Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंधीजीना मान्या माला
संस्थापक ख० श्री बहादुर सिंह जी सिं घी श्री राजेन्द्र सिंह सिं घी तथा श्री नरेन्द्र सिंह सिं घी ************-*-*-*-*-*-*-*-*[ग्रन्यांक २४ ]*-*-*-**-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-* दिव्यदृष्टिकवि-धाहिलविरचित
[अपभ्रंश भाषामय]
संरक्षक
पउमसिरीचरिउ
(पद्मश्री चरित)
संपादक साक्षर श्री मधुसूदन मोदी तथा प्रा० श्री हरिवल्लभ भायाणी
B
ANDUL SINCHI
PARBilal
139ी डालटन्स वाघ ना
प्रधान संपादक-संचालक
आचार्य-जिन विजय मुनि ( सम्मान्य नियामक-भारतीय विद्या भवन, बंबई) ***-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*[प्रकाशन कर्ता] *-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*
सिंघी जैन शास्त्र शिक्षा पीठ भारतीय विद्या भवन
_बंबई
वि.सं. २००५]
[मूल्य ४-१२-०
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वर्गवासी साधुचरित श्रीमान् डालचन्दजी सिंधी
बाबू श्रीबहादुर सिंहजी सिंघीके पुण्यश्लोक पिता
जन्म - वि. सं. १९२१, मार्ग. वदि ६
स्वर्गवास - वि. सं. १९८४, पोष सुदि ६
For Private & Personal use only.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
दानशील-साहित्यरसिक-संकृतिप्रिय स्व. श्रीबाबू बहादुरसिंहजी सिंघी
अजीमगंज- कलकत्ता
जन्म ता. २८-६-१८८५ ]
[ मृत्यु ता. ७-७-१९४४
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिं घी जैन ग्रन्थ मा ला .....................[ ग्रन्थांक २४ ]**************......
दिव्यदृष्टिकवि - धाहिलविरचित
[अपभ्रंशभाषामय]
पउ म सि रिच रिउ
SRI DALCHAND JI SINGHI
श्री डालचडी सिंघी
SINGHI JAIN SERIES ..•*******-**-*-*-*[NUMBER 24]***************** PAUMASIRI CHARIU
[AN APABHRAMS'A WORK]
OF
DIVYADRISHTI DHAHILA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
कलकत्ता निवासी
साधुचरित-श्रेष्ठिवर्य श्रीमद् डालचन्दजी सिंधी पुण्यस्मृतिनिमित्त
प्रतिष्ठापित एवं प्रकाशित
सिंघी जैन ग्रन्थमाला
[ जैन आगमिक, दार्शनिक, साहित्यिक, ऐतिहासिक, वैज्ञानिक, कथात्मक - इत्यादि विविधविषय गुम्फित प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंश, प्राचीनगूर्जर राजस्थानी आदि नानाभाषानिबद्ध; सार्वजनीन पुरातन वाङ्मय तथा नूतन संशोधनात्मक साहित्य प्रकाशिनी सर्वश्रेष्ठ जैन ग्रन्थावलि. ] प्रतिष्ठाता
श्रीमद्-डालचन्दजी- सिंघीसत्पुत्र
स्व० दानशील - साहित्यरसिक - संस्कृतिप्रिय श्री बहादुर सिंहजी सिंघी
प्रधान-सम्पादक तथा संचालक
आचार्य जिन विजय मुनि
( सम्मान्य नियामक - भारतीय विद्या भवन - बम्बइ )
संरक्षक
श्री राजेन्द्र सिंह जी सिंघी
तथा
श्री नरेन्द्र सिंह जी सिं घी
प्रकाशक
सिंघी जैनशास्त्र शिक्षापीठ
भारतीय विद्या भवन बंबई 45
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
दिव्यदृष्टिवि - धाहिलविरचित [ अपभ्रंशभाषागुम्फित ]
पउम सिरिचरिउ
[ गुर्जर भाषाग्रथित विस्तृत प्रस्तावना - ग्रन्थसार टिप्पण-शब्द कोशादिसमन्वित ]
सम्पादक
श्रीयुत मधुसूदन चि० मोदी
एम्. ए. एलएल, वी.
ऑनररी प्रोफेसर - गुजरात विधासभा संयोजित अनुस्नातक अध्ययन संशोधन मन्दिर ( अमदाबाद )
विक्रमाब्द २००५ ]
भारतीय
க
श्रीयुत हरिवल्लभ चु० भायाणी
एम्. ए.
प्राकृत संस्कृत - अपभ्रंश - गूर्जरादि तुलना
रमक भाषा शास्त्राध्यापक
भारतीय विद्याभवन ( मुंबई )
विद्या भवन
अमृत विद्या
बंबई
-
355
प्रकाशनकर्ता सिंघी जैन शास्त्र शिक्षापीठ भारतीय विद्या भवन
बंबई
*
प्रथमावृत्ति - पंचशतप्रति
[ १९४८ ख्रिस्ताब्द
थांक २४ ]
[ मूल्य रु.४-१२-०
काशक - जयन्तकृष्ण, ह. दवे, ऑनररी रजिष्ट्रार, भारतीय विद्या भवन, चौपाटी रोड, बंबई. नं. ७ द्रक - रामचंद्र येसू शेडगे, निर्णयसागर प्रेस, २६-२८ कोलभाव स्ट्रीट, बंबई नं. २
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सिंघीजैन ग्रन्थमाला संस्थापक प्रशस्तिः ॥
-
अस्ति बङ्गाभिधे देशे सुप्रसिद्धा मनोरमा । मुर्शिदाबाद इत्याख्या पुरी वैभवशालिनी ॥ बहवो निवसन्त्यत्र जैना ऊकेशवंशजाः । धनाढ्या नृपसम्मान्या धर्मकर्मपरायणाः ॥ श्रीडालचन्द इत्यासीत् तेष्वेको बहुभाग्यवान् । साधुवत् सच्चरित्रो यः सिंघी कुलप्रभाकरः ॥ बाल्य एवागतो यश्च कर्तुं व्यापारविस्तृतिम् । कलिकातामहापुर्यां धृतधर्मार्थनिश्चयः ॥ कुशाग्रीयस्वबुद्ध्यैव सद्वृत्या च सुनिष्टया । उपायं विपुलां लक्ष्मीं कोट्यधिपोऽजनिष्ट सः ॥ तस्य मनुकुमारीति सन्नारीकुलमण्डना । अभूत् पतिव्रता पत्नी शीलसौभाग्यभूषणा ॥ श्रीबहादुरसिंहाख्यो गुणवाँस्तनयस्तयोः । अभवत् सुकृती दानी धर्मप्रियश्च धीनिधिः ॥ प्राप्ता पुण्यवता तेन पत्नी तिलकसुन्दरी । यस्याः सौभाग्यचन्द्रेण भासितं तत्कुलाम्बरम् ॥ श्रीमान् राजेन्द्रसिंहोऽस्य ज्येष्ठपुत्रः सुशिक्षितः । यः सर्वकार्यदक्षत्वात् पितुर्दक्षिणबाहुवत् ॥ नरेन्द्रसिंह इत्याख्यस्तेजस्वी मध्यमः सुतः । सूनुवीरेन्द्र सिंहश्च कनिष्टः सौम्यदर्शनः ॥ सन्ति योऽपि सत्पुत्रा आप्तभक्तिपरायणाः । विनीताः सरला भव्याः पितुर्मार्गानुगामिनः ॥ अन्येऽपि बहवस्तस्याभवन् स्वस्नादिबान्धवाः । धनैर्जनैः समृद्धः सन् स राजेव व्यराजत ॥
अन्यच
1
१
१
,
१
२
२
२
२
२
२
सरस्वत्यां सदासक्तो भूत्वा लक्ष्मीप्रियोऽप्ययम् । तत्राप्यासीत् सदाचारी तच्चित्रं विदुषां खलु ॥ नाहंकारो न दुर्भावो न विलासो न दुर्व्ययः । दृष्टः कदापि तद्गेहे सतां तद् विस्मयास्पदम् ॥ भक्तो गुरुजनानां स विनीतः सज्जनान् प्रति । बन्धुजनेऽनुरक्तोऽभूत् प्रीतः पोष्यगणेष्वपि ॥ देश-काल स्थितिज्ञोऽसौ विद्या- विज्ञानपूजकः । इतिहासादि- साहित्य-संस्कृति-सत्कलाप्रियः ॥ समुन्नत्यै समाजस्य धर्मस्योत्कर्ष हेतवे । प्रचाराय च शिक्षाया दत्तं तेन धनं घनम् ॥ गत्वा सभा समित्यादौ भूत्वाऽध्यक्षपदान्वितः । दत्त्वा दानं यथायोग्यं प्रोत्साहिताश्च कर्मठाः ॥ एवं धनेन देहेन ज्ञानेन शुभनिष्टया । अकरोत् स यथाशक्ति सत्कर्माणि सदाशयः ॥ अथान्यदा प्रसङ्गेन स्वपितुः स्मृतिहेतवे । कर्तुं किञ्चिद् विशिष्टं स कार्यं मनस्यचिन्तयत् ॥ पूज्य पिता सदैवासीत् सम्यग् ज्ञानरुचिः स्वयम् । तस्मात् तज्ज्ञानवृद्ध्यर्थं यतनीयं मयाऽप्यरम् ॥ २ विचार्यैवं स्वयं चित्ते पुनः प्राप्य सुसम्मतिम् । श्रद्धास्पदस्वमित्राणां विदुषां चापि तादृशाम् ॥ जैनज्ञानप्रसारार्थं स्थाने शान्ति नि के त ने। सिंघीपदाङ्कितं जै न ज्ञान पीठ मतीष्टिपत् ॥ श्री जिनविजयः प्राज्ञो मुनिनाम्ना च विश्रुतः । स्वीकर्तुं प्रार्थितस्तेन तस्याधिष्ठायकं पदम् ॥ तस्य सौजन्य - सौहार्द - स्थैयौदार्यादिसद्गुणैः । वशीभूय मुदा येन स्वीकृतं तत्पदं वरम् ॥ कवीन्द्रेण रवीन्द्रेण स्वीयपावनपाणिना । रस-नागा- चन्द्राद्वे तत्प्रतिष्ठा व्यधीयत । प्राधं मुनिना चापि कार्यं तदुपयोगिकम् । पाठनं ज्ञानलिप्सूनां तथैव ग्रन्थगुम्फनम् ॥ तस्यैव प्रेरणां प्राप्य श्री सिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसे चैषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ॥ उदारचेतसा तेन धर्मशीलेन दानिना । व्ययितं पुष्कलं द्रव्यं तत्तत्कार्य सुसिद्धये ॥ छात्राणां वृत्तिदानेन नैकेषां विदुषां तथा । ज्ञानाभ्यासाय निष्कामसाहाय्यं स प्रदत्तवान् ॥ जलवातादिकानां तु प्रातिकूल्या दसौ मुनिः । कार्यं त्रिवार्षिकं तत्र समाप्यान्यत्र चास्थितः ॥ तत्रापि सततं सर्व साहाय्यं तेन यच्छता । ग्रन्थमालाप्रकाशाय महोत्साहः प्रदर्शितः ॥ नन्दे-निध्ये - चन्द्रोदे जाता पुनः सुयोजना । ग्रन्थावल्याः स्थिरत्वाय विस्तराय च नूतना ततः सुहृत्परामर्शात् सिंघीवंशनभस्वता । भा विद्या भ व ना येयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ भासीत्तस्य मनोवान्छाऽपूर्वा ग्रन्थप्रकाशने । तदर्थं व्ययितं तेन लक्षावधि हि रूप्यकम् ॥ दुर्विलासाद् विधेर्हन्त ! दौर्भाग्याच्चात्मबन्धूनाम् । स्वल्पेनैवाथ कालेन स्वर्गं स सुकृती ययौ ॥ इन्दु-ख - शून्य - नेत्र दे मासे आषाढसके । कलिकाताख्यपुर्यां स प्राप्तवान् परमां गतिम् ॥ पितृभक्तैश्च तत्पुत्रैः प्रेयसे पितुरात्मनः । तथैव प्रपितुः स्मृत्यै प्रकाश्यतेऽधुना पुनः ॥ इयं ग्रन्थावलिः श्रेष्ठा प्रेष्ठा प्रज्ञावतां प्रथा । भूयाद् भूत्यै सतां सिंघी कुलकीर्तिप्रकाशिका ॥ विद्वज्जन कृताह्लादा सच्चिदानन्ददा सदा । चिरं नन्दत्खियं लोके श्रीसैंधी ग्रन्थपद्धतिः ॥
२
२
२
१
१
१
ง
३
३
३
३
३
३
३
३
३
३
४
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सिंघीजैनग्रन्थमालासम्पादकप्रशस्तिः॥ स्त श्रीमेदपाटाख्यो देशो भारत विश्रुतः । रूपाहेलीति सन्नाम्नी पुरिका तत्र सुस्थिता ॥ चार-विचाराभ्यां प्राचीननृपतेः समः । श्रीमच्चतुरसिंहोऽत्र राठोडान्वयभूमिपः ॥ श्रीवृद्धिसिंहोऽभूद् राजपुत्रः प्रसिद्धिभाक् । क्षात्रधर्मधनो यश्च परमारकुलाग्रणीः ॥ -भोजमुखा भूपा जाता यस्मिन् महाकुले । किं वय॑ते कुलीनत्वं तत्कुलजातजन्मनः ॥ राजकुमारीति तस्याभूद् गुणसंहिता । चातुर्य-रूप-लावण्य-सुवाक्-सौजन्यभूषिता॥ याणीप्रभापूर्णा शौर्योद्दीप्तमुखाकृतिम् । यां दृष्ट्वैव जनो मेने राजन्यकुलजा त्वियम् ॥ : किसनसिंहाख्यो जातस्तयोरतिप्रियः । रणमल्ल इति चान्यद् यमाम जननीकृतम् ॥ देवीहंसनामाऽत्र राजपूज्यो यतीश्वरः । ज्योतिभैषज्यविद्यानां पारगामी जनप्रियः॥ तो मरुदेशाद् यो भ्रमन् जनपदान बहून् । जातः श्रीवृद्धिसिंहस्य प्रीति-श्रद्धास्पदं परम् ॥ थाप्रतिमप्रेम्णा स तत्सूनुः स्वसन्निधौ । रक्षितः, शिक्षितः सम्यक्, कृतो जैनमतानुगः । नाग्यात् तच्छिशोर्खाल्ये गुरु-तातौ दिवंगतौ । विमूढः स्वगृहात् सोऽथ यदृच्छया विनिर्गतः ॥
तथा चत्वा नैकेषु देशेषु सेविस्वा च बहून् नरान् । दीक्षितो मुण्डितो भूत्वा जातो जैनमुनिसतः॥ १२ तान्यनेकशास्त्राणि नानाधर्ममतानि च । मध्यस्थवृत्तिना तेन तत्वातत्त्वगवेषिणा ॥ ता विविधा भाषा भारतीया युरोपजाः । अनेका लिपयोऽप्येवं प्रत्र-नूतनकालिकाः ॥ प्रकाशिता नैके ग्रन्था विद्वत्प्रशंसिताः । लिखिता बहवो लेखा ऐतिह्यतथ्यगुम्फिताः॥ बहुभिः सुविद्वद्भिस्तन्मण्डलैश्च सत्कृतः । जिन विजयनान्नाऽसौ ख्यातोऽभवद् मनीषिषु ॥ । तां विश्रुतिं ज्ञात्वा श्रीमद्गान्धीमहात्मना । आहूतः सादरं पुण्यपत्तनात् स्वयमन्यदा ॥ चाहम्मदाबादे राष्ट्रीयशिक्षणालयः । विद्यापीठ इति ख्यातः प्रतिष्ठितो यदाऽभवत् । वार्यत्वेन तत्रोचनियुक्तः स महात्मना । रस-मुनि-निधीन्द्वन्दे पुरातत्त्वाख्यमन्दिरे ॥ णामष्टकं यावत् सम्भूष्य तत् पदं ततः । गत्वा जर्मनराष्ट्रे स तत्संस्कृतिमधीतवान् ।। भागत्य सल्लग्नो राष्ट्रकार्ये च सक्रियम् । कारावासोऽपि सम्प्राप्तो येन स्वराज्यपर्वणि ॥ "त् ततो विनिर्मुक्तः स्थितः शान्ति निकेतने । विश्ववन्द्यकवीन्द्रश्रीरवीन्द्रनाथभूषिते ॥
पदयुतं जैनज्ञानपीठं तदाश्रितम् । स्थापितं तत्र सिंघीश्रीडालचन्दस्य सूनुना ॥ बहादुरसिंहेन दानवीरेण धीमता । स्मृत्यर्थं निजतातस्य जैनज्ञानप्रसारकम् ॥ ष्ठितश्च तस्यासी पदेऽधिष्ठातृसझके । अध्यापयन् वरान् शिष्यान ग्रन्थयन् जैनवाजायम् ॥ व प्रेरणा प्राप्य श्रीसिंघीकुलकेतुना । स्वपितृश्रेयसे ह्येषा प्रारब्धा ग्रन्थमालिका ॥ वं विगतं यस्य वर्षाणामष्टकं पुनः । ग्रन्थमालाविकासार्थप्रवृत्तिषु प्रयस्यतः ॥ -रत्ने-नेवेन्द्वब्दे मुंबाईनगरीस्थितः । मुंशीति बिरुदख्यातः कन्हैयालालधीसखः ॥ तो भारतीयानां विद्यानां पीठनिर्मिती । कर्मनिष्ठस्य तस्याभूत् प्रयत्नः सफलोऽचिरात् ॥ षां श्रीमतां योगात् संस्था जाता प्रतिष्ठिता। भारतीयपदोपेत विद्याभवन सम्झया ॥ इतः सहकाराय सुहृदा स मुनिः कृतौ । ततः प्रभृति तत्रापि सहयोगं प्रदत्तवान् ॥ वनेऽन्यदा तस्य सेवाऽधिका ह्यपेक्षिता । स्वीकृता नम्रभावेन साऽप्याचार्यपदाश्रिता ।। इ-निध्यत-चन्द्राग्दे वैक्रमे विहिता पुनः । एतग्रन्थावलीस्थैर्यकृत् तेन नव्ययोजना ॥ मर्शात् ततस्तस्य श्रीसिंघीकुलभास्वता । भाविद्याभवनायेयं ग्रन्थमाला समर्पिता ॥ सा दशसाहस्त्री पुनस्तस्योपदेशतः । स्वपितृस्मृतिमन्दिरकरणाय सुकीर्तिना ॥ [दल्पे गते काले सिंघीवों दिवंगतः । यस्तस्य ज्ञानसेवायां साहाय्यमकरोत् महत् ॥ कार्यप्रगत्यर्थ यत्नशीलैस्तदात्मजैः । राजेन्द्रसिंहमुख्यैश्च सत्कृतं तद्वचस्ततः ॥ लोकपितुर्नाम्ना ग्रन्थागारकृते पुनः । बन्धुज्येष्ठो गुणश्रेष्ठो ह्यर्द्धलक्षं प्रदत्तवान् । प्रमालाप्रसिद्ध्यर्थं पितृवत्तस्य कांक्षितम् । श्रीसिंघीषन्धुभिः सर्व तगिराऽनुविधीयते । जनकृतालादा सञ्चिदानन्ददा सदा। चिरं नन्दवियं लोके जिन विजयभारनी॥
Arrrrrrrr-MMMMMorn
..MOMSXWW.RNSMSAWA
.
...
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिंघी जैन ग्रन्थमाला
® अद्यावधि मुद्रित ग्रन्थनामावलि १ मेरुतुजाचार्यरचित प्रबन्धचिन्तामणि मूलग्रन्थ, २ पुरातनप्रवन्धसंग्रह. ३ राजशेखरसूरिरचित प्रवन्धकोश. ४ जिनप्रभसूरिकृत विविधतीर्थकल्प. ५ मेघविजयोपाध्यायविरचित देवानन्दमहाकाव्य, ६ यशोविजयोपाध्यायकृत जैनतकेभाषा. ७ हेमचन्द्राचार्यकृत प्रमाणमीमांसा. ८ भट्टाकलङ्कदेवकृत अकलङ्क अन्यत्रयी. ९ प्रबन्धचिन्तामणि-हिन्दी भाषान्तर. १० प्रभाचन्द्रसूरिरचित प्रभावकचरित. 11 Life of Hemachandracharya : By Dr. G. Bihler. १२ सिद्धिचन्द्रोपाध्यायरन्वित भानुचन्द्र. गणिचरित. १३ यशोविजयोपाध्यायविरचित ज्ञानबिन्दुप्रकरण. १४ हरिषेणाचार्यकृत बृहत् कथाकोश, १५ जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह-प्रथम भाग. १६ हरिभद्रसूरिविरचित धूर्ताख्यान. १७ दुर्गदेवकृत रिष्टसमुच्चय. १८ मेघविजयोपाध्यायकृत दिग्विजयमहाकाव्य. १९ कवि अब्दुल रहमानकृत सन्देशरासक. २० महाकवि भर्तृहरिविरचित शतकत्रयादि-सुभाषितसंग्रह. २१ शान्त्याचार्यकृत न्यायावतारवार्तिकवृत्ति, २२ महेश्वरसूरिकृत नागपंचमी कथा. २३ धाहिलकविकृत पउमसिरीचरिउ (अपभ्रंश).
संप्रति मुद्यमाण ग्रन्थनामावलि १ खरतरगच्छगुर्वावलि. २ कुमारपालचरित्रसंग्रह. ३ विविधगच्छीयपट्टावलिसंग्रह. ४ जैनपुस्तक. प्रशस्ति संग्रह, भाग २. ५ विज्ञप्तिलेखसंग्रह. ६ उद्द्योतनसूरिकृत कुवलयमालाकथा. ७-८ उदयप्रभसूरिकृत धर्माभ्युदयमहाकाव्य तथा कीर्तिकौमुदी आदि अन्यान्य अनेक प्रशस्त्यादि कृतिसंग्रह. ९ जिनेश्वरसूरिकृत कथाकोषप्रकरण, १० महामुनि गुणपालविरचित जंबूचरित्र (प्राकृत). ११ जयपाहुडनाम निमित्तशास्त्र. १२ कोऊहलविरचित लीलावती कथा (प्राकृत). १३ गुणचन्द्रविरचित मंत्री प्रबन्ध. १४ नयचन्द्रविरचित हम्मीरमहाकाव्य. १५ भद्रबाहु संहिता. १६ महेन्द्रसूरिकृत नर्मदासुन्दरी कथा. १७ जिनदत्ताख्यानद्वयम्. १८ स्वयंभूकविरचित पउमचरिउ (अपभ्रंश). १९ सिद्धिचन्द्रकृत काव्यप्रकाशखण्डन. २० जयसिंहसूरिकृत धर्मोपदेशमाला.
o मुद्रणार्थ निर्धारित एवं सजीकृत ग्रन्थनामावलि
१ भानुचन्द्रगणिकृत विवेकविलासटीका. २ पुरातन रास-भासादिसंग्रह. ३ प्रकीर्ण वाड्मय प्रकाश ४ सिद्धिचन्द्रोपाध्यायविरचित वासवदत्ता टीका. ५ देवचन्द्रसूरिकृत मूलशुद्धिप्रकरणवृत्ति. ६ रत्नप्रभा चार्यकृत उपदेशमाला टीका. ७ यशोविजयोपाध्यायकृत अनेकान्तव्यवस्था. ८ जिनेश्वराचार्यकृत प्रमा लक्षण, ९ महानिशीथसूत्र. १० तरुणप्रभाचार्यकृत आवश्यकवालावबोध, ११ राठोड वंशावलि १२ उपकेशगच्छप्रबन्ध, १३ वर्द्धमानाचार्यकृत गणरत्नमहोदधि. १४ प्रतिष्ठासोमकृत सोमसौभाग्य काव्य. १५ नेमिचन्द्रकृत षष्टीशतक (पृथक् पृथक् ३ बालावबोध युक्त). १६ शीलांकाचार्य विरचित महापुरुषचरित्र (प्राकृत महाग्रंथ). १७ चंदप्पहचरियं (प्राकृत). १८ नेमिनाह चरिउ (अपभ्रंश महाग्रंथ). १९ उपदेश पदटीका (वर्द्धमानाचार्यकृत). २० निर्वाणलीलावती कथा (सं. कथा ग्रंथ) २१ सनत्कुमारचरित्र (संस्कृत काव्यग्रंथ ). २२ राजवल्लभ पाठककृत भोजचरित्र. २३ प्रमोद माणिक्यकृत वाग्भटालंकारवृत्ति. २४ सोमदेवादिकृत विदग्धमुखमण्डनवृत्ति. २५ समयसुन्दरादिकर वृत्तरत्नाकरवृत्ति. २६ पाण्डित्यदर्पण. २७ पुरातनप्रबन्धसंग्रह-हिन्दी भाषांतर. २८ भुवनभानुचरिः बालाववोध, २९ भुवनसुन्दरी चरित (प्राकृत कथा) इत्यादि, इत्यादि,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका
१ किंचित् प्रास्ताविक - ग्रन्थमाला सम्पादक लिखित
२ प्रास्ताविक वक्तव्य - मधुसूदन मोदी
३ प्रासङ्गिक भूमिका - हरिवल्लभ भायाणी ४ पद्मश्रीचरित सार
(१) प्रथम संधि (२) द्वितीय संधि
( ३ ) तृतीय संधि ( ४ ) चतुर्थ संधि
23
५ टिप्पण
६ पउमसिरि चरिउ - मूळग्रंथ
( १ ) पढम संधि
( २ ) विईय संधि ( ३ ) तईय संधि (४) चत्थ संधि ७ शब्दकोश
**
पृष्ठ
१ - ११५
१ - ९
१०-१६
१७-४०
१७-२३
२४-३१
३१-३४
३५-४०
४१-४७
१ - ४०
१ - १२
१२-२४
२५-३१
३२-४०
४१-४८
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंचित् प्रास्ताविक
[अपभ्रंश भाषा साहित्यना प्रकाशन अंगेनो थोडोक इतिहास] दिव्यदृष्टि कवि धाहिल विरचित प्रस्तुत 'पउमसिरिचरिउ' जे सिंघी जैन
ग्रन्थ मालाना २४ मा मणितरीके प्रकट करवामां आवे छे, अपभ्रंश भाषाना अभ्यासनी दृषिये एक महत्त्वनी कृति जणाशे.
१ भारतवर्षनी आर्यवर्गनी देश्य भाषाओना विकासक्रमनो जेमने थोडो पण परिचय छे तेओ जाणे छे के 'अपभ्रंश' नामे ओळखाती जूनी भाषा, आपणा महान् राष्ट्रमांनी वर्तमान गुजराती, मराठी, हिन्दी, पंजाबी, सिंधी, बंगाली, आसामी, उडिया विगेरे, भारतना पश्चिम, उत्तर अने पूर्व भागोमां बोलाती प्रसिद्ध देशभाषाओनी, सगी जननी छे. गुजराती, मराठी, हिन्दी आदि देशभाषाओनी मातार्नु नाम, आपणा देशना पुरातन साहित्यकारो अने वैयाकरणोए 'अपभ्रंश' एवं आपेलुं छे, अने ए अपभ्रंशनी मातानुं नाम सर्वजनसुज्ञात एQ 'प्राकृत' छे. देश. विशेषना भेदोने लक्षीने, ए प्राचीन प्राकृतना मागधी, शौरसेनी, महाराष्ट्री, पैशाची आदि अनेक भेदो, प्राचीन वैयाकरणोए करेला छे अने ते दरेकनी व्याकरणविषयक जे जे विशेषताओ छे ते प्राकृत भाषाना व्याकरणपन्थोमां निबद्ध करवामां आवी छे.
२ प्राकृत भाषाना सौथी महान् वैयाकरण, गुजरातनी महती ज्ञानज्योतिजेवा जैन आचार्य हेमचन्द्रसूरि थया. तेमना बनावेला 'सिद्धहैमशब्दानुशासन' नामना वृहद्व्याकरण ग्रन्थना ८ मा अध्यायमां, प्राकृत भाषाओगें सविस्तर व्याकरण आलेखवामां आव्युं छे अने तेना छेल्ला भागमा अपभ्रंश भाषानुं पण एदलुं ज सुविस्तृत व्याकरण प्रथित करवामां आव्युं छे.
३ एम तो भरत, वररुचि, भामह, भोज, चण्ड, क्रमदीश्वर, त्रिविक्रम, सिंहराज, नरसिंह, लक्ष्मीधर, मार्कण्डेय, रामतर्कवागीश, शुभचन्द्र आदि शास्त्रकारोना प्राकृत व्याकरण ऊपर लखेला नाना म्होटा अनेक ग्रन्थो मळे छे, परन्तु ए सर्वमा हेमचन्द्राचार्यकृत जेवो सुविस्तृत अने सुग्रथित ग्रंथ एके य नथी. अने तेमां य अपभ्रंश भाषाना विषयमा तो हेमचन्द्राचार्यनी कृति एकमेव-अद्वितीय जेवी छे. अपभ्रंश भाषाना व्याकरणनी सोदाहरण अने सविस्तर सामग्री हेमचन्द्राचार्य सिवाय अन्य कोई ग्रन्थकारे नथी आपी.
४ भारतवर्षमा प्राकृत, अपभ्रंश अने देश्य भाषाना साहित्यनो प्रवाह ठेठथी अविरत चाल्यो आवे छे अने जे अभ्यासियो प्राकृतनो अभ्यास करे छे तेमने ते
पउम• च०११
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
पानश्रीचरित साथे अपभ्रंशनो परिचय पण थाय छे ज. परंतु प्राकृत भाषामां, जैन आगम अने अन्य कथा-चरितात्मक पुष्कळ जैन सहित्यनी, तेम ज ब्राह्मण विद्वानोनी कृतिरूपे लेखाता सेतुबन्ध, गोडवहो, लीलावई जेवा उच्चकोटिना प्राकृत काव्यो अने नाटकादिमा प्रयुक्त थएला विविध जातिना संवादरूप प्राकृत गद्य-पद्य साहित्यनी विपुलताना लीघे, विद्वानोनुं जेटलुं लक्ष्य प्राकृत भाषाना अध्ययन-विवेचन तरफ खेंचातुं रडुं छे तेटलु लक्ष्य अपभ्रंश भाषाना साहित्य तरफ नथी खेंचायुं. वळी आपणा देशना जूना अभ्यासियो तो, ए जूनी अपभ्रंश भाषाने पण मागधी, शौरसेनी जेवी ज एक अन्य साधारण प्राकृत भाषा तरीके मानता अने उल्लेखता, तेथी तेमना मने एनी तेवी कशी असाधारण विशिष्टता होती जणाती. वळी आपणा देशमां तो गुजराती, मराठी, हिन्दी, बंगाली, जेवी देशभाषाओने पण, पुराण कवियो अने ग्रन्थकारो, म्होटा भागे प्राकृतना नामे ज संबोधता अने उल्लेखता. जो कोईक तेमा खास भेद पाडता तो 'अवहह' एटले 'अपभ्रष्ट' भाषा तरीके तेनो निर्देश करी देता. एथी वधारे एनी भाषाविषयक विचारणा आपणा देशमां न्होती थती. आपणने आपणी भाषाओनो परिचय बहु सामान्य लागतो अने भाषाविकासक्रममां तेनुं शुं स्थान अने महत्व छे, तेनी विशेष कल्पना होती थती.
५ ज्यारे युरोपना लोको आपणा देशना परिचयमां आव्या त्यारे तेमने आपणी भाषाओ, के जे तेमना माटे सर्वथा अपरिचित अने अश्रुतपूर्व जेवी हती, तेमना विषयनो अभ्यास अने परिचय करवानी अनिवार्य आवश्यकता प्रतीत थई. आथी तेमणे तत्कालीन देशभाषाओनो परिचय मेळववानो प्रयत्न तो आरंभ्यो ज, परंतु ते साथे तेमनी शोधकबुद्धि अने जिज्ञासावृत्तिये, तेमने आपणा देशना प्राचीन साहित्य अने इतिहासनो अभ्यास करवानी प्रवृत्ति तरफ पण सविशेष प्रेरित कर्या. देशभाषाओ साथे तेमणे भारतवर्षतुं प्राचीनतम वाङ्मय, जे संसारनी सर्वश्रेष्ठ अने प्राचीनतम भाषा संस्कृतमा रचाएलुछे, तेनो अभ्यास पण आदर्यो. ए अभ्यासना एक सुसंगठित अने सुव्यवस्थित साधन तेम ज संस्थान तरीके कलकत्तामां सर विलियम जोन्स नामना इंग्रेज विद्वाने सन् १७८४ मां 'एसियाटिक सोसाइटि' नामनी एक संस्था स्थापित करी अने ते द्वारा संस्कृत साहित्यना मूळ ग्रन्थो छपावीने प्रकट करवानो तथा ते ऊपर इंग्रेजीमा अम्वेषणात्मक निबन्धो विगेरे लखीने, युरोपना तेवा शोधक विद्वानोने तेमनो परिचय आपवानो उपक्रम आरंभायो. ते विद्वानोने संस्कृत साहित्यनो परिचय करतां प्राकृत साहित्यनो परिचय पण स्वाभाविक क्रममा जथवा लाग्यो.सर विलियम जोन्से कालिदासना सुप्रसिद्ध शाकुंतल नाटकनुं पहेलु इंग्रेजी भाषान्तर प्रकट कर्यु (सन् १७८९) अने ते भाषान्तर मात्रना वाचनथी ज जर्मनीनो तत्कालीन महान् विचारक, चिन्तक, लेखक, दार्शनिक विद्वान्, महाकवि ग्याँइथे, संस्कृत साहित्यनी ए अनुपम कृति ऊपर
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंचित् प्रास्ताविक
अत्यन्त मुग्ध थई गयो हतो*. ए शाकुन्तलमा ज संस्कृत भाषा साथे प्राकृत भाषामा पण तेटला ज विस्तृत संवादो आलेखेला होवाथी संस्कृत साथे ज प्राकृत भाषानो पण परिचय करवानी आवश्यकता ए अभ्यासियो माटे अनिवार्य हती.
