar3I havaM tiNI bhAMtirI UjaLI goraMgInAM UjaLe gAti UjaLaM bAvane caMdanarI khoLi kiyAM UjaLA motiyArA grahaNA paihariyAM UjaLA vAgAMrA varaNAva kiyAM UjaLA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-varaNAva pUlArA cosara ghAtiyAM hAtheM UjaLA pUlArA geMda uchAlatI thakI UjaLI sakhIyAra sAtha saheliyAMrI ToLI so rAsa-maDala ramaNarai aochAha cAMdaNorI rAtirI calI jAi chai. UjaLA vaNAva kiyAM UjaLI cAMdaNI mili gaI cha. su pAgalI sakhoprAnU jAvatI lakhai nahIM cha, lakhAva nahIM par3atau chai. tiNi soMdherai Dorai lagI jAe cha. UjaLI ThakurANI UjaLA ThAkura prItamasU jAi jAi milai chai. iNa bhAMti sarada cAMdaNI raMga vilAsa mAMNIjai cha / taThA uparAMti deva jAgimA chai. kAtI mAsarA varata mahochava kIjai chai. ghari ghari dIpamALikArA varaNAva hui nai rahiyA chai. jUmA kheli maMDi nai rahiyA chai. dIvAlI pUjIja chai. citarAma kIjai chai. bhAMti bhAMti rA anada baTa kIjai chai. gAikhA kharera mAMDIjai chai. kula saMkrAtirA dina barAbara hA cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati hemaMta ritarI vaNAva kIjai cha. hemata rita lAgI pachiro vAu phiriyo. utarAdho vAu vAjiyo. hemaMtarA barapha UpaDiyA TAr3hau Tamakiyo prALau par3aNa lAgo. jike dharatIrA dhaNI patALa vAsI bhuyaMgane dhaNarA dhaNI daulatavaMta pro bihna eka vaga hUMtA sudharatIrau pur3a bheda ne vimarai paiThA. uThe rahaNa laagaa| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati uNi hemaMta rita mAhai bAlImUdha suhava gorI gayAM tanAMrI rasa chAtIrau rasa adharAMrI savAda amRta sarikhau lAgai chai. su to saragAMrA sukhAsoM pariNa adhika sukha jANIjai chai / dohA sarage surA na bakarA, nA bAjaMtI bIraNa / nAM kAMmariNa memattiyAM, bhUrA DaLA aphINa // 1 // taThA uparAMti kari naiM jike bArai bArai varasarI kAmaNI terA caudAM varasAM mAheM panarA saula mAMheM mugadhA madhyA praur3hA bImA pacIsa varasa mAMhI jike kudI juvAMnI kAMmarI kaMdalI kAMmarI kalI raMgarI bUTI jIvanarI jar3I iNa bhAMtirI kAMmaNI tyAMrA urasthala pAkI nAMggIyAM sArIkhI aMgahAra pAke varana komala kaThora kuca asU bhIDiyA thakA rahai. uvai kAmaNI dharaNe krisanAgara kastUrI aMbara aMtara sAMdhesUgarakAba huI thakI uvA rAjAMrA malakajAdArA mana rAkhatI thakI loTa poTa hui rahI chai. ghaNe maMgAya pAna tAMbolarA rasa lo chai. ujaLI sapeta bichAita Upara UjaLe varaNAva kiyAM UjaLI rusanAI lAga raho chai. iga bhAMtisU hemaMta rita mAMhai rAtarA sukha vilAsa mAMNIjai chai. hameM sasira ritarA varaNAva kojai cha / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-dharaNAva taThA uparAMti rAjAMna silAmati kara ke hemAcaLarA pahAr3arA TUkAM Upara UjaLA barapharA. TUka baghaNa lAgA. var3AI dina labutA pAI, IhAM nadiyAMrA jaLa jaMmi ThaMTha hUprA. nadI khIraNa par3I ghttii| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati jiNa bhAMta lagAyata dIThAM deNAMyata ghaTai tima tiNi bhAMti dina dina nisi dI sUrajarau teja ghaTaNa lAgau naiM sUrajarI teja ghaTiyo rAti moTI horaNa lAgI. var3AI pAI. dina latA pAI. tiNi ochau huna lAgau jimi koI bhalI bhUDai barAbara kIjai tarAM ghaTatI jAvai. bhUDau bhalai barAbara kIjeM vadhatI jAe. tiraNa bhAMti rAti barAbara huI hai. sUrajajI ThaMdirA mArIyA utara paMtha chor3I ne dakSiNa sAmAM vahaNa laagaa| taThA uparAMti rAjAMna silAmati uNa rita mAhai sUrajajI pariNa makara saMkrAta bheLA humA chai. ThaMDhirA dabAyA Aparai mahale mAyA chai nai AkAsanU paMraNa rAti chor3e nahIM. sUkharA payodhara vadhai tiNa bhAMti prAMbA dina dina vadharaNa lAgA. virahaNI kAmaMNoprAMrA mukhAM kamaLa kAmarI dAhasa baLIyA chai. tiNa bhAMti dAhe bALigrA chai. kamaLa poiyo vanasapatI varaNarAi baLI nai rahI chai. aganI jala sArIkhI ThaMDhI lAgai chai. jaLa Aga dAha sarokhau lAgai ch| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati tiNa sasira ritarI mAha mAsarI rAtirau prALI par3e chai. utarAdharau pavana UtAMmaLau TIyAM khAi naiM rahIyau chai. tiNi rita mAhai choha DhAliyAM UDA bhoharAM mAMhaiM UMDA tahakhAnA mAMhai khera koilAro makAlAM jagADIje cha. tapana nApaNarA sukha lIjai chai. uNi bhAMtirI garama Thaur3a mAhai UcI sor3a talAI sejhavaTa takiyA ghaNu UjaLA garakAba gadarA parAMnairUsa bhariyA thakA ghAUjaLI garakAba bichAta kIjai chai. pIlacosAM par3hAradAnImAMrI rusanAI lAgi rahI chai. teja puja pAsapa(va) ArogIjai cha. pyAra kara nai sauMsa de de nai pyAlA dIjai cha. ghaNAM lauMga pAna bIr3ArA rasa lIjai chai... taThAM uparAMti kari nai rAjAMna silAmati ghaNI kasatUrI krisanAgara sAkha jabAda comA caMbelI antara ambara bhAMti bhAMtirA teLa sugaMdha sAMdhesU garakAba humA thakA Uve rAjAMna pAlojAM prAlIgArA nAha ula alabeliyArA padamaNIprAMrA ramaNa mAraNe chai. tiNa bhAMti galabAkhaDImAM ghAtiyAM pakA bAlI jobana mAMNIjai chai. iNa bhAMti sukha bola kari rAta pAchI nAkhIjai chai. parabhAti bulagArAMrA gadarA pAtharIjai cha. dharaNI cavelI telarI mar3adana kIjai chai. hamAMmaiM garama pANIsU nAhIjai chai. aMgochI kIjai chai. vAgAMrA baraNAva kIjai chai. sAMdhAkhAnesU ANI sAMdhA hAjara kIjai chai. bhAMti bhAMtirA sAdhA lagAr3Ijai chai. sabhA majalasa' kIjai chai, iNa bhAMti sisira varaNAva bakhAMNI cha su kahIjai ch| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-varaNAva taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati hamaiM Age vasaMta ritarA varaNAva vakhANIjai chai. dakhiraNa disA malayAcala pahAr3arau pavana vAjino chai. sIta maMda sugaMdha gati pavana matavALA maiMgaLa jyAM parimala jholA khAvato vahai chai. ar3hAra bhAra vanasapatI makaraMda pulAdirA rasa mAMNato thako vahai chai. aMbara morIjai chai. kaMpaLAM phUTIjai chai. vaNarAi maMjarI chai. vAsAvalI pUTi rahI chai. kesU phUli rahiyA chai. ritirAja pragaTImo chai. vasaMta Ayau chai. bhamara madhukara jhaMkAra karI rahiyA chai. madhurI vANIrA sura kari kokilA boli rahI chai. bAga bAgIcAM darakhata gula kArI jhili phUla raho cha / taThA uparAMti kari ne rAjAMna silAmati jike chogAlA chayala chabolA juna hasanAMika pU.lAMrA chogA nAkhImAM. thakAM phUlAMrA cosara peharIyAM thakAM agaraceM maragaceM kesariGga kacamaile vAga kI ghaNe come aMtara pU.lela gaLA mAMhi bhInAM thakAM ghaNe aMbIra nai gulAla mAMhai garakAba huA thakA jholI bhariyAM thakAM disi disi chuTi rahI cha. ghaNe aMbIra naiM galAla mAhai garakAba hamA thakA aMbIra galAla uDi rahiyA cha. disa disa kesari picakArI chaTi rahI chai. AkAsa Upara aMbIra nai gulAlarI aMbara DaMbarI lAgi rahI cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati sArIkhA sAtharI ToLiyAM kiyAM thakAM jhUla gaitUla par3i nai rahIyA chai. kesariyA varaNAva kInAM thakAM prAgai vakhANI tiNa bhAMtirI nAikA pAtrAMrA DhUla calIyA jAyai chai. Dapha caMga muha caMga bAji ne rahiyA chai. vINA nAla mRdaMga bAji rahimA chai. vAMsalI vAji rahI cha. DholakAM bAji rahI chai. phAga gAijai chai. phAga khelIjai chai. nAcIja hai. hAsa viNoda kIjai chai. hAsa rasa