६ए ज समय दरम्यान, बौद्ध पाली साहित्यना अने जैन प्राकृत साहित्यना अनेक स्वतंत्र ग्रन्थोनो पण ए विद्वानोने परिचय थयो, तेम ज अशोक विगेरेना शिलालेखोनी जूनी ब्राह्मी लिपि उकेलातां, ते लेखोनी भाषा पण तत्कालीन लोकभापा प्राकृत छे एम जणवामां आव्यु. एटले संस्कृत साथे प्राकृत भाषाना साहित्यना अध्ययन अने अन्वेपणनी पण ए साथे साथे प्रवृत्ति शरु थई.
७ जेम में ऊपर सूचव्युं छे, आपणा देशमा प्राकृत भाषानुं ज्ञान संपादन करवामां आधारभूत थाय तेवा अनेक व्याकरणग्रन्थो जूना समयमां रचाया छे. एमां सौथी प्राचीन व्याकरण जे अत्यारे उपलब्ध थाय छे ते वररुचिकृत 'प्राकृत प्रकाश' छे. ब्राह्मण संप्रदायवाळाओ म्होटा भागे ए ज व्याकरणतुं अध्ययनअध्यापन करता आव्या छे. इंग्रेज विद्वान् कॉवेले, सौथी प्रथम सन् १८५४ मां, ए व्याकरणने इंग्रेजी भाषान्तर साथे प्रकट कर्यु हतुं. वररुचिर्नु ए व्याकरण जेम सौथी प्राचीन छे तेम संक्षिप्त पण छे. एमां अपभ्रंश भाषानो तो नाम-निर्देश पण नथी. घररुचि पछी सौथी विशेष प्रचार पामेलुं अने सौथी वधारे विस्तारवाढं प्राकृत व्याकरण, ते ऊपर जणाव्या मुजब, हेमचन्द्राचार्य, छे. जैन संप्रदायमां एज व्याकरगर्नु विशेष अध्ययन-अध्यापन थतुं आव्युं छे, अने एटला माटे एना ऊपर पछीना विद्वानोनां करेलां अनेक टीका टीप्पणो आदि पण विपुल परिमाणमां उपलब्ध थाय छे.
८ वर्तमान युगना प्रारंभकालमा प्राकृत भाषाना सौथी म्होटा वैयाकरण तरीकेनी ख्याति मेळवनार जर्मन विद्वान् रीचर्ड पिशले। हेमचन्द्राचार्यना ए प्राकृत व्याकरणनी सुसंपादित सर्वप्रथम आवृत्ति, जर्मनीना हाले शहरमांथी सन् १८७७ मां प्रकट करावी. ए पुस्तकमां अध्यापक पिशले दरेक सूत्रवार विस्तृत टिप्पणो आप्यां छे, अने तेमां, तुलनात्मक दृष्टिये, जूना प्राकृत शब्दोना मराठी, गुजराती,
* जर्मन महाकवि ग्योइथेए कालिदासनी 'शकुन्तला' ऊपर मुग्ध थईने, सन् १७९२ मां, एनी प्रशंसा करती ४ पंक्तियोर्नु एक भावपूर्ण पद्यमुक्तक जर्मनभाषामां बनाव्युं हतुं जेनुं अवतरण, तेम ज इंग्रेजी भाषान्तर देशविदेशना अनेक लेखकोए पोतपोतानी कृतियो निबन्धो विगेरेमा उद्धृत कयु छे. ए मुक्तक भाववाही गुजराती भाषांतर मारा विद्वान् मित्र साक्षर श्री अ० रामनारायण पाठके, मारी बिनतीथी हमणां ज मने करीने आप्यु छ जे अहिं उद्धृत कर छु.
जे वर्षना यौवनना प्रसून ने जे फळो आखरना, वळी जे भारद दे, तृप्त करे, झबोके आस्माने उत्सवानन्द मुग्धे,
धरा भने स्वर्गर्नु एक नाम जे, सौ साथे ते उच्चरतां शकुन्तला! पाणिनि स्मृत प्राचीन 'आपिशल' वैयाकरणनो पुनरवतार तो नहिं होय ।
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित सिन्धी, हिन्दी, बंगाली आदि वर्तमान देशभाषाओमां प्रचलित स्वरूपवाळा शब्दो पण स्थाने स्थाने आपवा प्रयत्न कर्यो छे. - ९ अ० पिशले प्रकट करेला हेमचन्द्राचार्यना ए प्राकृत व्याकरणे भारतीयभाषाविज्ञानना अभ्यासियोनुं सविशेष लक्ष्य खेंच्यु. ए व्याकरणना अध्ययनथी महाराष्ट्री, मागधी, शौरसेनी, पैशाची जेवी प्राचीन अने प्रौढ साहित्यिक प्राकृत भाषाओना स्वरूपनी विस्तृत उपलब्धिनी साथे विद्वानोने अन्यत्र अप्राप्य एवी 'अपभ्रंश' भाषाना विशिष्ट ज्ञाननी पण अपूर्व प्राप्ति थई.
१. 'अपभ्रंश' एवा शब्दप्रयोगनो प्रघोष तो, एम आपणा साहित्यमां ठेठ पाणिनीय व्याकरणना महाभाष्यकार महर्षि पतंजलिना समयथी ज संभळातो आवे छे. एमना समयमां, शुद्ध संस्कृत शब्द 'गो' ना बदले जनपदीय भाषामां गावी, गोणी, गोता, गोपोतलिका आदि जेवा अनेक रूपो प्रचारमा हता-जेमने एमणे संस्कृतना शिष्ट उच्चारणनी दृष्टिये भ्रष्टोच्चारवाळा मानी 'अपभ्रंश' एवा विशेषणथी उल्लेख्या छे. परंतु, पाछळना ग्रन्थकारोए अने वैयाकरणोए जे 'अपभ्रंश' भाषानो भाषाविशेष तरीके उल्लेख को छे अने जेनी गणना साहित्यिक भाषासमूहमा करवामां आवी छे, तेनी साथे, पतंजलिकृत शब्दप्रयोगनो काई संबन्ध छे के केम ते विषे हजी कशुं चोकस जणायुं नथी. कारण के अपभ्रंश भाषानुं विशिष्ट स्वरूप दाखवती एटली प्राचीन कोई गद्य-पद्यात्मक कृति के पंक्ति हजी ज्ञात थई नथी. वररुचिना 'प्राकृतप्रकाश' मा य अपभ्रंश भाषानो निर्देश सर्वथा नथी, तेथी तेमना समयमा अपभ्रंशे पोतानुं कोई साहित्यिक वैशिष्ट्य प्राप्त कयु न तुं, एवो विद्वा. नोनो बहुमत जणाय छे. परंतु कवि भामह अने दण्डीना समयमां (६ ठा ७ मा सकामां) अपभ्रंश भाषामां, संस्कृत अने प्राकृतनी समान कोटिमां स्थान पामे ते जातनुं काव्यमय सारं साहित्य रचाएलुं विद्यमान हतुं अने तेथी तेमणे पोताना 'काव्यालंकार' अने 'काव्यादर्श' जेवा साहित्यिक मीमांसा करनारा आलंकारिक ग्रन्थोमा 'अपभ्रंश' भाषाने पण संस्कृत अने प्राकृतनी जेम ज काव्यरचनानी वाहक एक शिष्टभाषा तरीके उल्लेखी छे. अने ते पछी थएला राजशेखर, भोज वगेरे विद्वानोए तो अपभ्रंश भाषाना कवियो अने काव्यो विगेरेने लगता यथेष्ट उल्लेखो करेला छे. तेथी ए वस्तुनी कल्पना तो विद्वानोने सारी पेठे थई गई हती के प्राचीन समयमां अपभ्रंश भाषा, साहित्य पण सारी पेठे सर्जायुं हतुं. परंतु पिशलना जीवन दरम्यान (सन् १९०१ सुधी) अपभ्रंश भाषानी कोई स्वतंत्र अने विशिष्ट ग्रन्थकृति, तेना प्रकट स्वरूपमा, प्रसिद्धिमा आवी न हती; तेम ज एवी कृतियो विद्यमान हशे एनी पण कशी कोईने कल्पना थई न हती. एटले अपभ्रंश भाषासाहित्य नहिं जेवू ज विद्यमान छे, एवी धारणा पिशलनी बन्धाई हती अने तेना ज उल्लेखोना आधारे वे
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंचित् प्रास्ताविक
१५
पछीना १५-२० वर्षना गाळामां ए विषय ऊपर लखनारा आपणा देशना डॉ. गुणे, १ डॉ. बेनर्जी - शास्त्री' विगेरे विद्वानोए पण ए ज धारणानो पुनरुच्चार कर्यो हतो.
१९ अपभ्रंश भाषाना विशिष्ट अध्ययन अने अन्वेषणनी आवश्यकता तेम ज उपयोगिता, भारतीयभाषाभिज्ञ युरोपीय विद्वानोने प्रारंभथी ज सारी पेठे जणाई हती. आर्यपरिवारनी प्रवर्तमान भारतीय भाषाओना विकासक्रमनी, तुलनात्मक दृष्टिये पर्यालोचना करवा माटे, ए भाषाना इतिहास, साहित्य अने स्वरूपने समजवानी अनिवार्य जरूर लागी हती. वर्तमान देशभाषाओना प्रवाहनो उद्गम शोधवा जनाराओने जणायुं के विक्रमना ११ मा शतक पछी ज, ते ते भाषाओनी आरंभिक बुटक रूपरेखाओ नजरे पडवा लागे छे, अने ते पछीना ज उत्तरोत्तर काळमां धीमे धीमे तेमनो विकास थतो स्पष्ट देखाय छे. एथी पूर्वना समयमां तो, अपभ्रंश संज्ञाधारक ते भाषानी विशाळ धारा वहेती देखाय छे जेनुं विस्तृत व्याकरण हेमचन्द्राचार्यना उक्त प्राकृत व्याकरणमां निबद्ध थएलुं छे. एथी ए वस्तु स्वतः सिद्ध थपली जणाई के वर्तमान भारतीय भाषाओना प्रवाहनं उद्गम स्थान, अपभ्रंशनी धारामां अन्तर्निहित थपलं छे. एटले, ए माटे अपभ्रंश भाषानी साहित्यिक सामग्री शोधवा अने मेळववानी उत्कंठा, ए विषयना अभ्यासियोने थाय ए तद्दन स्वाभाविक हतुं.
१२ अध्यापक पिशले (सन् १८७७ मां ) उक्त हेमचन्द्राचार्यना प्राकृत व्याक[णनी सुसंपादित आवृत्ति प्रकट कर्या पछी, पोतानुं समग्र लक्ष्य प्राकृतभाषानुं एक माणभूत अने परिपूर्ण व्याकरण लखवा तरफ दोर्यु. तेमना समय सुधीमां ज्ञात अने प्रकाशित थला विशाळ प्राकृत साहित्यना सेंकडों ग्रन्थो अने हजारो उल्लेखोनुं भाग दोहन करी, २५-३० वर्षना सुदीर्घ परिश्रम पछी, तेमणे ए व्याकरण पूर्ण कर्युं जे सन् १९०० मां जर्मनीना स्ट्रास्बुर्ग नगर माथी प्रकट थयुं.
ए व्याकरणना उपोद्घातात्मक प्रकरणोमां मागधी, महाराष्ट्री, शौरसेनी आदि वधी प्राकृत भाषाओनुं स्वरूपालेखन करती वखते, क्रमप्राप्त अपभ्रंश भाषाना स्वरूपनुं तेणे संक्षिप्त परंतु सारभूत, सुन्दर निरूपण कर्यु. ए निरूपणमां, अपभ्रंश भाषाना ज्ञानमाटे जेटली साहित्यिक सामग्री तेमने उपलब्ध थई हती तेनी ट्रंक यादी पण तेमणे एक प्रकरणमा आपी छे. ए यादी प्रमाणे तेमनी पासे, हेमचन्द्रना प्राकृत व्याकरण
अपभ्रंश प्रकरणमां उदाहरण तरीके उद्धृत करेलां पद्यो उपरान्त, सरस्वतीकण्ठाभरणमां मळेलां थोडांक अपभ्रंश उद्धरणो, विक्रमोर्वशीयमां उपलब्ध अपभ्रंनी संवादात्मक थोडीक गीतिकाओ, पिंगलछन्दः सूत्र अने प्राकृतपिंगलमां उद्धृत एलां थोडांक अपभ्रंश पद्यो, तेम ज 'ध्वन्यालोक,' 'वेतालपंचविंशति, ' 'शुकश
१ जुओ, डॉ० गुणे लिखित, 'एन् इन्ट्रोडक्शन टु कम्पेरेटिव फाइलोलॉजी' पृ. १९६. २ डॉ. ए. पी. बेनर्जि-शास्त्री कृत 'इवोल्युशन ऑफ मागधी' पृ. २३.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित पति, सिंहासनद्वात्रिंशिका' अने 'प्रबन्धचिन्तामणि' मां मळी आवता थोडाक दोधको विगेरेनुं प्रकीर्ण भंडोळ हतुं. ए सिवाय तेमने कोई स्वतंत्र अने सलंग अपभ्रंश साहित्यिक कृति ज्ञात थई न हती.
ए प्राकृत व्याकरण लखती वखते ज प्रो. पिशलने लाग्युं हतुं के अपभ्रंश भाषाना ज्ञानना अनन्य साधन तरीके उपयुक्त जणाती ए बधी सामग्री, एकत्र रूपे, एक पुस्तकमां आलोचनात्मक टिप्पणो साथे छपाचवामां आवे तो अभ्यासियोने ते बहु उपयोगी थशे. तेथी तेमणे ज, ए पछी, ते बधां अवतरणोने एकत्र करी, ते साथे पाठभेद आदि सूचवता टिप्पणो जोडी, 'माटेरिआलिएन सुर् केन्टनिस् डेसू अपभ्रंश '( Materialien zur Kenntnis des Apabhramsa) 1719 ft tarat (9197 भाषाना व्याकरणनी एक पूर्ति'ना ( Ein Nachtrag zur Grammatik der Pra. krit Sprachen) रूपमां, सन् १९०२ मां बर्लिनमाथी प्रकट कयु. दुर्भाग्ये ए पछी तरत ज अ० पिशलनो, प्राकृत भाषानी भूमि-भारत वर्षमा (मद्रासमां) स्वर्गवास थयो !
१३ प्राकृत भाषाओना महान् अभ्यासी अने आजीवन प्राकृत शब्दशास्त्रनी चर्चामां निमग्न रहेनार, ए अंसाधारण प्राकृत वैयाकरणने, एनी कशी खबर न्होती पडी के जे अपभ्रंश भाषानी साहित्यिक सामग्रीना अभावनी कल्पना, एमने खटकी रही छे तेनी विपुल ग्रन्थसमृद्धि जैन भंडारोमा हुजी य भरी पडी छे ! गुजरात, राजपूताना, दिल्ली, मध्यभारत, विरार आदि प्रदेशोमां आवेला अन्धकारग्रस्त जैन ग्रन्थभंडारोमां, बे चार के पांच दस ज नहिं, परंतु नानी-मोटी सेंकडो अपभ्रंश ग्रन्थकृतियो छुपाएली पडी हती. पिशलनी जाणमां तो अपभ्रंशमां रचाएला एक 'अब्धिमन्थन' नामना ग्रन्थ- केवळ नाम ज आव्युं हतुं, के जेनो उल्लेख वाग्भटना 'अलंकारतिलकमां थी एमने मळी आव्यो हतो. परंतु आजे आपणी सामे अपभ्रंशनी नानी म्होटी एवी कोडी (२०) करता य बधारे संख्यामां कृतियो प्रकट थएली दृष्टिगोचर थई रही छे, अने एवी वीजी अनेकानेक कृतियोना प्रकाशमां आववानी अपेक्षा रखाई रही छे.
[अपभ्रंश साहित्यनी उपलब्धि अने प्रसिद्धि ] १४ परंतु खरी रीते, कृतज्ञताज्ञापन खातर आपणे ए सत्य जाणवू-जणाव, जोइये, के अपभ्रंश साहित्यने आ रीते प्रकाशमां लाववानुं मुख्य मार्गदर्शन पण, अन्य एक समर्थ जर्मन विद्वाने ज, आपणने कराव्युं छे. अने ते हता जर्मनीना बॉन युनिवर्सिटीना भारतीय विद्या ( Indology ) ना महान् अभ्यासक अने अध्यापक स्वर्गवासी डॉ० हेर्मान याकोबी. डॉ० याकोबी पण पिशलनी जेम प्राकृत भाषाना एक प्रौढ पण्डित हता, अने ते साथे तेओ जैन आगमोना गंभीर अभ्यासी पण हता. जर्मनीमा जैन साहित्यना अध्ययन-संशोधनन। सौथी प्रमुख पुरस्कर्ता तेओ ज हता. जैन प्राकृतनो पद्धतिपूर्वक अध्ययन करनाराओ माटे, तेमणे 'उत्तराध्ययनसूत्र'नी टीकामांथी केटलीक प्राकृत कथाओ तारवी, तेना संग्रहरूप एक प्राकृतभाषापाठ्यपुस्तक तैयार कयु
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंचित् प्रास्ताविक Få et à Ausgewählte Erzählungen in Mahārāshtri' gani ecce मां लाइपत्सीग शहेर माथी प्रकट थयु हतुं. तेमणे आचारांगसूत्र, उत्तराध्ययनसूत्रकल्पसूत्र, कालकाचार्यकथानक, पउमचरियं अने समराइञ्चकहा जेवा प्राकृत जैन, वामयना अनेक प्राचीन अने प्रौढतम ग्रन्थोनुं संशोधन - संपादन करी जुदी जुदी संस्थाओ द्वारा तेमने प्रकट कराव्या हता. ए रीते डॉ० याकोबीनो प्राकृत वाङ्मय विषेर्नु परिशीलन घणुं ज प्रगाढ हतुं.
१५ सन् १९१३-१४ मां तेओ हिंदुस्तानना पुनः प्रवासे आव्या हता अने गुजरात, राजपूताना विगेरेनां स्थळोना केटलाक जैन ग्रंथभंडारो जोवा प्रयास कों हतो. अमदाबादनो एक जैन भंडार जोतां, एक जैन साधु पासेथी, एक कथाग्रन्थनी बनी हस्तलिखित प्रति, तेमना जोवामां आवी, जे प्राकृत भाषानी कोई एक अज्ञात कृति तरीके तेमने बताववामां आवी हती. डॉ० याकोबी, ए कथानी बेचार पंक्तियो मांचतानी साथे ज बहु ज अजायबी साथे चमकी उठ्या अने उत्साह साथे बोली पड्या के 'अरे ! आ तो कोई अपभ्रंश भाषानी रचना लागे छे. ए पोथी जोईने डॉ० धाकोबीनी उत्सुकता एटली बधी वधी पडी के, उपाश्रयमांथी पोताना उतारे आवी परत ज एनी पोताना हाथे नकल करवी शरु करी, अने ते संपूर्ण आखी रात तेमा प्रसार करी. जे साधुना भंडारमाथी ए पोथी तेमने जोवा मळी हती ते साधु, घोडा समयमादे पण, ते पोथी तेमनी पासे राखवा देवा इच्छता होता, एटले डॉ० ग्राकोबीए लगातार अमुक दिवस बेसीने पोताना हाथे ज एनी केटलीक नकल करी सीधी अने पछी एक फोटोग्राफरने शोधी काढी तेनी पासेथी बाकीनां पानाओनी फोटोकॉपी करावी लीधी.
ए ग्रन्थ, नाम 'भविस्सयत्त कहा' हतुं अने ते धनपाल नामना कविनो मनावेलो हतो. ए ग्रन्थनी प्राप्तिथी डॉ० याकोबीने जे अपूर्व आनन्द थयो हतो ते, प्रोत्साहक स्मरण, तेमणे जाते मारी आगळ, ज्यारे हुंजर्मनीना हांबुर्ग शहरमां, सम् १९२८ मां, तेमने मळ्यो यारे पण, खूब ज उत्साहथी कयुं हतुं.
१६ ते पछी थोडाक दिवसे डॉ० याकोबी सौराष्ट्रनी मुसाफरिये निकळ्या, त्यारे राजकोटमा बीजा एक मुनि पासेथी तेमने तेवी ज भाषाना, एक बीजा कथाग्रन्थनी भाळ मळी हती. ए ग्रन्थy नाम 'नेमिनाथचरित' हतुं अने तेना कर्ता एक हरिभद्राचार्य हता जे चौलुक्यराजा कुमारपालना समयमा विद्यमान हता. ए चरितग्रंथ बहु ज म्होटो अने उच्चप्रकारनी साहित्यिक अने काव्यमय आलंकारिक अपभ्रंशमां, गुजरातना राष्ट्रीय अने सांस्कृतिक केन्द्रस्थान अणहिलपुरमा रचाएलो छे. ए ग्रन्थनी तो मूळ प्रति ज डॉ० याकोबी पोतानी साथे जर्मनी लई जई शक्या हता. आरीते डॉ० पाकोबी पोतानो ए हिंदुस्ताननो प्रवास पूरो करी (१९१४ ना उन्हाळामां) ज्यारे
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
पद्मश्रीचरित
पाछा पोताना देशमां (जर्मनी) जवा रवाना थया, ते वखते मुंबइनी जैन श्वेतांबर कॉन्फरन्सनी ऑफिस तरफथी तेमनी विदायगिरिना मानमां एक समारंभ योजवामां आव्यो हतो, तेमां तेमणे पोताना प्रवास दरम्यान, जैन भंडारोमांथी जे आ रीते अपभ्रंश साहित्यनी वे अपूर्व कृतियो उपलब्ध थई ते माटे, जैन समाजने पोताना अभिनन्दन आप्या हता अने साथै ए पण आशा व्यक्त करी हती के जैन भंडारोमांथी भविष्यमा अपभ्रंश साहित्यनी आवी बीजी पण केटलीक रचनाओ मळी आववानो संभव छे अने ते माटे जैन विद्वानोने शोध करता रहेवानी तेमणे खास भलामण पण करी हती.
१७ डॉ० याकोबी जेवा जर्मनी पहोंच्या के तरत ज युरोपमां, पेला प्रथम पृथ्वीव्यापी महायुद्धनो आरंभ थयो. च्यार साडाच्यार वर्ष सुधी जर्मनीमां सर्वत्र ए युद्धनी भयंकर ज्वाळाओ भभुकती रही. तेमां डॉ० याकोबीना एक के बे पुत्रो पण होमाई गया. छतां तेमणे हिंदुस्तानमांथी मळेली अपभ्रंशनी ए वे अपूर्व कृतियों संशोधन अने संपादन करवानुं कार्य शान्तमने चालु राख्युं. तेमणे प्रथम धनपालनी 'भविस्सयत्त कहा' तैयार करी. ऊपर सूचववामां आव्युं छे तेम, डॉ० याकोबीने ए कहानी एक ज प्रति मळी हती अने ते पण विशेष प्राचीन न होई बराबर शुद्ध न हती. तेमणे अथाक परिश्रम लई, यथाशक्य ए मूळ कथाना पाठने शुद्ध करी, तेम ज ते साथे, अपभ्रंश भाषाना इतिहास अने स्वरूपने आलेखती खूब ज विस्तृत प्रस्तावना, व्याकरणरचना, शब्दकोष इत्यादि योजी, सन् १९९८ मां म्युनिकनी 'रॉयल एकेडेमी' मार्फत छपवी प्रकट करावी. त्रणेक वर्ष पछी, (१९२१ मां ) तेमने मळेली अपभ्रंशनी बीजी रचना जे हरिभद्रसूरिकृत बृहत्परिमाण 'नेमिनाथचरित' नामे हती, तेमांथी तेमणे 'सणंकुमार चरिउ' नामनुं एक अन्तर्गत संक्षिप्त चरित तारवी काढी, तेने पण तेवी जरीते विस्तृत प्रस्तावना, व्याकरण आदि साथै सुसंपादित करी, त्यांथी ज प्रकट करावी.
एते डॉ० याकोबीना आ प्रयत्ने अपभ्रंश साहित्यना अन्वेषण कार्यने विशिष्ट प्रेरणा आपी अने तेथी जर्मनी अने भारतना केटलाक विद्वानोने ए भाषा साहित्यना उद्धार कार्यमा उत्साहजनक अभिनव रस उत्पन्न थयो.
१८ आपणा देशमां, ए कार्यमां सौथी प्रथम रस लेनार, मारा सद्गत विद्वान मित्र, भाई श्री चिमनलाल डाह्याभाई दलाल, एम्. ए. हता. तेमने १९१४ ना सप्टेंबरमां, वडोदराना स्वर्गवासी विद्याप्रेमी श्रीसयाजीराव गायकवाड तरफथी 'पाटणना भंडारमां केवां पुस्तको, इतिहास, भाषाशास्त्र तथा साहित्यनी दृष्टिये अगत्यनां छे ते अवलोकन करवानुं काम' सोपवामां आव्युं हतुं. तेमणे पोताना ए अवलोकन कार्य दरम्यान, पाटणना भंडारोमां जळवाएला संस्कृत प्राकृत आदि साहित्यना ग्रन्थोनी हस्तलिखित प्रतोमांथी ६५८ ताडपत्रनी अने लगभग १३००० जेटली कागळनी
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंचित् प्रास्ताविक प्रतो तपासी हती. तेमांथी 'गुजराती भाषाना साहित्य अने इतिहास वास्ते घणां अगत्यना' एवां केटलांक पुस्तकोनी तेमणे खास नोंधो लीधी हती. ए नोंधोना आधारे तेमणे, सुरत खाते भराएली 'पांचमी गुजराती साहित्य परिषद्'मां वांचवा मादे "पाटणना भंडारो अने खास करीने तेमां रहेलुं अपभ्रंश तथा प्राचीन गुजराती साहित्य" ए नामनो एक विस्तृत निबन्ध लख्यो हतो, जे वडोदरामाथी प्रकट थता 'लाईब्रेरी मिसेलेनी' नामना पत्रमा छपायो हतो. ए निबन्धमां, पाटणना भंडारोमां तेमने दृष्टिगोचर थएली अपभ्रंश भापानी सन्देशरासक, वनस्वामिचरित्र, अंतरंगसंधि, चउरंगसंधि, सुलसाख्यान, चच्चरी, भावनासार, परमात्मप्रकाश, आराधना, मयणरेहासंधि, नमयासुन्दरिसंधि, तेमज भविस्सयत्तकहा, पउमसिरिचरिउ - इत्यादि नानी मोटी एवी कोई ७५-८० जेटली कृतियोनी नोंध करवामां आवी छे..
१९ डॉ० याकोबीने धनपालकविकृत अपभ्रंश 'भविस्सयत्त कहानी जे रचना मळी हती अने तेना विषे तेमणे जे आनन्दप्रदर्शक उद्गार, मुंबइमां उक्त जैन सभा आगळ, प्रकट कर्या हता ते श्री दलालनी जाणमां आव्या हता अने तेथी तेमनो रस पण ए साहित्यनी शोध तरफ विशेष वध्यो हतो; एटले तेमने पण पाटणमाथी ए धनपालनी 'कहानी एक जूनी प्रति ज्यारे दृष्टिगोचर थई त्यारे खूब ज आनन्द थयो हतो. . २० जर्मनी युरोप साथेनी लडाईमां भयंकर रीते संडोवायुं हतुं अने डॉ० याकोबीद्वारा धनपालनी 'भविस्सयत्त कहा' क्यारे प्रकाश पामे तेनी कशी कल्पना थतीन हती, तेथी श्री दलाले ए 'कहा' ने, तेमना संपादकत्वनीचे शरु करवामां आवेली 'गायकवाडस ओरिएन्टल सीरीझ' मां प्रकट करवानी योजना करी. दुर्भाग्ये ए मन्थनो मूळ भाग छपाईने तैयार थवा आव्यो तेटलामां, भाई श्री दलालनो १९१८ ना इन्फ्ल्युएन्जाए अकाले भोग लीधो. तेथी पछी पूनानी फर्ग्युसन कॉलेजना संस्कृताध्यापक स्व. डॉ० पाण्डुरंग गुणे द्वारा प्रस्तावना विगेरे साथे संपादित थई ए प्रन्थ प्रकट थयो.
[+ धनपालनी ए कृति 'गायकवाडस् ओरिएन्टल सीरीझ' मा जे रीते प्रकट थई प्रकाशमा आवी के तेनी पाछळ थोडोक इतिहास छ जेमा मारो पण काईक संबन्ध रहेलो छे. भाई श्री दलाल साथेना मारा विशिष्ट स्नेहसंबन्धनी मधुर स्मृति, ए संबन्धने व्यक्त करवा मने अहिं खास प्रेरणा करे छे. भाई श्री दलाले 'पाटणना भंडारोमाना अपूर्व ग्रंथो' विषे उक्त नोंधो साथे पोतानो जे रीपोर्ट श्रीसयाजीराव गायकवाडने पेश को हतो,तेना अवलोकनथी ते विद्याप्रेमी अने संस्कृतिरसिक नृपतिने, ए ग्रंथोने यथाशक्य प्रकट करवानी भावना थई, अने तेथी तेमने माईसोर, त्रावणकोर विगेरे राज्यो तरफथी प्राचीन साहित्यने प्रकाशमा लावनारी जेवी ग्रन्थमाळाओ प्रकट थाय छे तेवी एक ग्रन्थमाळा पोताना (एट के वडोदरा) राज्य तरफथी पण प्रकट करवानी इच्छा उत्पन्न थई. वडोदरा सेंट्रल लाईब्रेरीनी (त्यारे नरोडाना विद्यमान 'ओरिएन्टल इन्स्टीट्यूट' नी योजना थई न हती) व्यवस्था नीचे, 'गायकवाडस् बोरिएन्टल सीरीझ' ए नामे प्रन्थमाळा प्रकट करवानी महाराजाए आज्ञा करी भने देना मुख्य संपादक तरीके श्री चिमनलाल दलालनी नियुक्ति करवामां आवी.
पउम० च०६२
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित २१ ए घटनाओ उपरथी ज्ञात थयुं के अपभ्रंश भाषानुं साहित्य, जेम प्रो. पिशल वगैरेनी कल्पना थई हती के लुप्त थई गयुं छे, तेम लुप्त न्होतुं थयु;
सने १९१६ ना चातुर्मासमा आ पंक्तियोना लेखकने पण वडोदरामां वसवानो प्रसंग मळ्यो. जेमना वात्सल्यभरेला अन्तेवासमा रहेवाथी मने साहित्यसेवानी साधनानो कांईक सुयोग मळ्यो, ते जैन साहित्यसमुपासक, सन्तशिरोमणि, पूज्यपाद प्रवर्तक श्री कान्तिविजयजी महाराज, तथा अनेकनभंडारोना समुद्धारक तेम ज प्रन्धरत्नोना प्रकाशक एवा तेमना मुशिष्य स्वर्गीय मुनिवर श्रीचतुरविजयजी, तथा जेमने हुं मारा परमस्नेहास्पद अने सुहृत्तम गुरुबन्धु तरीके मानतो आव्यो छु ते विद्वद्वर्य मुनि श्री पुण्य विजयजीना सान्निध्यमो, जैन भंडारोमा यत्र तत्र भरी पडेली ऐतिहासिक साधनसामग्रीने प्रकट करवानी अने तेने श्री प्रवर्तकजीनी पुनीत स्मृति तरीके प्रकाशमा मुकवानी दृष्टिये, एक ग्रंथमाळानो ('प्रवर्तककान्तिविजय जैन ऐतिहासिक प्रथमाला'ना नामे) में पण भारंभ कर्यो हतो.
भाई श्री दलाले पोतानी सीरीझ माटे राजशेखरकृत 'काव्यमीमांसा' आदि ५-७ ग्रंथो एक साथे संपादित करवा हाथमा लीधा. में पण 'विज्ञप्तित्रिवेणी' 'कृपारसकोश' आदि ४-५ ग्रंथो मारी ग्रन्थमाळा माटे तैयार करवा शरु कर्या. ते उपरान्त श्री दलालनी खास प्रेरणाथी, तेमनी सीरीझ माटे सोमप्रभाचार्यकृत 'कुमारपालप्रतिबोध' नामना म्होटा प्राकृत ग्रन्थना संपादननुं काम (जेनी मात्र एक ज संपूर्ण ताडपत्रीय प्रति पाटणना भंडारमाथी उपलब्ध थई हती) पण में हाथमा लीधुं. आम भमारा बन्नेना ग्रन्थसंपादन-कार्यनो लगभग एक साथे ज आरंभ थयो भने तेथी अमे बन्ने जण परस्पर, एक बीजाना कार्यमा ओतप्रोत जेवा थई गया हता. पोताना 'ऑफिस टाईम' सिवाय भाई दलाल सवार-सांझनो घणोखरो समय, अमारा उपाश्रयमा ज आवीने बेसता अने अमे साथे बेसीने ग्रन्थोनी नकलो तेम ज घुफो विगेरे शोधता-तपासता. ए ज वखते उक्त धनपालनी 'भविस्स. यत्त कहा' ने पण, गा. ओ. सी. मां प्रकट करवानो तेमने विचार थयो अने में तेने पुष्टि आपी. अमे बन्ने 'अपभ्रंश' भाषाना विशिष्ट अध्ययन माटे उत्सुक थया अने तेथी एना साहित्यने ते रष्टिये अवलोकवा अने अभ्यासवा उद्युक्त थया हता. में जे सोमप्रभाचार्य कृत 'कुमारपालप्रतिबोध' नामना प्राकृत ग्रन्थy संपादन कार्य स्वीकार्यु हतुं तेमां पण अपभ्रंश भाषाना केटलांक अवतरणो भने एक-बे सळंग प्रकरणो गुम्फित थएला हता.
बडोदरामो आवी रीते साहित्य - संपादननो विशिष्ट कार्यारंभ थया पछी, केटलांक कारणसर पूज्य श्री प्रवर्तकजी महाराजनो विचार मुंबइमां चातुर्मास करवानो थयो. हुं पण तेमनी चरणसेवाना लोभथी, तेमनी साथे मुंबइ आव्यो अने सन् १९१७ नो ए चातुर्मास मुंबइमां व्यतीत कों. भाई श्री दलाल साथे कार्योपयोगी पत्रव्यवहार सतत चालू ज हतो अने एक-बे वार तो तेओ प्रत्यक्षमा मुंबह आवीने मळी पण गया हता.
मुंबइना चातुर्मास पछी हुँ पू. पा. प्रवर्तकजी महाराजनी अनुमति लईने एकलो ज, पूनानी डेकन कॉलेजमा सुरक्षित राजकीय महान् प्रन्थसंग्रहने जोवानी लालसाथी पादभ्रमण करतो पूना गयो. त्यां संस्कृत प्राकृत भाषाना तेम ज भारतीय भाषाविज्ञानना उत्साही अध्येता ख. डॉ. पाण्डुरंग गुणेनो मने घनिष्ट परिचय थयो. में तेमने जैन भंडारोमां सुरक्षित अपभ्रंश भाषा-साहित्यनी विद्यमानतानो खयाल आप्यो अने तेथी तेओ पण ए साहित्यनी कृतियो अवलोकवा भने अभ्यासवा खूब उत्सुक भया. दुर्भाग्ये ए ज अरसामा भाई श्री दलालनो वर्गवास थयो भने तेमना हाथे जे केटलाक प्रन्योर्नु संगदन काम चालू हतुं ते अधुरुं रहीने अटकी पड्यु. मारी सूचनाथी, श्री दलालना हाथे अधुरं रहेलं 'भविस्सयत्तकहा'नुं संपादनकार्य, डॉ. गुणेए बहु ज उत्साहथी पूर्ण करवा इच्छा बतावी, तेथी ते वखतना, गायकवाडस् ओरिएन्टल सीरीझना मुख्य व्यवस्थापक ख. फुडालकरने तेनी सूचना आपीने में तेमना द्वारा, डॉ. गुणेने एजें संपादनकार्य अपावराव्यु.]
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंचित् प्रास्ताविक परंतु ते तरफ विद्वानोनुं खास लक्ष्य खेंचायुं न्होतुं अने भाषाविज्ञाननी दृष्टिये ते साहित्यनी आटली बधी विशिष्ट उपयोगिता छे तेनी खास चर्चा थई न हती. अपभ्रंशनी ए बधी कृतियो प्राकृत भेगी ज गणाती अने तेथी जूना कॅटेलॉग विगेरे बनावनाराओ पण प्राकृतना ग्रन्थो तरीके ज तेनी नोंधो करता रह्या हता.
पूनाना ए विशाल राजकीय ग्रन्थसंग्रहमा पुष्पदन्त, स्वयंभू विगेरे अपभ्रंशना महाकवियोना तिसहिलक्खणमहापुराण, हरिवंसपुराण, पउमचरिउ विगेरे प्रन्थोनी अनेक प्रतियो संग्रहाएली हती; परंतु तेमनी यादियो करनारा, डॉ. पिटर्सन, डॉ. भांडारकर आदिये तेमने प्राकृत ग्रन्थो समजीने, ते वर्गनी नामावलिमा ज तेमनो समावेश करी दीधो हतो.
२२ डॉ० याकोबीना उद्बोधन पछी, उक्त रीते ए भाषाना साहित्यनी ज्यारे विशिष्ट उपयोगिता जणाई त्यारे, जैन भाषासाहित्यना अभ्यासियोनुं ध्यान ए तरफ सविशेष आकर्षायु. तेमां सौथी प्रथम ध्यान आपनार भाई श्री दलालना विषयमा में ऊपर जणाव्यु छ ज.
२३ मारुं पण लक्ष्य, ए साथे ज, ए तरफ दोरायुं. सन् १९१८ मा हुँ पूना गयो अने डॉ० गुणे आदिनी प्रेरणाथी, नूतन स्थापित थएला 'भांडारकर ओरिएन्टल रीसर्च इन्स्टीट्यूट'ने आर्थिक तेम ज साहित्यिक बंने प्रकारनी दृष्टिये प्रगति पर लाववा माटे, में मारो यथायोग्य सहकार आपवानो प्रयत्न आरंभ्यो. अत्यार सुधी सरकारी ग्रंथसंग्रह जे 'डे क न को ले ज'मा राखवामां आवतो हतो ते हवे ए इन्स्टीट्यूटमा लाववामां आव्यो हतो अने तेमा संग्रहाएला विपुलसंख्यक जैन ग्रन्थोनुं में मारी दृष्टिये परिश्रमपूर्वक अवलोकन करवा मांड्यु. ए अवलोकन दरम्यान मने एमा रहेला अनेक अपभ्रंश ग्रन्थोनी प्रतियो पण दृष्टिगोचर थई. अब्दुल रहमान कृत 'सन्देशरासक'नी एक जूनी प्रत, जे मने पहेलो पाटणमा मळी आवी हती अने जेनी नकल में करी राखेली हती तेनी बीजी प्रति ए संग्रह माथी मळी आवतो तेना आधारे तेने संशोधित - संपादित करी प्रकट करवानो विचार को. महाकवि पुष्पदन्त कृत 'तिसट्ठीलक्खणमहापुराण' अने स्वयंभू कविकृत 'पउमचरिउ' तेम ज 'हरिवंसपुराण'नी पण सरस प्रतो ए संग्रहमां मारा जोवामां आवी. मारा समान साहित्यप्रेमी विद्वान मित्र पं० श्री नाथूरामजी प्रेमी, जेओ अवार-नवार पूनामां आवीने मारी साथे वसता, सेओ पण ए विषयमां वधारे रस लेवा लाग्या. जैन साहित्यना संशोधन-प्रकाशननी रष्टिये में शरु करेला 'जैन साहित्य संशोधक' नामना त्रैमासिक पत्रमाटे तेमणे 'पुष्पदन्त और उनका महापुराण' ए नामनो एक विस्तृत गवेषणात्मक लेख लख्यो अने ते द्वारा अपभ्रंशना एक महाकविनी महान् ग्रन्थरचनानो प्राथमिक परिचय विद्वानोने आप्यो. स्वयंभू कविनी रचनाओ विषे पण ए लेखमां थोडोक उल्लेख करवामां
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
हु१२
पद्मश्रीचरित आव्यो हतो. प्रेमीजीने पछी तपास करतां ए ग्रंथोनी बीजी प्रतो मुंबइ तेम ज जयपुरना जैन भंडारोमाथी पण जडी आवी हती. पुष्पदन्तनी 'यशोधरचरित' अने 'नागकुमारचरित' नामनी वे अन्य अपभ्रंश कृतियोनो पण प्रेमीजीये पोताना लेखमा उल्लेख को हतो.
२४ ए पछी डॉ० हीरालालजी जैनने विरारमा कारंजानो प्राचीन जैन भंडार अवलोकतां तेमां 'करकंडु चरिउ' 'सावयधम्मदोहा' आदि केटलाक अन्य अपभ्रंश ग्रन्थोनी प्रतो जोवामां आवी. तेथी तेमणे ए विषेनो एक विस्तृत लेख लखीने अलाहाबाद युनिवर्सिटी जर्नलमा छपावी प्रकट कर्यो. ए लेखमा तेमने प्राप्त थयेला अपभ्रंश ग्रंथो विषेनी सरस माहीती तेमणे निबद्ध करी. - २५ आ रीते १९१५ थी लई १९३० सुधीना १५ वर्षना गाळामां पुष्कळ परिमाणमां जैन अपभ्रंश साहित्यनी माहीती जाणवामां आवी अने तेने प्रकाशमा मुंकवानी तज्ज्ञ विद्वानोनी उत्सुकता वधवा लागी. ए उत्सुकताना परिणामे आपणे जोई शकिये छिये, के अत्यार सुधीमां ठीक ठीक प्रमाणमां अपभ्रंश साहित्य प्रकाशमां आव्युं छे अने तेना आधारे आपणने ए भाषाना इतिहास अने साहित्यना विकासक्रमनी घणीक स्पष्ट रूपरेखा दृष्टिगोचर थवा लागी छे. . डॉ० याकोबीना स्वर्गवास पछी जर्मनीमां अपभ्रंश भाषाना विशिष्ट अभ्यासी तरीके डॉ० आल्सडोफैनुं नाम अग्रभागे आवे तेम छे. तेमणे सौथी प्रथम 'कुमारपाल प्रतिबोध' अन्तर्गत अपभ्रंश अवतरणोनुं व्यवस्थित रीते अध्ययन करी तेने पुस्तकरूपमां हांबुर्ग युनिवर्सिटी तरफथी १९२८ मां प्रकट कर्यु. ते पछी पुष्पदन्तनुं 'हरिवंस पुराण' पण तेवी ज सरस रीते सुसंपादित करी प्रकट कर्यु. ए उपरान्त अपभ्रंश भाषाना स्वरूप विकासने लगता तेमणे अभ्यासपूर्ण केटलाक फुटकर निबन्धो पण प्रकट कर्या छे.
आपणा देशमा अपभ्रंश ग्रन्थोना संपादको तरीके डॉ० हीरालालजी जैन, डॉ. आदिनाथ उपाध्ये, डॉ. परशुराम वैद्य, पं० लालचन्द्रजी गांधी आदिनां नामो अग्रणी रूपे आपवां योग्य छे.
. [अपभ्रंश भाषा साहित्यमा गुजरातनुं विशिष्ट स्थान ] __ २६ आरीते अत्यार सुधीमां अपभ्रंश भाषानुं जे साहित्य प्रकट थवा पाम्यु छे से अपभ्रंशनी जन्मभूमि अने कर्मभूमि तरीके, भारतना कया भूभागने संबोधवो, तेनी चर्चा हजी विवादास्पद होई अहीं आपवी अप्रस्तुत छे. परंतु जे साहित्यिक सामग्री अत्यार सुधीमां उपलब्ध थई छे अने तेना पर्यालोचनथी जे परिज्ञान आपणने मळ्युं छे, ते ऊपरथी एटली वस्तु तो निश्चित थाय छे, के ए भाषानो विशिष्ट अने घनिष्ठ संबन्ध गुजरात - राजस्थान अने तेनी साथे संबद्ध (तन्निकटवर्ती) प्रदेश साथे
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंचित् प्रास्ताविक
$ १३
रहेलो छे. उपलब्ध साहित्यना म्होटा भागनी रचना ए ज प्रदेशमा थएली छे. वर्तमान गुजराती अने राजस्थानी भाषानो प्रवाहसंबंध ए अपभ्रंश साधे जेवा अविच्छिन्नभावे सन्धाएलो चाल्यो आव्यो छे तेनां प्रमाणो ए भाषाना जूना साहित्य भंडारमाथी यथेष्टरूपे मळी आवे छे. छेक विक्रमना अग्यारमा सैकाना प्रारंभथी मांडी आज सुधीमां व्यतीत थएला एक हजार वर्ष जेटला सुदीर्घकालीन प्रवाह दरम्यान, गुजरात अने राजस्थानमां प्रचलित देशभाषानुं रूपान्तर केवा क्रमे तुं आव्युं छे अने केटकेटलां रूपान्तरोमांथी पसार थयां पछी विद्यमान स्वरूप ए देशभाषाने प्राप्त थयुं छे, तेनी रूपरेखा बतावनारी जेटली साहित्यिक संपत्ति गुजरातराजस्थानमा उपलब्ध थाय छे, तेटली भारतनी अन्य कोई भाषा माटे, अन्य कोई प्रान्तमां उपलब्ध नथी. गुजरात - राजस्थाननी ए साहित्यिक सामग्री द्वारा, विगत एक हजार वर्षनो आपणी भाषाना विकासक्रमनो इतिहास, आपणने सैका प्रतिसैकानी लांबी कालावधिनो ज नहिं परंतु संतान-प्रति-संतान जेवी (पेढी -दर-पेढी जेवी ) २०-२० वर्षनी टुंकी कालावधिनो ये प्राप्त थई शके तेम छे.
२७ गुजरातनी प्राचीन भाषा-साहित्य विषयक समृद्धि जेम विपुल छे तेम एना ऐतिहासिक क्रमविकासनो ऊहापोह करवानी दृष्टिये, केटलाक अध्ययनशील योग्य विद्वानोए पण, ए माटे ठीक ठीक परिमाणमां परिश्रम सेव्यो छे; अने तेथी आपणने आपणी भाषाना क्रमविकासनुं केटलंक सप्रमाण ज्ञान, सारा सरखा परिमाणमां, प्राप्त थयुं छे एम कही शकाय ए विषयमां विशेष परिश्रम करनारा विदेशी विद्वानोमां इटालीना स्व० विद्वान् डॉ० टेसीटोरीनो प्रयास सौथी म्होटो छे, ए आपणे सारी पेठे जाणिये लिये. लंडन युनिवर्सिटी वाळा डॉ० टर्नर आजे ए विषयना सौथी अग्रणी युरोपीय बिद्वान् छे अने तेमनी साथे हवे श्री आल्फ्रेड मास्टरनुं नाम पण मूकी शकाय तेम छे. आपणा गुजराती विद्वानोनी जूनी पेढीमांना स्व० श्री नरसिंहराव दिवेटिया अने दि० ब० श्री केशवलाल ध्रुवनुं नाम चिरस्मरणीय रहेशे. गुजराती भाषाना आद्यन्त स्वरूपना ए बने विशेषज्ञोए, आपणने आपणी देशभाषाना इतिहास अने स्वरूपनुं घणुं मौलिक ज्ञान आप्युं छे. तेमणे बतावेला मार्गे ज आपणी वर्तमान पेढीना भाषाशास्त्र - जिज्ञासु जनो यथाशक्ति आगळ वधवानो प्रयत्न करी रह्या छे. पं० श्री बेचरदासजी, शास्त्री श्री केशवरामजी, प्रो० टी० एन० दवे, प्रो० कान्तिलाल व्यास, प्रो० मधुसूदन मोदी, प्रो० भोगीलाल सांडेसरा अने प्रो. हरिवल्लभ भायाणी आदि प्रमुख विद्वान् बन्धुओ, गुजराती भाषाशास्त्रज्ञ तरीके अध्ययन अन्वेषण-संशोधन-संपादन आदिनुं उत्साहजनक कार्य करी रह्या छे, अने आशा छे के भविष्यमां ए बधानां प्रयत्नोथी गुजराती भाषानी प्राचीन साहित्य समृद्धि जेम वधु प्रकाशमां आवशे तेम ते द्वारा भाषाना स्वरूप विकासनुं आपणने ay विशिष्ट ज्ञान प्राप्त थशे.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित २८ मारा जे बे समानविद्या-रसिक जेवा विद्वान् मित्रो द्वारा प्रस्तुत पउम सि रिच रिउ संपादित थई प्रकाशित थाय छे ते बन्ने गुजरातना अपभ्रंशभाषाभिज्ञ विशिष्ट अभ्यासियो छे. श्रीयुत मधुसूदन मोदी तो संस्कृत, प्राकृत, प्राचीन गुजराती अने अपभ्रंश भाषाना एक मर्मज्ञ विद्वान् तरीके; तेम ज तुलना. विवेचनानी शास्त्रीय पद्धति पूर्वकनी ग्रन्थसंपादननी कळाना एक अच्छा अभ्यासी तरीके, अत्यार आगमज योग्य ख्याति पामी चुकेला छे. एमनी 'अपभ्रंश पाठावलि' अपभ्रंश भाषाना अभ्यासियो माटे एक सुन्दर पाठ्य पुस्तक तरीके प्रसिद्धि पामी चुकी छे. गा० ओ० सी० माटे 'प्राचीन गूर्जर काव्यसंग्रह- एक पुस्तक ए अत्यारे तैयार करी रह्या छ जेना प्रकाशनथी प्राचीन गुजरातीना अध्ययन-परिशीलनमा उपयोगी थाय तेवी घणी नवी सामग्री प्राप्त थशे.
श्रीयुत भायाणीये, पोताना भाषाशास्त्र विषयक मर्मस्पर्शी परिशीलननी गंभीर 'शैलीनो सुन्दर परिचय, मारी द्वारा संपादित 'सन्देशरासक' ना व्याकरण, छन्द अने ग्रन्थसार रूपे एमणे लखेला विस्तृत निबन्ध द्वारा, विद्वद्धर्गने सारी पेठे आप्यो छे. हवे ए महाकवि स्वयंभूना अपभ्रंश महाकाव्य ‘प उम च रिउ विशिष्ट संपादन करी रझा छे, जेनो प्रथम भाग थोडा ज समयमां, आ ग्रन्थमाळाना एक सुन्दर मणि तरीके विद्वानोना करकमळमां उपस्थित थशे. ए उपरान्त धीजी पण केटली क अपभ्रंश अने प्राचीन गुजराती कृतियोना संशोधन-संपादननुं एमर्नु काम चालू छे.
२९ प्रस्तुत 'पउमसिरिचरिउ' ना विषयमां श्रीयुत मोदीये पोताना 'प्रास्ताविक वक्तव्य' मां, तेम ज श्री भायाणीए पोतानी 'प्रासंगिक भूमिका' मां यथायोग्य परिचय आपवानो प्रयत्न कर्यो छे. पाटणना संघवीना पाडामां आवेला भंडारमाथी ए कृतिनी एकमात्र ताडपत्रीय प्रति मळी छे अने तेना ज ऊपरथी आनी नकल करी अत्र प्रकट करवामां आवी छे. प्रति सिद्धराज जयसिंहना समयमां लखाएली छे- एटले विक्रमना १२ मा सैकाना अन्त जेटली जूनी छे; परंतु प्रतिमां उपलब्ध लखाणनी वर्णसंयोजना (जोडणी) जोता जणाय छे के जे लहियाए ए नकल करी छे, ते सुपठित के लिपिविज्ञ न हतो. ते पोताना लखाणनी भाषा तो समजे छे, परंतु व्याकरण नथी जाणतो. एटले द्वस्व दीर्घ के संयुक्त द्वित्व आदि अक्षरोनो उपयोग करवामां ते बहु ज बेदरकार जणाय छे. एटलुं ज नहि पण घणीक वार वर्णव्यत्यय एटले के अक्षरो आगळ-पाछळ लखी देवानी पण तेनी खोटी टेव छे. एटले तेनी उतारेली ए नकल भाषानी दृष्टिये घणीक जग्याए भ्रष्ट भएली छे. लहियानी आवी खासियतनो अभ्यास करी, प्रस्तुत कृतिना संपादकोए बनतां सुधी एने शुद्ध करवानो प्रयत्न कर्यो छे; अने में पण एमां केटलोक सहयोग आप्यो
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंचित् प्रास्ताविक छे; छतां ज्यां सुधी कोई सारुं प्रत्यन्तर एजें उपलब्ध नहि थाय त्यां सुधी एनी ठीक शुद्ध वाचना थवी संभवित नथी.
३० कविधाहिलना विषयमां तेना समय अने स्थान आदि माटे अन्य कोई विशेष प्रमाण हजी ज्ञात थयुं नथी. प्रस्तुत कृतिना अन्त भागनी ९६-९७मी कडीमां एणे पोताना विषे जे उल्लेख करेलो छे तेऊपरथी एटलुं ज मात्र जणाय छे के ए प्राचीन गुजरातना श्रीमाल वंशीय संस्कृतमहाकवि पण्डित माघना वंशमां जन्मेलो छे. महाकवि माघनो समय सामान्य रीते विक्रमना ८ सैकानो पूर्वार्द्ध मनाय छे. धाहिल पोताने माघकविना वंशमां जन्मेलो जणावे छे- एटले के माघनी सन्ततिनी जे परंपरा चाली तेमां थयेला पार्श्व नामना कविना पुत्र तरीके पोताने ओळखावे छे. कवि पार्थ माघ पछी केटलामी पेढिये थयो तेनी कशी कल्पना नथी थती, परंतु ४ थी ५ मी पेढिये थयो हशे एम जो सामान्य कल्पना करवामां आवे, तो माघ पछी लगभग एक सैका पछीना समयमा अर्थात् विक्रमना ९ मा सैकाना मध्य भागमां तेनी हयाती संभवी शके. परंतु धाहिलनी भाषा अने वर्णन-शैलीनो विचार करता ते दशमा सैकामां थएलो होय तेम लागे छे. श्रीयुत मोदीनो पण ए ज अभिप्राय थाय छे. ए जोतां ते माघनी ७ मी पेढिये के पछी ८ मी ९ भी पेढिये थयो होय तेम आपणे कल्पिये तो ते कदाच संभवित थई शके.
___३१ महाकवि माघ श्रीमाल वंशीय गूर्जर वैश्य हतो. तेनी जन्मभूमि पुरातन पूर्जर देशनी राजधानी भिल्ल मा ल (जेनुं पाछळथी बीजुं नाम श्रीमाल पड्युं हतुं) इती. दिव्यदृष्टि धाहिल एनो वंशज होई तेणे जे पोतानी देशभाषामा प्रस्तुत रचना करी छे ते अर्थात् ज विशुद्ध प्राचीन गूर्जर अपभ्रंश' छे. ए गूर्जर अपभ्रंशनी ज्यां सुधी आपणने, एना करता वधारे जूनी एवी कोई अन्यकृति उपलब्ध हि याय, त्यां सुधी आपणे एने आपणी मातृभाषाना जननीपदनुं मान मेळवनारी पानी सौथी जूनी रचना तरीके गणी शकिये. तथास्तु.
वेजया दशमी, सं. २००४ ।
ता. १२.-१०.-४८ रतीय विद्या भवन, मुंबई.)
-जिन विजय
*
*
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रास्ताविक वक्तव्य
*
१. सने १९३० - ३१ मां हुं पूज्य मुनिश्री जिनविजयजी साथै पाटणना भंडारो जोवा माटे गयो हतो. मारो मुख्य उद्देश भंडारोमा रहेलं अपभ्रंश साहित्य विगतसर जोवानो हतो. स्व० चिमनलाल दलालना 'पाटणना भंडारो अने तेमां रहेलुं अपभ्रंश अने प्राचीन गूजराती साहित्य' ( पांचमी गूजराती साहित्य परिषदनो अहेवाल ) ए लेखे मारुं ध्यान पाटणना भंडारोमा रहेला अपभ्रंश साहित्य : उपर खेंच्युं हतुं. धाहिलना प्रस्तुत काव्य 'पउमसिरिचरिउ' नो उल्लेख में तेमना लेखमां प्रथम ज जोयो हतो. ते साथे देवचंदना 'सुलक्खाणु' अने वरयत्तना 'वयरसामिचरिउ 'नो उल्लेख पण ते लेखमां में प्रथम ज जोयो हतो. पाटणना भंडारो जोवा त्रणेक अठवाडीओ में गाळ्यां हतां. ते दरमियान में उपर नोंघेलां त्रण काव्यो उतारी लीधां हतां. भंडारो बताववामां पू. मुनिश्री पुण्यविजयजीए पण घणी ज साहाय्य करी हती. ते ज रीते आ काव्यो उतारीने में तेमनी साथे बेसी मूळ हाथप्रतो साथ सरखाव्यां हतां प्रतिओ घणी ज जूनी हती. लिपि पण तत्कालीन चालू हती अने वांचवामां छेक तो सरलता हती ज नहि अने तेमां - खास करीने 'पउमसिरिचरिउ 'मां - लहिआनी अशुद्धिओ अने लेखनशैली एवी तो विलक्षण हती के वांचीने अर्थयोजना करवी ए विषम कार्य हतुं मुनिश्री पुण्यविजयजीना आ प्रकारनी प्रतिओ घांचवाना विपुल महावरानो में घणो ज लाभ उठाव्यो हतो. आ काव्यो अंगे तेमणे अत्यंत श्रम लईने घणां सूचनो कर्यां हतां ते माटे हुं तेमनो ऋणी छु. में ते वखते बीजां पण अनेक नानां नानां अपभ्रंश स्तवनो उतारी लोधां हतां, परंतु मुख्यतया आ धाहिलनुं 'पउमसिरिचरिउ', वरयत्तनुं 'वयरसामिचरिउ' भने देवचंदनुं 'सुलखाणु' ए खास संपादन करवानी दृष्टिए उतारी लीधां हतां. सने १९३२ - ३३ मां आ त्रणेय काव्योनी मुद्रण - प्रति ( Press Copy ) तैयार करी राखी हती अने ए बध उपर सारी रीतनां टिप्पणो अने अन्य माहिती पण मेळवी राखी हती. कार्यने आम तो छेवटनो ओप आपको बाकी रह्यो हतो, परंतु काव्यो सर्वांगे समजवानी आकांक्षा संतोषाई गई एटले व्यवस्थित खरूपे तेनुं संपादन करी छपाववा - करवामां आळस थई गई अने करेला तैयार साधनो साचवीने राखी मूक्यां पू० मुनिश्री जिनविजयजीए आ काव्योनुं संपादन करी प्रकाशित करवा मारुं ध्यान वारंवार दोरेलं, पण आकांक्षाना अभावने ली अने अन्य अनेक व्यवसायोमां गळाडूब पडी जवाथी तेमनी आज्ञानी उपेक्षा थती रही - अनेसने १९४६नी साल आवी. छेवटे भारतीय विद्या भवन मारफते तेमनीज दोरवणी ठळ प्रो. हरिवल्लभ भायाणीए धाहिलना 'पउमसिरिचरिउ 'नुं संपादन कार्य हाथमां लीधुं. पू० मुनिजीए फरीथी मारुं ध्यान दोयुं, अने छेवटे में अने मारा मित्र प्रो. भायाणीए एकला धाहिलना 'पउमसिरिचरिउ' नुं ज नहि पण वरयत्तना 'वयरसामिचरिउ ' नुं पण साथ संपादन
पउम• प्र० 1
*
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरित करवं एम निश्चय कर्यो. ए शुभ निश्चयनुं प्रथम फळ धाहिलनुं 'पउमसिरिचरिउ' विद्वज्जनोने उपहाररूपे अमे आपी शकीए छीए. पू० मुनिश्री जिनविजयजी आ संपादनमा मारा प्रेरणागुरु छे ए बाबतनो स्वीकार करतां मने ऊंडो हर्ष थाय छे.
२. धाहिलना 'पउमसिरिचरिउ'नुं संपादन ताडपत्रनी एक ज पोथी उपरथी करवामां आव्यु छे. ए पोथी पाटण (उत्तर गूजरात) संघवीना पाडामांना ताडपत्रीय भंडारनी छे. आ भंडार मूळ लघुपोशालिक (शुद्ध शब्द “ लघुपौषधशालिक"-आनुं ट्रंकू रूप "लघुपौशालिक") गच्छनो छे. अत्यारे आ भंडारनी देखरेख संघवीना पाडाना पटवाओ राखे छे. सामान्यरीते बीजा भंडारोनी माफक आ भंडार पण जैनसंघनी मालिकीनोज गणाय छे. जे पोथीमां आ काव्यनो समावेश थयेलो छे ते पोथीनो नंबर ३०७ छे. तेमां सात ग्रंथो छे. - १. पुप्फवइकहा (प्राकृत) पत्र ४३. गाथा. ६४३.।
२. सुलसक्खाणु (अपभ्रंश): कर्ता देवचंद्रसूरि. पत्र ४३ -१६. उपरना
४३ मा पाननी बीजी बाजुथी आ काव्य शरु थाय छे अने त्यार पछी बीजा
पानाथी २,३,४ इत्यादि अंको कर्या छे. ३. सागरपुत्राख्यानक (प्राकृत) पत्र १६ -१९ गाथा ५१: कर्तानुं नाम
नथी. १९ मा पाननी बीजी बाजु नीचे प्रमाणे लहिआनी पुष्पिका छे :
"संवत् ११९१ भाद्रपद शुदि ८ भौमे । अधेह धवलक्कक्के समस्तराजावलीविराजित महाराजाधिराजपरमेश्वर श्रीत्रिभुवनगंडसिद्धचक्रवर्ति श्रीजयसिंहदेव कल्याणविजयराज्ये । एवं काले वर्तमाने तत्पादप्रसादात् महं० श्रीगागिल श्रीकरणादौ व्यापारान् करोति । अयेह श्रीखेटकाधारमंडले राज० सोभनदेवप्रतिपत्तौ । श्रीखेटकास्थानात् विनिश्चितवास्तव्य पंडितधामुकेन गणिणिदेवसिरियोग्यपुष्पवतीकथा लिखितमिति । शुभं भवतु लेखकपाठक[यो]श्चैव ॥ १ यादृशं पुस्तके दृष्टं तादृशं लिखितं मया । यदि शुद्धमशुद्धं वा मम दोषो न दीयते ॥ १ यदक्षरं परिभ्रष्टं मात्राहीनं च यद्भवेत्ज्ञातुमर्हसि (यद्भवेत् । क्षन्तुमर्हन्ति ) विद्वांसः कस्य न स्खलते मनः ॥ २॥" .. [आ पुष्पिकावाळा पानानो फोटो मुनिश्री जिनविजयजीए लेवराव्यो छे, अने तेनी प्रतिकृति आ मुदित ग्रंथना अग्रभागमा मूकेली छे.
_ 'सुलसक्खाणु'ना अक्षरो स्थिरतापूर्वक ठीक लखाएला छे पण 'सगरपुत्राख्यानक'ना अक्षरो लेखके घणी ज झडपथी लखेला छे.
४. पउमसिरिचरिउ (अमभ्रंश) पत्र. १-५३ कर्ता धाहिल कवि : आ काव्यथी बळी नवा क्रमांक शरु कर्या छे. . ५. अंजनासुंदरिचरिउ (अपभ्रंश) पत्र. ५४-५५ काव्य अपूर्ण उतारेखें छे.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रास्ताविक वक्तव्य ६. जन्माभिषेक (अपभ्रंश) पत्र १-८. आ काव्यना नवा क्रमांक आपवामां आवेला छे.
७. दानादिप्रकरण (संस्कृत) पत्र ४५ श्लोक ५२६ कर्ता सूराचार्य : आ काव्यना पण जुदा क्रमांक छे.
उपरनां काव्योना क्रमांकोने आधारे : (१) पुप्फवइकहा, सुलसक्खाणु, सागरपुत्रकथानक; (२) पउमसिरि चरिउ, अंजनासुंदरि चरिउ; (३) जन्माभिषेक; (४) दानादिप्रकरण. आ प्रमाणे जुदाजुदा विभागनी चार पोथीओ भेगी करीने आ पोथी बांधेली छे, एटले दरेकनुं माप सर नथी. एकंदरे तेमां चार जातनां पानां छे. प्रतिना क्रमांको पण एज पुरावाने टेको आपे छे. आ पोथीनो उल्लेख A Descriptive Catalogue of Mss at Patan : (G.O.S. LXXVI) by. C. D. Dalal and Pt. Lalacandra ना पृष्ठ १८३-१८४ उपर लेवामां आवेल छे. परंतु ते उल्लेखमां अचोकसाई अने अशुद्धि घणी छे, जो के वर्णन आदि - अंतनी पंक्तिओ टांकीने करवामां आव्यु छे.
३. धाहिलना 'पउमसिरिचरिउ'नी प्रतिमां उपर बताव्यु तेम पत्र १थी ५३ छे. प्रतिनी लंबाई १३॥ इंच अने पहोळाई १॥ इंचनी छे. एक पृष्ठ उपर २थी ४ पंक्तिओ छे. प्रत्येक पंक्तिमा लगभग ६०थी ६५ अक्षरो छे. प्रतिनो लेखनकाळ लगभग विक्रमनो बारमो सैको कही शकाय. वचमां आवेली पुष्पिकामां सं० ११९२ लहिआना लेखननी साल छे,-लगभग तेज अरसानी 'पउमसिरिचरिउनी नकल कही शकाय, प्रति बे विभागमा लखाई छे. सामान्य रीते ताडपत्रनी प्रतिओमां वचला भागमां पत्रोने ग्रथित राखवा वचे का' होय छे, अने बे छेडे हांसिआ होय छे, जेमा पत्रनो क्रमांक नोंधाय छे. अर्वाचीन मुद्रित ग्रंथो माफक पृष्ठ-क्रमांक हाथ प्रतोमा होतो नथी. प्रतिनी स्थिति अत्यंत जीर्ण छे. तेनां पानांनी कोरो कचित् कचित् खवाई गएली छे. अपवाद सिवाय प्रतिना अक्षरो खास गया नथी. प्रतिना कोई कोई पानाना अक्षरोने घसारो वधारे पडतो लाग्यो छे, त्यां अक्षरो झांखा थई गया छे तेम छतां वांचवामां खास घणी हरकत पडे तेम नथी. प्रतिने जरा उधेइ लागी छे तेम छतां अक्षर न वंचाय तेम नथी. प्रति जे पोथीमां छे ते पोथी आ एकज काव्यनी प्रतिनी नथी, परंतु तेमां जुदीजुदी प्रतिओना भागो ग्रथित करेला छे अने ते बधाय भागो मेगा बांधी ते प्रति बनावेली छे.
४. 'पउमसिरिचरिउ'नी आ एक ज प्रति उपरथी प्रस्तुत मुद्रित पाठ तैयार करवामां आव्यो छे. मुद्रित पाठ तैयार करवामां अमारे घणोज श्रम लेवो पड्यो हतो; तेम छतां य अनेक स्थळे दुर्बोधता हजुय कायम रही छे. आनुं कारण ए छे के लहिआए जे मूळ प्रति उपरथी आ प्रतिनो उतारो कर्यो छे ते प्रतिनो पाठ तेणे पूरेपूरो समज्या विना उतार्यो छे. ते उपरांत समकालीन ध्वनिविषयक विलक्षणताओनी छांट-अज्ञानथी कहो के बेदरकारीथी कहो-गमे ते कारणे लहिआए हाथ प्रतमां पुष्कळ ज वेरी छे. आ ध्वनिविषयक विल
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
पडमसिरि वरिउ
क्षणताओ ( Phonological Peculiarities ) मूळ अपभ्रंश भाषा - स्वरूपने लौघे नहि, परंतु लहिआनी समकालीन बोलाती भाषाने लीघे छे. ते विलक्षणताओनां सामान्य लक्षण नीचे तारवेलां छे. ते ध्यानमां लईने अमोए स्थळेस्थळे मुद्रित पाठ निश्चित कर्यो छे. आ उपरांत लिपि - विषयक विलक्षणताओ (Orthographical peculiarities) ने लीघे पण प्रतिनी वाचना अघरी बनेली छे. ते विलक्षणताओ पण अमारे मुद्रित पाठ नक्की करवा माटे ध्यानमा राखवी पडी छे. तेनां सामान्य लक्षणो कांईक आ कंडिकामां बता - वामां आव्यां छे.