hui nai rahIyo cha. phAgoTAMrA mukha savAda lIjai chai. ghari ghari vasaMta rAga hularAvIja cha. kAmadevarI duhAI detAM phirai chai. paMcama rAga gAIjai chai. vasaMtarA varaNAva hui nai rahImA ch| taThA uparAMti kari ne rAjAMna silAmati holikA praba pUjijai chai. prAgai bakhAMriNayA tiNa bhAMtirA amala mAgIjai chai. hamaiM grISama ritarA varaNAva kIjai cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna sisAmati itarA mAM grISama rita pAI cha. so kiraNa bhAMtarI vakhANIjai chai. nairata disArau UnauM pavana vAjiyo chai. unhAlasI pragaTImo chai. jeTha mAsa lAgau chai. sUrija vrakha saMkrAti Ayau chai. sujANIja cha. sUrija khAM ne barakhatArA polo tAkai chai. to bIjAM lokArI kauMNa bAta. sUrajajI utarAdha sAmAM vahai chai. su jAMNIjai cha. hemAcalarI sarago liGga cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati grISama rita mAMhai pavana pAvaka samAna vAjiyo chai. prathI apa ne vAyU prakAsa cyAri tata pAMcamai aganI teja tata bheLA mila nai Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-varagAva 35 rahImA che. prithIrA loka vihaMgama paMkhI che. sura taravarAM rUkhArA aulA tAkai che. tara - varorA pAna jhar3iyA che. su jAMNe vastra vinAM nAgA DigaMbarAM sArIkhA najara jhAve che. nivAMNArA pANI nIThiyA hai. puoiraNI vali nai rahI hai proche jaLa mAchaLA tar3aphar3I rahImA chai. gajarAja sukA sarovara DhUr3hatA phirai che. sAdUlA kesarIsiMha jvAlAnala zraganIsU baLatAM thakAM vA vanarA hAthiprAMrI peTarI chAyA sUtA visarAma kare che. bhuyaMga sarpa tIsarIyA hai. so lU ne tAvar3erI baLatA thakAM draur3i draur3i ne hAthIzrAMre sItala sUDAlA mAMhai pesi pesi rahImA chai. iga bhAMtarA sabaLa jIva tike nibaLa hui ne romA chai / hameM taThA uparAMti kari ne rAjAMna silAmati grISama rita mAMhe jike rAjAnAM ThAkuranAM sukha jeTha mAMhai kahImA tike sukha sura jeTha kahatAM indrarI ThakurAI pie nahIM UnAM rAjAMrA sukha kahIjai chai. jo uraNa bagIcAM mAMhai hamAmAra mahala choha paMka DhAlIcA ghara tahakhAMnA varaNAyA chai. jharokhA, jAlie, chAriNoM pavanarI havA par3i ne rahI che. zrI mahala kesara gulAba chAMTIjai chai. mAMhe jaLa gulAbasU cahabacA bharImA chai. dharaNAM malayAgara caMdaraNa, kesara, kapUra, gharaNAM gulAba ne surA barapharA pAMraNIsa ghasIjai chai. pra lepana lagAvIjaM chai. age khoLa kIjai che. vIjhara vAu DholinA chai / taThAM uparAMti kari ne rAjAMna silAmati uvAM hamAmAM mahalAM bAhari bAgabagIcAMrA rasatA lAgA chai. cokIe vichAita varaNI che. pAkhatI jaLa kUla chUTi nai rahI chai. bAgeM rasatAMrA cohabAcA bhariyA chai. khajAnA bharImA chai. calata naLAMrA phuhArA chUTi nai rahIyA che. kyAre gulakArI, raMga raMgarI bUTI, phulAvarI sabajI lAgi nai rahI chai / taThA uparAMti kari naiM rAjAMna silAmati uNa bAgAita mAMhai grISama ritarA vilAitI vAlerA khasa khAnAM, UMcI Thor3arA baMgaLA, rAvaTI vALA baMdharA ThAMsArA gUMthi bhAMti bhAMti khasakhAnAM varaNAyA che, gharaNaM sItala pAMNIsa sIcimA thakA atri vAiyAM hIMphA khAi rahInA che. taThe vilAitarI graMthI caTAI zramolaka vichA rahI che. ti Upara baiThA chatrIsa roga hare Upare DholinA gilamAMrI vidyAti bANi naM rahI hai. sejhAM Upara gharaNAM phUla kapUra pAtharIjaM chai / taThA uparAMti kari ne rAjAMna silAmati kiraNa bhAMtirA sarabata chAMragIjaM che. ghara bedAna, dAr3ima kulIrA rasa loja chai. so dharaNI kAlapI misarIrA bheLa dharaNI elacI naM miracAra bheLa bauha lAge thake UjaLA kapUra vAsI gagodaka pAMNIsU UjaLe gaLa bhoLi bhoLi bhArIjai chai / taThA uparAMti kari naiM rAjAMna silAmati ikatrIsamI tArarA purANA posata. maMDavAIrA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 rAjAna rAutaro vAta-varaNAva nIpanAM, prAgai bakhAriNAM tiraNa bhAMtirA, tajArI tUja, gharaNIM kAsamIrI kesara, gharaNI UjaLI misarIraM bheLi kapUra vAsI pAMraNIrI kalhArI jhArIja che / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati tajArairI bAr3IrI nIpanI, nIlI ghaNU pAkI, purAMNI, prAgai bakhAMNI tiNa bhAMti bhAMgi ghaNI elacI, miracA, pAna, jAvazrI meLa pAkhAMgarI kU DIgrAM sarabaMgarA ghoTAsU UjaLA prAcAMrI dhamor3I ghara Uja misarIrai bheLa UjaLA garaNAMsU bhArIche che. UjaLAM prAcAMrI khavasyAM UjaLA rUpoTAM iti hAjara khar3I misarI, aphagasU zrarogAr3ojai chai. kanAthAM par3adA tAMNIjaM chaM. cohabacA mAMhai jala kelarA raMga taraMga mAMNIjai chai. kuara padI bhogavIjai chaM. caumAso lAgau chai. dUsarI asAr3ha zrAi saMprApati huno che. taThA Age varasAta ritarA varaNAtra ko jai che, so zrAgaM bakhAMragojai chai / dohA sarada hema ne sisara rita, riti vasaMta groSamma | varaSAM dAMta bakhAriNa tU, e SaTa rita zropamma || iti zrI SaTa ritirai vAta varaNAvarI dUsaro prastAva pUro hUmro / hameM taThA uparAMti kari naiM rAjAMna silAmati ekAriNa prastAva mahArAjA zrI rAjesararA paramAMNA zrAbU gar3harA maMDAvari zrAyA che. ajamera thAMro hukama huyo chai. mahArAjA kumAra zrI rAjAna rAjAuta mArU maMDoarasU ajamera padhAriyA che. phauja baMdhIrA baragAva kIjai che / taThA uparAMti kari naiM rAjAMna silAmati atarA mAMhai pAtasAha mahamada musataphAkhAMnarA cAra dUta vicariyA hUMtA tyAM hakIkata rAjAMnarA pAtasAha zrAge pohacAI. sattara khAMna bahattara umarAvI bAMga khar3A hai. pAtasAha zrI rAjAMna kumara rAjAuta vAta pUche chai. rAjAMna kura kisAeka rajapUta hai. dUta hakIkata kahai che. ju rAjAMna kumara uThatI vahIrI juvAna prAnajAMnabAhU rAjahaMsa lIlaMga chai. bhedaga che. tisA hI bAgAMrA varaNAva, tisAhI mUchArA maraTa, tisA hI bhujAMrA zrAMmalA, tisA hI porasarA gAr3ha, tisA hI kAmavaTarA aMga, tisA hI rajapUtavaTarA zrAcAra dekha ne mahArAjA rAjesara ajamera re thANe rAkhaizrA chai. hasama hukama sauMpA che. hajarata sU mAlima hai| rAjAMna kura batrIsa lakSaNau chaM. tike kahai chai. sata 1, sala 2, guNa 3, rUpa 4, vidyA 5, tara 6 alapa ahArI 7. vaDocita udAra 8, teja 6, dhanakara 10, dolavaMta 11 sakalanAika 12, dayAvata 13, vicakharaNa 14, dAtA 15. budhivaMta 16, pramANika 17, jasa 18, udima 16. lAja 20, dhIraja 21. rAja sanamAna 22, sUra 23, sAsI 24, balavaMta 25 bhogI 26. jogI 27, bhujAya 28, bhAgyavAna 26, catura 3, gyAnI 31, devabhagata 32, para upagArI 33 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAma rAutaro bAta-pAya kavitta satta sIla guNa rUpa vidyA tapa pralapa pAhArI / dhana udAra jasa teja catura nAika upagArI / / buddhivaMta balavaMta rAja sanamAna vicakhkhaNa / bhoga joga gura bhagata bhAga paramANa bhujAyaNa // jasa lAbha dhIraja sAhasa dharaNa dayA gyAMna udyama karaNa / riNi sUra dAna rAjAMnarA vidhi batrIsa lakharaNa varaNa // 1 // taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati phera pAtasAhajI hukama kIyo. hakIkata ta kahai chai. kabale jihAMniyAM pAtasAha silAmati rAjAMna kumAra SaTa bhASA nivAsa chai. vidai vidyArI jANahAra ch| dohA sura bhAsura aru nAga nara, pasu paMkhIkI vAraNa / jodAnAM jAraNe supaha, so SaTa bhASa sujANa / / 1 / / kAvyaM brahma jJAna rasAyaNaM sura dhunaM ghedaM tathA jotiSaM / dhyAkaraNaM ca dhanurdharaM jalataraM maMtrAkSaraM vaidaka / / kokainaTika vAjavAha narase saMbodhanAM cAturI / vidyA nAma caturdasa pratidinaM kurvati no maMgalaM // 1 // taThA uparAMti kari naiM rAjAna silAmati tosarai hukama dUta araja kIdhI ja jAna rAjesararI tapateja paramesara parabrahma, majanama, nirajae, nirAkAra, saMsAra romaNi, saMsAra sAdhAra, IzvararA avatAra. hiMdU mahArAjAdhirAja zrI rAjAMna jAvata mArU rAvata sUrajavaMsI iNa bhAMtirI cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati iNi bhAMtasU rAjAMnarI vAta saNa nai jamera thAragarI hakIkata sAMbhala nai prAdi vaira ugarAhana prasurAMNa turakAMNarA dala majAna Uparai vidA hUmA so kiraNa bhAtarA kahIja chai. rahamANa rahIma alAha paravara gAra, pIrAM pikaMbarAMrI aulAda, cauvIsa pravalIprArI karAmAta, avalIe pAsatIka vale jihAMniyAM hajarati pAtisAha muhamada musataphAkhAnarA umarAu hasana hasenakhAM lIkhAMna sArIkhA gorI, paThANa, saida, mugala, ujabakA musalamAna pAkInadAra, zrIsa pArArA par3hAhAra, pAMca bakhata nivAjarA karaNahAra, suddha kalameM rA par3haNahAra, pesatA, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 rAjAna rAutaro vAta-varagAva prArabI, pArasIrA bolaNahAra, zrAukhI DhADhI rAkhANahAra, bAli bAdhi koDorA mAraNahAra, mavalI mUMThIrA tIraMdAja, asalI jAdA, kola bolarA rAkhaNahAra, gAjI bahAdara tAjaka nIlaka tAra, jarabApha vAdale, AsAvarI, vilAitI, hajArI kapar3erA paharAhAra, desa desarA, jAti jAtirA, mIrajAdA bheLA huA che. mAhI murAtavA samena pohakara ajameraza thAraNAM Upara vidA humA che. AvAja phUTa neM rahI hai / taThA uparAMta kari naiM rAjAMna silAmasi pAtisAharA daLa bAdaLa mAgara thATa Upar3iyA chai. bIsa lAkha asavAra pAkharImA lohamIvAr3a kina bagatara, hAthala, Topa, philameM, cilakatAM Upare pUrI silahA kinAM, garakAba huAA thakA chatrIsa thAudha DAbiyA rahecha / kavitta sara sIgaNa churi kuta sAMga geDIhala mogara / goLI gophaNa saMkha guraja mUsaLa gharaNa tomara // prAsI cakra khar3agga gadA cAbaka ne pharasau / kuhaka bAMraNa baMdUka DhAla kaTTAra khapaTasau || selaha trisUla sAMTho dhako valI vaMsahar3i kar3i lagaNa / bhUkaMta cahuli sULo caTaka daMDAyudha chatrosa raNi // 1 // to bhAMti chatrI AyuSa DAbiprAM, nava hAthAM joSa pAMna turaka, avalA pAghar3ArA jamarAMNairI jamAta sArIkhA nijari Ave che. jANeM kalipata kAlarau sama ulaTI pro che. timrA bhAMtirI samaMda vyUha sevyAM kImAM vAlI Ave che. kAMhI jaLajAta senyA kIdhI hai / taThA uparAMti kari ne rAjAMna silAmati praThInA sakA baMdhI hiMdU bhAjaNI parata rAjAvata rAjAMna mArU guraDatyUha, vidhavyUha, cakravyUha, senA ravI che bihU~ phojAMrI ghar3asa cAlo jAye. hasamarI dhasana par3I ne rahI hai. sUraji ratha khAMci nai rahI zrI che. gayA garaja DaMbara chAyo chai. marija pIche pAMna sarikho nijara prAve . mulAMza mukAmalA maMDAyA hai. praNImena hUmau graeN. rAyajAdArA bhAlA bhalaki naiM rahIyA hai. tabala baMdhA mIrajAdA bAkA bahAdarAvAM ne tArA tavala bAji naiM rahIgrA hai. bhera ghAva line rahyau hai. nobatarA TakorA lAge che. naubata bhIMgar3i par3I ne rahI hai. bhera, naphera, karanAla bhabhaka nai rahyo hai. suraNAyAMrI kahaka par3i ne rahI che. vaDo rAga siMdhur3o vAgi ne rahIo chaM / taThA uparAMti kari ne gajAMna silAmati kilakilA nAki chUTI su goLAM rI prAgAna amU' dharatI dhamaki naM rahI che. jabara jaMga nALyAMrA nihA upar3i ne rahInA hai. gaja nALyA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAna rAutaro vAta-varaNAva sutara nAlyAM, jaMbUrA nAlyAM, rAmacaMgI hatha nAlyAMrA caraNaNATa vAje chai. AkAsa chAyo chai. su jAraNa tArA chuTai cha. kuhaka vAMgarI kahaka par3i ne rahI hai. prAtasa prArAbA havAyAro mArako paDi nai rahiyo cha. adhAra ghora hui nai rahImo chai. iriga bhAMtiro prosara maMDi nai rahoyau chai. raudra rasa pragaToo chai| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati pacAsa TAMka cilerokhA aNahArI kabANaga ghokAra vAji nai rahiyA chaM. trIMgaDA bhaloDAMga bUma par3iyA chai. savAya meharau jori soka bAje tiNa bhAMti paMkhArI ruga vAji nai rahI chai. kevara duvAsU kore paMkhArai pUTa phUTa nIsarai chai. tIrAM goLInAM rai mAraka par3ane minAvara pAMkha samAraNa na pAvai chai. mAkAsa Ur3ata paMkhI par3e cha / taMThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati prasavArAMrI vAga UpAr3I kilakilA jyoM UpAr3i UpADi hemarAM naukhIja chai. jhUsaramA Uparai barachI camaki nai rahI chai. rAmaNa gAMjA selArA dhamor3A paDi nai rahImA cha. sarakata pAra pAra hune chai. bagatarAMrA tamA phor3a phor3a pUThI parA maraNopAlA praNo sIsara cha. su jANAM dhovara pUThe jAla mAhe machA maha kADhImA ch| ' taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati jike sUra sAmaMta rAvatAlA chai. su hAthInArA kabhathaLA dAMtUsalA pAu de de ne ghAu vAhai chai. jhaMDA nIsAMga pAr3e chai. pAtisAharA gUDara gAhIje cha. gajaTalA gAhIjai chai. vIrA rasa Upano chai. vIrA rasa mAtau chai. vIra hAka vAji nai rahI cha. nArAjImArI jhAMTa paDi nai rahI chai. vagatarAM jArAM taravArImArA vAMDa truTi nai rahotrA chai. jANoM bAdaLA mAhai vojaDiprAMrA silA Upar3iyA pAkharAM Uparai sAradhArA phUladhArAM vAjI su ThaNaNaNaNa jANe parabhAtarI jhAlara ThaMgakI, narabagatara vidhaMsa hamA. kanAM vaha bhAyAmI rAMti vAhI. taThA uparAMti kari ne rAjAMna silAmati phaMtakArI gahaki nai rahI chai. bhayAnaka rasa mAtau chai. bhayAnaka rasa hui nai rahiyo cha / taThA uparAMti kari naiM rAjAMna silAmati rAjAMna rAjAuta mArUrA sAmaMta rAijAdA eka pAkhara, lAkha pAkhara, araNIrA bhamara jAMharA paga mera mAthai maMDIdhA chai. ekUka rAvatA lera hAyi hajAra hajAra morajAnA par3ogrA che. pAgalai kavesare khino| dohA sura asurA iNa pAhar3a, pAhI eka pravakka / piDi jitarA hIMdU par3e tetA sahasa turakka / mechAMNa kaTi ghAMsa hA cha. cAlIsa kosa riNa sAtharai paMjA hajAra paDimA cha. karakArI bADi hui meM rahI cha. vijAgarI vAlada par3e tiNa bhAMti ghor3AM bhar3A hAthIprAMrA garA paDImA chai. vasaMtarA kesU pU.le tiNa bhAMta ghaNAM ghAyAMsU dhrAyA thakA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 rANAma rAutaro vAta-varaNAva DoliyAM, jholiyAM UpaDimA chai. jike pravasAMNa sudha khatrI chai tAMharo bharogI ghisa chai. jike satavaMtI cha tike sAmarai sAtha baLaNa cAlImA cha. tike satI pragani sanAna kari nai saraga bhogarA sukha mAMga chai. pU karaNa rasa kIjai cha. jagavAsI loga chai tyAMnA karaNa rasa UpanauM chai| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati rAjAna rAjAvata parAvara riNakheta hAthI pAyo chai. riNa jIta nagArA dhubai cha. phatarA sevAnAM vAgA cha. jasa jaitarA DaMkA vAjimA cha. kusala khema pAradarA vadhAidA dauDimA cha. gharAM sAmhAM phaujAMrA ghaDUsa cAlImA chai. pAvai chai su kiraNa bhAMta bakhAMragIja chai. pAtasAha derA hasaMma rakhata takhalU mAM haMtA suprAMriNa thANe dAkhali kogrA cha. ajamerarA thANArI jamIta kIjai chai. ghari ghari maMgaLAcAra pANaMda vadhAmaNAM ko cha. gharaNAM mAla nijarAti uvArI cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati tiNi prastAvi, rAjAnarai sikArano asavArI hui cha. nobata TakorA paDi nai rahiyA chai. bAhari DerA konA chai. asapakA khar3I haI cha. taMbU, samIraNAM, sirAicA, rAvaTI, vADi sameta karaNATI, gUDara tAMNImA chai. daLa vAdaLa lAgi ne rahiyA chai. rajapUtAMrA thATa mogara miLe chai. maholA lIjaM chai. taThA uparAMti kari ne rAjAMna silAmati hajAra topacI khaMdhAra, zabda bhedI prAgabara jAgarA jALaraNahAra, AkAsa ur3atA paMkhI pAI. iNa bhAMtirA nALa goLI dArU jAmagI sAja-bAja kiyA thakAM, muhaDA mAgali saji ne UbhA ch| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati phoja baMdhIrau bagAu kIjai chai. phaujAM prAgai prAtasa cAle cha jabarajaMga nALi, kilakilA nAli, jaMbUranALa, gajanALa, hathanATa, sutara nALa, kuhakavANa, rAma caMgI kaI bhAMti bhAMtirA pArAbA rahaGkae ghAtI prAvai chai. taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati hAthI saja kI vaha chai. su kisar3A bakhAMNIjai chai. theTa siMghaladIpa anopa desarA nIpanA, dhagaratAha, bhadra jAtIprAM, hAthIprAMrAM bhAthaLA bhAMjinA. savAmaNa motI prAMmaLa pramANa nIsare prahAra bhAra banamapatI sUaoghasatAM thakA hamalA khAI meM rahotrA cha. urai gajarAja revA nadIrai kATha draha Uparai pAMca hAthIra halake lIgrAM mor3I khara kari nai rahinA cha pANIrI choLArA bhakoLA khAvatA thakA gaja kolA kari nai rahImA cha / taThA uparAMti kari nai gajAna silAmati kapolAra madagaMdha kari nai bhaurAMrA bhora par3a nai rahImA cha. bhaurAM vaiThA sAsahe nahIM, DIra varAM balAkA khAi nai rahImA chai. ta? kAlavata hasatagIra pharasa kari nai chibitarI khADa mAhai par3e cha. pachai loha sAMkaLarA prAsa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . rAjAna rAutaro pAta-paragAva nAkhi nai tike hAthI pakar3Ija cha. iNI bhAtirA sIMdhalI gajarAja vesAsa nai prANImA cha, tAhatUpaNA malIvA, besavAra, mogara ve dene pATi pANI nai sajhAyA chai. tAha gajarAjAM nUsAra jar3ImAM jaMjIrA lauha laMgarA lamADi nai khabhU ThANAMsU chor3ImA cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati bar3A jUha gayaMdA gajarAjAMnUgar3AM carakhIgrAM mAri, potAri, nITha vasAMgImA chai. rUmAla phera jhAr3I chai. prAMmaLA telaro boha de nai kALA jaha kImA chai. gajarAjAMrA bhAla kapoLa sUDAhaLa ghaNai lAla siMdUrasU caracimA cha. jANe sAkhyAta guNezajo prasanna huA chai. kanAM idra dhanuSa phAvipro cha. talA jor3a paTA jharata kapolArA dAga chuTi nai rahImA cha. toha gajarAjArA mada charita bAraha mAsa Utara nahIM the| tamA upagati kari nai rAjAna silAmati pAkhatI seta pamara virAjimA cha. jANe meragiragaMgArI dhArA pasI chalAha gajarAjorA UjaLA dhAtUsala baMgar3IpAsU' garimA hai. jANe paTAbIca bagalArI jor3I parI bIsai cha, devaLaro ghaTAvaLi jema ghaMTA ThaNaka na rahI gANa paNA pUga pAvasarerAhaka nai rahImA gajarAjArA DIla resamI nAr3osU bhI jaTA-jUTa kImA cha. jaravApha baNAyaTarI lAlU ThAkimA chai. sAra pAkharasirI jhAlarI lohanI koThI Upara samAha kari ne garakAbakImA chai. gajarAjA Upara gajaLAlA DhaLaphina rahI hai. jaNi pahAr3A Uparai khajUra kala prAMbArI maMjara Dhaki nai rahI cha. gAM Uparai dhajAM, nejA, bISA pharaki nai rahI chai. jANe hemAcalarai TUkA mAthe kasU pUla nai rahImA cha / taThA upagati kari nai rAjAMna silAmati umAM gajarAjAM prAgai gar3A carakhI dArU . pArAvA Ti nai rahomA chai. jANe dhUdhaLe pahAr3a pAkhatI rokI lAga rahA cha, madi vahatAM matavALA jyoM paga nITha bharai cha. gar3ArA toDaNahAra, daravAjAMrA phoDaNahAra, daLArA modaNahAra, daLArA pagAra, phojArA siNagAra, iraNa bhAMti gajarAja siNagAra pAkharImA chai. pIlavANa bhAthaLAM mAthe pagArA prAMgUThA calAvai chai. gajavAgA kheMce cha. dhatA dhatA kara cha. nAga jo chachohA jANe bAvaLArA lagasa pavana jorasUcAlomA jAne chai. iNa bhAMtasU gajarAja muhaDA prAgai hI Dula cha. DohAM karatA hamalAkhAnA vahai chai. iNa bhAMtirA hAthimArA halakA sAja vAja sahita sAjaMti varaNAva naiM rAkhImA cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati ajamera thANairo mukAma kimo cha. sukhAsaNa pAlakhI ghoDAla ratha pAika baNi nai rahImrA chai. kaTakArA khUra paDi nai rahImA chai. hAthI lar3AvIje cha. pAika siraMma sAjha chaM. phUlahAthA pherI cha. bhAMti bhAMtirA tamAsA lAga ne rahImA cha / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-dharaNAva, taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati caumAsArI chAvaNI huI chai. mAgama rita prAvI cha. AsAr3ha dhUdhalAmo chai. utarAdharI ghaTA kAlI kAMThali Upar3I chai. Ar3a garI guDali mAMhe UMDo gAjIgrau chai. bagalA pAvasa baiThA chai. paMkhInAM mAlA sa mAriyA cha. pAvasa paDi nai rahImA chai. paranALa khALa pahAr3a khar3akIyA chai. cAtraga mora boli nai rahIA cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati Age kavesara gaMgeva nIMbAutarau bepAro bakhAMNIyau cha. tigarI ukati prAMNo chai. tiNa mAMhe kavesura kahai chai. vAta varaNAvarau paNa bheLa kiyau chai. paNa uNa kavesara ro ukati barAbara nahIM. hameM barakhA giti mAhe zrAvaNa ne bhAdravarI sAMdha barakhA rita maMDI. daha bIjAM jhar3a lAyo DALa DALa aMbara carmAko cha. seharAM pAkhara par3I bhAkharAMrA mAla harogrA. pAMgA ekanALa bhariyA. coTopALI Dahaki nai rahIyA chaiH parabhAtarai pahararI gAjAvAja hui nai rahA chai. rAjA na sikArarI umaMga manamAM grAMNI chai. husanAkA tarakasAMsU masa kapar3arI khoLI utAri lIdho chai. kabANAM cAka kIja chai. hajAra arAkInAM prArabInAM ujabakInAM turakIyAM tAjogrAM palAraNa maMDIjai chai. tike kiraNa bhAMtarA arAko, ArabI, turako, ujabakI, tAjI jike laMkI pArarA utAriyA prAMjaNi mAM AMkhIgrAMrA mUDokATa aMrAko vAu mUTha pakar3atA DAla bhAgA mAMkar3a jyoM DAMNa mAMDatA ADI prAMkulATAM ujhaLatAM asIla vilAtI jAharA sarIra prArIjyAM UjaLA jhAMkha mukhamalI pasamarA, kaloso konarA, jhUThamo TreTharA, kar3A kaMdharA, loha meM baMdharA, tochar3I pUTharA, covaDI, dUbarA, cAMmaro pUcharA, nimaso nalIrA, vATake nakhkharA, dhAvaNo dror3arA, mUDA nigha jyauM kUdatA, naTa jyoM nAcatA, kuLacatA, akuLaNI nairaNa jyauM UchAchaLAM. prAparI chAmAMsU DarapatA. bAja paMkhI jyoM OMDANa jhAMpatAM, jANai sUrajarA ratha asamAnarai phera lAgi nai rahIyA chai. prisaNa jyoM bhUkha bAMko kImA thakAM kanA araNamilIgrAM jArasU chinALa mukha bAMko kari rahI, bhArarA cAka jyoM kaDe phiri rahIyA chai. DhALa sarokhA caur3A, ura jyArA AThuaArA TalAsU hAthI dhako khAi sakai nahIM. mANasarA kamala jyoM nAsA phUla rahI chai. nAsArA pharaDakA vAji nai rahIyA chai. bepakha sadha jike sAlahotaramA vakhANiyA tihar3A iraNa bhAMtirA tejA. gharArA khUdaNahAra khuratALAMrA adhAMsU dharatI dhamaki nai rahI chai. tAMha agakIyA. ArabIgrAM, ujabako nA, tarakIyAM, tAjopA pUTha palAMNa maMDobA chai. so kiraNa bhAMti ga palAraNa jike samaMkarI nIpanI morabo palANI, dAmaNa camakatI, pir3AmAro lagAmI pArasI pAlI prAMrI chAlImA pAkharAM ghAtiyAM. palAMNa lagAMraNa jINa sAkati sAjha-vAma-lUba-jhUba kari nai zrAmaNarI rojaNI jyoM pAMDave siNagAra pAkhara ghAti coki prAMNi hAjara kIyA chai. rAjAMna rAjAvata mArU kiso eka jI jiso eka khatrI dharamarI cauvIsa yAkhar3A vahai. kuNa kuNa pAkhaDI kahai chai. dAtareM dAtAra, jhUjhAreM jhAra, parabhomi paMcAyagA se desahAthI, kAcha vAca nikalaMka, paranAra sahodara, pAvatI jAvatorI mUThi pUThi jogre nahIM. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro bAta-varaNAva TapArI 'vasuta rAkhe nahIM. bhalaphalamA jhAMsi muDIghrA mera, pulIyAM pakhata sArarA, pAcarA loharI gAMTha, viradArI bhAro, ghATa kharADa, thAkA satarau visarAma karar3adaMta, kAmarI koTa neThA dharadhIra, vahato kALa. DhahIo kAhara toraNarA AkhA agani phUla, satIro nALe, kALI behar3o, ruLAcAroM jor3a, rAMkArI mAlavo, kumArI ghar3Arau bIMda, pAMcase asi bhAiyAM bhAMtrIjAliyAM hajAra asavArAMrI DhALa kigrA, bhUkhA loha liyAM, kALe barachArai cUraMga kiyAM, car3ate surarau sikAra cAr3avI che bhera ghAu vaLizrau chai, hokAra hokAro hoi nai rahimro chai. lAla barachI thakI nai raho cha. pageja barAbara cAlatA ghor3AMrA hAmrAM upari adha lohorA bhAga tajArerI vAr3IrI bhAMti virAja naiM rahitrA che. phauja barAbara cAlatAM prAkAsa ureM kheharA DaMbara hui nai rahinA chai / taThA uparAMta kari ne rAjAMna silAmati sikAra pAkhatI jinAvara cAlizrA jAye chai / seta sUtrA, saba sUnA, sAroM, mainAM, koila, totura, kAgA- umA, seta kAga, seta kabUtara uDaNa girahavAja, lakha jAtirA paMkhI, bhAMti bhAMtirI bhINI bhASA bolatA, paDhatA kaThapiMjare ghAtinA vahai chai / 43 taThA uparAMta kari nai rAjAMna silAmati bAja, kuhI, sikarA, sIMcAMgA, jurarA, tumatI, husanAkAM sAravAnAMrA hAthAM UparAMsU sagagATa karatA chUTai chai vADa pakharA jorasU nIlA ghAsa dharatIsU lapaTa naiM rahiyA chai. grAsamAnarai phera jitarA jinAvara cir3I, kamer3I, bhATa mAMhI yA chai titarA jhATAMsU mAriyA jAne chai / taThA UparAMta kari nai rAjAMna silAmati bar3A sikArI siMghaLI, sAdULa, paTALA, keharI navahathAM, kaThorIprAM rIchInA, teliyA, tIdUlA, lakoriyA, bagheriyA, cItarA, bhAMti bhAMtirA, jAti jAtirA, nAhara sAMkaLe jar3iyA rahahune gADe baiThA, kasatA, karaNaraNatA. bU bAr3a karatA vahai chai / taThA uparAMta kari nai rAjAMna silAmati kAvalI kUtarA, lAhorI kUtarA, vilAtI kRtarA, lolamI, lAlamI jIbharA, vaLimeM pUcharA, lApar3e kAnarA, dAr3amI daMtarA, sigharA hatharA, keharI kaMdharA, jhAMphara romarA, ke vinA romarA, iNa bhAMtarA kRtarA, cItarA, mukhamaLo, resamI, mukhAMrA varaNagyA, sAMkaLIprAM jaDigrA, behalAM pAlakhinAM Upare baiThA vahai chai / taThA uparAMta kari nai rAjAMna silAmati sikArI Thaur3a pahAr3ArI pAkhatI vanArA bhaMgAra miLa nai rahizrA hai. jAMe~ gharaNAM dinAMrA vichar3I mIta miLe tie bhAMtirA rUkha miLi ne rahigrA chaM. rUkhArA bhDa mahAdevarI jaTA jyU jur3i ne rahiyA hai. hakhAMrA jUTa juvAna malla juTai tiNa bhAMtirA juDi nai rahimA chai. rUkhAMrA jUTa rAmacadarI vAnarI senyA jyoMrIdhArI jamAta sA nijare zrAvai chai tirie bhAMti dosa chai. isa bhAMtarA vanabhaMgarA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro pAta-pAya mAha hariNa, sUpara, sAMbara, roja, kharagosa, geMDA khaga, bhAMti bhAtirA jAnavara vanabhaMgarA mAha parai cha. sikArI hA~ka vAli nai rahI hai| naa baal bin laal lilaabli briaa bhaabi bhul saallaa mor3hA phAr3a phAr3ane nikaLimA cha. sUpareM rAte khUna kimo cha. sare gulavAr3i vidhAsiyA cha. tyAM sUrAMrai morai pairAkI. prArabI, ujabakI, turakI, tAjI lagAr3Ijai cha. satapur3A pahAr3A mAMhai darAjA badUkAMrA khalalATa par3amAdA paDi nai rahiyA chai. grIdha paMkhAMrA sarArI soka vAji nai rahimA chai. selArA dhamor3A par3e . selArA phaLa sUrAra morai bhAMji bhAMji rahimA kai. sUrAra more bhUkhA bAja jyoM prasavAra nai por3o grAphali rahimA chai. sUparAro mikAra mAyoja hai. ekala nAhIja cha. rahA magAjarahara pAti pAti nai balatA kI. iti phojI masalata bhAraSa judha sikAra tIsarI prastAva pUrI pii| dohA kaunadhI misalata dudha, mAraka ho bhAva / sAnalabAsa mAyarI, epIjo prastAva / / taThA uparAMti kari nai gajAna silAmati rAto bAke te pArU pimA tAsImA trikhAvaMta hamA.bepAraharairI hAMsa tarasa mAgagana hajAra prasavArI talavAre mAthenU vAga vALI chai. so kiNa bhAMti talAva jANaM dUsarImAnasarobara rAtAsI eke raDiraM mAthai pAMrarI nIra pavanarI mAriyo karAI phINa pAchaTato ThepA khAi nai rahimA chai. kahI mAMsamA peThAM pagArA nakha jhAMkhe, dUdha ra bhoLe bilAva bAsa pAlirai phera kelirai giradavAi mAhe sArasArA TolA jhIMgora kari nai rahimA chai. mAhe sUmA koDala mora bapaiyA boli nai rahimA chai. prADA hAka meM hinA cha. batakA bakora karinai rahimA chai. DeDarA uhaka nai rahimA hai. hasa kAlA kari nai rahinA cha. kamala para phUla ne rahiyA chaM. poiraNI tharaki nai rahimA chai. bhavara gaMjArava kari nai rahimA cha. pAlirai phera garadavAi upari bar3a ne pIpala sAkha mela hai na rahiyA cha. Upari var3A ne pIparAMrI ghaTA badhijine rahI chai. maiM talAva - te chAyArI hosa tarasa mANaNana hajAra prasavArAMsU rAja ne prAi pAgar3A chADiyA chai. holi meM jihAjAM pAtharIja cha.. paMca raMga bAdaLa hoi tiNa bhAMti rAga raMgI bichAita cAMdaraNI kIjai chai. bhAMti-bhAMtirA hulIcA gilamA DhALIjai cha. pUlavAr3Iro varaNAva variNa nai rahimro ch| taTA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati mukhamalI jarabApatI, makhatUla, resamarI kalAvatU jarakasa lapeTimA lubA sameta gAdI takimA virAjamAna kIje cha / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutarI bAta-parapAva 45 taThA uparAMti kari nai rANAna silAmati paradhiyArI pakArI utarimo cha so kigA bhAtirI barachI jike pAMca pAMca, sAta sAta tAkar3ipArA maNagAMjA sela uvA varimAM mArA hAthArA, selArai TekiyA suvarimA maiM selArAsU utArina upA hoja baga na popalArIprAM sAkhAsU nAgaLimA cha / takA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati kabANArI cakArI utarai cha, so kiNa bhAMtige kabAMNA theTa vilAtI, sIMgarI sigaNI, tU jo halakA, aThAra TAMka cilerI khAmaNahAra, mulAtANa utapati, kurabAraNa rahati, bAra bArai varasa darimAvA mAhe jehAjA heTho calo prAvI, cilerI tAraNI, huMkAra karatI, bar3e paThANarI beTI jyU tahIra karato, paNa bhAtirI kapANArI pakArI utarai chai su upAhIjapA pIpalArImA sAkhAmnAgalI ch| tA uparoti kari meM rANAna silAmati pratarA mAI DAlA pratIbaMdha yUTa. sukiraNa motirI DAlI sudha gaiMga paNArI mArI gadhe, suharatolI raga lAge. tIra, taravAra, kaTArI, parachIrI vAdI nahIM, sUmArI vAtarI lAge to pAyaka atara. goLI lAgato umra meM pAchI para, somahIrI pUlA makasI kalA mukhamalarI gAdI pAtiyAM, sAMbarA hapayAmA, bulagorI go sahita apAMsa rAjAnArA hApArI upAhIja barA meM pIpalArImA sAsAsU' naagliyaa| taThA uparAti kari nai rAjAna silAmati patarA mAha tarakasArA