४
लहिओ सामान्य कोटिनो छे. केटलीक हाथ प्रतोना लहिआ प्राकृत होता नथी एटले ते प्रतोनी वाचना शुद्ध, मरोडदार, कसाएली अने सुंदर लिपिमां लखाएली होय छे. खास करीने आ समयना जैन मरोडमां लखाएली लिपिना अभ्यास माटे वाचके मुनिश्री पुण्यविजयजी विरचित " भारतीय जैन श्रमण संस्कृति अने लेखन कळा" (प्रकाशकः साराभाई मणिलाल नवाब, अमदाबाद ) नामे महानिबंध जोवो घटे छे. ते ग्रंथना पान ७८ उपर तेमणे लेखकनां लिपिविषयक अज्ञान के भ्रम विषे सारी रीते नोंधो आपेली छे. ते नोंधोनो अभ्यास आ प्रकारनी हाथप्रतो वांचवामां घणो सहायभूत थाय एम छे. मुनिश्री पुण्यविजयजीए 'सन्मतितर्कनुं गूजराती भाषांतर' (सं. पं. सुखलाल तथा पं. बेचरदास : गुजरात विद्यापीठ, अमदाबाद ) ना प्रवेशकमां जूनी ताडपत्रीय लिपि उपर एक लेख आपेलो छे, तेनो अभ्यास पण ताडपत्रीय प्रतोना वाचकने लाभदायी थाय तेवो छे. प्रतिनी ध्वनिविषयक लाक्षणिकताओ
(अ) स्वरविभाग.
ि
९१. आखी प्रतिमां (लिखित ताडपत्रीय प्रतिमां ) हखने बदले दीर्घ अने दीर्घने बदले ख लेखकनी बेदरकारीने लीघे थएला मालम पडे छे : दा. त. लेई (१/९३) पीज्जइ, कीज्जइ (१ / १०२) चींततिहि (१ / १७२) वगैरे. दीर्घने बदले हख: भासिणिए, धणसिरिए (१/१९१) परिसण ( = परीसह १/ २३०) वगेरे. तत्कालीन लोकभाषामां आ प्रकारनुं तत्त्व होवुं जोइए. तेनी असर आ जोडणी उपर देखाई आवे छे. 'स्यादौ दीर्घख ' (सि. हे. ४.३३०) ए सूत्रमां पण आ प्रकारनी असर होवानो संभव छे. तेज रीते एकवडा अक्षरने ठेकाणे बेवडा अने बेवडाने ठेकाणे एकवडा तो स्थळे स्थळे मालम पडे छे. तेनी नोंध पाठ तरीके प्रथम संधिना कडवक ९ सुधी लीघी छे; पछीथी संपादित मूळमां ते लीघेली नथी (जुओ मुद्रित पाठ पादनोंध * ) . आ प्रकारनी विपरीतता आखा ग्रंथमां अव्यवच्छिन्न रीते चालु दृष्टिगोचर थाय छे.
९२. अम्मा, कन्न इत्यादि स्थळे प्रतिमां अंमा, कॅन वगेरे छे.
९३. तृतीया विभक्तिमां हखने बदले दीर्घ सानुखार तथा निरनुखार रूपो आवे छे : दा. त. विसेसीं, नासीं, नामीं, पुतीं, किलेसीं, सहत्थीं, छंदी, संखी इ. आवां रूपो पादनोधमा उतार्यां छे अने मूळमां जोडणी रूढिशुद्ध करेली छे.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रास्ताविक वक्तव्य
६४. केटलीक वार अनुखारो न जोइए त्यां मुकेला छे : हंउं, हउं, नमींय, भुयणं, जयपुंगणं वगैरे.
६५. समासमा उ के इ ( जे सामान्यत: शब्दान्ते आवे ) ते वच्चे आवे छे.
उ : दुत्तरुभव (१/११ ) ; वसंतुपुरा ० (१ / २७ ); रयणायरुसमु (१ / २९) आणंदिउजण० (१/७०) अइदुक्करुतव० (१/७५); धम्मघोसुमुणि (१ / ११०); घरुयारु (=वरु बारु, मुद्रित पाठमां घरु सारु १ / १३१) कोवुल्हसि उसेउ ( १ / १९६) अवगाहिउ सायरु (२/४) वगेरे.
इ: महिम (१ / ११६) निहालणिदोस (१ / १४७) सिरिकमलु (१/१५४) बहुदेसिपसिद्ध (२/४) जिणसासणिपंकय (२ / १६) दाहिणकरिसंठिउ (२/१३) नहियलि (४ / ११८). समासना अन्तर्गत अवयवमां सप्तमीनो अर्थ सूचित थतो होय त्यां समासनी व सप्तमी विभक्तिना प्रत्यय इ ने आ प्रमाणे मूकवानी वृत्ति जणाई आवे छे. ९६. प्रतिमां अने ठेकाणे इ अने इ ने ठेकाणे अ मालम पडे छे : अने ठेकाणे इ : रणंगिण (१ / १६४) उबविणाउ (२ / २३) चित्तिभवीणि (२ / १५९) रुंरुणियतारिरविगेज्जमाल ( २ / २१९ ) : कोई वार दीर्घ ई मूकवामां आवे छे : दीयावणाई (१ / ११८) पलीकिय (१ / १५९) वगेरे.
इने ठेकाणे अ : पणमेप्पणु ( १ / ६) वन्न (१ / २५) विवहूसव (१ / २५) ससिरोवारु (२ / १३७; २ / १३८ ) सरिस ( - शिरीष २ / १३८) सललिसितु (२ / १६६) वणवेसिउ ( ३ / ७६) निवड (३ / १००) मउडि (३ / १०१) कारववि (४ /७७) ससिपाल कवु (४ / १९६) निवन्न (२ / १२६) वगेरे.
कोईक वार तो अ अने इ नुं परिवर्तन विकृत अने अर्थमा गोटाळो उत्पन्न करे तेनुं होय छे. जेमके किर (२/११५) ते करि = 'हाथी'ने माटे छे.
९७. आज प्रमाणे उ ने स्थाने अ अने अने स्थाने उ दृष्टिगोचर थाय छे : उने ठेकाणे अ : दप्पुद्धर ( १/४०) उम्मक्क ( १ / ७८) पत्त (= पुत्त १ / १८८) कंचइज्जत (२/२५२) महुतु (२/८७ ) महुत (२ / १६१ ) सकोमल (२ / १७१) वगेरे. अने ठेकाणे उ : सुपुरिसुहं ( १/२५) जंगमु ( १ / १२० ) मडफुरु (१/१६४) वुत्तु (१/१८३) कलुतु (२/३२) मुतगइदु (२ / २२२) पाडुलच्छि (२/६७) समुज्जिय (४/५) वगेरे.
उने स्थाने अकारनो स्वीकार करतां अनो य थवाना दाखला पण छे : पासाय
(१/३८)
६८. इने स्थाने य अने य ने स्थाने इ वारंवार मुकाय छे.
इने स्थाने य: मंथरगय (२/६३); रय (२ / ६८ ) अवलोयइउ (३/८५) निय ( = निइ ४ / ८८ ) लय (४/७५) कय ( = कइ ४ / १९५ ) इत्यादि.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरिउ यने स्थाने इ: मइरद्धउ (२/१०५) मइरधयडे (२/३६) गइ (= गय २/११५) आगइ (= आगय २/११५) भुइयलहिं (२।२०४) लइ (= लय ३/१०३)
इने ठेकाणे ई अने इंना दाखला पण घणा मळे छे. ते टांकवा निरर्थक छे.
६९. उपरनी जोडणीनी समीक्षाथी एक वात तो देखाई आवे छे के खरोनी जे ध्वनिस्पष्टता संस्कृत अने प्राकृतमां देखाई आवती हती ते ध्वनिस्पष्टता अपभ्रंशमां घसाती चाली छे- एटलुंज नहि पण आ हाथप्रत बतावी आपे छे के तत्कालीन देश्यभाषानी उच्चारणपद्धतिनी असर नीचे लखता लहिआए भाषामां खरोनी तो लगभग दुर्व्यवस्थाज करी नाखी छे. सामान्यरीते अ, इ, उ ने एक बीजामा गमे तेने स्थाने गमे ते स्वर लहिआओ मनफाव्ये मूके ज जाय छे. ए तो कबुल छे के अपभ्रंश लेखको तो अपभ्रंशनी शिष्ट जोडणीने इष्ट गणता ज हशे पण समकालीन खरोच्चारनी जुदी लढणने लीधे नकल करनाराओ जोडणीने अत्यंत विकृत करी देता. आ प्रकारनी विकृतिओ प्रस्तुत प्रतिमां पारावार छे. केटलीकवार दा.त. उ = आ : पीणोराजुयलु (५/३२) आई : तीसु (१/५९) इत्यादि प्रमादो खरोच्चारण प्रत्ये बेदरकारीने लीधे ज उत्पन्न थएली विकृतिओ छे. केटलीक वार हाथप्रतमां औ पण आवे छे : चौगइ (= चउ गइ ४/१७) प्राकृत के अपभ्रंशमां औ खर तरीके नथी एटले आ प्रकारनो खर समकालीन देशभाषानी जोडणीनी असर ज कही शकाय.
(आ) व्यंजन विभाग. ६१०. व्यंजनोमां ध्वनिविषयक लढणने लीधे खास करीने नासिक्य व्यंजनोमां 'म' जुदी जुदी रीते ध्वनित थतो हतो. हेमचंद्रे 'मोऽनुनासिको वो वा ।' (सि. हे. ४.३९७) मां आ ध्वनिविकार नोंध्यो छे. आ कारणने लीधे म, म्व, वं, व, य, अ, उं तरीके जुदा जुदा पर्यायो छूटथी लखायेला आखी प्रतिमां मळे छे. ते अभेदनां दृष्टान्तो एटलां बधां छे के टांकवानी अत्रे जरुर नथी.
६११. य श्रुति अने व श्रुतिना आगमने लीधे अकार केटलीक वार य कार के व कार तरीके लखवामां आवे छे. एटले मनो एक वार व थतां तेनो अके य थवो ए मुश्केल बाबत नथी. आ पण ध्वनिने लगती ज बाबत छे.
६१२. कंडिका ६१०मां जणावेल बाबतमांथी ज निष्पन्न थतां केटलांक दृष्टांतो नीचे प्रमाणे छे:
म नो यः सुंयरइ (१/२०५) व नो य : सुयंन (= सुवन्न १/१९७) तिहुय' (४/१३४) भुयणिं
(२/१०८) वगेरे. म नो व : वावणाहं (१/११८) सवाण (२/१२७) अत्थवj (३/७५)
अस्थवेइ (३/७५)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रास्ताविक वक्तव्य
व नो म : भमन्तरि (४ / ११८) सोमणि (२ / २१ = सोवण (दे.) रतिगृह) इ०
$१३. कंडिका ९११मां सूचवेल य श्रुति तथा व श्रुतिना संबंधे केटलीक वार य ने स्थाने व मूकवामां आवेल छे. दा.त. घोवंजणाई (१ / २१४) महोवहि (२/१७) सुहव - तणु (२/१०८) रम्मत्रेहिं (३/१९७) उल्लोवयं, उज्जोवयं (२ / २३३) इ०
९१४. म्वधारानो केटलेक स्थळे उमेरवामां आव्यो छे : दा. त. मसेसुई ( = असेसु इ. १/७२); मणेरपारि ( = अणोरपारि १ / ८९) इ० .
१५. भू आदिमां होवा छतां पण प्रतिमां कोईकवार ह करवामां आव्यो छे. वच्चे भ आवेलो होवा छतां केटलीक वार ह् करवामां आव्यो नथी. दा.त. हंति ( = भ्रान्ति : १/३६ पाठान्तरमां द्रंति छे ); हंगुरि (= भंगुर १/१५०); हीरु (= भीरु १ / १६४) वगेरे. तेज प्रमाणे शब्दारं आवेला ब्नोय् करवामां आव्यो छे : दा.त. यंभचेरु (१/२२६); यंभणेहिं ( २ / २२७ पाठ तरीके मुद्रितमां आनी नोंध नथी लेवाणी ) यंधइ (४/१६६ मूळमां यंवइ वंचाय छे). कोईक वार आरंभना कूनो पण ग् थाय छे : दा. त. गलित ( = कलित २ / २१८).
१८. केटलीक वार लखतां लखतां उच्चारणप्रमाद के केवळ लेखनप्रमादने लीघे उलटा-सुलटी अक्षरो = व्यत्ययात्मक लखाई जाय छे : दा. त. विहरि ( = विरहि १ / ६१ ) उपरनी विगतवार नोंधो मूळप्रतिना पाठनी ध्वनिविषयक विलक्षणताओना अभ्यासथी दृष्टिगोचर थाय छे.
लिपिनी विलक्षणताओ
प्रतिना लहिआनी लिपि सामान्यतया ठीक गणाय. परंतु तेने प्राचीन लिपिनी ओळख अने समज बहु निकृष्ट प्रकारनी होवाने कारणे जे प्रति उपरथी आ प्रतिनो उतारो कर्यो छे एमां अढळक अशुद्धिओनो उमेरो थयो छे. लहिओ पोते पण कोईक कोईक स्थळे पोतानी मूळ आदर्श प्रति वांची शक्यो नथी तेथी हाथप्रतिमां वच्चे वचे मात्र माथा लीटीओ ज दोरी अक्षरस्थान खाली राख्यां छे. लहिओ पोते पण भ्रामक लिपि लखनारो छे. एथी पण अशुद्धिओमां खूब ज उमेरो थयो छे. आथी आ हाथ प्रत उपरथी शुद्ध मुद्रण- आदर्श तैयार करवामां अमने अत्यंत श्रम पड्यो छे.
हिओ एनी सामेनी मूळ प्रतिमांना प, य, घ, ने स्पष्ट समजी शक्यो नथी. एथी आ लखवामां तेणे घणो गोटाळो कर्यो छे. घ ने बदले प्प लख्याना दाखला मुद्रित पाठनी पादमधमां मालम पडी आवशे. च, व, धना पण आ प्रकारना ज गोटाळा लहिआए कर्या छे. आ रीते रु, ह, द इ, ट्ठ; उ, र, ड, य, प, ब, व, अने अ, ज, झ माटे पण आम बन्युं छे. एटले आ अक्षरो वाळा पाठोनी अर्थसंयोजना करीने मुद्रण - पाठ बेसाडवामां आ हाथप्रति खूब ज मुश्केलीओ उभी करी छे. स अने म पण लगभग सरखा लखेला
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरिउ छे. केटलेक ठेकाणे प अने ब नो भेद प (ब) करीने, अर्थात् पना पेटमां बिंदु करीने बताव्यो छे. सुज्ञ वाचक आ विलक्षणताओने मुद्रित-पाठनी नीचे पादनोंधमा मूकेला मूळप्रतिना पाठो उपरथी सारी रीते समजी शकशे.
५. छंद विषे तो मारा मित्र प्रो० भायाणीए विस्तृत चर्चा करी छे. तेथी हुं अहीं आख्यान काव्यो अने कडवक बंध विषे ज बे बोल कहेवा योग्य धारं छु. अपभ्रंश चरित काव्यो संधिमां लखाता. संधि ए संस्कृत महाकाव्यना सर्ग जेवो. संधि कडवकोनो समूह अने तेना आरंभमां ध्रुवपद; अने अंते धत्ता. मूळ कडवकना देहमा ८ पंक्तिओ ज आवती. श्रीहेमचन्द्राचार्यना 'छंदोऽनुशासन'ना अध्याय ६नु आदि सूत्र अने तेनी टीका अत्रे द्योतक छे.
संध्यादौ कडकान्ते च ध्रुवं स्यादिति ध्रुवा ध्रुवकं घत्ता वा । कडवकसमूहात्मकः सन्धिस्तस्यादौ चतुर्भिः पद्धटिकाद्यैश्छन्दोभिः कडवकम् । तस्यान्ते ध्रुवं निश्चितं स्यादिति ध्रुवा ध्रुवकं घत्ता वेति संज्ञान्तरम् ।
स्वयंभूना 'पउमचरिउ'मा आठ ज पंक्तिनुं कडवक दृष्टिगोचर थाय छे (जुओ मधुसूदन मोदीः 'अपभ्रंशपाठावली'मा 'पउमचरिउ'- अवतरण : पान ३ अने आगळ) पाछळयी लगभग दशमा सैकामां कडवकनी पंक्तिसंख्या वधी अने कडवकमां ज पचासयी सो जेटली पंक्तियोनो समावेश करी शकातो एटले संधिने एकम तरीके राखवा करतां कडवकने ज एकम तरीके राखीने काव्यो रचावा लाग्योः अपभ्रंशकाव्योमा मोटां चरित काव्यो बाद करतां छूटां छूटां केवळ कडवकबद्ध आख्यानो अने संधिओ पाछळना समयमां लखावा लाग्यां : दा. त. हेमचंद्राचार्यना गुरु देवचन्द्रसूरिनु 'सुलसक्खाणु' अने तेषोज 'नम्मयासुंदरिसंधि'. मध्यकालीन गूजराती आख्यान काव्यो अने ठेठ प्रेमानंदनां आख्यान काव्योनां मूळ आ रीते अपभ्रंश कडवाबद्ध चरित काव्योमा छे. कडवाओना आरंभमां ध्रुवपद अने अंते 'चलण' अने वचमां कडवानो देह-आम अनेक कडवांनुं आख्यान. आ आख्यान शैलीनां मूळ अपभ्रंशमा छे. जो बहु ज व्यवस्थित रीते तपासीए तो वस्तु अथवा रड्डा तथा छप्पय पण एक प्रकारनां लघु कडवां ज छे. अहीं आ बाबत प्रस्तुत न होवायी विस्तृत विमर्शने अवकाश नथी.
६. कवि पोतानुं नाम अने ते साथे पोतार्नु उपनाम धारण करी काब्यादिमा अने संध्यन्ते मके छे. धाहिले धारण करेलुं 'दि व दि हि ए उपनाम प्रत्येक संधिनी अंत्य घत्तामां अने काव्यारंभे आवे छे. नामांकनी प्रथा जयदेवना 'गीतगोविंद'नी अष्टपदीओने अंते मालम पडे छे; तेम ज मध्यकालीन देश्यभाषाना कविओए पोतानां पदोनी अंस्य पंक्ति पोताना नामथी अंकित करी छे. श्यक अने लक्ष्म्यंक सर्गान्ते श्लोकमा माघे तथा भारविए
+ ए वखतनी नागरीलिपिना वळणमां 'ब' नो आकार एवो पण रूढ हतो ते केटलांक वीजा पुस्तको तेम ज शिलालेखोमां पण दृष्टिगोचर थाय छे.-जिनविजय ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रास्ताविक वक्तव्य मूकेला छे ते पण कदाच आ प्रथा- आर्छ खरूप छे. स्वयंभू, पुष्पदंत, धनपाल वगेरे बधाय अपभ्रंश कविओ पोतानां नामथी संधिनी छेवटनी घत्ताने अंकित करे छे. जेम धाहिले 'दिव दि ट्ठि' नाम धारण कयु छे, ते प्रमाणे धनपाले 'स र ख ती संम व ए नाम धारण कयु छे. आ प्रथाओ मध्यकालीन देश्यभाषानां पदोमां अने काव्योमा केटलेक अंशे दृष्टिगोचर थाय छे तेनी नोंध अत्रे लेवी घटे छे.
७. धाहिल काव्यान्ते पोताना विष थोडीक माहिती आपे छे. 'अब्भत्थिएण दूलज्जियाए' : (४/१९१ ) बतावे छे के तेणे दूलज्जिया (?=*दुर्लभा+आर्यिका) नामनी साध्वीना कहेवाथी आ काव्यनी रचना करी. ४/१९५ प्रमाणे शिशुपालकवधकाव्यना कवि माघ ना वंशमां ते जन्म्यो हतो. तेना पितानुं नाम ४/१९७ प्रमाणे पार्श्व हतुं अने ४/१९८ प्रमाणे तेना दादानु नाम ताय (=तात!) हतुं. एक 'वंदित्तासूत्र'नो टीकाकार पार्श्व छे. ते आज पार्श्व होय तो पार्श्वनी टीका दशमी शताब्दीमां रचाएली होई, धाहिले आ काव्यनी रचना पण तेज अरसामा करी होवी जोइए. बीजुं आ काव्यनी ताडपत्रनी हाथ - प्रति लगभग विक्रमना बारमा सैकानी अन्तनी छे. पण ए प्रति कोई जूनी प्रति उपरथी उतारवामां आवी छे. एटले प्रति-परंपरानी दृष्टिए पण आ काव्य दशमी शताब्दीना अरसामां रचायानी वातने टेको मळे छे.
८. आ उपरांत मारे काइ कहेवार्नु रहेतुं नथी. मारा मित्र प्रो० भायाणीए आ काव्यना व्याकरणनी चर्चा, छंदोनी विगत अने भाषान्तर आप्यां छे. गूजराती, राजस्थानी अने पश्चिमी हिंदीनां भाषातत्त्वोनो अभ्यास, अपभ्रंशना अभ्यास साथे संकळाएलो छे. भाषानो इतिहास प्रजाना मानसना इतिहास साथे संकळाएलो छे. ए दृष्टिए भाषानां तत्त्वोनो अभ्यास प्रजानां सामाजिक तत्त्वोनी समज बलवत्तर बनावे छे. प्रो. वेन्ड़े 'Lan. guage' नामे पोताना पुस्तकमा जणावे छे: Language does not exist apart from the people who think and speak it; its roots go deep into the consciousness of each one of us......The task of the philologist comes to an end when he has recognized in language the play of social forces and the influence of history." आ दृष्टिए गूजरात अने राजथान अने मुख्यतया पश्चिम हिंदनी संस्कृतिमां अने भाषाविधानमा रहेला तत्त्वोनुं दर्शन रवा इच्छनार अभ्यासीए अपभ्रंशनो अभ्यास करवो आवश्यक छे. जेने माटे भोजदेवे सरखतीकण्ठाभरण'(२-१३ )मां कहुं छे :
अपभ्रंशेन तुष्यन्ति स्वेन नान्येन गूर्जराः ॥ ते अपभ्रंशना अभ्यास प्रसे गूर्जरोए आदर बताववो सर्वथा योग्य अने उपयुक्त छै.
मधुसूदन मोदी
पउम. प्र.2
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रा स ङ्गिक भूमिका
अपभ्रंशनुं स्वरूप अने अर्वाचीन भाषाओ साथे तेनो संबंध .
इ. स. १९१८ मा जर्मन पंडितवर्य हर्मान याकोबीए शास्त्रीय पद्धतिए संपादित करी प्रसिद्ध करेला अपभ्रंश काव्य भ वि स त क ह पछी ठीकठीक अपभ्रंश साहित्य प्रकाशमां आव्युं छे, अने तेना पौराणिक काव्य, महाकाव्य, चरितकाव्य, रासक वगेरे विविध प्रकारोनुं प्रतिनिधित्व धरावती केटलीक कृतिओ पण मुद्रित थइ चूकी छे. उपरांत अपभ्रंशना स्वरूप अने संबंधने लगतां जुदा जुदा अभ्यासीओनां मंतव्यो पण प्रसंगे प्रसंगे प्रकाशित थयेलां छे. आ सौने आधारे हवे आपणे अपभ्रंशने विशे केटलांक निश्चित खरूपनां विधानो करी शकीए तेम छीये. उत्तर भारतनी भाषाओनो विकास - इतिहास प्राचीन, मध्यकालीन अने अर्वाचीन एम जे त्रण भूमिकामां वहेंची शकाय छे, तेमां अपभ्रंशनुं स्थान मध्यकालीन ( अथवा तो प्राकृत ) अने अर्वाचीन भूमिकाने सांधनारी कडी जेवं छे ए अमुक दृष्टिए साचुं छे, पण तेनो अर्थ एवो नथी के जेटली जेटली प्राकृतो हती ते दरेकर्नु उत्तरकालीन स्वरूप ते अपभ्रंश. प्रसिद्ध साहित्य परथी स्पष्ट जोई शकाय छे के बीजी कोई पण अर्वाचीन भाषा करतां गुजराती, मारवाडी अने पश्चिमी हिंदी बोलीओ अपभ्रंशनी वधारे निकट छे. अपभ्रंशन ध्वनितंत्र के उच्चारण जोतां ते प्राकृतोना ध्वनितंत्रथी खास जुदुं नथी पडतुं. पण तेना विभक्तिना अने आख्यातिक प्रत्ययो प्राकृतोना ते ते प्रत्ययो करतां विकासक्रममा एक पगलु आगळ वधेला छे अने प्राचीन गुजराती के प्रजभाषाना प्रत्ययोना पूर्वज जेवा तेमने गणी शकाय तेम छे.
आ उपरथी एम नथी धारी लेवान के प्राचीन गुजराती अने प्राचीन हिंदी सीधेसीधा अपभ्रंशनां ज रूपान्तरो छे. कारण, उपलब्ध साहित्य अने बीजा पुरावाओने आधारे अपभ्रंश ए साहित्यमा ज प्रयुक्त एक मिश्रभाषा होवानुं ठरे छे. इसवी पांचमी सदी आसपास हिंदना पश्चिम कांठा पर रहेती आभीर वगेरे जेवी जातिओनी नित्यना व्यवहारनी भाषा अज्ञात कारणोने लईने साहित्यमा प्रतिष्ठा पामवाने भाग्यशाळी बनी. पण आवी ग्रामीण गणाती बोली तेना स्वाभाविक स्वरूपमा ज शिष्टोथी अपनावाय एवं न बने, एटले ध्वनितंत्र के उच्चारण चालु प्राकृतोतुं राखी व्याकरणना प्रत्ययो देशभाषा(एटले के लोकबोली के बोलचालनी भाषा)माथी स्वीकारवामां आव्या. शब्दकोशमा पण नेवू टका जेटला शब्दो प्राकृतना ज रह्या. बाकीनो अंश ते देश्य. आ मिश्र खरूपनी भाषा साहित्यरचना-वधारे चोकसाइथी कहीये तो काव्यरचना- माटे वपरावा लागी. आ भाषा ते अपभ्रंश.
___ आनो अर्थ ए थयो के अपभ्रंशनो पायो बोलचालनी भाषानो रह्यो. आथी बोलथालनी भाषामां थये जतां परिवर्तनोनुं प्रतिबिंब अमुक अंशे अपभ्रंशमां पण पडे ज.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रसाङ्गिक भूमिका परिणामे अपभ्रंशन खरूप अंशत: प्रवाही रह्यु. पण कोई पण भाषा साहित्यभाषा तरीके प्रचलित थाय एटले तेनुं स्वरूप पण स्थिरता पकड्या विना न रहे. आ प्रकारचें स्थिर खरूप पामेलो अपभ्रंश ते नागर अपभ्रंश. तेनी विशिष्टता ए के तेमां अमुक प्रमाणमा स्थानिक बोलीओनां रूपो पण वापरी शकातां, एटले के तेनुं खरूप संचयलक्षी (eclectic) हतुं. हेमचंद्राचार्यनो अपभ्रंश ते आ नागर अपभ्रंश छे. पण बारमी सदीमां अर्वाचीन भूमिका सिद्ध थई चूकी होवाथी सिद्ध हे म नो अपभ्रंश अर्वाचीनतानी - अने स्थानिक प्रभावने लक्षमा लेतां गुर्जरदेशनी बोलीनी-छांटथी मुक्त नथी.
___ पण अपभ्रंशनो जेम प्रचार वधतो गयो तेम तेमां पुष्कळ प्रमाणमा स्थानिक बोलीना अंशो पेसता गया. एटले नागर अपभ्रंश ज प्रदेश अनुसार विशिष्ट नामे ओळखावा लाग्यो. ई. स. ९०० आसपास रुद्रट अपभ्रंशना देशविशेष प्रमाणे भूरि भेद होवानुं जणावे छे, ते आ लौकिक अपभ्रंशोने उद्देशीने. प्राचीन समयथी ज सौराष्ट, सिंध अने मारवाड साथे आभीरो अने गुर्जरोनो संबंध हतो. एटले समय जतां गुर्जरोनो विशिष्ट अपभ्रंश विकास पाम्यो होवानुं समजी शकाय तेम छे. अने ई. स. १००० आसपास भोज गूर्जरोने पोतानो अपभ्रंश होवार्नु जणावे छे. आ गौर्जर अपभ्रंशने गुजराती अने मारवाडी साथे निकटमां निकटनो संबंध छे. ..
उपलब्ध अपभ्रंश साहित्यमा स्पष्ट भेद पाडी शकाय तेवी बोलीओनां लक्षण नथी मळतां. पण दिगंबरोए रचेली अपभ्रंश कृतिओनी भाषा अन श्वेताम्बरोए रचेली अपभ्रंश कृतिओनी भाषा वच्चे अमुक ज रूपो अने प्रत्ययो वापरवानो अने तेवां बीजां रूपो अने प्रत्ययो उपयोगमां न लेवानो भेद ध्यान खेंचे तेवो छे. आ भेद तद्दन स्पष्टरेख होय ए तो शक्य ज नथी, कारण के विशाळ प्रदेश पर 'सब-की-बोली'नी जेम वपराती साहित्यभाषामां भिन्नदेशीय तत्त्वोनी सेळभेळ अनिवार्य बने छे. तो ये उपर का ते प्रमाणे दिगंबरो अने श्वेताम्बरोना अपभ्रंशमां पोतपोतानी विशिष्टताओ एक वलणरूपे जोवामां आवे छे. दिगम्बर अपभ्रंशनी केटलीक लाक्षणिकताओ व्रजभाषा वगेरे जेवी पश्चिमी हिंदी बोलीओमां ऊतरी आवी छे, ज्यारे श्वेतांबर अथवा गौर्जर अपभ्रंशनी केटलीक लाक्षणिकताओ गुजराती अने मारवाडीमां उतरी आवी छे. धनपालनी भ वि सत्त कह अने पुष्पदन्तनी कृतिओ दिगंबर अपभ्रंश रजू करे छे. हरिभद्रनुं णे मिणा ह च रि उ, सोमप्रभना कु मार पाल प्रति बो ध ना अपभ्रंश खंडो वगेरेमां गौर्जर अपभ्रंश मळे छे. पउमसिरिचरिउनो अपभ्रंश
__ घणी अशुद्धिवाळी एक हाथप्रत परथी प्रस्तुत प उ म सिरि च रि उ नो ग्रंथपाठ तैयार करवामां आव्यो छे, एटले तेना अपभ्रंशनुं तात्त्विक पृथक्करण करीने खरूपलक्षण बांधवा जेटलो आधार आपणी पासे नथी, छतां केटलांक स्थूल लक्षणोने तारवी काढी पउमसिरि चरि उ नो अपभ्रंश कया वलणनो छे ते सहेजे कही शकाय तेम छे.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरित ध्वनि विषयक लाक्षणिकताओ तरीके म्व, व, व एवी अनिश्चित जोडणी परथी सूचवातुं द्विखरान्तर्गत म्० नुं उच्चारण, द्विखरान्तर्गत व नो लोप अने र पाछला अवयव तरीके होय तेवा युक्ताक्षरोमा र नी जाळवणी (उ. त. प्राणप्रिय)-आ व्रण गणावी शकाय.
विभक्तिरूपो मां (१) पुंल्लिंग- नपुंसकलिंग अकारांत अंगोना तृतीया एकवचनना प्रत्यय ०इं (हाथप्रतमा ई० के ई) अने °एण (ऍण), तेम ज तृतीया एकवचनमा ये वापरी शकातो सप्तमी एकवचननो ०६; पंचमी तेम ज षष्ठी एकवचनमा दु अने °ह अने बहुवचनमा हँ; सप्तमी एकवचनमा ०१ तेम ज हिं (हि); (२) अकारांत नपुंसकलिंग विस्तारित अंगोनां प्रथमा - द्वितीया एकवचनमां कचित उँ प्रत्यय; (३) अंगने अनुरूप षष्ठीनो प्रत्यय-अकारांत अंगोमां एकवचन अने बहुवचनमां अनुक्रमे °ह अने ह, इकारांतमां हि अने हिँ, उकारांतमां हु अने हुँ; (४) बीजा पुरुष सर्वनामर्नु षष्ठी एकवचन- पांच वार मळतुं रूप 'तुद्ध' (आ भ वि सत्तक हा मां पण वपरायेलं छे): आटली वीगतो लक्षमां लेवा जेवी छे.
आ ख्याति क रूपो मां, (१) वर्तमान पहेलो पुरुष एकवचनमा वि (ह. प्र.)= विं, मि तेमज उँ बन्ने प्रत्ययो; (२) °ए विकरणवाळां संख्याबंध रूपो-हसेइ, भणेइ वगेरे (छंदनुं कारण न होवा छतां ये वपरायेलां); (३) त्रीजो पुरुष बहुवचनमां °न्ति तेमज हिं; (४) आज्ञार्थ बीजो पुरुष एकवचनमा हि (अहि अने एहि), इ अने कचित ज °उ अने °सु; (५) भविष्यमां ह. विकरणवाळां रूपोनो अभाव; (६) संबंधक भूतकृदंतमा एवि (ऍवि, इवि), अवि, एप्पिणु, एविणु अने उः आदली विशिष्टताओ छे.
कोई कोई प्राकृत रूपो पण वपरायां छे.
आमां तृतीया माटे त्रण प्रत्ययो, षष्ठी अने सप्तमी माटे बे प्रत्ययो; वर्तमान पहेलो पुरुष एकवचन अने त्रीजो पुरुष बहुवचनमां बे प्रत्ययो; आज्ञार्थ बीजो पुरुष एकवचनमा चार जेटला प्रत्ययो अने संबंधक भूतकृदंतमा छ - सात प्रत्ययो- आ लक्षणो हेमचंद्र- उदाहृत संचयलक्षी शिष्टमान्य नागर अपभ्रंशनां सूचक छे. बीजे पक्षे संबंधक भूतकृदंता इ प्रत्ययनो अने ह विकरणवाळां भविष्यरूपोनो अभाव, कचित ज मळतुं आज्ञार्थ बीजा पुरुष एकवचन- °उकारांत रूप; संबंधक भूतकृदंतनां इउकारांत रूपो; अंगने अनुरूप षष्ठीना प्रत्ययो: आ लाक्षणिकताओ श्वेतांबर के गौर्जर अपभ्रंशमा विशेषे करीने जोवा मळे छे. उलटपक्षे °इवाळां तृतीयानां रूपो अने वकार - लोप ए दिगंबर अपभ्रंश माटे सामान्यतः लाक्षणिक मनाय छे. आथी प उ म सिरि च रि उ ना अपभ्रंशमां भिन्न भिन्न लक्षणोनी केटलीक सेळमेळ होवानुं जोई शकाय छे. पण हेमचंद्रना अपभ्रंशमां देखातां अर्वाचीन लक्षणोथी प्रस्तुत कृतिनो अपभ्रंश अस्पृष्ट होवाथी मात्र भाषाना धोरणे पण तेने ईसवी बारमी सदी पहेलां मूकी शकाय,
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रासङ्गिक भूमिका पउमसिरिचरिउमां प्रयुक्त छंदो
१ कडवक-देहमा प्रयोजायेला छंदो महाकाव्य प्रकारनां अपभ्रंश काव्योना कलेवरमा सामान्यतः पद्ध डि का, वद न क अने पारण क ए त्रण छंदो योजाय छे. पउ म सि रि चरि उ मां आमांथी मात्र पद्धडिका (४+४+४+rive.) ज मुख्यत्वे वपरायो छे; पारणकनो अभाव छ, अने वदनक (६+४+४+-) मुख्य छंद तरीके नहीं, पण एकविधता टाळवा वपरायेला बीजा बे छंदोनी जेम काममा लीधो छे. वदनकमां रचायेला खंडो आटला छे:
१,१-२ १, १७-२५ (= पहेली बे पंक्ति सिवायर्नु बीजं कडवक) १, १०८-१०९ (= ९ मा कडवकनी पहेली बे पंक्ति) ३, ९०-९७ (=७ मुं कडवक, पंक्ति ५-८) ३, ९९-१०९ (= ८ मुं कडवक) ३, १३४-१३५ (= १० मुं कडवक, छेल्ली बे पंक्ति) ४, २७-३५ (-३ जुं कडवक)
४, ५०-६१ (=५मुं कडवक) वैविध्य खातर वपरायेला बीजा बे छंदोर्नु खरूप आ प्रमाणे छः
(अ). १, ४५-५६ (= ४ थु कडवक, पंक्ति ६-१७) अने ३, ६७-७० (=५९ कडवक, पंक्ति ११-१४) ए खंडोमां वपरावेला छंदनी योजना ४+-in(पहेला गणमां जगण निषिद्ध) ए प्रकारनी छे. एटले के पद्धडिकापादना उत्तरार्धन बंधारण तेज आ छंदनी पंक्तिनुं माप. व य म्भू च्छ न्द स् (८, ९) अने छन्दोऽनुशासन (पा. ४६ अ, पं. १०-११) करिमकरभुजा नामे एक अष्टमात्रिक द्विपदी छंदन लक्षण बांधे छे. पण तेमां अंत्य चतुष्कलना खरूप बाबत कोई खास नियम नथी आपेलो. आथी ए छंद अने प उ म सिरि चरि उ नो उक्त छंद बंने एक होवानुं खातरीथी न कही शकाय, अप्रसिद्ध अपभ्रंश कृति चंद्रमुनिकृत कथा को शमां आ छंदनुं नाम दुहडहउ आपेलं छे.
(आ). २, २३०-२३७ (२० मुं कडवक, पंक्ति ८-१५) ए खंडमां ५+५+५+--- ए मापनो मदनावतार के कामिनीमोहन छंद* वपरायो छे. एना
* घणाखरा छंदःशास्त्रीओए आनी व्याख्या आपेली छे. वीगती चर्चा माटे जुओ संदेश रा स क (विघी जैन ग्रंथमाला, २२), पा. ५८-६०.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरिउ पंचकल गणोनो ढाळो घणुंखरुं रगणनो होय छे. उत्तरकालीन अपभ्रंश साहिल्यमा आ छंद वारंवार प्रयुक्त थयेलो जोवा मळे छे. तेनुं बंधारण झुलणा छंदना पूर्वाशने मळतुं छे.
___२ घत्तामा प्रयोजायेला छंदो संधिना आरंभे अने ते संधिना दरेक कडवकने अंते कडवकना देहमां वपरायेला छंदथी जुदो ज छंद अंत सूचववा माटे वपराय छे. कडवकना आ अंतसूचक खंडन सामान्य नाम घत्ता छे. एक मंधिनी बधी घत्ताओ घ[रवरं एक ज छंदमां होय छे.
(अ) पहेली संधिना आरंभनुं बीजं पद्य अने तेना दरेक कडवकनी पत्ता १०+८+१३ ए मापनी षट्पदीमां रचायां छे. षट्पदीमां प्रासयोजना पहेली ने बीजी पंक्ति वच्चे, चोथी ने पांचमी पंक्ति वच्चे अने त्रीजी ने छठी पंक्ति बच्चे : ए प्रमाणे होय छे. आठमा कडवकनी घत्तामा १०+८+१२ एम सहेज जुदा मापनी षट्पदी मळे छे. आमां दशमात्रिक पादमां ४+४+२ के ६+४ एवी गणयोजना छे. अष्टमात्रिकमा ४+४ (जगण निषिद्ध ) ए प्रमाणे छे. १३ मात्रानो पाद ६+४+३ ए योजनाने अनुसरे छे. उत्तरकालीन अपभ्रंशकाव्योमां आ षट्पदी घणी जाणीती छे.
(आ) बीजी संधिनुं बीजं पद्य अने ते संधिनी मोटा भागनी घत्ताओ १०+१३ ए मापना अंतरसमा चतुष्पदी प्रकारना छंदमां छे. आ प्रकारमा प्रासयोजना बीजी अने चोथी पंक्ति वच्चे ज होय छे. बंने पादोनी गणयोजना उपर्युक्त षट्पदीना ते ज मापना पादो प्रमाणे छे.
बीजी संविना २२ कडवकमांथी १, २, ३, ४, ५, ८, ९, १०, १२, १५, २०, २१ ए १२ कडवकनी घत्तामा उपर कह्यो ते छंद वपरायो छे. बाकीना कडवकनी घत्ताओना छंदोगें माप आ प्रमाणे छ :
१३, १६, १८ ने १९ नी घत्तामा १०+१२ ६ नी धत्तामा
१२+१३ १४ नी घत्तामा
१३+१३ ११, १७ ने २२ नी घत्तामां १४+१३ ७ नी घत्तामा
१०+८+१३ (इ) त्रीजी अने चोथी संधिनी घत्ताओनो छंद १४+१३ ए मापनी अंतरसमा चतुष्पदी छे. मात्र ३, ३ मां १४+१२ अने ४, ३ ने ४, १६ मा १०+८+१३ ए षट्पदी मळे छे. १४ मात्रावाळो पाद ४+४+४+२ (पहेला अने त्रीजा चतुष्कलमां जगण निषिद्ध) ए रीते विभक्त थई शके छे.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रासङ्गिक भूमिका आ उपरांत बीजी अने चोथी संधिना आरंभे एक एक, त्रीजी संधिना आरंमे त्रण अने काव्यने अंते एक प्राकृत गाथा मूकेली छे.
पउ म सि रि च रि उ मां योजायेला छंदो विशे खास लक्ष खेंचे तेवी बे हकीकत छे. पहेलं तो ए के सामान्यतः कडवकबद्ध अपभ्रंश काव्योमा दरेक कडवक पूरतो एक ज छंद योजायो होय छे. पण शरुआतमां नोंध्यु तेम प उ म सि रि च रि उ ना १,२, १,९,३,७ अने ३,१० एटला कडवकमां एकना एक कडवकमां अमुक भाग पद्धडिकामां अने बाकीनो भाग वदनकमां रचायेलो छे. ए ज रीते १,४ अने ३,५ ए कडवकोमा पद्धडिका अने कोई अष्टमात्रिक छंदनु, अने २,२० ए कडवकमां पद्धडिका अने मदनावतारनुं मिश्रण मळे छे. बीजं ए के संधिबद्ध काव्योमां सामान्यतः एवं जोवा मळे छे के संधिना
आरंभक पद्यमा जे छंद योजायो होय ते छंदमां ज ते संधिना दरेक कडवकनी घत्ता रचायेली होय छे. पण प उ म सि रिच रि उ मां दरेक संधिमा अमुक कडवकनी पत्ताओ चालु करतां जरा जुदा एक के वधारे छंदमां रचायेली छे. बीजी संधिनी घत्ताओमां तो पांच जुदा जुदा छंदो वपरायेला जोई शकाय छे.
मुद्रित ग्रंथपाठमां केटलीक पंक्तिओमा एकाद' मात्रा तूटे छे. पण ते ते स्थळे नजीवा फेरफारथी छंदनी शुद्धि जाळवी लेवाय तेम छे. चरित प्रकारनां काव्योनुं स्वरूप
खरूपदृष्टिए अपभ्रंश पौराणिक काव्यो अने चरितकाव्यो वच्चे बहु फरक नथी. पौराणिक काव्योमां विषयनो विस्तार खूब एटले संधिसंख्या पण पचासथी सो- सवासो सुधीनी, ज्यारे चरितकाव्योमां विषयविस्तार मर्यादित अने संधिसंख्या बेथी बार सुधीनी; बाकी संधि-कडवक-प्रासबद्ध पंक्तियुगल : ए रचनाप्रकार बन्नेमा समान. पण दरेक चरितकाव्य संधिबद्ध ज होय तेवू नथी. हरिभद्रकृत णे मि णा ह च रि उ सळंग रड्डा छंदमां छे.
कचित चरितकाव्योना आरंभमां के अंते प्राकृत गाथा भूकवामां आवे छे. पउ म सि रि च रि उनो आरंभ तो वदनक छंदनी चार पंक्तिथी थाय छे. पण पहेली सिवायनी त्रण संधिओने आरंभे एक अथवा वधारे मांगलिक गाथा मूकेली छे अने आखा काव्यने अंते फलश्रुति आपती एक गाथा पण मूकेली छे.
खरूपदृष्टिए बीजी कशी विशिष्टता नथी. विषयतरीके कोई पौराणिक के धार्मिक व्यक्तिनी जीवनकथा होय छे, अने प्रतिपादन तेम ज उद्देश बोधप्रधान होय छे, एटले सामान्यतः धर्मकथानां प्रकारना आ काव्यो कही शकाय.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरित प्रस्तुत काव्यनुं संपादन पूज्य मुनिश्री जिनविजयजीनी प्रेरणा अने मार्गदर्शन अनुसार में हाथ धरेलु. मारा मित्र अध्यापक मधुसूदन ची. मोदी पण केटलाक समययी पउ म सि रिच रि उ संपादित करवा माटे सामग्री एकठी करेली होवान में मुनिजी पासेयी जाण्यु. एटले पछी एमनी ज सूचनानुसार अमे साथे मळीने ज ग्रंथपाठ तैयार कर्यो. अपभ्रंश साहित्यनी समज वधे अने लोकोने तेमां रस लेवान सुगम पडे ए आशयथी मुनिजीनी खास सूचना प्रमाणे में आ साथे गुजराती भाषांतर, शब्दकोश अने भूमिका उमेरेलां छे. भाषांतर मूळ ग्रंथ समजवामां सहायक बने ए एक ज दृष्टिए तैयार करेलुं छे. तेमां मूळनुं लालित्य प्रतिबिंबित करवानो कशोए प्रयास नयी करेलो. मध्यकालीन संस्कृत, प्राकृत अने अपभ्रंश साहित्यना मुनिजीना बहुदेशीय ज्ञाननो, तेमज अनेक कृतिओना शास्त्रीय संपादक तरीके तेमणे संचित करेला अनुभववित्तनो लाभ प्रस्तुत कृतिने ठीकठीक मळेलो छे अने एथी ग्रंथपाठना संख्याबंध कूट के अशुद्ध स्थानोमांथी केटलांक बोधगम्य थयां छे. आ माटे तेमनो ऋणखीकार करवो ए एक आनंददायक कर्तव्य छे.
हरिवल्लभ भायाणी
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
कवि धाहिल कृत पद्मश्री चरित
प्रथम संधि दिव्य दृष्टि कवि धा हि ल कहे छे - हे लोको, हवे धमाल मूकी दईने सांभळो, हुं कानने रसायणरूप अने घणा गुणगें भाजन एq एक धार्मिक कथानक कहुं छु.
कपटभावने लीधे भने स्वभाव सहेज ज विषम हतो तोये धन श्री, पछीना भवमा तरुण वयमां, उत्तम गुणवाळा तेना पतिने जे रीते अप्रिय बनी.
कडवक १ ते हुँ विशेष करीने वर्णवु छु.(ए)धर्म्य अने सुंदर पम श्री च रि त तमे सांभळो-जे तरुणीजननी जेम ललित अक्षर (तरुणीपशे-वचनो) वडे उत्तम अर्थने प्रकट करे छे अने अनेक विचार (तरुणीप-विकार) वाळु छे. दुःख रूपी कंदने जडमूळथी उखेडी नाखनार, महा से न राजाना करकमळने..., लक्ष्मणाना पुत्र, दुर्नयरूपी रज प्रत्ये समीररूप, शरदना चंद्रगना किरणो जेवी धवल दीप्तिवाळा, शंभुना हास्य जेवी विमल अने विस्तार पामेली कीर्तिवाळा, कंदर्परूपी हाथी प्रत्ये केसरी सिंहना बालक जेवा, पांच इन्द्रिय रूपी दुष्ट सर्प प्रत्ये मोर जेवा, दारुण माया. शल्यने उखेडी नाखनारा, मोहरूपी महान शत्रुमल्लना विनाशक, दुस्तर भवसमुद्ने ओळंगनार, देवेंद्र थी नमन कराता चरणकमळवाळा, व्रण लोकना नाथ, मानने चूर्ण करनार, शाश्वत सुखना निधानरूप, चोत्रीश महान अतिशयथी युक्त, गुणना सागर, मोक्षमार्गने देखाडनारा, (एवा) परमेश्वर चन्द्रप्रभ जिनेंद्रने प्रणाम करीने तेम ज जगतनी स्वामिनी, देवीओ वडे नमन कराती, श्वेत कमळ समान हाथवाळी वागेश्वरी-जेना प्रभाव वडे, तेने सद्भावथी प्रणाम करनार कविओनी वाणी उत्तम रीते प्रवते छे, तेने प्रणाम करीने (हुं पद्म श्री च रि त कहुं छु, ते सांभळो).
कडवक २ आ भ रत क्षेत्रमा उजळां ने सुंदर घरोवाळो* मध्य देश नामे सुप्रसिद्ध (देश)हतो. त्यां वन, सरोवर अने राजभवन त्रणेय हरि (एटले के अनुक्रमे-सिंह, देडका, घोडा) अने कमल (एटले के अनुक्रमे-हरण, कमळ, कम ला= लक्ष्मी) वडे युक्त हतां. राजाओ तेम ज मुनिवरो धर्ममा आसक्त हता. ब्राह्मणो गुणवान हता. सौ लोक शास्त्रज्ञानवाळा हता. गामो, माकर ने नगरोना समूह मनोहर हता. सरोवर अंडा, विपुल जळ वाळां, खीलेला कमळवनथी शोभीतां ने केतकी पुष्पोनी सुंगधथी सुवासित हतां. विधविध लोको वडे, धन अने धान्य वडे ते रमणीय हतो. स्यां गायो सोना वाडा भांभरवाना अवाजथी आकुळ हता. ऊंचां, उत्तम, श्वेत भवनो वडे ते भूषित हतो. खीचोखीच वसेलां गाम, सीमाडा अने इक्षुवनो वडे, सोहामणा कोमळ कदलीमंडप वडे, फळना भारथी नमतां ऊंचा वृक्षोना समूह वडे, सोपारी भने नागरवेलनां पानथी (समृद्ध) स्थानो वडे, ग्रामोद्यान अने बगीचा वडे ते मंडित हतो. कचराना ढगला (?), चोरो, दुष्ट राजवी अने दुष्काळथी ते मुक्त हतो. त्यां पथिकोने उत्तम भोजन अपातुं. विधविध उत्सवोथी त्यांना लोकोनुं मन आनंदित रहेतुं. उत्तम कविओ, नटो भने
* सुवेस-सुवेश्मन् पउम० प्र०3
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
पद्मश्रीचरित नर्तको, चारणो अने बंदिओ त्यां सत्पुरुषर्नु चरित नृत्यरूपक वडे भजवता. उत्तम संगीतना नादथी व्याप्त, हर्ष वडे अने उत्तम राजा (स्वर्गपक्षे, देवो अथवा सुरा) वडे युक्त ते जाणे के पृथ्वी उपर उतरेलुं स्वर्ग हतो.
कडवक ३ ते देशमां व संतपुर नामे देवोना नगर जेवु उत्तम नगर हतुं. ते उंडा जळवाळी पहोळी खाईवाळ हतुं; तेनो ऊंचो दुर्ग शत्रुसेनाथी ओळंगी शकातो न हतो; ज्यां मोती, मणि अने परवाळांवडे युक्त समुद्र समी बजार हती; कुंदपुष्प अने चंद्र जेवा श्वेत अने सूर्यना रथना घोडाने (पण) जेना शिखरनी टोच नडे तेटला ऊंचा जिनमंदिरो हतां; रति जेवी रूपाळी, विलास अने स्मित सहित बोलती नमणी सुंदरीओ हती; लोको दारिद्यथी मुक्त, मोहरहित, कंदर्पनी कांतिनी स्पर्धा करे तेवा रूपाळा, उत्तम कळा, विनय, दाक्षिण्य, दान अने अभिमानथी युक्त अने गुणनां निधान हता; इंद्रनीलना किरण(?) थी (व्याप्त) सेंकडो शिखर रूपी मेघवाळा, मणिकिरणोथी रचायेला इंद्रधनुषनी शोभावाळा, मृदंगना निनादरूपी गंभीर गर्जना वाळा, सुवर्णसमी कांतिवाळी स्त्रीओ रूपी वीजळीवाळा, निर्मळ मोतीना प्रसरेला पाणीवाळा, कपूरनी सुवासरूपी शीतल पवनवाळा, मरकत मणिना किरणरूपी तृणांकुरवाळा, श्वेत चामरना समूहरूपी लटकती माळाओवाळा, प्रावृट् (वरसाद) जेवो ज्यां विशाळ प्रासाद (राजमहेल)हतो. मरकतमणिना हारो वडे, उत्तम बगीचाओ वडे, सुकुमार कदलीगृहो अने लतागृहो वडे, खीलेला कमळो वडे, हंसोना समूह वडे अने वाव तथा सरोवरो वडे ते मंडित हतुं.
कडवक ४ त्यां जि त शत्रु नामे अति बळवान, अने दर्पथी उद्धत शत्रुरूपी हाथीओ प्रत्ये सिंह समान राजा हतो. तेने मन्मथ नी भार्या (र ति) जेवी रूपवती लीला व ती नामे स्त्री हती. ते नगरमां धन से न नामे एक मोटो शेठ हतो. वैभवमां कुबे र पण तेनाथी उतरतो हतो. रावलि (स्यणावलि ?) नामे तेनी पतिनिष्ठ प्रिय स्त्री हती. तेमने धन दत्त अने धनाव ह बे पुत्र हता, (अने) प्राणथी पण प्रिय धन श्री नामे पुत्री हती. तिलोत्तमा ने रंभा ने हसी काढे तेवू तेनुं रूप हतुं. तेनुं ललाट सुकुमार काळा वालथी विशिष्ट हतुं. चंद्रने हसी काढे तेवू तेनुं वदनारविंद हतु. (त्रण) भुवननी लक्ष्मी जाणे के न होय तेम तेनी कमळपत्रसमी आंखो हती. तेनां गाल लटकतां कुंडलथी प्रकाशित हता. तेनी श्वेत दंतपंक्ति कांतिथी चळकती हती. बिंब समान तेनो अधरोष्ठ अने उत्तम शंख समान तेनो कंठ हतो. तुंग स्तनभार अने पातळी त्रिवली रेखाओ हती. नितंब विशाळ अने गति मंथर हती. प्रशस्त लक्षण युक्त रतुमडा हाथ, अने बाल कदलीने ऊतारी पाडे तेवा पुष्ट उरुस्तंभ हता. शुद्ध कनक जेवी गौर, मुनिओना ये चित्तने चोरी ले तेवी, सौभाग्यनी खाण, अतिशय मधुर वाणी बोलती, रूपथी र ति नो (पण) तिरस्कार करी शकती ते सुंदरी, नवयौवनरूपी सज करेला रथ वाळा, मोटा माहात्म्य वाळा, देवोना ये दर्पनुं खंडन करनारा मन्मथ ना हाथमा रहेली भल्ली ज जाणे के हती.
कडवक ५ नयनने आनंद आपे तेतो वै श्रवण नो पुत्र शंकर तेने परण्यो. पण तेना शरीरने असाध्य व्याधि लागु पड्यो अने ते(ध न श्री)नो पति एकाएक अकाळे ज (?) मृत्यु पाम्यो. आंसु सारती ते करुण आक्रंद करवा लागी, “ नाथ, मारे शरण विनानीने शरण कोर्नु (रह्यु)? लक्षण विनानी हुँ, कहे, क्या जाउं ? स्वामिन् , तारा विरहमा एक क्षण पण हुं नहीं जीतुं". प्राणत्याग करती तेने तेना भाईओए गद्गद कंठे पगे पडीने अटकावीः "धन श्री, तुं रो मा. शोक मुकी दे. प्राणत्याग
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथम संधि
न कर......तुं अमारी स र स्व ती, यमुना, गंगा, कुलदेवता, विज या, जयंती, दुर्गा, सावित्री गौरी, भगवती पियासा(?) (बधु) छो. अमे तारा किंकर, भृत्य, दास छीए. आ वहुरु यशोमती अने यशोदा तारी दासीओ ज छे. जे कोई तारी आज्ञानुं खंडन करे तेना बाप साथे पण (अमारे) काई लेवादेवा नहीं. तुं अमारा घरनी भाळ राखजे. परिजनोर्नु पालन करजे. गुरु अने देवोनी पूजा करजे. मुनिओने ने उत्तम ब्राह्मणोने दान आपजे. बहेन, खेद न कर, तारा शरीरने झरवा न दे".
कडवक ६
घरनी संभाळ राखवामां तेनो काळ व्यतीत थतो हतो. ते नगरमा घणा गुणी एवा महामुनि धर्म घोष विहार करतां करतां आव्या. लोकोना मनने आनंदित करनार, रोषरहित, अज्ञानरूपी गाद तिमिरने हरी लेनार, निर्वाणरूपी महान नगरी (प्राप्त करवा माटे) परम शरणरूप, समग्र बारेय अंगनो जेणे अभ्यास कर्यो छे एवा, इंद्रियरूपी चंचळ तुरंगने संयममा राखनार, तृण, मणि ने कांचनने के शत्रु अने मित्रने समान गणनार, नवविध ब्रह्मचर्य अने गुप्तिना पालनने लीधे पवित्र, शीलांगना भारे बोझाने ऊंचकी शकनार, जीवादि पदार्थोना तत्वने प्रकट करनार, भतिशय दुष्कर तपथी शोषाई गयेला शरीरवाळा, दशविध मुनिधर्मना निवासरूप, धैर्यवान, व्रण शल्यने उखेडी नाखनार, सिद्धिरूपी पत्नीमा खूब अनुरागवाळा, योगेश्वर, म द नने बाळनार शंकर, लोकोना (नारायणपक्षे-अर्जुन ना) व्याधिने दूर करनार जाणे के नारायण, मंदर पर्वतनी जेम निष्कंप, कमळसरोवरनी जेम कांप वगरना, एवा ते मुनि हता. (तेमने चंद्रनुं उपमान न आपी शकाय कारण,) चंद्र दोषाकर (१. रात्री करनारो, २. दोषनी खाण), कलंकना दोष. वाळो अने वांको छे ए प्रमाणे जगतमा ते अवमानना पामे छे. (अने) सूर्यन तेज तो चंड अने तीव्र होय छे; तेने विद्वानोना तेजनी जेवू केम कहेवाय ? तपना तेजथी प्रकाशता, उपशमवाळा, सकळ जीवोना संतापने हरनारा, अने, जेर्नु उत्तम शासन कदी खंडित यतुं नथी अने जे पापनो नाश करे छे तेवो उत्तम धर्म ज जाणे साक्षात् होय (तेवा ते हता).
कडवक ७ गतिमान कल्पद्रुम जेवा ते मुनि नगरना दरवाजा पासेना, प्रासादोमा श्रेष्ठ एवा लक्ष्मीगृह चैत्यमां घणा मुनिवरो वच्चे, कुलपर्वतोनी मध्यमां मेरुपर्व तनी जेम, बेठा हता. देव समान समृद्धि वाळा अने मधुरभापी श्रावको तेनी अत्यंत सेवा करता हता. कल्पद्रुम हरिचंदनथी वीटळायेलं होय तेम ते मुनि पवित्र अने सुंदर लोकोथी वीटळायेला हता. धनश्री, धन दत्त अने धना व हे तेमना सेवको साथे ते मुनींद्रना दर्शन कर्या. सूरिने प्रणाम करीने साधुओने वंदन कर्या. तेमणे 'उत्तम धर्मलाभ' एवी आशिष दीधी. पछी त्यां बेठेलाने मुनिवर धर्म घोष नवीन मेघना जेवा (गंभीर) स्वरे कहेवा लाग्या, "जेनो सामो कांठो देखातो नथी, जेमां मुख्यत्वे जरा, मरण अने व्याधिरूपी तरंगो छे, तेवा भयानक भवसागरमां नीच योनिमां भट. कता दुष्कर्मी जीवने (घणा) केशे करीने मनुष्य जन्म मळे छे. धर्म, अर्थ, काम अने मोक्ष नामे चार (अर्थ) पुरुषनां मुख्य (प्रवृत्तिनिमित्त) छे. तेमां धर्मने जिनवरोए श्रेष्ठ कह्यो छे, केम जे ते होय तो बाकीना बधा प्राप्त थाय. तो बुद्धिमान पुरुषे आदरसहित तेने जाणी, तेने ज आचरवो. जेम कोई विचक्षण पुरुष उत्तम लक्षण वाळा रत्नने, विचारीने आदर साथे ग्रहण करे छे, तेम भवसागरना तारक अने मोक्षसुखना कारणरूप धर्मनो पण पंडित पुरुषे (आदर करवो जोईए).
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
पद्मश्रीचरित
कडवक८ हुं तमने धर्मनी (साची) परख कहुं छु. विचार्या विना दीक्षा न ज लो. उत्तम धर्म के जेमां जीवरक्षा होय. उत्तम धर्म ते के जेमां अमुक नियमो (लेवाना) होय. उत्तम धर्म ते के जेमा सत्यभाषण होय. उत्तम धर्म ते, जेमा माया (कपट) न होय. ते ज धर्म जेमा पारका द्रव्यने हरी न लेवाय. ते ज धर्म जेमा बीजाने पीडा न कराय. ते ज धर्म जेमां स्त्रीनो संग न कराय. ते ज धर्म जेमां चारित्र्यनो भंग न थाय. ते ज धर्म जेमा इच्छा मर्यादित होय , जेम रात्रीभोजन, क्रोध अने मान न होय. ते ज धर्म जेमा मोह ने लोभ न होय. ते ज धर्म जेमा इंद्रियोनो निरोध होय. ते ज धर्म जेमा मथ न पीवाय. ते ज धर्म जेमां अकार्य न कराय. ते ज धर्म जेमा मांस न खवाय. ते ज धर्म जेमां विषयोनो अभिलाष न होय. ते ज धर्म जेमां शील कलंक विनानु होय, जेमा कामरूपी हाथी निरंकुश न होय. ते ज धर्म जेमां तस्वोनो विचार होय. ते ज धर्म जेमा मन निर्विकार होय. ते ज धर्म जेमां भाव सारी पेठे विशुद्ध होय. ते ज धर्म जेमां देव तरीके वीतराग होय. जेमा त्रिभुवनना परमेश्वर, मदने जितनारा, मोहना विदारक, जिनेश्वर देवर्नु हमेश ध्यान धरवामां आवे छे, अने अन्यनी हिंसा नथी कराती ते ज धर्म जगतमां इत्तम छे.
कडवक ९ कर्णरूपी अंजलिथी जिनवचननुं पान करो. पांच महाव्रतरूपी रत्नो ग्रहण करो. निर्मळ ज्ञान वडे देहने उजाळो (?). श्रावक धर्मनुं प्रयत्नथी पालन करो." श्री धर्म घोष मुनिवरनी शाश्वत सुखनी खाण रूप वाणी सांभळीने अतिशय पुलकित थयेला अंगवाळा तेओए (धनश्री, धन दत्त अने धनाव हे)प्रणाम करीने ते मुनिवरने कयुं, "हे गुरु, संसारमा पडतां एवा अमारो उद्धार कर, अमने श्रावक धर्म आप." तेणे तेमने सम्यक्त्वना महान गुणथी युक्त पांच अणुव्रत आप्यां. ए व्रत लईने तेओ घणा रोमांचित थयां अने वंदन करीने पोताने घरे गया. धर्मशील एवी ते धनश्री दिवसे दिवसे घणा उत्साहथी धर्मवत पाळवा लागी. ते जिनमंदिरमा महो. स्सव करावती. मुनिवरोने यथेच्छ दान देती. पोतानी सखीओ द्वारा ते तांबूल, फूल, भाभरण अने वस्त्र साधर्मिकोना हाथमां पहोंचाडती. बहेरां, आंधळां, कोंटियां, वामणां, लुठो, दीन, ने दयामणांने ते अनुकंपाथी वस्त्र ने भाभरणनुं दान करती. सुहृद ने सजनोनुं ते मान वधारती. जिनशासनना भक्त ने दृढ सम्यक्त्व वाळा निर्धनोने, निरभिमान ध न श्री गतिमान कल्पलसानी जेम, जे जे कांई वांछे तेने ते यथेच्छ देती.
कडवक १० धनश्रीने दान देती जोईने यशो म ती अने यशोदा खार राखवा लागी. बीकने लीधे तेनी आगळ तो काई बोलती नहीं, (पण) माणसो पासे पाछळथी वात करती, "आ मोटी धर्मशील भने लागणी विनानी अमारी नणंद घर लुटावी दे छे. कारण विना पारकाना हाथ भरे छे......." सेवकनी आगळ आवी वात करी (1). तेना सेवके ते वात धन श्री ने कही. ध न श्री पोताना मनमा विचारवा लागी, "में दररोज मारा हाथे (दान) दीधुं छे. दीन, अनाथ अने बाळ मे भाश्वासन आप्यु छे, मारा भाईओना निष्कंटक राज्यमा में धर्मने काजे कांचनने तृण जेतुं मान्युं छे. पण हवे जेमणे मरजाद छोडी दीधी छे तेवी मारी भोजाईओथी ए सहन थतुं नथी. तेओ मारा गुणमाथी दोष काढे छे, मारी अपकीर्ति करे छे, दुष्ट विचारो करे छे अने भारे पाप बांधे छे. आवे प्रसंगे मारे शुं करवु युक्त छे ? शुं हुं आखं घर ने बधू द्रव्य तजी दउं ? अथवा तो सुंवाळु, मनोहर ने मूल्यवान सीवेलुं वस्त्र जू चोंट्याने कारणे कोण तजी दे? भाईओ मारा हृदयनी इच्छाने पूरनारा अने आज्ञा ऊठावनारा छे, पछी तेमनी बहुओ तद्दन प्रतिकूळ भने निंदाखोर होय तो ये शुं ? चंद्र उगे पछी तारिकाओनुं शुं काम ?
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथम संधि
कडव क ११
( पण ) तद्दन निर्गुण होय तोये बहु स्तनभार वाळी भार्याथी कोण न मोह पामे ? (एटले) जो मारा भाईओ मारुं वेण नहीं राखे, तो हुं घर तजी दईश. एमां जराये शंका नहीं.” ( पछी) तेनामां अविवेकरूपी अग्नि प्रगट्यो एटले तेनो रोष जरा वध्यो, “भा दुष्ट बुद्धिनी ने लांबा केश वाळी यशोमती तेना पतिने अप्रिय थई पडे तेवुं हुं करूं. यशोमतीने आने कोईक कलंक लगाडीने तेना माथा पर वज्र पाहुं." कुटिल चित्त वाळी धन श्री ए भावुं विचारीने, ज्यारे रात्रीना आरंभमां शणगार सजीने यशोमती पोताना पतिनी पासे जती हती, त्यारे तेनो हाथ पकडीने तेनो पति सांभळे तेवी रीते तेने कह्युं, “पुत्री, संसारमां मनुष्यजन्म बहु दुर्लभ छे. ( माटे) जिनदेवे कहेलो धर्म तुं पाळजे. सुं निर्मळ ने मोटा कुळमां जन्मी छो भने तारी माता तो जाणे के महासती सीता ज छे. एटले बेटा, पुष्ट भने ऊंचा स्तनथी नमेला वक्षःस्थळवाळी तुं तारुं शील निष्कलंक राखजे. जे स्त्रीनुं चारित्र्य मलिन होय, ते नी जगतमां कोई वात पण न पूछे. तेवी निर्लज्ज स्त्रीओ वडिलोने पण गणती नथी. बांधवोना मोदा पर मशनो कूचडो फेरवे छे. तेनो पिता पण तेना विशे सांभळीने रंक जेवो थाय छे (?) ने होठ साथे तेनुं नाक कापी नाखवामां आवे छे. पर पुरुषने निहाळवाना दोषथी युक्त तेवी स्त्री स्वभावथी ज पोताना पतिने छेतरे छे. गुण अने शीलथी अलंकृत अने कलंक विनानी स्त्री, जळमां कमलिनीनी जेम, वृद्धि पामे छे, लोको गगनतलमांनी चंद्रलेखानी जेम तेने घणा हर्षथी वंदन करे छे."