kuhaTAU boDiyA chai. so kiraNa bhAMtirA tarakasa kaMTIla, jike mukhamalI ThAThI, pratikAlI sakalAta, maiMNa kapar3arI khoLIsUkAr3hI, kalAvUta nIsarI sAThI, giramarI nIpanI, kAMbaDe gajabalarA bhala, kAvara grIdha para paMkhArai dAMtara bar3hAra ghaNe paMcaraga pATa mAha jhijhakiyAM thakAM ghaNaM mukhamala nai ghaNe dAMtamA garakAba komA pakAM, uvAM rAjAvArI kaDimArI uvAMhIja bar3A pIpalArI sAkhAsUnAMgaLIja chai / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati pratarA mAhai taravAriyAMrA karamasAra chuTai cha. taravAriyAMrA sAja khulai cha. su kiNa bhAMtarI taravAra theTa sirohIrI, sAMtarI, dArAMdAra, mitrAMna dhAtiyAM bigrAgule bAr3he jharimAM-mitrAMnasU kADhi nai ghAsa meM nAkhI ho to pAMraporai bhoLe jinAvara ThUka mArai. chachohI bAla nAgaNI cilakai jANeM kALorI jIbha hAla, tiNa bhAMtiro prAMbera, jesalamera, sAMgAnera, mahevArI trIjaNI havai tiNa bhAMtirI. ghaNe mukhamala nai ghaNI sone rUpa mAMhai garakAba karI thakI, iNa bhAMtarI taravAra, ghaNe kakaDe gonI sAMbaramAM lapeTI thakI tahanALa, muhanALa, kar3I, kurasI sameta nakasI maMThi umAM rAjAdA hAtharI umAM hIja var3A ne pIpalArI sAkhAMsU nAgaLoje ch| taThA uparAMti kari nai rAjAna silAmati kaTArI kiraNa mAMtirI kunArabaMdhI,kunAragAmI, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-varaNAva jamadAr3ha sonaharI nakasI jar3Ava sAMtarI, ghaNe mukhamala nai ghaNe katIphe mAMhai garakAba kIdhI thakI, umAM rAjAnAMrI kar3iyAMrI iNa bhAMtiro kaTArI bIr3I vaTavaM sameta e jamA pagAMsU lapeTa ne unAMhIja DhALArI prAMcAMmAM rAkhIje ch| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati atarA mAMhai vAgAMrA cihurabaMdha haTai chai. so kiraNa bhAMtirA vAgAM zrI sApha, bhairava cautAra hajArI, gaMgAjaLa khAsA vAmatA iNa bhAMti vAgAMrA ciharabaMdha chaTai chai. kaDiyAM loLa lIjai cha, vIjagaNe vAu DhoLIja chai, ghor3A vAuThA kIjai cha. arAkI TahalAvIja, cauraMgA sogaThArI khATa khar3a paDi nai raho cha. ve paharI dhamahami nai rahiro chai. gajesarAM, rAijAdAM, pAlojAM juvAnAM, malUkA, kamarAMga sAtha kalhArIrI hopho phira cha. hakama hau chai kalhArI. ho ThAkure kalhArI. moNi bhAMtirI kalhArI telagagaro gADIro kamala, ikatrIsamI tArarI tajArI, koparArai daligarIrai var3hi hAthAM chUTo, pANImAM par3e to gaLi nai jAvai ghaNaM bhImasainI kapUra vAsImA pANIsU keharI kalhArI khAsAM dovar3A chAMNoja chai. UjaLA rUpauTA ulaTAje chai. UjaLA khavAsa pAsavAna hAjira loprAM khar3A cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati itarA mAherA itanAMrA sAthanAM amala karAr3I cha. kALI kaMdalIvADhIjai chai. bhUro mevAtI pAror3A amala AgarAI misarI ahi phINa panai vAsaga nAgarai muhaDerA jhAga hanaM tiNa bhAMtirau nesa sIghoDI bhaMja kiyAM. pAmirI var3ha kInAM thakA, pAMca pAMca, dasa dasa sera devagirimAM thALiyAMmAM ghAtiyAM thakA phirIjai chai. jo kiNI ThAkurarI hAMsa tarasa huna chai tiNan amala pArAgADIje cha / taThA uparAMti kari nai rAjAna silAmati dhUdhaLItajArau, bAMdhalautajAro, pAMva pAMca sera, dasa dasa sera korA kaDAmA ghAtInAM thakAM sAMbarA prAMcArA juvAna macakAvai chaM. pavanarI mArI sikaDIje nahIM. prA lArai pragari prAvaM. prAMgUThAra agari prAyAM nilADarI tilaka le. iNa bhAMtigai dhadhaLotajArI, bAMdhaLItajArau so kiraNanjI pAkA pAkA varIprAMmAM jodhArAM karar3adatA, ajarAilA. khobarAM DANAM dUlADA konAM loha gharaDAM lohAnAM loLI letAM kATara Ugara hai karatAM pacAse bolIe. AThe pAThe vaDherariNa khetara virSa paDi paDi paDimA. jAharAM pAMca pAMca hajAra bAma pATA beMdhe khAdhA tAMha rajapUtAMnU amala karADIjai chai. pramalArI nImAM dUNI dIjaM chai. amalArI taMDala ropIja chai. amalArA jamAva kojai cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati kemariye vAge naMdA caMdA jumAMna mAhila vADiyArau sAtha apaDiyAM ghaTArA cuvatA paTArA khAsIyAM bAMhArA bolatA kahA gajAMna rAjAvataraM vepAra ra vAsa nakarA magADI cha. poTI jaMThe cADIjai cha. so kiraNa bhAMtirA UMTha, kiraNa bhAMtirA hANa, kiraNa bhAMtirA DAMNa, kiraNa bhAMtirA palAraNa nai kiraNa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAna parata pAta-baNAva bhAMti rA bANa. jike paMcALI vahIrA, vAlamI nahIrA, vATalI taLIrA, ghATamI naLIrA, jADA goDArA, choTA pIMDArA, ghaTavATarA, sasA serimAM bagalAMrA, cAkamai IDararA, jhAMbarai pUcharA, valime rUparA, navahathI jhokarA, bAthimeM kaMdharA, chatradhArI mAtherA korimai kAnarA, sAimai vAnarA, tajimA hoThAMrA, kasatUriyAM paTArA, bhamaNa mathA sAMlI siMha jyoM sArase karatA sIghor3A sA, kUTA kADhimAM, bhUkhai mayaMda jyoM hUMkAra karatA. mada vahatA, hAthI jyoM johAM khAtA, bhAdravairI gAja jyoM mAvAja karatAM, sAThIkarai bhamaraNa jyU casaLakA karatA, bhAga gADai jyoM baThaThATa karatA, pAgale jhAga nAkhatAM khauTahar3I pairA gorA jhUTha kUprerA kaLasimAM kapoLAMrA, kamAla dhar3e car3ImA, kar3e bAthamAM theTa pADevaLe sArIkhAM giravarAM pahAr3ArA, jhaMgarAM banasapatI somarA, pAkhar3A pratakALo sakaLAta meM ukU lapeTiyAM thakAM; pItaLarA pAgar3A, kaLIjhAra jhoLa ghAtiyAM thakAM, gharaNI pItaLa nai ghaNI dAMta mAMhe garakAba humA thakA, resamI paTATA, sAMbarA ukaTAM, tage aMga bhIDimAM thakAM. iNa bhAMtirA sau UThA Upara sau palANAM maMDimA chai. ghar3iyA jojanarA jAvaNahAra, gharatorA karavata jANe jaLarA jehAja DUMghAjamAja cheDiyA cha. UThI car3i vAga uThAI cha. moThI jAe evar3i pahuMtA chai. bAkarA pakar3I chai. so kiraNa bhAMti rA bAkarA jike kar3akatI. sAMdharA, bar3akatI naLIrA, bhAhare sAMdarA, mAMdaLie peTarA, mADi bora kAcararA, baraDaNahAra, ghaNeM kabhaTa nai vAvaLIrI TIsImArA . bAr3aNahAra, sikhirirA mAlaNahAra, phiraNImarA baisaNahAra, bAlakhasI bokar3A, bise bokar3A, khoraDe khIla harIrA cArIproDA, so UThA bise bokar3A masakAro bhAMtisoM lir3Ai ne ghAtimA cha. moThIe car3i ne vAga upAr3iyA cha. proThie prAMNi rAjAMnasU mujarA gudarAyA chai. khAjarU pAe hAjara humA cha. rAvatAlA kahiyo chai. ThAkare khAjarUpAM ne TharakA karo. tike raavtaal| gharaNI kesara ne gharaNa kasanAgara antara sAMdhe mAMhe garakAMba humA thakA. umAM sIrohInAM khAjarU vojhor3Ijai cha. bAkarA phUladhArA muhe nikhALIjai chai. bAkarA udher3Ijai chai. tAMha khAjarUpAM ubeDimAMro kAsUeka bakhAMNa bajAjarI hATa bAsterA thAMnarUrI, barakI, pIjI aurUrA goTA, gujarAtI kAgaLarA pATha, iNa bhAMtirA khAjarU nIsariyA chai. bhItara vADiyAM husanAkAMnU sULAMro hukama hau cha. tike sULA kIjai cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati bAkarAM meM sUparAMrai sAMTarA sULA joLA joLA hame cha. so kiraNa bhAMtirA saLA peTimArA khAlimAra, atara veDhiprAMrA Upara cer3harA, kAlijairA, peTAlijairA, iNa bhAMtirA sUparAM bAkarAMrA sULA rajaberA mAriyA ghaNaM surahai ghorA jhArimA, pADImAM, poTaLiyAM Upari jhararATa kari nai rahimA hai. sAtamaiM pAtALa vAsaMga nAgarai mAtha TapUkar3A khAi nai rahiyA cha. tyArI saurabharI vAsta tetrIsa kor3i devatA saragasU helUsa naM utara devAMsurAMrA