कडव क १२
धनश्रीनां आ वचनोथी, जेना कपाळमां भम्मर तणाई गई छे अने छूटेला प्रस्वेद जळनां बिंदुओनी जेना पर जाळ बाझी गई तेवो तेनो ( यशोमती नो) पति धन दत्त धमाता अद्मिनी जेम सळगी ऊठ्यो: “आ मारी गृहिणी खराब चारित्र्यनी लागे छे. ए वीजळीना चमकारा जेवी चंचळ बुद्धिनी, करोळियाना तांतणानी जेम कुटिल स्वभावनी, कुळने कलंक लगाडनारी, कुनीतिनुं घर अने पापणी छे. चोक्कस ए परपुरुषमां आसक्त छे. एटले ज धन श्री आवा शब्दो बोली. तो हवे ए दुष्टानुं शिरकमळ तोडी लऊं ? के होठ साथै नाक कापी लऊं ? पण सहसा आ कर ठीक नहीं. (कारण) अविचारी कामथी चित्तमां दाह थाय छे." मनमां ते आम विचार करतो हतो त्यां तेनी प्रिय स्त्रीए आनंदथी वासगृहमां प्रवेश कर्यो. जेवी ते पलंगपरनी शय्या पर बेसवा आय छे, त्यां एने छातीमां लात लगावी ते बोल्यो, “नीकळ मारा घरमांथी ! हजी पण तुं मारी शय्या पर चढे छे ? जेनुं चारित्र्य नष्ट थयुं छे ते स्त्री लंपट छे. जेने अनेक लोकोए भोगवी छे ते स्त्री लंपट छे. शील भने गुणवाळा पतिनी जे आज्ञा नथी उठावती ते स्त्री लंपट छे. जेम पूर वडे नदी पोताना बने कांठा तोडी पाडे छे, तेम उन्मार्गे प्रवृत्त थयेली ने बे पतिने अनुकूळ (?) एवी प्रगल्भा तरुणी खीलेला कुंदपुष्प अने चंद्र जेवा समुज्वळ पोताना बने कुळने पाडे छे ( कलंक लगाडे छे). "
२१
कडव क १३
पतिना निष्ठुर वचनथी यशोमती, दावानळथी वनलता करमाय तेम करमाई गई. दुःखना भारे बोजाथी अत्यंत त्रस्त थई गई. जाणे के तेना माथामां मुहर मायुं. जेम रणांगणमां भीरपुरुष भीरुने भगाडे तेम तेनो सौभाग्यनो गर्व भांगी गयो. तोफानी नदीना पूरथी कांठानुं पलाशवृक्ष उखडी पडे, तेम तेनो सुरतनो अभिलाष निर्मूळ थयो. नवयौवनमा : मन्मथ रूपी अनि फेलाय तेम तेना हृदयमां संताप विस्तरवा लाग्यो. रडवा मांडतां, जाणे के
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित मोती न होय तेवां ऊजळां आंसु पडवा लाग्यां. ते मनथी विचारवा लागी, “आ आज कारण विना पति मारा पर कां रूठ्या ? जन्मारामां य में कोई अपराध नथी कर्यो, तो ये मने घरमांथी काही मूके छे. हुं हमेशां मारा पतिने प्राणथी पण प्रिय हती. (पण हवे) विषलता होउं तेम मारा प्रत्ये तेमणे जोयु." सिंह नजरे पडतां भयग्रस्त बनेली हरिणीनी जेवी ते, तावे तपता माणसनी जेम, दीर्घ निःश्वास मूकवा लागी. सुपात्रने दीधेला उत्तम दाननी जेम तेनी ते रात्रीनो केमे य अंत आवतो न हतो. घणी ज दुःखात अने मानभंग थयेली एवी तेनी रात विचार करता करतां पूरी थई. चंगनो पराजय करी सूर्य ऊग्यो, (अने) रतिभवनमाथी ते बहार नीकली.
__ कडवक १४ ___ रतुमडां नयन वाली, निस्तेज वदनवाळी, हास्य विनानी, निःश्वास मूकती, नष्ट थयेली कांतिवाळी, करुण रीते रडती, उद्विग्न, दीन एवी ते(यशोमती)नी आखी रात्री (जेमतेम)वीती. आभरण विनानी ते, जेनां फूल चूंटी लीधा छे तेवी कुंदलतानी डाळी जेवी वरवी (लागती हती). ज्यारे य शो म तीने आवी अवस्थामां जोई त्यारे ध न श्री ने शोकनी जेम हृदयमां संतोष थयो. (य शो म ती बोली,) 'तमारा भाईए मार मारीने करुण रीते रडती मने घरमांथी काढी मूकी. ए निर्लज खराब वेण शा कारणे बोले छे ते हुं हजी पण जाणती नथी.” (धन श्री बोली,) "बेटा रड नहीं. घडीक शांति राख." तेणे भाईने बोलावीने कडं, “धन दत्त, मने चोक्खेचोक्खं कहे, य शो म ती ए तारो शो अपराध कर्यो." नानो भाई कहे, "एनुं आचरण स्वच्छंदी छे, चारित्र्य खराब छे, ए शीलविनानी छे. रात्रे तें ज कहेलुं के (ए) परपुरुष तरफ जोनारी (अने) दोपित छे. परलोकने अवगणती, दृढ चारित्र्य विनानी, उद्वेगना करंडिया समी दुष्ट स्त्रीने - अने फूटल वासणने-घरमा राखीने शुं करे ?"
कड व क १५ "धोळाने काळु ने काळाने धोढुं हुं कहुं, तो ये आ बधु मानी ले छे. केम के स्त्री तरफ अनुपम प्रेम छतां ये मारो भाई कसोटीमा टकी रह्यो": आम विचारीने धन श्रीए कह्यु, "भाई, तारी वहुने आवो कुशल धर्मोपदेश में आप्यो तेथी झुं ते खंडित चारित्र्य वाळी थई गई? (तारी) वहु निर्दोष, महासती, विनयवंती ने कुळy भूषण छे ते तुं जलदी ध्यानमां ले." विचक्षण धन दत्ते तरत ज सुंदर यशोमती ने प्रसन्न करी. पछी बीजे दिवसे मीठाबोली धन श्री यशोदा नो पति सांभळे ते रीते स्पष्ट शब्दोमां यशो दाने कहेवा अने दोष आरोपवा लागी, "अली यशोदा, मारूं कहेवू सांभळ. नारक अने तिर्यंच (योनिओथी) भरपूर एवा आ जगतमा मनुष्यजन्म घणा पुण्ये करीने मळे छे. (एटले) ते (मनुष्यजन्म) पामीने निष्कलंक धर्म आचरवो. निर्मळ कुळने दूषित करती, सुखनो साव नाश करती, सगांस्नेहीने लज्जास्पद, बहु दुःख पमाडती एवी चोरी करीने (तुं) पाप वधारती नहीं."
कड व क १६ आवा वचनथी जेने कोपने लीधे प्रस्वेद व्यो छे एवो यशो दानो पति आम विचारवा लाग्यो, "मारे त्यां एक लाख भार सोनू, असंख्य इंद्रनीलमणि ने मरकत, परवाळां, कर्केतन, चकचकता हार ने वीजळी जेवां किरणोथी झगमगता दोरा छे; कुंडळ, मणिजडित नूपुर अने कंकण छे; बहु मूल्यवान जातजातनां आभूषणो छे; (वळी) केसर, कस्तूरी, चंदन अने बहु ज प्रशस्त वस्त्रो (पण) घणांधणां छे. (आमाथी)जे जे घरमां देखातां नथी, ते ते यशो दाए ज चोयां छे. ए हजी पण चोरपणुं करे छे, एटले ज ध न श्री (तेने) शिखामण दे छे." (पछी)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथम संधि
२३ यशोदा आवीने शय्या पर बेठी. तेने ते दुष्ट नागणी जेवी लागी. तेणे पाटु मारीने शय्या परथी तेने ऊतारी भने हृदय चीराई जाय (?) तेवी तेनी निर्भर्त्सना करी. यशोदा पोते (कोई ) अपराध ( कर्यो होय तो ) संभारका लागी, "मारा पति मारा पर विरक्त केम थया ? हुं बने पक्षे शीलथी ऊजळी धुं. सीता जेम में मारा चारित्र्यनी रक्षा करी छे. प्रतिदिवस हुं प्रयत्नथी सेवा करु कुं. जन्मथी लईने पण कांई विप्रिय करेलुं स्मरती नथी. जेम उपेंद्र (विष्णु) ने लक्ष्मी अने चंद्रने रोहिणी तेम हुं ( ये ) मारा पतिने प्राणथी प्रिय हती. तो शुं ते बीजी कोईमां आसक्त बन्या छे, अने तेथी मारी उपर आजे विरक्त थया छे ? खबर नथी पडती एनी प्रिया कोण हशे.”
कडक १७
रडत रडतां तेनी रात्री वीती. सूर्य उग्यो. ते शयन खंडमांथी बहार नीकळी. पाटु मारी पलंग परथी पोताने पछाडी ए बधुं सवारमां (ज) धनश्री ने तेणे कां. ए जाणीने धनश्री संतुष्ट थई, " बने भाईओ मारा वशमां छे." पण दुर्भाग्यथी कलंकित पछीना स्त्रीभवमां तेने पोताने ज सुखभोगमां अंतराय आवशे, तेम ज तेने माथे 'चोरटी' एवं असत्य अने भयंकर खोटुं आळ आवशे. ( धनश्री बोली, ) "हे मुग्धा, रड नहीं. झाझां आंसुनी धारथी धोवाई गयेला अंजन वाळी आंखो लुंछी नाख. " ( पछी तेणे पोताना भाईने कयुं, ) “धना व ह, यशोदा नो तें केम आजे तिरस्कार कर्यो ? तेनुं कारण मने चोक्खेचोक्खु कही दे." जेनो स्नेह नष्ट थयो छे एवो धनावह कहेवा लाग्यो, "ए अभव्य स्त्रीने आपणुं घर छोडी जवा द्यो. तें ज चोक्खा शब्दमां फोड पाडीने कर्तुं हतुं के कुळने दूषणरूप चोरी तजी दे." (धन श्री बोली, ) "भाई, में तो जाण्युं के तुं चतुर छे पण तारा जेवो मूर्ख बीजो कोई नथी. में तो उपदेश दीधो हतो. तारीखीने (तुं ) ( चोर छो, एवं ) ( नो'तुं) कयुं. (उलटी ए तो ) लोभरूपी भुजंग प्रत्ये ढेल जेवी छे. सुंदर गुणना निधान रूप एवी तेनुं तुं सन्मान कर. नहीं तो तने पिताश्रीनी आण छे.” परस्पर अनुरक्त भाईओ तेमज तेमनी बहुओ, सौना स्नेहेजड्यां चित्तमां अंटस पडावी, कपटना निधि रूप धन श्री ए कोई विचित्र प्रकारने प्रगट कर्यो.
कडव क १८
जिनमंदिरमांनी मूर्त्तिओने स्नान कराययुं ( वगेरे प्रकारे ) पूजा करतां करता, मुनिओने दान देतां देतां अने तीर्थप्रभावना करतां करतां तेनो (धन श्री नो ) काळ व्यतीत थवा लाग्यो. ( पछी) दुःखना जाळा समान घरवासने तजी दईने, प्रफुल्लित मनथी दान दईने तेमणे (सौ) - ए अणगार - दीक्षा लीधी. ( पण ) संयमने इच्छती धन श्री ए पेला मायाशल्यनी आलोचना ( पश्चात्ताप) न करी. घणुं ज कठिन एवं बह्मचर्य तेणे धारण कर्यु. तेनुं मन जाणे के मेरु न होय ते संयममां निश्चल बन्युं भोगोने विषनी जेम दूर तजी दीधा. बधाए सावद्य योगनो परिहार कर्यो. (तेओ सौ ) अनेक प्रकारनी तपश्चर्या करतां. जिनेंद्रदेवने नांदतां ने नमतां. स्वाध्याय करतां अने ज्ञान पाठे करतो. चार प्रकारनुं धर्म ध्यान धरतो. दस प्रकारनो मुनिधर्म आचरतां. उपसर्ग अने परीषहने जीवतां. बार भावनाओ भावतां. ग्रीष्मऋतुमा आतापना लेतां. शंकामुक्तपणे महीमंडळमां विहरी, निष्कलंक सम्यक्त्व पाळी, भाव साथै शरीरनी संलेखना करी, मनमां दिव्य दृष्टि जिननुं स्मरण करी, पांच महाव्रत पाळी, शुभ ध्यान धरी, अनशन लई, उत्तम दर्शन भने गुणवाळां (ते) सौ देवलोकमां गया.
प्रथम संधि समाप्त
米
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित
द्वितीय संधि
संसार समुद्रमां नौका समान वीरजिनने भाव साथै प्रणाम करीने, हुं धनश्री, धन दल ( वगेरे ) नाम धारण करनाराओनुं पछी शुं थयुं ते ( हवे ) कहुं छं.
*
*
*
*
देवलोकमां देवोने योग्य सुखो भोगवीने मोहित मनवाळां पेलां पांचे जण फरी पण भरत क्षेत्रमां ज अवतयां.
૨૪
कडव क १
अयोध्या नगरी मां बहु देशमां प्रसिद्ध अशोक दत्त (नामे ) एक सिद्धिवंत सार्थवाह ( हतो, जेणे ) सागर खेडेलो हतो, अने पोताना वैभवथी जेणे स्वर्गना पति इंद्र ने ( पण ) जीत्यो हतो. कांचनवर्णा देहवाळी चंद्र लेखा नामे तेनी नवयुवान गृहिणी हती. पूर्वोक्त धन दस भने धना वह स्वर्गलोकमांथी तेना पुत्रो तरीके अवतर्या. पहेलानुं नाम पाड्यं समुद्र दत्त अने बीजानुं पाड्यं वृषभ (उदधि ?) दत्त. कामदेव ने (पण) हसी काढे तेवा ते बंने जण कलाथी शोभता चंद्रनी जेम दिवसे दिवसे वधवा लाग्या. देवकुमारनी जेम गंभीर आकृति वाळा, सुंदर, नगरनी रमणीओना हृदयना हार रूप, कमळ समान सुंदर नेत्रवाळा, प्रसन्न वेशभूषावाळा, सूर्य समान अतिशय तेजस्वी अने अदृष्टदोष (सूर्यपक्षे - जेणे रात्रीने कदी जोई नथी तेवो; पुत्रपक्षे - दोषरहित), चंदनवृक्षनी जेम शीतल स्वभाववाळा, भावोनी जेम गुणयुक्त, बंधुवर्गने वहाला, वडिलो प्रत्ये विनयी, सिंह समान गतिवाळा, अने सागरने ओळंगी आवेला ते बने जाणे के रामलक्ष्मण हता.
कडव क २
ज्यां देशपरदेशना अनेक लोको निवास करता हता, ज्यां प्रासादोनुं बांधकाम सुवर्ण अने मणि वडे थतुं, पवनमा फरफरती करोडो पताकाओए करीने जे रम्य लागतुं हतुं, तेवा जगविख्यात हस्तिनापुर नगरमां शंख नामे एक इभ्यपति हतो. हाथीनी जेम ते उत्तम दान ( हाथीपक्षे-मद, शेठपक्षे - सखावत) देवामां प्रवृत्त हतो. जैनधर्मरूपी पंकज प्रत्ये ते भ्रमर समान हतो. ते कुळदीपके अणुव्रत लीधां हतां. जीव, अजीव आदि पदार्थोनुं तेने ज्ञान हतुं. दाक्षिण्यनो सागर अने गुणोनुं निधान हतो. तेनी प्रिय स्त्री नामे शीलवती, सीता जेवी महासती अने उत्तम गुणोवाळी हती. ते चन्द्र समान मुखवाळी, उन्नत स्तनवाळी, विशाळ नितंबवाळी, प्रियभाषिणी अने जैनधर्ममां भक्तिवाळी हती. आनंदनी वृद्धि करे तेवा देवलोकमां लांबो समय रहीने, भने ...स्तनभारवाळी अप्सराओ साथे भोग भोगवीने धन श्री नो जीव शीलवतीनी पुत्री तरीके अवतर्यो. शीलवती ने बे पुत्रो पर एक उत्तम रूपवाळी पुत्री आवी. तरुणीओना नृत्य साथै अने वागती शरणाई साथे शंखे नगरमां लोकोने आनंदप्रद एवी वधामणी करी. कडक ३
तेनी माताएं स्वप्नमां मोटा कमळपर बेठेली अने कमळवर्णी लक्ष्मी ने दीठी हती तेथी तेनुं नाम पद्म श्री पाड्यं . ( समय जतां ) ते मनहर नवयौवनने पामी. भ्रमर अने अंजन समान काळा अने स्निग्ध केश, पांचमना चंद्र जेवो सुंदर भालप्रदेश, नीलकमल जेवां लोचन, लक्ष्मीना लीलाकमळने हसी काढे तेवुं चंद्रसमान वदन, लावण्य अने कांति युक्त ऊजळा गाल, किरणो वडे दिगंतने प्रकाशित करता ऊजळा दांत, अति सुंदर भने बिंब समान अधर, शंख समान कंठ, तूटेली वीणा समान रमणीय स्तनभार, कल्पवृक्षना पल्लव जेवा सुंदर हाथ, सुविभक्त अने मनोरम बक्षस्थल (?), गंभीर नाभि, त्रिवलीरूपी तरंग, गाढी रोमावली, रुचिर वरांग, •नी समान विशाळ शोभतुं नितम्ब, पुष्ठ उरुयुगल, रक्तकमलना दल समान सुकुमार चरण,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय संधि
पुष्ट उरुयुगल, रक्तकमलना दळ समान सुकुमार चरण, चंद्रकिरण समान नख, मंथर गति, समग्र कलासमूह, ज्ञान, कोयलना टहुकारने ये कडवो करे तेवी वाणी, केतकी ने कपूर समान सुगंधी श्वास, देवीओना विलासने पण धुस्कारे तेत्री लीला-(आ बधाथी युक्त,) उत्तम वंशमां उत्पन्न थयेली अने नवीन गुणोथी शोभती एवी (प मधी) त्रिभुवनने जीतवानी आशावाला काम देव नी चापयष्टि (जेवी) हती.
कड व क ४ एक वार काम दे व नो प्रिय बंधु अने उत्तम विलास युक्त वसंत(चैत्र)मास आव्यो. अशोकवृक्ष विकसित अने सुवासित बन्यां हता. उमची (?) बहु मघमघती हती. आंबा महोर्या हता, अने (तेमना उपर) असंख्य फूलो हतां (?). कोपेला कंथने तरुणीओ मनावती हती. पलाशवृक्षो रताश पडतां फूलोथी शोभतां हता-जाणे के ए फूलो मदन थी विह्वल बनेला माटे पाश न होय (?). कोयलनो मधुर टहुकार प्रसरतो हतो--जाणे के ते काम दे व नो धनुषटंकार न होय ? बे हाथ ऊंचा करीने चर्चरीओ देती ने मदमां घूमती तरुणीओ नाचती हती. (ए वेळा) एक दिवसे ते बाळा पद्मश्री धोळां फूलोनी माळाथी वाळ बांधी, कस्तूरीना तिलक वडे वदन शोभीतुं करी, गाल पर सुंदर पत्रलेखा आलेखी, चंपाना ताजा फूलनुं कर्णपूर पहेरी, कुंडळना मणिमाथी (नीकळतां) किरणोए करीने सूर्यने (पण) ढांकी देती, कंठमां रत्नाभरणोनो भार अने स्तनयुगलपर झळहळतो हार धारण करी, हाथमा नवां आकर्षक कंकणो पहेरी, सर्वांगे हरिचंदननो लेप करी, विशाळ नितंबने मणिमेखलाथी मंडित करी, सुंदर चरणोने उत्तम नूपुरोथी भूषित करी, मालानो आदेश लई, प्रफुल्ल चित्ते, प्रिय सखीओथी वीटळाईने अपूर्व श्री (नामना) उद्यानमां गई.
कडवकप उद्यानने जोईने हर्षित मने वसंतसेना हाथ ऊंचो की कहवा लागी, "सखी, उद्यान. लक्ष्मी तो जो! हे मृगाक्षी, (जो पेला) नवपल्लवयुक्त बाल वृक्षो, (अही) जो! चंपो, तिलक अने आंबो -त्रणे कामदेवनां वाण समां. (आ) भ्रमरोथी मुखर बनेलो विकसित अशोक --- जे विरहिणीओने माटे तो घणो शोकप्रद छे. (आ) पवनमा हलतां ऊंचां तमाल भने ताल वृक्षो-जाणे के काळा (?) वेताळ न नाचता होय ? (आ) धव, लकुच ने जूईनी नवी कळीओ ( जो)-जाणे के छ मासनां मुक्ताफळ न होय? विकसेला दळवाळा, ......... अनुपम सुवर्णकांति धारी रह्यां छे. भमराओ केतकीने तारवीने बकुल पर लागी गया छे. (ए तो) जेने जे मनगमतुं होय तेमां ते रक्त बो (?). पेली जाई हाथनी आंगळीओ ऊंची करीने जाणे के भ्रमरयुवकने बोलावी रही छे. पेलु महोरेलु पाटलवृक्ष जो - जे मानिनीओना मानने निर्मूळ करवाना काममा दक्ष छे. सहकार तो आ जगतमा महावृक्ष (गणाय). कोईक (त्यां) प्रियतमा साथे झूले छे.” त्यां जातजातनी रमतो रमीने पद्मश्री देवीनी जेम ते वनमा फरवा लागी. कोई एक सखी बोली, "सूर्यना किरणो (हवे) निष्ठुर बन्यो छे. तो हे प्रिय सखी, आपणे आ माधवीमंडपमा एक क्षण बेसीये."
कड व क ६ __ एटलामा मत्त कुंजरना जेवी मंथर गति वाळो समुदत (त्यां) आव्यो. तेणे माधवी लताना मंडपमा सखीओ सहित नीरांते बेटेली पा श्री दीठी (ने ते बोली उठ्यो): "कंदर्प राजवीनी राजधानी समान भा नवयुवान कृशोदरी कोण छ ? तेना मुखकमळमांधी नीकळता सुगंधी श्वासमा लुब्ध बनेला मुग्ध भ्रमरोने ते लीलाकमळथी मारी (हठावे छे). विकसित पाटल फूल समान भांखोवाळी शुंए ते व न श्री छे, देवी छे के वसंत लक्ष्मी छ ? शुं ते म द नरहित र ति छे,
पउम० प्र० 4
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित नागकन्या छे, के सोनलवर्णी विद्याधरी छे ?" मनमां विस्मित थईने तेनुं रूप जोतां तेनी आंखो देवनी जेम अनिमिष बनी गई. मदनातुर अने कंपतां अंगवाळो ते, मंत्रोथी वश करेला सर्पनी जेम ऊभो रही गयो. (अने) ए सार्थवाहनो उत्तम पुत्र पम श्रीने (पण) दृष्टिगोचर थयो (के तरत ज तेने थयुं), "शुं आ ते शेष नाग, सुरेंद्र, स्कंद, नारायण, सूर्य, कुबेर के चंद्र छे ? के र तिरहित म द न के नाग के तु छे ?" भाम विचारतामा तेने स्वेद छूट्यो. पेलो आनंदाश्रुथी भाकुळ बनी गयो अने आनां मुख अने लोचन चंचळ बनी गया (?)-जाणे के प्रेमपरवश शरीरवाळां त्यां परसर मळ्यां (?).
कड व क ७ "उत्तम लक्षणोथी भूषित सुंदर शरीरवाळो पेलो युवक कोण छे ते, हे सखी, तुं जाणी आव" (एम पद्मश्रीए कह्यु एटले) तेनो हृदयभाव जाणीने व संत से ना तेना (समुद्र दत्तना) मित्रने घणा ज आदर साथे पूछवा लागी, "पूर्णचंद्र समान मनोहर आ कोनो पुत्र छे ने तेनुं नाम शुं छे ? " एटले प्रियं करे कडं, "कोयल जेवा मधुर बोलवाळी हे भद्रे, सांभळ. श्री विजय रा जाए जेने छत्र आप्यु छे ते सार्थवाह अशोक दत्त अयोध्या थी अहीं आवेलो छे. तेनो उत्तम लक्ष्मीयुक्त पहेलो पुत्र नामे समुद्र दत्त जे परस्त्रीने माता समान माने छे तेज, सुंदरी, भा छे. हे सुतनु, कहे, पेली अनुपम रूपनिधि बाला कोण छ, ने ए कोनी (पुत्री) छे?" (वसंत से ना बोली,) "आ नगरीमा शंख नामे शेठ छे, जेने महानिधि पद्मशंख सिद्ध थयो छे. हे सुंदर, मुनिओना मनने पण हरी लेनारी आ कुमारी ते तेनी पुत्री नामे पद्म श्री छे." ते विचक्षण सखी अने मित्र बंनेए तेना (पद्म श्रीना) पितानुं नाम अने कुळ (समुद्र दत्तने) कहां. तेणे (वसंत से नाए) हाथ जोडी कुमारने कडं, “हे महानुभाव, आ मनोहर माधवीमंडप छे तो पिशुन सेवा सूर्यकिरणोथी जेमने ताप लाग्यो छे एवा (आप) घडीक (भहीं) बेसो.".........तेणे व संत नुं वेण स्वीकार्यु. हे लोको, अतिशय मीटुं (ने वळी) वैद्ये फरमावेलु एवं ओसड कोने प्रिय न लागे?
कडवक ८ मुंझवण भयो तरल नयनवाळी पम श्री लजाथी अभिभूत अने नमेला वदने ऊभी रही. निःश्वासना पवनथी हलती लीलाकमळनी पांदडीओ ते गणवा लागी. वसं ते शंख नी पुत्री सामे (जोईने) कयुः "प्रिय सखी, अहिंया पहेला आपणे आव्या छीए. तो हे विशुद्ध गुणवाळी मुग्धा, कुमारनुं स्वागत कर. मूढ, (एमने एम) ऊभी न रहे." सखीनुं वचन सांभळीने शील व ती नी पुत्री सहज थोथराती बोलवा लागी, "लोकोना नयनने आनंद आपनार अने सुखना निधानरूप हे रति रहित काम देव ! पधारो (स्वागतम्). (तमे) अर्थी जनो रूपी कमळना बाल सूर्य छो, कल्याणना धाम अने उत्तम शरीरवाळा छो.' एटले सार्थवाहनो पुत्र बोल्यो, "हे बाला, तमारं स्वरूप सदा सुंदर दीसे छे (?).” (पछी तेनी) सखी अने परिजनोने तेना खबर पूछी (?), तेणे व संत सेना ने कह्यु (?), "तमारा मुखकमळनां दर्शन थयाथी अमारां लोचन कृतार्थ थयां छे. तमारा मुखनां दर्शन थयाथी हुँ मार्नु छु के विधि आजे (मारा पर) प्रसन्न छे. सुंदरी ! शुं पुण्यविनानाने रननिधि मळे खरो?
कड व क ९
प्रचुर कपूरवाळु पानबीडं बनावीने पद्म श्री ए तेने आप्यु. (तेमज) सुवासे करीने भ्रमरसमूहने आनंदित करती अने पोताने ज हाथे गूंथेली उत्तम बकुलमाळा (पण आपी, जे) तेणे (कुमारे) आनंद साथे लई ने घाटा काळा केशवाळा (पोताना) मस्तक पर धारण करी. कुमारे निर्मळ अने गुणभर्या हृदय जेवो स्वच्छ अने सूत्रयुक्त हार ते कुमारीने आप्यो. वदनने प्रसन्न करता ते हारने तेना कंठमां स्थान मळ्युं. बधीये सखीओ मनमा हर्षित थई. बंने जण
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय संधि
२७ मनमा विचारवा लाग्यो, "लावण्यपूर्ण, कुंद समान श्वेत दांतवाळी, नवोदित मन्मथनी पताका समी, उन्नत पयोधर वाळी, अने कनकवर्णी आ बाळा जेनी स्त्री थशे तेना पर (साक्षात्) काम देव ज प्रसन्न थया मानवा;" "आ जेनो पति थशे ते नारी धन्य (बनी जशे). मने लागे छे के जगतमा ते ज सौभाग्यवती हशे. जेनो पुण्यराशि मोटो हशे (तेनो ज) आ पति थशे. हुं तो भा युवाननी दासी थवार्नु (पण) पसंद करूं.” र ति अने मन्मथ सरखा रूपवाळी ते बने मनमां आनंद पाम्यां. बंने रोमांचित थयां (?), जाणे के अमीरसथी (अमृत समान प्रेमथी) भीजाया न होय !
कड व क १० परिजनोनां मनरूपी समुद्ने आनंदित करतो ते बंनेनो अनुरागरूपी चंद्र वृद्धि पामतो हतो तेवामा पभ श्री नी धात्री नामे सु वे गा पवननी झडपे (त्यां) आवी. तेणे पद्म श्री नो हाथ पकडी कथु, "बेटा, मातुश्री बोलावे छे. वत्स, जलदी चाल. बापुजी तेम ज बीजां संबंधीओ जमवा माटे तारी वाट जोई रह्यो छे." एटले उद्विग्न चित्ते (ते) बाळाए कडं, "माने खबर कर के आ (हं) आवी." धात्री चाली गई. (पद्मश्रीनो) हृदयभाव जाणी (तेनी) सखी बोली, "हे महानुभाव, मारं कहेQ सांभळो. मारी प्रियसखीने रजा आपो. अमे घेर जईये. कुमार समुद्र दत्त, सांभळो. दिनप्रतिदिन स्नेह वधतो रहे ते प्रमाणे दररोज तमारा कुशळसमा. चार कहेवरावता रहेशो. सजनोने वारंवार शुं कहीये? कुमार, मारी प्रियसखीन तमे (ज) शरण छो." एटले कुमार कहेवा लाग्यो, "बहेन, त्रिभुवनमल्ल काम देव कटिबद्ध थयो होवाथी आ (तमारी) अभ्यर्थना बने पक्षने सरखी (लागु पडे) छे. हे सुंदरी, घेर जाओ. (आपणे) फरी मळ\." कुमारे जाणे के कुमारी(पद्मश्री)नुं मन हरी लीधुं, अने तेने (पोतान) हृदय तेणे सोंपी दीधुं. शंख नी पुत्री साव शून्यमने घर तरफ चाली.
कडवक ११ घणा वखत सुधी कुमारने अनुरागथी जोई रह्या पछी केमेय क्रीने ते उपवनमाथी नीकळी. जाणे के कोई मोटो वळगाड वळग्यो होय तेम पद्मश्री चालवा मांडती, (वळी) उभी रहेती, पाछी वळती, (वळी) चाल ती. सुनमुन अने उद्विग्न एवी ते घरे पहोंची. मनमां खूब विषाद पामती एवी तेनी आंखो टपकवा लागी. ते बाळा सुंवाला पलंग पर आडी पडी
-जाणे के सूर्यकिरणोए करीने म्लान थयेली कुसुममाळा. न खावानी इच्छा करती के न पीवानी. पोताने ते मरेला जेवी ज मानवा लागी. स्नान, तांबूल, फूल (बधुं य तेणे) तज्यु. डाळभूली वांदरी जेवी ते थई रही. चंदना खंड समान गोरा गालवाळी ते सखीनी साथे चकडोळ पर पण न चडती. कंकण, हार, दोरो, हरिचंदन, केसर अने झीणां चीर तेने झेर जेवां लागतां. रागमां, वीणामां के ...... मां तेनुं चित्त लागतुं नही. चित्रविचित्र पत्रछेद्य पण तैयार न करती. न वांचती, न नृत्य करती के न हसती, न शुकसारिकाने बोलावती. कस्तूरीमृगना बच्चानी पण संभाळ न लेती. (आम) तेणे बधाये सुखभोग तजी दीधा. वारंवार मूछी पामती, खिन्न थती, रडती, मन्मथ ना बाणथी वींधायला मनवाली ते बाळाना अंगमां कोई असह्य संताप वृद्धि पामतो गयो.
कड व क १२ आसनमां, शयनमा, महेलमां, उद्यानमां, वृक्षोमां, ............, मंडपमा, रथमां, वाह. नमा, सरोवरमां, देवळमां, के नवाणमां,-(क्यांये) तेनुं मन चोंटतुं नहीं. चंद्रकिरणनो संग तेने न गमतो. शीतोपचारथी पण तेना शरीरमां दाह थतो. कमलिनीपत्र, शिरीष, कमळतंतु, पुष्पहार, चंदनरस अने शीतळ कपूरनो गाढो(लेप)-सखीओ वड़े करातो आ बधो शीतोपचार
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
पहाश्रीचरित ते क्षतमा क्षार जेवो ज मानती. पल्लवसमा हाथ पर वदनकमळ टेरवी ते चंद्रथी धवळ बनेली रात्रीने जोई रहेती. पं च म रागे गीत गाती (?) ............"हे रतिनाथ, पंचबाण, तुं निष्कारण (मारा) प्राण केम ले छो? ............ तेमनी पासे ज तारुं पौरुष देखाड ! कमळना पूलसम सुकुमार बाळाओ पर प्रहार करतां लाजतो नथी ! हिम जेवा शीतळ बिंबवाळा, रोहिणी नां नयनोने आनंदित करनारा (छतां मारे मन) अभिजेवा हे चंग, तुं स्फुलिंग सरखा तारां किरणो (मारा पर) छोड मा.
कडवक १३ (आम) अभ्यर्थना कर्या छतां चंद्र बाळतो हतो. जे कलंकवाळो ने वक्र होय ते कोईना तरफ भलो होय खरो ? एक क्षण तेणे कुमारे आपेलो संताप हरनारो हार (पोताना) स्तनमं. डळ पर राख्यो. वारंवार ते दीर्घ ने उष्ण निःश्वास मूकवा लागी. (पछी) लज्जा मूकीने तेणे (पोतानी) सखी व संत ने कह्युः “स र स्व ती ना कुळगृहसमान, शुद्ध वंशवाळा, कामिनीओना मानसमा रहेता राजहंस समा, हाथीनी सूंढ जेवा पुष्ट बाहुदंडवाळा, पोताना बांधवो रूपी भ्रमरकुळ ने कमळ प्रत्ये चंद्र समान (?), गुगना राशि, साक्षात् कामदेव जेव। ए युवानने हे प्रिय सखी, तुं जलदी लाव. तने में स्पष्टपणे आ साची वात कही. मारो देह मदनाग्निथी सळगे छे. एटले तेना शरीरसंगरूपी शीतळ जळ वडे ते शांत पडशे." (वसंत बोली,) "भदनाग्निथी खूर ज हेरान करायेली होय तो ये कुळवान स्त्रीओने एम करवू युक्त नथी. हे सुंदरी, हजी तारुं पाणिग्रहण नदी थयुं ने शशि ले खाना पुत्रने अहीं केम लवाय ?
कडक १४ हे गुग्धा, तुं उत्तम कुळनी, निर्गल ने विशुद्धछो. तने ते कुमार पोते ज वरशे. मोटा मणिओ वाळो तहार कोण छोडी दे? चंचल नयनोवाळी सने जेणे जोई होय, तेना मनोभवनमां बीजी कोई स्थान न ज भेलये." सखीना ए हिम जेवा शीतळ वचनो वडे (जाणे के) चंदनजळथी (छंटाई होय तेम) लेने आश्वासन मन्यु. (हवे) तमे घडीक ध्यान दईने सांखळो, कुमारनी पण एवीज अवस्था हती. प्रिया चक्रवाकीने न जोवाथी चंद्रकिरणथी लिप्त (चक्रवाक) जेवो ते झूरवा लाग्यो. तेनुं शरीर दिवसना चंद्र जेवू निस्तेज थई गयु. शंखनी पुत्री तेनु हृदय हरी गई. सोनु, रत्नहार विद्रुम, कर्केतन अने मसारमणिने ते (हवे) परखी न शकतो. ( मित्रने कहतो,) "त्यां उद्यानमा जे कुमारीने जोई ते, हे मित्र, मारे माटे अकाळे मृत्यु (बनी छे)."' ग्रीष्ममां वरसादना पाणीथी सींचाता पहाडनी जेम ते दीर्घ ने उष्ण निःश्वास मूकतो. हरिचंदन, चंद्र ने जलाई वस्त्र तेना शरीरने (ऊलटा) वधारे तपावतां. ते कुमार ए सुंदर बालाना शारीरसंगने (ज) चिंतवतो हतो.
कडवक १५ पोताना पुत्रनुं शरीर दुबळं पडी गयेलुं जोईने सार्थवाह कुमारना मित्रने पूछवा लाग्यो, "वत्स प्रियं कर, तारा मित्रना कनक जेवा गौर शरीरमां शी पीडा छे ?" (प्रियं करे कडं,) "हे तात, सांभळो. भर वसंतऋतुमा तमाशे पुत्र पुष्पोद्यानमा फरवा गयेलो. कुमारे लक्ष्मी नी जेम कोमळ करकमळवाली, मदिरानी जेम मनने मोह पमाडवाने समर्थ, लावण्ये करीने देवांगनानी (पण) सरसाई करती एवी शंख भी नवयुवान पुत्रीने त्यां उद्यानमां बेठेली दीठी, (अने) ते कामबाणनी जेम तेना हृदयमा पेसी गई." सार्थवाहे समुद्र दत्त ने कह्यु, "बेटा, ए बाळा तारी वहु थशे ते प्रमाणे हुं करीश. शोक न कर." (पछी) ते... शंख ना महेले गयो. तांबूल वगेरे बडे शं खे तेनुं अनेक प्रकारे स्वागत कर्यु, आदर साथे कुशळसमाचार पूछया (ने बोल्यो), “(मारे) घरे तमे आया (तेथी) हुं धन्य थयो." घडीएक रहीने शं खे हसता मुखवाळा सार्थवाहने पूछयु, "बात करो, तमे केम आव्या छो ?'
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीय संधि
कड व क १६ एटले सार्थवाह बोल्यो, "शं ख, जे कामे हुं आव्यो छु, ते सांभळो. मारो पुत्र गुणरूपी रत्ननो समुद्र छे, तेम ज नवयौवन, कळा अने ज्ञानथी युक्त छे. तेनी वेरे तारी पुत्री पभ श्री आप............." (शं खे) सगांस्नेहीओनी अने पोतानी पत्नीनी सलाह पूछी अने बधा संबंधीओने वात करी. (पछी) सार्थवाहना पुत्रने पोताना प्राणथी प्रिय कन्या पद्मश्री नुं वाग्दान कयु. बनेनां मन आनंदित थयां. तरत ज चार वेदना जाणनार, निर्विकार, अने ज्योतिषशास्त्रमा पारंगत एवा जोशीने (बोलावी) तेमणे पुछाव्यु. श्रम लई गणतरी करीने ते गुणवान जोशी तेमने स्पष्टपणे कहेवा लाग्यो, “पंचमी तिथि, शुभ गुरुवार, हस्त नक्षत्र, (ने) उत्तम एवो शिव योग-(आ मुहूर्त) खूब ज सुंदर अने कन्यानुं कल्याण करनारं तेम ज सौभाग्य, ऋद्धि, मंगळ अने सुख करनारुं छे. सौभाग्ययुक्त आ लग्न बधा दोषने टाळनारुं छे. आधी रीते आवेलुं बीजं लग्न नहीं मळे."
कडवक १७ बंने जणे ब्राह्मणन सन्मान कयु. एटले ते आशीश दई पोताना घर तरफ गयो. (पछी) ऊंचा प्रासादोने धोळ थवा लाग्यो. उज्वळ चित्रो दोरावा लाग्यां. रंगरंगना साथिया पुरावा लाग्या. बहु जायफळ (?).........कपूरना तेलनी उत्कट सुवासवाळां केसर अने चंदन वटावा लाग्यां. वस्त्र भने आभूषण अणावा लाग्या. विधविध कौतुक थवा लाग्यां. खावापीवानी वस्तुओ लवावा लागी. सुहृदो ने स्वजनोने निमंत्रण जवा लाग्यां. झाडनां कोमळ पांदडां अने माळाओ सहित मोटो जब्बर सुंदर मंडप बांध्यो. तेमां कांचनना रम्य कळशो राखवामां आध्या (?), जेने सगांस्नेहीओ जोई ज रहेतां. दिव्य मनोहर चंदरवा, झूलता हार अने मणि तेम ज कुप्लुमनी माळाओ (लटकाववामां) आवी. बंनेना संबंधीओ हांफळाफांफळा (फरवा लाग्या). कन्यानुं मन आनंदित थयु..........विवाहनो दिवस आवी लाग्यो,
कडवक १८ सुंदर मंडपिकामां द्विरंगी सुंदर चूर्णथी चोक पूर्यो. मोतीथी शोभतो पडदो राखीने त्यां पद्मश्री देवी ने बेसारी. जोरमां वागतां ढोलवाजांना मंगळ रव साथे, ब्राह्मणो श्रुति ने शास्त्रनो पाठ करी रहा हता त्यारे सधवाओए कौतुकविधि करीने, अभिसिंचन करीने ने मंगल गीतो गाईने (पद्म श्री नी) भुजलता पर दिव्य औषधि अने सिद्धार्थयुक्त पवित्र कंकण पहेराव्युं. तेनां रताश पडतां, श्याम, ने ऊजळां श्वेत नयनकमळो आंज्यां. प्रियतमना स्पर्श समा शीतळ चंदनरसथी तेनुं शरीर गौर बनाव्युं. जाणे के सुखदायक अनुरागथी न होय, तेम अळताथी तेनो बिंब समान अधरोष्ठ रंग्यो. शंकरना हास्य, हंस, कुंदपुष्प ने चंद्र समान श्वेत नवा रेशमी वस्वनी जोडी तेने पहेरावी. (तेम ज) रत्ननां नूपुर, कुंडळ, मोड ने हार, अने सोनानी घुघरी वालो......... दोरो (तेने पहेराव्यो). भमराओना गुंजारव (?) युक्त श्वेत कुसुममाळा वडे तेनां केश बांध्या-जाणे के ते देवांगना न होय ! ते कन्या अने कुमार कुळदेवीनी आगळ बेठां. पोताना हृदयमा संतापहर मंत्रनी जेम ते तेनुं ध्यान धरवा लाग्यो.
कड व क १९ मांगलिक विधि करीने ते आभरणोनी कांतिथी व्याप्त शरीर वाळो सार्थवाह पण तैयार थयो. तेनुं मस्तक मणिमय कुंडळथी अलंकृत करायु. जमणा हाथमा धारदार खङ्ग हतुं. तेणे श्वेत कुसुम, विलेपन ने धवल वस्त्र (धारण काँ). गुरु, देवता अने विप्रसमूहने तेणे वंदन कया. प्रियं क र सहित ते तैयार थई रह्यो, त्यां श्रीपूज्य नामनो हाथी आवी पहोंच्यो-जेणे
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित
हिमालयनी जेम......ओळग्यो हतो, जेणे घंटडीओना रवथी गगनतळना मार्गने भरी दीधो हतो, वादळांनी जेम जेणे गदजळधी कादव को हतो, श्वेत चामर ने शंख वडे जेने शोभतो को हतो, स्थिर, स्थूल ने दीर्घ जेनो शुंडादंड हतो, जेनां मदगळतां गंडस्थळ उत्तम कुसुमोनी माळाथी युक्त हता, जेना मदनी गंधमां लुब्ध मधुकरो कोलाहल करी रह्या हता, जेनुं ग्रीवान आभूषण तीणा स्वरे रणरणाट करी रडं हतुं, गंभीर कंठरवे करीने जेणे शत्रुओने नसाड्या हता, जेना पर रत्नसुवर्णमय अंबाडी मूकवामां आवी हनी, जे अतिशय दर्पित शत्रुओ प्रत्ये...... कृतांत समान हतो, जेनां धोळां दंतूशळ हरिचंदनथी धोळेलां हता, जेनां कुंभस्थल पर सिंदूर लगाववामां आव्यो हतो-- एवो ते मत्त गजेंद्र विद्युत्युक्त, शरदना गर्जता महान मेघनी जेम शोभतो हतो.
कडवक २० तेना पर चडेलो कुमार ऐरावत पर रहेला इन्द्र नी पेटे शोभवा लाग्यो. चंद्रकिरण समान धवल छत्र तेना पर घरवामां आव्युं. फरती मोटी जान चालवा लागी. वागतां ढोलवाजांना कोलाहल अने पडघाथी दिशाओ भराई गई. मधुर अने तीव स्वरे बंदीओ पठन करवा लाग्या. तरुणीओ मनहर गीत गावा लागी. आशीश देता ब्राह्मणो साथे, नृत्य कर्ता कुल अने वामनो साथे, विशाल नयनोरूपी अंजलिथी पौरांगनाओ वडे अमृत जेम पीवातो, सुहृदो भने बांधवो सहित समुद्र दत्त तरत शंख ना भवनना आंगणामां आवी पहोंच्यो-जे जोरथी वागतां नगारांना शब्दथी आकुळ हतुं; ज्यां सुंदर उत्तम मांगलिक गीत गवाता हतां; ज्यां मदमत्त तरुणीओ नृत्य करती हती; ज्यां परिजनो उतावळा फरता हता; ज्यां घटती रीते गोठवेला मणिस्तंभोनो समूह हतो; ज्यां गणगणता भमराओ वाळो कुसुमोनो समूह वेरेलो हतो; ज्यां देवताई चंदरवा बांध्या हता; ज्या माणेक ना किरणोथी प्रकाश थई रह्यो हतो; ज्या श्वेत चामर अने मणिमाळाओ झूलती हती; ज्यां अनेक हारोनी जाळ दीपी उठती हती; ज्यां वेणु ने वीणानो उत्तम रव संभळातो हतो; ज्यां सुहृदो ने बांधवोनो सत्कार थतो हतो; ज्यां कस्तूरी ने कपूरनी उत्कट सुवास प्रसरेली हती; ज्यां जमण करता घणा लोकोनी गरदी हती; ज्यो कपूरवाळू तांबूल अपातुं हतुं; ज्यां जबरो कोलाहल फेलाई रह्यो हतो. लोकोना लोचनने सुखद एवो कुमार गजेंद्र परथी ऊतो. बांधवो सहित शंख तेनुं सामैयु करवा नीसो.
कडवक २१ विशाळ नितंबवाळी, उत्तम कुळनी, सधवाओ सखी सहित शील व ती ए आचार प्रमाणे विधि करीने हृष्ट तुष्ट थई वर साथे माहरामा प्रवेश कर्यो. (पद्म श्रीनी) सखी वसं ते परिहास करीने कुमारने सप्त श्लोक बोलाव्या. रक्तपट हाथथी खेंची लेवामां आव्यो (ने कुमारे) साक्षात् देवी जेवी पम श्री ने दीठी. जनार्द ने जेम लक्ष्मी नो तेम ते (कुमारे) तेनो पल्लव सरखो कोमळ हाथ लीधो. स्पर्श थतां बनेनो काम वृद्धि पाम्यो. पद्मनाळनी जेम तेमनुं अंग पुलकित थयं. हृदयप्रदेशपर रमता हार वाळो कमार विधिपूर्वक पद्म श्री साथे......समिधनां लाकडांथी अग्नि प्रगटावीने ब्राह्मणोए लाजा(जव)नी अंजलि नाखी. असंख्य वाजां गंभीर स्वरे वागवा लाग्यो. काहल अने जोडिया शंख फूंकवा लाग्यां. रमणीओ ऊंचे स्वरे मंगळ गीत गावा लागी. चारेय फेरा फर्या. गुरुने वंदन करी, आशीश मेळवी. उत्तम आसन पर बंने बेठा. एक ज आसने बेठेला कुमार साथे कन्या शोभवा लागी-जाणे के विष्णु नी साथे लक्ष्मी, जाणे के शं कर साथे गौरी.
कड व क २२ वडिलो अने मायाप आनंदित थयां. पति साथे...... रोमांचित देहे चंद्रलेखा साथे शील व ती नृत्य करवा लागी. हावभावने प्रगट करतो झांझरनो मीटो झमकार मंदमंद प्रसरवा
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीय संधि लाग्यो. मा प्रसंगे खूब ज रोमांचित थयेला सार्थवाहे तेम ज शंखे वेवाईपक्षना बांधवोर्नु, स्वजनो मित्रो, वडिलो, परिजनो, सुवासिनीओ, वहुओ, कविओ, नटो, चेटो, भांड, भाट,...... मल्ल ने छात्रो एम सौ नगरवासीओनुं आभरण, ऊजळां वस्त्र, तांबूल, कुसुम, विलेपन, माणेक, मोती, अनेक प्रकारना खाद्य, पेय, भोजन वगेरे वडे सन्मान कयु. सौ संपूर्ण संतोष पामी (वाहनमा) चडी चडीने गया. जान (पण) सत्कार पामीने चाली. सौ अरसपरस साधे हसतां ने वात करता हता. जगतना नाथ, देवेंद्र थी वंदन करायेला, दिव्य दृष्टि वाळा जिनने प्रणाम करीने कुमार पम श्रीनो पल्लवसमान हाथ पकडीने बांधवो साथे घरे गयो.
द्वितीय संधि समाप्त
तृतीय संधि देवोथी पूजित, मोहरूपी अंधकारनो नाश करनारा, भव्यरूपी पंकजने आनंदित करनारा, गुणरूपी झगमगतां किरणोवाळां ऋषभ जिन ने हुं प्रणमुं छु. चंद्रमूर्तिनी जेम तिमिरसमूहने नष्ट करती, ज्ञानीओथी पूजित, कमळ (१. हरण, २. कमळ) थी युक्त, निर्मळ कळाए करीने सुंदर श्रुस देव तानो जय हो. चकचकित करेला सुवर्णना वर्णवाळी, श्रुतज्ञान युक्त, श्वेत सिंह पर आरूढ, हाथमां केरीनी लम धारण करती अंबा दे वी कल्याण करो.
कड व क १ आखा जगतने प्रकाशित करीने, घणा रागथी रंगायेला हृदयवाळो, संध्यावधूने मळवा आतुर एवो सूर्य अस्ताचलना शिखर पर आवी रह्यो.
सूर्य आथम्यो. संध्या थई. दिशाओ सोने घडी होय तेवी बनी रही. कमळमाथी नीकळ. ता भ्रमरोथी कमलिनी जाणे के काजळवालां आंसु सारती हती. चक्रवाकर्नु मन शोकातुर थतुं हतुं. मित्र(१.सूर्य, २. मित्र)नो वियोग कोने दुःख न दे ? बधाय दिशाना विस्तारो अंधारा बनी गया. भूत, राक्षस ने पिशाच कलकल करवा लाग्या. अंधारुं प्रसयु. लोको कांई पण कळी शकता न हता-जाणे के जगत गर्भवासमां फेंकवामां आव्युं न होय ! कुमुदवनने जगाडतो, कंदर्परूपी महान ओषधिना विशाल कंद जेवो चंद्र ऊग्यो. वनमा जेम मृगेंद्रश्री हाथीओर्नु जूथ नासे तेम चंद्रगथी अंधारानो ओघ नासवा लाग्यो. चंद्रकिरणोथी प्रकाशित गगनांगण चूमाथी धोळेलुं होय तेम शोभवा लाग्यु. रात्रीना पहेला पहोरे, जेमा काम उत्कट बने छे, ज्यां उत्तम धूपनी सुवास खूब मघमघे छे, ज्यां पचरंगी कुसुमोमी माळानी सुगंध छे, ज्यां भ्रमरनां बाळ मधुर रवे गूंजी रह्यां छे, ज्यां मणिमय मंगळ दीप प्रगटाच्या छे, तेवा मनोहर वासगृहमा कुमार पद्म श्री साथे पलंग पर बेठो. आनंदित थथेली सखीओ धरे गई. विधविध करणोए करीने देव समान सुख माणीने साक्षात् काम देव समो कुमार प्रियाने आलिंगन दईने सुई गयो.
कडवक २ रात सरी गई. सूर्य ऊग्यो. मध्य लोकरूपी पात्र (?) प्रकाशित थयु. झांखी पडेली कांतिवाळो चंद्र आथम्यो-कलंकवाळानो उदय ते स्थिर होय? सूर्यना भयथी नासीने, ओछो थई गयेलो अंधारानो ओघ गिरिकंदरा ने गुफाओमां संताई गयो. कमळसरोवर विकसेला कमळकोश साथे शोभवा लाग्यां. दोष (१ दोष, २ रात्री)चाली जतां, मित्र ( मित्र, २ सूर्य) आनंदित थाय ज ने! कुमुद बीडावा लाग्यो, भ्रमराओ मुक्त थवा लाग्या (?). मेलां होय सेनो स्नेह कदी स्थिर होय खरो? मुनिवरो स्वाध्याय अने ध्यान करवा लाग्यां. हंस किलोळवा लाग्यां. निर्मळ प्रभात थयु. (लोको) नवकार मंत्रनो पाठ करवा ने सिद्धोनी स्तुति करवा लाग्यां. पम श्री तेम ज कुमार जाग्या. बधु य प्रातःकार्य करीने बंने ये वडिलोना चरणकमळने प्रणाम को.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
पद्मश्रीचरित सार्थवाह बंधुजनोसाथे पोताने गाम गयो. उत्तम वृषभना जेवा दर्प वाळो कुमार त्यां ज रह्यो. तेनामां गाढ अनुरागवाळी पद्म श्री छायानी जेम एक पळ पण तेनुं पडलु मेलती नहीं.जेम विष्णु ना हृदयमां लक्ष्मी बसे छे, तेम ते दीर्घाक्षी पण कुमारना हृदयमा रहेती. पूर्वार्जित (पुण्ये करीने) तेओ लोकोना मनने हरी ले सेवू यथेच्छ विषयसुख माणताहता. तेमनुं आq सौभाग्य अने लावण्य जोईने दिवसे दिवसे लोको विस्मित मने अने हर्षथी विकसित लोचने तेमनी प्रशंसा करवा लाग्यां.
कडवक ३ जातजातना घणा विनोदमा तेमना दिवस जवा लाग्या. तेओ अरसपरस प्रेमोत्सव करतां -कदी पोतानां शरीरे शणगार सजीने, कदी गुरुओना चरणनी आराधना करीने, कदी जिनेंद्रना गुणोनु कीर्तन करीने, कदी साधुओने नमस्कार करीने, तो कदी जैन धर्मनां कथानकोथी, कदी सेओ उद्यानमा रमतां, कदी सुंदर जळक्रीडा करता, कदी उत्तम चित्रकाम आलेखतां; कदी नाट्यप्रयोग जोईने, कदी साधर्मिकोने भोजन करावीने; कदी अनेक प्रकारना अने जेमा घणा अक्षरो गूढ छे तेवा प्रश्नोत्तर रमतां. आम सुंदर मनगमता विषयोपभोग करतां आठ वरस बीती गयां. पछी एक दिवस सा के त थी वराह नामे लेखवाहक आव्यो. तेणे लेख आगल मूक्यो. कुमार वांचवा लाग्यो. ए लेखमा लखेलुं हतुं तेनो सार आः "हे कुमार समुद्र दत्त तुं जलदी भाव. हे पुत्र, तारा विरहे तारी माता बहावरी बनी गई छे. महान शोकरूपी भालाथी भेदाती एवी तेना प्राण दुःखे करीने गळामां आवी अटक्या छे. शेरीने नाके, घरमां के घरना आंगणामां घडी पण ए रोती रहेती नथी. सरवरमां जळ विनानी नलिनी जेम ते रात दिवस सुकाती जाय छे."
कड व क ४ (समुद्र दत्ते) पत्रनी वात पद्मश्री ने करी, "मारी माता दुःखी थाय छे. तो हे प्रिये, जाउं, मारा बापुजीने मळु ने मातानो हृदयशोक दूर करूं." आंसुथी आई बनेली आंखो साथे ते बोली, “हे आर्यपुत्र, हुं तमारी साथे आq छं." (तेणे कयुं,) "प्रिये, (रस्तामा घणा) दिवस लागे छे. (वळी) प्रदेश (पण) विकट छे. तुं पीयरमां ज रहे. हुं जलदी आवी जईश." ते गयो. माताने मळ्यो. अशोक ने प्रणाम कर्या. (तेने) भेटतां बनेनो शोक नष्ट थयो. बांधवो, स्वजनो ने मित्रो आनंदित थया. कुमार केटलोक वखत त्यां रह्यो. विरहाग्निथी शोषायेला अंग वाळी पद्म श्री रात्रे चक्रवाकी झुरे तेम खूब झुरवा लागी. नैमित्तिको ने पूछवा लागी. साधुओने कहेवा लागी, "मारा नाथ क्यारे आवशे," कागडाने संबोधवा लागी (?), "मधुर वाणी वाळा हे काक, जलदी तुं करकर शब्दे बोल. मारो कंथ आजे भावे तो तने दहिभातर्नु भोजन आपुं. नयन मनोहर कंथ आवे तो तने... लाडुनो......आपुं. मारो जीवितेश जलदी आवे तो तारी मानता रा (?)" जेनां गाल आंखमांनां आंसु वडे सींचाया छे, तेवी ते बाळा दिवसे दिवसे क्षीण थवा लागी-कृष्णपक्षमी लावण्य अने कांति विनानी शशिलेखानी जेम.
कडवक ५ एक दिवस रातने वखते समुद्र दत्त सरोवर पर आव्यो. तेणे (स्यां) पोताना प्रियतमथी विखूटी पडेली करुण क्रंदन करती बिचारी दुःखी चक्रवाकीने दीठी. जळमां कूदको मारीने ते बहार नीकळी. ने पाछी पांखो हलावी कांठा पर रही. कमळवनने हलाववा लागी. अद्धर ऊडवा लागी. कांटेना झाड पर बेठी. (जुदीजुदी) दिशाओमां दोडवा लागी. (आ जोईने समुद्र दत्त ने थयु,) "आ सरोवरमा रहेली चक्रवाकवधूनी जेम मारी दयिता पण विरहातुर हशे. पांजरामा रुंधायेली राजानी पोपटीनी जेम ए मुग्धा मारी राह जोती हशे." पुत्रने उत्कंठित, विव्हळ, निस्तेज अने विरहाग्निथी सुकायेलो जोईने तेने वडिले कयुं, “निर्मळ स्वभाववाळा हे वस्स, तारी घहुने तुं लई आव." समुद्र दत्त घोडा पर चढ्यो. साथ सहित हस्तिनापुर पहोंच्यो. मुदित
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीय संधि
३३ मने बपोरने समये ते शंख ना विशाळ महेलमा प्रवेश्यो. तेणे, जेणे वेणी बांधी छे, जेना दातनी हार श्वेत छे, जेना हाथमांथी वलय सरी पड्यां छे, जेनी लटो लटके छे, मेलथी मलिन जेनो वेष छे, रेखा (जेटलुंज जेनुं शरीर) बाकी रह्यु छे-आवा प्रकारनां गुणवाळी पद्मश्री ने जोई. कुमारने जोईने ते बाळानो शोक अडधी क्षणमां ज नाश पाम्यो-पुण्यशाळीनुं असह्य अने लोकोने संतापतुं दारित्र्य नाश पामे तेम.
कडवक ६ स्नानयोग्य, सुगंधी जळथी ते नाह्यो, जम्यो, हरिचंदननो लेप कों; तेने तांबूल दीधु; घटती आगतास्वागता करी तेना कुशळसमाचार इत्यादि पूछया. एटलामा घणा प्रताप (१. ताप, २. प्रताप) वाळो अने वारुणी(१. पश्चिम दिशा, २. दारु)ना संगथी जेनामां अनुराग (१. रताश, २. प्रेम) जन्म्यो छे तेवो (सूर्य) आथम्यो. सूर्य पण आथमी जाय छे (तो पछी आ) जगतमा (बीजा) कोनो अस्त नथी थतो? पद्मश्री ए वासगृह सज्ज कयु. पोची तलाई शयन पर बिछावी (?) अंधाराने हठावतो निर्मळ प्रदीप (मूकवामां आव्यो). त्यां शय्यामां कुमार बेठो हतो. (हवे) अन्य जन्ममां धन श्री ए अनेक दुःखना समूहरूप जे कर्म बांध्यु हतुं ते, भोगने अंतराय करनारुं उदय पाम्युं, (अने) त्यां के लि प्रिय पिशाच आव्यो. पभ श्री ने वासगृह तरफ आवती जोईने ते विचारवा लाग्यो, “हुँ बनेना स्नेहमां विक्षेप पडावू." ते बीजी भीतनी आडे रहीने पेलो कुमार सांभळे तेम मोटेथी शब्दो बोलवा लाग्यो, "सूर्य भाथमे अने गाढं अंधारुं प्रसरे त्यारे दररोज अहीं (मारे) घरे आवजे : आ प्रमाणे मने संकेत दईने, हे पद्मश्री, तें तो नहीं बीजा कोईने आण्यो छे." "ए कोण पृष्ट, अनार्य बोले छे" कही कुमार जोवा जाय छे त्यां तो ते झट दईने नासी गयो. ते दुष्ट ने मायावी पिशाचनी कुमारे सारी रीते तपास करी, पण पवनथी झपटायेला प्रदीपनी जेम एकाएक ते क्यां गयो (ए) जणायु नहीं.
कडेवक ७ कुमार विचारवा लाग्यो, "आ मारी स्त्री निःस्नेह अने दुःशील थई गई छे. बहुज विस्मयनी वात छे के निर्मळ कुळमां उत्पन्न थयेली शंख नी पुत्री केम करतां चारित्र्यनी खराब बनी गई. ए दुष्ट शीलवाळी खोटे मागे चडी गई. निरंकुश कामलीलाने तेणे वधवा दीधी. स्वच्छंदी, अनार्या, अनुकंपा विनानी(?), अज्ञानी, मोहित थयेली, बीक विनानी ! कुलटा नथी गणती पोतार्नु कुळ कलंकित थाय छे ते; नथी गणती शीलरत्न भांगे छे ते नथी गणती मा, बाप के भाईने, नथी गणती सासु, ससरा के देरने; नथी गणती स्वजनवर्ग, सुहृदो के परिजनने; नथी गणती मा लोक ने परलोकना भयने; नथी गणती मरणने. लाज ने बीक तेणे मूकी दीधा होय छे. न करवाना करे छे, ने......खेले छे. कपट करी धणीने मरावे छे, ने बीजा साथे मोज करे छे, ने पछी तेय गमतो नथी. अनेक फंदवाळी (?) कुलटा स्त्रीने चंदनलतानी जेम भुजंगो (१. उपपतिओ, २. सो) भोगवे छे. आ छोकरीना नाककान कापीने ए दुःशीलाने भाजे हुं कृतांतना दर्शन करावं छं. ए दुष्टानु कमळनी जेम माथु तोडी लउं छु. पापिष्ठाने कामासक्तिर्नु फळ मळवू जोईए." कोपानिथी जळता मनवाळो कुमार आम विचार करतो हतो. (पछी) तेने डाह्या माणसोनी नीतिनुं स्मरण थयुं, "दुष्ट स्त्रीने तजी देवी ए ज (तेनो) दंड."
कडवक ८ जेना मुखवासनी उस्कट सुगंध प्रसरी रही छे, जे खूब रोमांचित थई छे एवी पद्मश्री हाथमां कमळ अने प्रचुर तांबूल लईने, अने शणगार सजीने आवी. अतिशय भ्रूभंगथी जे
पउम. प्र.5
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद्मश्रीचरित
भयंकर लागतो हतो, कोपेला कृतांतनी जेम जेनी सामे जोवु कठिन हतुं, कोपने लीधे जेनुं नाक फूलतुं हतुं, जेणे होठ दबाव्यो हतो, साक्षात् शनिश्वर जेवी जेनी क्रूर दृष्टि हती (एवा कुमारने जोयो). एनुं भीषण रूप निहाळीने, जेम गजेंद्रथी वनलता बीवे, जेम दुर्वातथी मंजरी बीवे, जेम चंद्रथी कमलिनी बीवे, जेम कलंकथी कुलवधू बीवे, जेम गरुडथी नागण बीवे, जेम वाघथी हरणी बीवे, जेम वज्रथी शैलमूर्ति बीवे, जेम अकार्यथी मुनिश्रेष्ठ बीवे, जेम सती असतीनां संगथी बीवे, जेम देडकी सापथी बीवे, जेम चक्रवाकी सांजना समयथी बीवे, जेम ढेल बिलाडाथी बीवे, जेम राजहंसी वादळांथी बीवे, जेम वसुंधरा प्रलयथी बीवे, जेम विध्यने विशे हाथणी तीक्ष्ण नहोरवाळा सिंहथी बीवे, तेम ते बाळानुं चित्त धूज्यु.
कडवक ९ पतिने बोलायो पण ते बोल्यो नहीं. हाथ मस्तक पर मूकी स्त्री बोली, "हे स्वामिश्रेष्ठ, में क्यो अविनय कर्यो ?” क्रोधे भरायेला तेणे ते बाळाने उत्तर दीधो, “दुःशीला, मारी दृष्टि सामेथी दूर था, नहीं तो तुं वणखूट्ये मरीश." कदी न सांभळेलु (वेण) सांभळीने घणा वासथी जेनां गात्र कंपतां हतां, तेवी ते स्त्री, वज्राघातथी कुलपर्वतनुं शरीर पडे तेम तरत ज मूर्छा खाईने धरणीतळ पर पडी. लांबा वखते भानमा आवतां ते ऊठी, ने हाथमा सुखकमळ मूकी खूब रडी. दुःखी हरणीनी जेवी स्थितिमा ते बाळा हती. करुणनी वृद्धि थाय तेम (?) जलदी वहाणुं वायु. जेम पद्मश्री ना शरीरमाथी, तेम आकाशमाथी, चंद्गनी कांति सरी गई. जेम (तेनु) विषयसुख, तेम अंधारानो ओघ नासी गयो. जेम (तेनो) मोह, तेम कूकडानो शोर प्रसरवा लाग्यो. आकाशमां चंद्र पण निस्तेज बनी गयो (?). जेवी रीते (तेनो) शोक वधतो हतो, तेवी रीते चक्रवाक आनंदित थवा लाग्यो (?). जेम तेना नयन, तेम कुमुदो बीडायां लाग्यां. जेम (तेनी) आशा, तेम दिशाओ लंबावा लागी.जेम संतापनो, तेम अरुणनो, उदय थयो. जेम......बुद्धि, तेम रात्रीनो क्षय थवा लाग्यो. जेम हर्ष चाली गयो, तेम कुमार पोताने देश चाली नीकळ्यो. जेम दुर्भाग्य, तेम ते उत्तम बालानुं......पृथ्वीतळ पर रद्यु.
कड व क १० (ते विलाप करवा लागी,) “मनमां दुर्वचनरूपी शल्य भोंकीने, करुण रुदन करती मने तजी दईने, जेनो स्नेह सरी गयो छे तेवो मारो पति (पोताने) घरे चाल्यो गयो. में हताशे क्युं पाप कर्यु हशे ? मारा नाथ आवशे ए (आशा)थी हुं प्राण धारण करी रही हती. में कदीये तमारी भाज्ञानुं खंडन कर्यु नथी. स्वामी, में न करवानुं कर्यु छे एम तमने कोईके झुटुं संभळाव्यु (?). विरहना संतापे तपेली हुं करेणनी माळानी जेम सुकाई गई छु; नहीं के हुँ तमारा तरफ विरक्त छु." दुर्वातथी झपटायेली मंजरीनी जेम म्लान, ऊखडी गयेला दंतूशळवाळी हाथणीनी जेवी, ऊखडी गयेला फणामणिवाळी नागणनी जेवी, निस्तेज, दीन, भयथी धूजतां अंगवाळी ते शीलवती वस्त्रना छेडाथी आंखो लोती वासगृहमांथी नीकळी. पूछपरछ करी एटले (?) तेणे वडिलोने वात करी. (तेमणे) कुमारनी तपास करावी, (पण) ते क्यांय जोवामां न आव्यो. ते महा भयंकर शोकसागरमां फेंकाई. विचित्र (?) दुर्भाग्यरूपी शल्यथी ते वींधाई गई. जेम विषमंजरीने भ्रमरो तजी दे, जेम तमरा सूर्यनी कांतिने तजी दे, जेम पिशुनो सज्जनगोष्टीने तजी दे, जेम हरण सिंहनी दृष्टिथी दूर रहे, तेम बधां सुखथी ते तजाई. तेनी यौवनश्री निष्फळ जेवी बनी गई. पति प्रवासे जतां पद्मश्री दिव्य दृष्टि वाळा जिननुं मनमा ध्यान धरवा लागी.
तृतीय संधि समाप्त
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थ संधि
चतुर्थ संधि जेना हाथमा लीलाकमक, जेने हाथीओथी अनवरत अभिषेक कराय छे एवी लक्ष्मी देवी तमारा दारिदुःख हरी लो.