vivANa hilorava khAi nai rahimA ch| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati rAjAMna rAjAvatarai bepAraha vAstai bhAgi Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 rAmAna rAutaro bAta-baNAva maMgAhIje cha. tikA kiraNa bhAtirI bhAga suSa kAkApuraNi vAsiMga nAga mArI nIpanI, siMgharI guphA mAhe nopano, poharara bir3erA, bhAkharare khurerI, sUmarI pAMkha, paraharI mAMkha, roja mAri, mripa mAri, bhamara mAri, laTimALI, bAparI khAdhI beTanA pAva, kAkarI khAdhI bhatrIjanAM pAve, masavArarI khAdhI pyAdau chaka, iNa bhAtirI bhAMga maMgAr3oja cha. makarANa pakhAparaM kUDe ghAtImA, mAla kAMgaNIrA goTAsU vATIja cha. sAMbarA prAcArAM juvAna ghoTai cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMda silAmati melavaNI joLI joLI maMgAr3Ijai chai. so kiNa bhAMtirI melavaNI laMvaga, gega, jAyaphaLa jAvaMtrI, nAgakesara, taja, tamAla patra, sIMgI, muharA, dhaturo, bhUTaTI, ekakhAna, bahamadAbAvI pAna, hAyA chaTo rAyAgaraNa meM paretI sAta sAta kA hoInA paNa bhAti bamosI kADIje . bhAtirI melavaNI joLI jokI maMgAyI hai. kasUbharI vAstai misarI korA mATA maMgaLoja cha, kaspI pAsA paToLA bANoja 2. kasUnI UjaLA rUpoTA uLaje cha. kasU UcoprA bilagiNimA pArINa ba. kasUbo rAto mokhADA pochAr3oja . kAma meM isanAka pavana hAka ke kasUrI pANigo maritro ch| taThA upati kari nai rAjAMna silAmati goLI, pUraNa, pAsaNa, kabaLa, kuTI, nAgAsiNI, viraMca, muphara, tAMbesara, kAmesara, madana kAmesara, jitA mArimA pokhadha pherIja kai. bAMha kurA hosa tarasa hameM chai tAhana kapUra vAsimI pANI UjaLA rUpoTI jhAliyAM ujaLA khavAsa pAsavAna hAjara liyAM UbhA cha. iNa bhAtarA pokhada upa rAjAMnarA sAtha prArogADIje cha. kitarAika to rAjAMna kapUratararA locana kiyAM gir3abhAga megha jyoM virAjamAna hui nai rahimA ch| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati prATA maidArI phAMTAM prANIja cha. sivapurIrA devajIra cokhA, vAMvaLa, kapUra sArIkhA UjaLA vINIja cha. nAgaracAlarA nopanAM gohU~, bajara kaThakALimAM mUchArA. trAMbArI silAka humai tiNa bhAMtirA, bArAM bArAM parasArA DAuDArA kAna vIdhIjai. iNa bhAMtirA pAMca pAMca maNa, dasa dasa maraNa gehUM, cAvaLa prADi jAjamAM ghAtiyAM roLoje cha. kAMkarA kADhoje cha. dhUe aMbara dhUdhaLiyo cha. zarIrAuteM jIhI jarai chai. jAMgaDiprArI jor3I prADiyAra bAMja jhAliyAM thakA hakaLina rahI chai. vaDA dAMtarA siradArAMrA khaMbhAicI mAMhe dahA gAIje cha. jasa jAMgar3A gavADIjai chai. DhADhipAro joDI gajarAja paTAjhara jyoM jhAkar3I khAi nai rahI chai, imiritIrA jholA de meM rahI cha jANe sAtama sararI suhAgaNa hamAmarai jharokhe jhApAM khAi nai rahI nai cyAra TAMka cAvaLa khAmaM to sarora mahAra-vikAra thAe, gIta, saMgIta, tAlabaMdha, nadaMga, vINA, sAraMgo, tavarArA sAja lAgi nai rahimA chai. iNa bhAMtirI mAlAI raMbhA pAtra nirasa kAraNI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-pAya soLe siNagAra kiyAM thakAM kAnarA jhAMjhara vANi nai rahimA chai. zrImaMDala rAga kalAvaMta ghamaMDa rAga jamAvi nai rahimA chai.. chai rAga ne chatrIsa rAgaNI pAlApIja rahimA chai. tAM rAjAnAM muMhA prAgi paMDita, mizrA, jotasI, cAraNa, bhATa baiThA chai. chabhA maMDi nai rahimA cha. kavesura kavitta, gIta, chaMda, dohA, gAthA, vAta kathI nai rahimA ch| taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati rAjAMna rAjAvata ghaNAM amalAM kiyA thakAM prAgai vakhANiyAM tiNa bhAMtiro dArU piyAM chakone uchakinai sAthasU lAMgIrI pota kimAM jholaNanA peThA cha. dariyAva mAMhe ghar3a nAvAM bAMdhI chai uriNa hodarI havA uvo ghar3anAvAM Upara sUratI taMbAkU mArogIja cha. gumAnarA kuraLA kIjai cha. gharaNIM vAsAvaLIro vAha lAgi nai rahino cha. bhIra vAMTa vATa na pANI uchALIjai cha. hokAra hoMkArI hui nai rahiau cha. pANI mAhe vAsAvaLIro Doro phUTi nai rahino ch| . taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati jhalaraMmi kheli nai bAra padhArimA chai. kapar3A paharI chai. varaNAva ko cha hilamI jehAja pAtharIjai chai. bichAita gAdI takiyA phera virAjamAna kIjai cha. bevar3I, trevar3I, cauvar3I pAtyAM juDI chai. sUmAra, paDihAra prADA DotrA, lAMbAM kuDachAM, jhAliyAM yakA kachi nai rahImA chai. carU rahae ghAti ghAti pIsIje cha. pADAyAM DAMgarAM ghAtimAM carU raThaThAvije cha tAMha caravArA nihAvyA pahAr3e paDi sAdAne rahimA chai. devagarI thALa sone rUpairA, siradArAMrA muhaDA mAge meloja cha. gharaNA mAlavA purI kAThA ghahUMdA baTIja cha. ghaNA kesayAM mAMsa rajaverA bhInAM thakA udhamIjai chai. ghaNAM jojarA roTA, UjaLA devajIra jAdUrA phUla havai tiNa bhAMtirA cAvaLa parUsIje cha. masakAre muhaDe gho nAmIjai chai. atarA mAMhe sohita ne mAMsarA carU UtariyA cha. soLA sohitA dhAMdhuso pulAba cakatALo jaLacara mAMsa, thaLacara mAMsa, uDaNA paMkhimArA mAMsa, bhAMti bhAMtirA judA judA samAra samAra ne vaNAyA cha. pyAlA mAMhi parUsIjai chai. hAjara kIjai cha / .. taThA uparAMti kari nai rAjAna silAmati dArUrI tU gA lAgIsUaochAchimA ghaNe ThaLe pANIsU chAMTi chAMTi nai vaDArI sAkhAMsU nAgaLI thakI jUlaM cha. pavanaro havAsa TippA khAina rahI chai. korI gAgara mAMhe ghAti ghAti ThArIjai chai. batakAM bharIja cha. UjaLA khavAsa pAsavAna karA bIr3A jhAliyAM hAjara khar3A UbhA cha. pratarA mAhe dArU prAya hAjara hupro ch| taThA uparAMti kari ne rAjAMna sisAmati dArUrau pANIMgo maMDiyo hai so kirA bhAMtirau dArU. ulaTerI palaTa. palaTairo bhairAka, arAkaro vairAka, vairAkarau saMdalI, saMdalorI, kaMdalI kaMdalIrau kahara, kahararau jahara, jahararo kaTAva, kaTAvaro nesa, nesaro jesa, jesaro moda, modaro kamoda, kamodaro hUla. ghAhi lAga to nAMhi jAga, muha maiM melhiyAM chAto lIha par3e cigatI bhAThIro teja pUja bhAsapa arogIja chai. ghaNAM jar3Ava nai ciraNIMrA pyAlA phira maiM rahimA chai. iNa bhAMtiro dArU pANigo maMDiyo chai. uNi bhAMtiro mAMsa uriNa bhAMtiro Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 rAmAna rAutaro pAta-paNAva suhito, uNi bhAMtirA kararatA sULAMro nikula kIje cha. sAtha prAroga chai. goThivara rasa mAI cha. arogi ne caLU kI chaM UparA kapUra, pAna, bIr3A, sopArI, kesari, tAma, lauMga, DoDA, kAthA, cUnA, sajugama, mukhavAsa, muhachaNa dIjai cha. su kitaro eka sAtha to gir3a bhAgA megharo nAMI jhAMkha mAriyAM kabUtara sA locanAM dhUmi nai rahinA cha, su kitarA eka tau rAjAna uchaka chAka chakatAM bakatA thar3atA ghUmatA par3atA ghor3A pAyA chai. ghor3A pAi hAjara humA cha / taThA uparAMti karine rAjAMna silAmati pratarA mAMhe badhAIdAra droDiyA cha. pAgala mahalAMrAM varaNAva huI naM rahimA cha. su kahai chai. mamaNI pAkhAMNarA mahala sAta kharaNAM prAmAsa cuNimA thakA, mALimA, gokha, jharokhA, jALI, bamaLA, kapabar3I, prasamAnasa lAgi rahI chai. pro jALimAM cigAM Dhali nai raho cha. koDI cUnAM kalAro choha baMdha prArIsau jhaLakaM tiraNa bhAMtirI lAge cha, prArIsaMrA mahala variNa ne rahimA cha. dhamalaharai koraNo varaNI cha. kachapAcamI nai hoMgala tabAkAM Upara sonerI kaLasa IgaM jhaLaki ne rahiyA cha. sAMjha samai raMga raMgarA bAvaLa dIsa chai. tiNa bhAMtirAH mahala prAyophere lAgi nai rahimA cha. kesarI kuma kumeM mahala TAvI cha. gulAbarA chir3akAva havai chai. khasa khAna gulAba chaTAvIja cha. agara ukhevI cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati jike rAyajAdI rAja kumAra cha. tyArI khavAsyAM dehIrI pArAsi karai chai. ghaNAM agara. aragajA, sUdhAro pIThI UgaTa maMjaNAM kIjai chai. jaLa gulAbasUcihura TapakigrA chai. kiraNa bhAMtirA. jAMNa makhatUlasa motiprAMrI laDa tUTI aMgochA dhUpaNAM kI cha. khAvAsyAM phUla de de nai coTI gUthe chai. pUlamAMsU pATA ghUTI ghUTI pAr3e cha / taThA uparAMti kari nai rAjAMna silAmati nakha sikha sadho siNagAra vakhANIjai cha. vAsigAM sArIkhI pahapaveNa Upari sIsapUla motimArovaNAva variNa nai rahino cha. pUnimacaMda so mukha soLe kalA saMpUraNa virAjino cha.tilaka bIca biMdI jhikha nai rahI cha.kAraNa jyAM bAMkI bhrAhAM bhamara vilasI virAja nai rahimA cha. nigha naiNAM trikhA bhaLakAM jyo jaLavAliyAM Toe praNipAlokA jaLa ThAMsiyo cha sUpAsI nAsikA bIca besara vaNI, ujale pANI naramadA motI proyA sU laTaki nai rahimA cha, bice lAla maNI jhalaka ne rahI chai. vasaMta kokilA sArIkhI madhurI vANI bole. kanAM jAraNa par3adaM vINa vAjai chai. dADima kUlI sA dAMtAM mAMhI sonArI mekhAM camaka nai rahI chai. lAla pravAlIsA adharA raMgi lAgi ne rahino cha pAkai aMba bhora cITalA jyauM hir3akI Upara cibuka bariNa na rahI cha. prArIsA sArIkhA kapolAM jAraNaM sonArA tabaka virAjimA cha. kesarimA bhalikAvali kALA nAga jyauM ciTulA jyauM cilaka nai rahI cha. caMdara thaper3A 'jyauM kAne kuDala jhakhi nai rahI hai. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAna rAutaro vAta-varaNAva gAvar3a jANe kharAdI kharAda utAro chai. kamala nALapI bAMhAM lAla cUr3o variNagro chai. vicai sovana cUr3I virAja rahI chai. bAjubaMdha jhAvI makhatUlasU laTaka rahiyA chai. lAla kamalasA hasata kamala jAvaka meMhadIre raMga lAgA thakAM. coLA phaLI sI prAMguLI. gore prAMce prAcInAM variNa rahI chai. chApa mUdar3I navagrahI jar3Ava variNayo cha. urasthala kUbhAtha sArIkhau gajamotoro hAra virAjiyo cha. jANeM meragirarA TUkA bIca gaMgArI dhArA dhasI cha. nAraMgI aNahAra, sopArI sA kaThora kuca vATalA tIkhA kAMcU vIca virAjinA. chai. aMgiyAM Uparai phUlAMrA causara pahariprAM lAMdhariNayAM siMgharI kaTI laMka dhar3e car3a rahiau chai. pAna sArIkhau peTa pAtalo amrita sI nAbhI kuMDalI mAhi pANI pItAM DhaLakato dIsai cha. jAraNa kAcarI sIsI mAhai gulAba DhaLakatau dIsai chai. peTarI avalI jANe kAmarA mahalarI pAhar3I varaNI chai. kara le mApIje tiraNa bhAMtirai bhamara laka Upari kaTi mekhaLA vaNi nai rahI cha. surAhI gaLArai ghATi sabhAsalaM poMDI jhINa girIprai Upari vAjaNI pAyalarA ghUdharA ramajhoLa jhAkiyA jANe kaLahaMsarA baccA bakora kari rahiyA cha. pagarI rAtI pIDI khAlimI kUtarArI jIbha sArikhI, lAla kamala caraNa jAvaka mahidI raMgasUvirAja rahimA chai. paga aMguLI rAivelirI kaLI hIrA sA nakha pArosA jyoM jhAMkhi rahimA cha. Uparai aragoTapola pAvaTA vichaprArau varaNAva variNa nai rahino ch| taThA taparAMta kari nai rAjAna silAmata cadAvadanarI deharI naramAI gulAba-phUla, tila-phUla sArIkhI. haMsa gamagIrI gaja gati lADa gati chai. isa bhAMta nakha-sikha sudhA soLe siNagAra kiyAM bArai prAbhUSaNa virAjiyA chai. jANe indra-lokarI apacharA, rUparI raMbhA pAsamAnarI Utara par3o. citrAmarI pUtaLI, vidhAtA hAyasa samArI. kAmarI keLi, viraharI vIja, sukharI siLAva, sonArI kAMba hudai tiNa bhAMtirI saMkeLI, nakha mAMsa mAMhe UlALI prAkAsi jA, cAbaLarau cautho khA, sAkhyAta padamaNI. vALi vALi maiM gAMTha dIjai. iNa bhAMtiro tU jI, halakA jyoM lacakatI. ratanALA locanAM, pariNALA kAjaLa sArIjai chai. johara kAMcU jaDija chai. bhamara laMka, jhINa laMka UparA cAlaharA ghAgharA vAsijai chai dakharago cIra proDhi cha pATaMbara nolaMbara jarakasIrA vaNAva kI cha. ADimAM phariNayAM mukhamalI khAsAM vilAvinA thakAM jALaurI sAMTha, khurAsAraNI bhaLake sAMtinaM UMTha saudAgarara ghor3e cAlaviyaM paThANa araI prAya cIMghaDi rUTha, gAma-dharaNIrA sA laucanAM kiyAM, vALi vALi motI pAThaviyAM thakA, kALarA nevara pahariprAM, keLigrabha caMdaNarau cheDI, ratanArI rAsi, aMdhArairI pAdIta, arasaro amarI, saragarI jhAMpa, viraharau samUha rUparau nidhAna, thAkA haMsarI ToLI, nivAyairI hoLI, gharaga hATa nai cIramAM lapeTI thakI virAjamAna hoi nai raho chai. jANa pAsojarI pUnamarau cadramA soLe kaLA saMpUraNa udita hunau chai. iNa bhAMta UjaLe pativratarI pALaNahAra, UjaLI sakhiyAMro ToLIsU rAjahaMsa rAijAdI rAjakumArI jharokha caDo jhAMkhe cha. badhAIdAra daur3iyA cha. vadhAIdArAM prAi khabara dIdhI cha / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAma rAusaro vAta-varaNAva taThA uparAMta kari nai rAjAna silAmata ghor3A daur3oja cha. rAjAna rAjAvata mArU ghara padhArimA chai. cauki kalaLa phUTi nai rahI cha mAyArA UbarAva bahor3AvIje chai. kavi rAjAnAM vidA kIjai chai. mAyArA khavAsa pAsevAna hAjara teDIja chai. gokheM dIvA kIje chai. mahale dIviyAM agaradAniprAMrI cahaki lAgi nai rahI chai. hAthI pagA holimA pAtharojai cha / taThA uparAMta kari nai rAjAna silAmata rAjAna rAjAvata mahale padhArimA chai. mahale Ai virAjamAna humA chai. mAgai mrigAnaNI, amrita vairaNI kAmaNI siNagAra sajhiyA chai. irigayALA kAjaLa ThAMsiyA chaiH varaNAva kiyA chai. rAjAnarA mana rAkhai chai / guNa kAmaNi chaMdo vayaNa, nami nami saMdhai neha / pIro kahiyo dhaNa karai, dhaNarau kAmaNi preha / / amalAMsa raMga-taraMga mANIjai chai. tejapuMja prAsyaparA pyAlA prArogIjai cha / taThA uparAMti kari nai rAjAna silAmati hamai rAjAna kAmarA bhUkhiyA, lAMghariNayA sIha jyoM mApALi nai rahiyA cha. jANe madana-mayaMda pachAr3Ijai chai. kAchI jimapurI karine rahiyA cha. virahI vAga UpaDI cha. caurAsI pAsaNarA bheda kIjai cha. prasTAMga milaNa cuMbaNa 1, adharapAna 2, nakhadAna 3, kuca-mardana 4, puDapur3I 5, cuhaTI 6, casakA 7, masakA, hAM jI, nA jI iNa bhAMti kAmarI kuhaka paDi nai raho cha / taThA uparAMta kari rAjAna silAmata raMga-mahala meM prema-jhar3a lAgi nai rahI cha. suratAMta-samaya huvI chaH mahalArI havA mAraNIje. kAMcanArI kasa chaTI. moz2iyArI mALa tUTI. jANe sukharI laMkA lUTI. iNa bhAta sukha-seje pauDhiyA. rAti vihANo. prabhAta huvI cha. rAtokA kAma-ujAgara neNa dhuLi nai rahiyA chai. kapole kAma suhAgarI chApa lAgI chai. li nai rahI chai. iNa bhAMta sukha-vilAsa karatAM charita bAra mAsa mANIjai chai / dUhA khaTa rita bAre mAsa phiri, jyauM jyauM yAvata jAi / tyauM tyauM vAta-varaNAvarA, dAna taraMga suhAi / / ...............",rAja loka siNagAra / cyAre prastAve catura, variNayau bhalo vicAra / / mara-nara-nAga nighaTTiyAM, kAkai kehariyAM / jaLa pUriyAM pAkhANa jyauM, gallAM uvariyAM / / beTai bApa visAriyA, bhAI vIsArai / sUrAM pUrAM galhar3I, mAgiNa cItArai / / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- _