कड व क १ अरुणोदय थतां सूर्यनी कांतिमा चंद्र जेम झांखो पडे तेम निस्तेज (समुद्र दत्त) रडती स्त्रीने छोडी दईने उद्विग्न मने पोताने नगर गयो. कुमारे वडिलोने वात करी, "मारी बहु चारित्र्यहीन छे." को स ल पुरी मां पोताना कुळरूपी गगनमां चंद्ररूप नंद नामे वाणियो हतोजेणे पोताना भुजदंड वडे विपुल कोश प्राप्त कर्यो हतो, जे गंभीर, प्रियवादी अने शुद्ध लेश्यावाळो हतो. तेने बहु स्तनभार वाळी पुष्प व ती नामे कृशोदरी स्त्री हती. स्वर्गमाथी च्युत थईने य शो म ती अने य शो दा बंने त्यां पुत्री तरीके अवतरी. कांतिम ती अने की ति म ती नामनी ते बंने य सुवर्णसमान वान वाळी, गजगति, हरणसमान विशाळ नयनवाली, चंद्र समान वदनवाळी, उत्तंग पयोधरवाळी, ने नवयौवन वडे मनोहर हती. कांतिम ती ने समुद्र दत्त परण्यो, ने की ति म ती ने तेनो भाई उदधि दत्त परण्यो, तेओ ते उत्तम स्त्रीओ-जे तेमनी पूर्व भवनी भार्याओ हती-साथे आनंद करवा लाग्या. परस्पर अतिशय स्नेहवाळा आमोदप्रमोद करता ने मनोहर भोग भोगवता एवा तेमनो तेमनी स्त्रीओ सहित देवोनी जेम काळ व्यतीत थवा लाग्यो.
कड व क २ नंदनी पुत्री कान्तिम तीने अशोक दत्त नो पुत्र परण्यो एटले ए (नवा) संबंधनी शंख ने खबर पडी. तेमनो परस्परनो स्नेहसंबंध तूटी गयो. आवq जवु (वगेरे) व्यवहार बंध थई गयो. विषादसाथे शंख चित्तमां चिंतववा लाग्यो, "मारी दीकरी शीलवंती, विनीत, अने गुणानुरागी होवां छतां तेना पतिए तेने तजी दीधी. जेने दीकरी नथी ते खरेखर कृतार्थ छ,...... जेने दीकरी नथी तेनु कुळ निर्मळ छे, जेने दीकरी नथी ते सुखोनुं निवासस्थान ज छे. जेने दुर्नयना निधानरूप दीकरी नथी तेनुं कोण मानखंडन करी शके ? जेने दीकरी नथी ते माणस कुलीन छे ने ते कदी केमे य करी दीन (वचन) बोलतो नथी. जेने दुष्ट आचरणवाळी दीकरी नथी तेनी निष्कलंक कीर्ति जगतमां भमे छे. जेने दीकरी नथी ते घरे, बहार, परिजनोमां, स्वजनोमां ने जगतमा गरवो होय छे. निदोष लता पण पतिथी तजाएली (अने तेथी) यौवनभार बड़े शोकातुर एवी पीयर वसती दीकरी दारिद्मनी जेम मनने संतापे छे."
कड व क ३ पद्मश्री पोताना कौशल ने ज्ञाननो (?) रातदिवस मूट मने विचार करवा लागी. "जेम दुःशील......तेम हुं निर्दोष छतां पतिए मने तजी दीधी. शुं में कोईनो घरवास भाग्यो, के व्रत लईने तेनुं अखंडित पालन न कर्यु ? शुं में पापणीए सरोवरमा रमताभमता हंसयुगलने विखुटुं पाड्युं ? पतिए तजेली नारी निष्कलंक होय तो ये दरेक जणने ते खराब चारित्र्यनी होवानी शंका पडे छे. पतिए तजेली नारी खूब क्षीण थई जाय छे, ने घरमा तेना बांधवो पण तेने गणतां नथी. पतिए तजेली नारी जे काई जुवे तेमां तेने मोठं कुळकलंक लागे छे. पतिए तजेली स्त्रीनी सामु परस्त्रीगमन करनारा विकारी पुरुष जोया ज करे छे. जेम सूर्यने ताप क्षण पण छोडतो नथी, तेम पतिए तजेली नारीने संताप क्षण पण छोडतो नथी. पतिए तजेली नारी पोताना बांधवोने लजावे छे, अने पोताने न गमतुं काम ते करे छे. पतिए तजेली नारी विधविध
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
पद्मश्रीचरित दुःखनो भरेलो तरी न शके वो (?) करंडियो ज छे. पतिए तजी दीधेली, चिरहे सुकाएली, पर पुरुषनो विचार पण न करती एवी मारु लावण्यथी उजळु यौवन निष्फळ छे-जेम वनमां रहेली मालतीनु कुसुम निरर्थक ले तेम."
कडवक ४ ए अरसामा विमल शी ला नामे एक जिनधर्ममा कुशल गणिनी त्यां आवी. तपश्चर्यामां रत एवी साध्वीओ जेनी साथे हती, श्रुतदेवतानी जेम जे विद्यायुक्त हती, जेणे जैनागमोनो समुद्र पार को हतो, जेणे अनेक भव्यरूपी कमळोनो प्रतिबोध (१ ज्ञानजागृति, २ चिकास) को हतो, सौम्यताए करीने जेणे चंद्रकांतिने पण जीती हती, जे मूर्तिमती उपशमश्री हती, जेम विंध्याटवी मद झरता गजोवाळी तेम जे मद ने चिकार रहित हती, वर्षानी लक्ष्मीनी जेम जे संतापहारक (१. तापने दूर करनार, २. संतापने दूर करनार) हती, वडवानळनी जेम जेणे जलधि(१. समुद्र, २. जड बुद्धि)ने शोषी लीधी हती, सूर्यप्रभा जेम दोषा(रात्री)नो नाश करे, तेम जेणे दोषनो नाश कर्यो हतो, हारमाळा जेम निर्मळ अने सुंदर (?) होय, तेम जेनुं चित्त शुभ अने निर्मळ हतुं, जेना हाथमां कुंदपुष्प अने चंद्ग समान श्वेत रजोहर' हतुं, विश्वासपूर्वक जे एक युग सुधी गजर नाखीने (चालती), जे सम्यक्त्व, ज्ञान ने दर्शन युक्त हनी, जेणे विषयो अने कुधर्मनो संग दूरथी ज तजी दीधो हतो. वसंतऋतुमां कोयल आम्रवृक्षने जुवे तेम ते(गणिनी)ने जोईने शंखनी पुत्री आनंदित थई. वणा संतापर्नु शमन करवा वाळी (ते) गणिनीने लेवा ते ऊठी, आसन आप्यु (अने) ते बेठी. आनंदथी टपकतां आंसु साथे तेने वंदन कर्या एटले गणिनीए तेने धर्मलाभ दीधो. शुभभावे गणिनीने वंदीने, करकमळनी अंजलि मस्तक पर धरीने, विकसेलां नयनवाला मुखकमल साथे पद्मश्री (तेनी) आगळ बेठी.
कड व क ५ विनयथी नमेली महासती पम श्रीने दुबळी जोईने गणिनी आश्वासन आपवा लागी, "हे धर्मशील स्त्री, पतिए तजेली चक्रवाकीनी जेम तुं साव निस्तेज दीसे छे. मोढं म्लान छे, तेनुं तेज देखातुं नथी-जाणे के राहु चंद्रने गळी गयो न होय!" (पद्मश्री बोली,) "हे भगवती, है तमने ढूंकमां ज कहुं. मारा पति वणवांके माराधी विरक्त थया अमारो प्रेमबंध सो टुकड़ा थई तूटी गयो, मोतीनी जेम मारु भाग्य फूट्युं नहीं (?). बीजी कोईने परणीने ते सुखे रहे छे ने स्वपनामांए मारी वात पण पूछता नथी. (मारु) कुळ निष्कलंक छे; गुणथी निर्मळ (मारु) शील छे; यौवन दुर्जय छ; अनंग बहु बळियो छे; चंचळ मनमर्कट स्थिर रहेतो नथी; (ते तो) विषयरूपी महावनमा भमवा ईच्छे छे. प्रिय साथे भोग विनाना अने विलासरहित दिवसो निर. र्थक (जाय) छे. (आवं) असह्य दुर्भाग्य पामीने मारे अभागणीए जीवीने शुं करवु छे ? तो हुँ मारे करवानुं काम हाथ धरुं. बापुजीने लांछन तो अवश्य नहीं लगाईं: आवो विचार करीने ज्यां हुँ मरणने ईच्छती हती, त्यां, भगवती, एकाएक तमने जोयां. भगवती, तमारं मुखकमळ जोईने में मरवानुं छोडी दीधुं. मोटा शोकसमुद्रमा डुबेली हुँ अनाथर्नु तमे ज शरण छो."
कड व क ६ - एटले गणिनी मधुरवाणीथी बोली, "सुंदरी, ध्यान दई मारां वचन सांभळ. अनादि काळथी कर्म बांधीने आ जीव, जिनेन्द्रनो धर्म न प्राप्त थतां, नारक अने तिर्यंच योनिमां अनंत काळ सुधी अतिशय दुःख भोगवे छे. तें अन्य भवमां धर्म कर्यो हतो, तेथी, हे सुंदरी, तुं मनुष्यजन्म पामी,-शुभ लक्षणोवाळु शरीर मेळव्यु,......अने शोकरहित, मनोहर कामभोग प्राप्त थाय तेवु यौवन मेळव्यु. (पण) तें कोईकना भोगमां अंतराय पाड्यो हतो, तेथी एका
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थ संधि एक वांधो पड्यो (?), जेथी तुं निर्दोष अने धर्मशील (होवा छतां अने तारो) पति (तारा प्रत्ये) सेहवाळो (होवा छतां), ते विरक्त थयो. केटलोये वखत देवो अने मनुष्यो बच्चे भोग भोगव्या छतो ये जीवने संतोष नथी भळतो. आरंभे रसिक पण अंते विरस एवा विषयोने हे मुग्धा, तुं किपाक फऊ जेवा जाण. हे श्राविका, तें क्यांये आ सांभळ्युं नथी के आपधातमां बहु जातनां पाप छे ? विषयमां भटकता तारा मननो निरोध कर, जैन धर्म पर चित्त धोंटाड. संयममा मन निश्चल राखीने भावथी पांच महाव्रत ले जेथी तुं ए स्थान पामे के ज्यां न होय जन्म ने न होय मरण."
कडवक ७ शंख, माता अने बांधवोनी रजा लईने, लोकोने पुष्कळ धननुं दान करीने, जैन मंदिरोमां महोत्सव करावीने, गुनियरोने दान दईने पभ श्री ए मेहपर्वत समान दुर्वह पांच महावत लीधां. तेणे थोडा ज बखतमा अग्यार अंग चाळा कठिन आगम, व्याकरण, छंद, ज्योतिष, निमित्तशास्त्र (वगेरे) विविध शास्त्रो अने महाग्रंथोनुं ज्ञान मेव्यु. नित्य चित्तथी भावना भावीने, दिनप्रतिदिन विधविध तपश्चर्या करवा लागी. स्वाध्याय (अने) ध्यानने अनुलक्षीने उद्यम करवा लागी. अतिशय विनय, क्षमा ते दया आचरवा लागी. गणिनीनी साथे उत्तम गामोमां विहार करती एवी ते फरतां फरतां साकेत नगरी आवी. विहरतां विहरतां पभ श्री आर्या पेली कांति म ती अने की र्ति म ती नामक स्त्रीओने घरे गई. तेओ पण आदरथी ऊठी, विनयथी नमस्कार करीने ( पछी) बेठी. पोतानो जन्म सफळ थयेलो मानती एवी ते बनेए हर्षयुक्त मने खीर, खांड, घी, चटणी (वगेरे) भोजननी भिक्षा दीधी.
कड व क८ (ते बोली,) "हे भगवती, अमारा पर कृपा करो. दररोज आ घरे आवजो. अमो श्राविकाओने नीति ने धर्मनो उपदेश करजो (?)." ते दररोज आवती अने धर्मनो उपदेश करती. तेओ (पण बीजु) काम छोडी दईने सांभळती. स्तुति, स्तोन्नो ने देववंदननो पाठ करती. पचोदुम्बरी, मध ने मद्यनो त्याग करती. हवे एक दिवसे जेना पापनो पुंज धोवाइ गयो छे, तेवी पद्मश्री आर्या विहार करती ( त्यां) आवी, (त्यारे ) कांति म ती चंद्रकिरण जेवो झळहळतो अने चार समुद्रना साररूप (मोतीनो बनेलो पोतानो) तूटेलो हार परोवती हती. कां ति म ती हार नीचे मूकीने, वंदन करीने आहार (लाववा) माटे घरमा गई. (आ वखते, पूर्व भवमां) यशोदा पर जे आळ नाख्यु हतुं ते (कर्मना) उदयथी क्षेत्रपाल पद्मश्री ने जोईने खूब रूख्यो (अने) ए दुष्ट, पापिष्ट आम विचारवा लाग्यो, “हुं मोर (?) रूपे नीचे उतरीने हार हरी लडं, जेथी मा आर्याने माणसो चोरटी कहे.” (आ) व्यंतरदेवनी मायाथी प्राणित थईने चित्रमा रहेलो मोर ऊठयो भने तरत ज भोंय पर रहीने मनोहर कलाप साथे नृत्य करवा लाग्यो.
कड व क ९ जेनो कंठ भांगेला इंद्रनील मणि जेवो श्याम हतो तेवा (मोरना) मस्तक पर चंद्रक चळकता हता-नीलकंठना मस्तक पर चळकता होय तेम; जे पीछांओ धुणावतो हतो, ललित कांतिवाळो हतो अने जेनो कलाप, सुंदर अने दीर्घ हतो तेवा ( मोरे) ते पुष्कळ चळकतां ने चंचळ मणिकिरणो वाळो हार जोयो ने ते बधोये ते गळी गयो. (पछी) तरत ज (पाछो) ऊडीने तेनी ते ज जगाए ते रही गयो. पद्म श्री ना मनमां तो विस्मय मातो न हतो. (आकुं) अतिशय मोटुं आश्चर्य कडं जाय तेवू न हतुं–ने कहेतांए कोइने श्रद्धा से तेम न हतुं. (ते दरमियान) कां तिमती घरमांथी लाडुनो घणो जबरो थाळ भरीने बहार आवी. बहु भक्तिथी तेणे ते बधाये धर्या, (पण) पद्म श्री आर्याए केटलाक ज लीधा. वंदना करीने वळावी एटले (ते) विहारे गई
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
पद्मश्रीचरित
अने महायने हार केवी रीते ( मोर) गळी गयो तेनी वात करी. तेणे कधुं, "कोई कराळ व्यंतर तारा पर खोटुं आळ चडाववा ईच्छे छे." आ तरफ कांतिमती ए हार न जोयो एटले पोताना मनमां आम विकल्प करवा लागी, “शुं कोई नोकरे (?) (क्यांई) मुक्यो ? के एकाएक चोर उपाडी गयो ? अथवा तो सावद्य योग जेणे तजी दीधो ले तेवी आर्या हरी गई ? बाळा कांतिमती सकळ परिजनने बोलावीने पूछवा लागी, "पोतानी कांतिथी आकाश भरी देतो एवो हार नहीं मूक्यो हतो (पण) देखातो नथी."
कडक १०
(आम) परिजन ने पूछयुं (एटले) तेणे कयुं, "स्वामिनी, अहीं बीजं तो कोई नथी आवतुं. चोक्कस आर्याए दाक्षिण्य, लाज ने भय वगरनी श्रईने ( तमारो ) हार चोरी लीधो हशे.” तरत ज अभद्र एवा दुर्जनो भेगा सळ्या, ( अने ) ए नगरमा “चोरटी" एवो शब्द प्रसरवा लाग्यो. घरेघर वगरविचार्ये बोलावा मांड्यं, "आर्याए कांनिभती नो हार चोर्यो !” पद्मश्री आर्याने विहारे नीकळेली जोईने अनायों कहेवा लाग्या, “आ पेली चोरटी ! जो तारूं चित्त विषयोमांधी निवृत्त थयुं छे तो पछी शा माटे तें हार चोर्यो ?" ( आ सांभळी पद्मश्रीए महार्याने क ) “भगवती, मने बधा माणसो चोरटी कहे ले. तो हुं क्यांक बीजे दूर जाऊं. " ( महार्याए कं, ) “तें पहेलाना जन्ममां कोई पर आळ चडाव्युं हशे . ए अशुभ कर्मनो हवे उदय थयो छे. कोईना पर रोप राखीश मा. करेला कर्मनो कदी नाश नथी थतो. तारुं चित्त तपसंयममां निश्चल राखजे. दररोज मनमां वीतरागनुं स्मरण करजे. साची वस्तुने न जाणता खळ लोकोए पोताने हाथे करीने तारा पर जे अपजशनो पंक लगायो छे तेने तप ने संयममां निश्चल मन राखी धोई काढजे.
कडव क ११
छठ, अट्टम, द्वादश, अर्धमास, मास, बेमास, आयंबिल, नीची (?), एकदंती (?), सिंहविक्रीडित, हारपंक्ति, चांद्रायण, रत्नावलीविधि, यवमध्य, वज्रमध्य, वर्धमान वगेरे तुं कर." भा प्रकारना तपोविशेष करतां तेनां बधाय गाढां घाती कर्मोंनो नाश भयो निश्चळ शुरु ध्यान धरतां तेने दिव्य केवळज्ञान ऊपज्यु - जेना वडे त्रणे काळनुं ज्ञान थाय; जेनाथी विशाळ सागरनुं ज्ञान थाय; जेनाथी बधी दिव्य ( वस्तुनुं ) ज्ञान धाय; जेनाथी प्रकारना जीवनुं ज्ञान थाय; कुळपर्वत ने नदीओनुं, देव, मनुष्य, तिर्यंच ने नारक गतिनुं ज्ञान श्राय; जेनाथी विचित्र कर्मों, ने मंदरगिरिना अतिसुंदर उपवनोनुं ज्ञान धाय; जेनाथी अतींद्रिय वस्तुनुं, ने धर्म, अधर्म वगैरे अनेक पदार्थोंनुं ज्ञान धाय; बादर ने सूक्ष्म भावो तेमज बंध, आश्रव, पुण्य ने पापनुं ज्ञान थाय; जेथी पाताळ ने स्वर्गनुं ज्ञान थाय; जेथी मोक्षमार्गनुं स्पष्ट ज्ञान थाय; जेथी सकळ त्रिभुवन जाणी शकाय ते संपूर्ण, अनंत, अनुपम, उत्तम, शाधव, शिव, अचळ, केवळ ज्ञान उत्पन्न थयुं.
कड़वक १२
ज्ञानरूपी अग्निथी तेनां कर्मो निःशेष बळी गयां ( एटले ) क्षेत्रपाल पोताना मनमां विचारवा लाग्यो, “में आर्यापर खोटं आळ चडावीने गारा आत्माने उपाडीने नरकमां नाख्यो. सम्यक्त्व, ज्ञान ने दर्शन धारण करनारा, तप ने संयम पाळवामां सारी रीते उद्यत, मद ने मोहथी रहित अने संयत एवा मुनिवरोने जे उपसर्ग करे छे, ते घोर, बीभत्स अने नित्य अंधारा एवा रौरवनरकमां आयुष बांधे छे. लोकोना देखतां ज हवे (हुं ) ते ज क्रमे हार ओकी
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थ संधि कार्दु जेथी पद्म श्रीन आळ उतरे-आम ते क्षेत्रपाळ मनथी विचारवा लाग्यो. चित्रेलो मोर मारो सुंदर हार गळीने केम काढे ते एक आश्चर्य छे (?). कां ति म ती परिजनो साथे सुंदर चित्रकर्म जोती हती त्यां एकाएक चित्रनो मोर उड्यो अने भवनना आंगणामां मनहर नृत्य करवा लाग्यो, कलनिनाद साथे केकारव करवा लाग्यो. लोको कौतुकथी जोवा आव्या. तेनो कलापभार घणो ऊंचो हतो (?). तेणे आखोये हार ओकी काढयो. (पछी) तरत ज ऊडीने भीतमा लागी गयो. विस्मित थयेला लोको बोलवा लाग्या, “निर्मळ चारित्र्यवाली ने गुणाढ्य , लोभ , मोह ने मद रहित एवी ते आर्या पर साची वस्तुथी अज्ञान एवा आपणे आळ चडाव्यु."
कडवक १३ पद्म श्री नो केवळ महिमा उजववा भक्तिथी देवो केवी रीते आव्या ते सांभळो. तरत जे खडना डाभोळियां काढी नखायां. भूमिने चंदनजळे छांटी. बधी इंद्रियोने संतुष्ट करे तेवी उत्कट सुवास वाळा कुसुमोनी वृष्टि करी. जेना पांदडांनो समूह अतिशय विस्तयों छे तेवा उत्तम मलयचंदननु निर्माण करवामां आव्यु. चार गतिवाळा संसारसमुद्रने तरी गयेली भगवती पद्मश्री त्यां बेठी. गर्जता महोदधिना मोटा नाद जेवो......स्थिर सिंहनाद करवामां आव्यो. विद्याधरीओ वीणा वगाडवा लागी. किन्नरीओ सुंदर गीत गावा लागी. रस, हाव ने भावथी मनरंजन करती देवांगनाओ मनहर नृत्य करवा लागी. असंख्य विद्याधर, देव, गंधर्व ने यक्ष 'जय जय' (कहेतां) भगवतीनी स्तुति करवा लाग्या. निःशेष वस्तुविस्तारनुं ज्ञान आपे तेवू ज्ञान आर्याने उत्पन्न थयेलुं दीढुं. देवोए महिमा उजव्यो. समाचार बधे फेलाया. कांतिम ती, की ति म ती, तेमना पति, नगरजनो, प्रतापी विजय राजा, (तेनु) अंतःपुर-(सौ) वंदन करवा आव्यु. भगवतीने भावथी वंदन करी, हर्षथी विकसित मुखकमळवाळो श्री वि ज य राजा, अंतःपुर ने सकळ नगरजनो वांदवा लाग्या.
कड व क १४ "भगवतीनो जय-(जेने) निर्मळ गुणोना निधानरूप अनुपम दिव्य ज्ञान उत्पन्न थयु छे. जेमणे बधाये दोषोनो नाश कर्यो छे एवा भगवतीनो जय. जेमणे शिवपुरीमा सदाने माटे निवास कयों छे तेवा (भगवतीनो) जय.” (आ प्रमाणे) स्तुति करीने, जेमनो हर्ष वध्यो छे तेवो राजा तेम ज नगरजनो भोंय पर बेठा. पद्मश्री धर्मदेशना करवा लागी, "मिथ्यात्व कषायथी विमूढ बनेला चित्तवाळो जीव संसारमा भटके छे तेथी ते भातभातर्नु अष्टविध कर्म बांधे छे. जे माणस बहु पापी प्रवृत्तिओ आदरे छे, शास्त्रविरुद्ध आचरणवाळो छे, क्रूर हृदयनो छे, पंचेन्द्रिय जीवोनी हत्या करे छे, मांस खाय छे, पापकर्म करे छे, ते नरके जाय छे, (अने) कपाईं, हाथमस्तकनु छेदावू (वगेरे) भातभातनी वेदनाओ भोगवे छे. तिथंच योनिमां पण खूब भारथी लदायू, बंधन, दहन, अंकावू, मार, भूख, तरस, (वगैरे) घणांय दुःख छे, (अने) परवश (जीवने) दारुण क्लेश सहन करवो पडे छे. मनुष्य योनिमां पण धनहरण, शोक, जरा, खांसी, दम, प्रियविरह (वगेरे दुःखो होय छे). अने देवोमां पण इंद्र वगेरे देवोना किंकरोने सुखनो जरा छांटो ज होय छे. कर्मशृंखलामां जकडायेला, चतुर्गति संसारमा भमता ने जन्ममरणथी संताप पामता जीवने एक पळ पण सुख नथी. •
कड व क १५ हे भव्यो, आ हितोपदेश छे : जैन धर्ममां सदाय उद्यत रहो. जीवने हणो नहीं. साचुं बोलो. परधन ने परस्त्रीने परिहरो. आरंभ अने परिग्रहने मर्यादित करो. रात्रिभोजन अने मध तेम ज मानो त्याग करो. सम्यक्त्व, ज्ञान, दर्शन ने चारित्र्य ए संसाररूपी महोदधिनी नौका छे. जिन पर मन स्थिर करीने ध्यान धरो-जेथी शाश्वत परम स्थान पामो," भगवतीने नमस्कार करीने
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
पद्मश्रीचरित
देवो, असुरो ने नगरजनो सांभळे तेवी रीते कांतिमती कहेवा लागी, “मारो चित्रेला सुंदर मोर हार गळीने केवी रीते लई जाय ए एक आश्चर्य छे, (अने) सौना देखतां ज तेणे हारने ओकी काट्यो. हे भगवती, कृपा करी अमने ए समजावो." पद्मश्री ए पोतानुं पूर्वोक्त चरित ( ने तेमां ) जे कांई बन्युं हतुं ते बधुंय कयुं. आळ चडाव्युं ते माटे नगरजनो सहित क्षेत्रपाल खमाववा लाग्यो. पद्म श्री नुं सुंदर चरित सांभळीने केटलाके सागारधर्म स्वीकार्यो. कांति मतीना अने कीर्तिमतीना पति दीक्षा लई भावसाधु थया. शरीररूपी जर्जर पींजराने छोडीने (ने) संसारना भयने दूर टेलीने भगवती पद्म श्री ज्यां दिव्य दृष्टि जिन छे त्यां गई.
कडक १६
जे श्रुतदेवतानी जेम सारी रीते प्रशंसायोग्य, पंकजकर ( १ हाथमां रहेला कमळवाळी, २. कमळसमान हाथ वाळी ), हाथमा रहेला पुस्तकवाळी छे; जे उत्तम कविनी कथा जेम सुप्रसन्न ( १ . अतिशय प्रसाद गुणथी युक्त, २. सारी रीते प्रसन्न ), शुभलक्षण ( १ . व्याकरणशुद्ध, २. सारां लक्षणवाळी ), सुंदर वृत्त (१. छंदो, २. आचरण) वाळी (?) ने विनय युक्त (...... वर्णवाळी ? ) छे; हिमालयनी पुत्री ( उमानी) जेम जे भवविरक्त (१. शंकरमा अतिशय रागवाळी, २. संसारथी विरक्त ), तपश्चर्यामां उद्यत अने नियममां आसक्त छे; जेणे विनयथी साधुजनो ने प्रसन्न कर्या छे एवी दूल जियानी अभ्यर्थनाथी में आ पद्मश्रीचरित रच्युं छे. जे कोई एनुं पठन करे के सांभळे तेनुं श्रेय थाय; तेने श्रुत देव ता निर्मळ बुद्धि आपो; अंबामात (vi) दुःख हरो; कमळपत्र जेवी आंखोवाळी लक्ष्मी अनुरागथी आसक्त गृहिणीनी जेम तेना घरमा वास करशे; ते धर्म ने अधर्मनो भेद जाणशे; (ने) ड्रंक समयमां ज तेनां दुःख छेदाशे. शिशुपाल का व्यनो कवि जे माघ हतो, जेनी विमल कीर्ति साराये जगतमां भमे छे तेना निर्मळ वंशमा जन्मेला धाहिले पद्म श्री चरित रच्युं छे. कवि पार्श्व अने महासती सुरा ई नो दोष विमर्दन करनारो पुत्र, तात नो पौत्र, (अने) दिव्य दृष्टि (एवा उपनाम ) वाळो (घा हिल) पोतानी निर्मळ मतिथी जिनचरणनो भक्त छे.
*
*
米
ज्यांची भा(पद्म श्री चरित)नो (योग्य) समये शुभ चित्ते स्वाध्याय थशे, त्यांसुधी पहेलांनुं पाप क्षीण थतुं जशे, ने नवुं पाप नहीं बंधाय
चतुर्थ संधि समाप्त
* *
*
*
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दकोशः [ The figures refer to Sandhi and lines ] [दे.= देश्य, हेमचन्द्रीया देशीनाममाला वा; गु.गुजराती]
अइहव २. २०३, २३९ अविधवा
आणा १.६७, आण ३. १२६ आज्ञा (गु.आण) अर्कदइ १.६० आक्रन्दति
आयंव १. ५३; २. २०५ आताम्र अगाल-मारि २.१६५ अकाल-मारी
आयंविल ४. १२३ आचाम्ल (गु. ऑबेल) अग्गइ १. १२२ अग्रे
आल १. २१३, ४.९४, १०६, ११८ (दे.) अणज्ज ४. ११५ अनार्य
दोषारोपण (गु. आळ) मणजसील १. १८२ अनार्यशील
मालिद्ध २. १६२ (दे) आश्लिष्ट, स्पृष्ट अणुदियहु २. ११८ अनुदिवसम्
V आव-आ+गच्छ् (गु. आवb) अणोरपार १.८९ [ *अनपरपार ] अनंत आवइ ४. ८९; माविय १. २०३; ३.३९, अणोवम २.५६,८२,४.६५,१३४,१६२ अनुपम |
आइय १.६९, २.८०, ३. ७९,९९, आय भतरंडउँ ४. ३५ [ तरंड-नौका ] तरणाक्षम ? | २. १७८, ४.९१,१४५, १४९. अनादियहि २. १. अन्यदिवसे आवज्जिय २.३४ [आवर्जित ज्ञात अमेस ४.११७ अन्यत्र
आसोस २. १९० आशिष् (गु. आशीश) अमोल २. २६० अन्योऽन्य
| इ =अपि (गु. य) अप्प ४.३४ आस्मन्
असेसु-इ १.७२, ३.४ ४.१४६, १८३, अप्पवह ४. ७३ आरमवध
अकलंक-इ४.२९,कु-इ३.४९का-इ ४.१०६; अप्पाणउँ २.१२७ आत्मानम् ४.१३६ आत्मा
को-इ १.१६९; २.६०,७५, ४.१७३ केण-इ अमरराम २. २१० अमरस्त्री
३. १२७; केव-इ १.१७२; न-इ २. १३१, अविय २. ११० अमृत (गु. अमी)
१३२; वत्ताइ ४.५५; सयलु-इ ३.२५, अम्माएवि २. ११३ अम्बादेवी, मातृ
इयमाइ ४. १२५ इत्यादि अयंडे ४. ६९ अकाण्डे
इव २. १७१% अलिय १. २१३, ३. १२७; ४. १०६ अलीक
नयणा इव, आसा इव ३. १२१ अवणेइ ४. १८१ अपनयति
व २. २०६; ३. ६; व्व २.१८, १६३, अवरोप्परु १.२२१,३.३१,४.१३,१५परस्परम्
२१५, ३.१२९, ४. ३८, ४१, ४२, ४३, अवस ४.६० अवश्यम्
१८८, १८९, १९० अह १. १५४, ३. ११३ अथ, अथवा अहु १.१०२. ८८; ४. १७५ अहो ईसीसि २. ९३ [ ईषत् ईषत् ] अत्यल्पम् अजिय २.२०५ अक्त (गु. आँजी) अंवाई ४. १९३ अम्बादेवी
उ २.२४८ [ उत?] अवाडिय १. २१५ तिरस्कृत, उपालब्ध उइन्न ४. ११८ उदीर्ण असुय १. १६७ अश्रु (गु. आँसु)
उक्खय १. ७६; ३. १३० [उस्खात उन्नमित
उग्गाइय २. २४८ उद्गीत आउच्छइ ४. १२० आपृच्छते
उच्चिणिय १. १७६ उश्चित आणवडिच्छा १. १३३, आणवडिच्छी १.१६० उच्छलिय २. २३७ [ उच्छलित] प्रस्त [भाज्ञाप्रत्येषक ] वशंवद
(गु. उछळी) पउम०६
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
पउमसिरि चरिउ उजोवय २. २३३ उद्दयोत
| कड्य-वि ३. ३२, ३४, ३५, ३६, ३७; उत्तारिय १. २०४ अवतारित (गु. उतारी)
। ३. १२६ कदाऽपि उत्ताल २. २३१ शीघ्र (गु. उतावळु) कइय? ३. ५१ कदा उत्थरइ २. ४१ [अव+स्तृ] निःसरति कच्छुरिय २. २१२ [ दे.] व्याप्त उद्दलिय १. १९ [ उद्दलित] (दे. १. १०० कडुयाविय २.३४ कटुकीकृत उहरित=विकसित) विकसित
कणयच्छइ ४.८ कनकच्छवि उप्परि ४.७४ उपरि (गु. उपर)।
कणवीर ३. १२८ करवीर (गु. कणेर, करेण) उप्पाडिय १.१०,३.१३० उत्पाटित, उन्मूलित
कप्पइ २. १३५ कल्पते, विरचयति उब्भड ३. १०१ [उद्भट ] विकराल
कप्परेवि १. १५४ कर्तयामि उडभासिय १. १९ [ उद्भासित ] प्रकाशित
कम्मारिया १. ६६ [कर्मकारिका] दासी उम्मिल्ल २. ५६ उन्मीलित, विकसित
कयवर १.२४ [ दे.] तृणाद्युत्कर उल्ल ३.४६ आद्र उल्लोय २. १९८, उल्लोवय २. २३३ उल्लोच
कयाइ-वि ४.२१ कदाचित्+अपि
करंडउ ४.३५ करण्डक: [दे. १. ९८] वितान
करंविय ४.११० करम्बित उल्हसिय १. १९६ [ उल्लसित ] उद्गत उल्हावइ २. १५४ विध्मापयति
करि-वरतणु ३. १२९ [करिन्+वरतनु] करिणी उवएसिय २. २०१ उपवेशित
कलत्त २. १९ [कलन] जघन उवणमिय ४. ६८ उपनत, प्राप्त
कहिजतउँ ४. १०२ कथ्यमानम् उविय ३.३ परिकर्मित, उल्लीढ
कंचुइजत २. २५२ कञ्जक-संवेष्टयमान उविगग १. १७५ उद्विग्न
काइँ ४. ५९; काँइ १.२१५; काइ १.८१ किम् उव्वलंत २.७० कम्पमान
(गु. काँइ, काँ) उब्वेव १.१८६ उद्वेग
कामहल्लि २. १७३ कामभल्लि उन्वेवकरण्ड १. १८६ उद्वेगकरण्ड किन्ह ३.५६ कृष्ण
किर ३.२१ किल उसव १.२५ उत्सव
किलकिलिय ३. ८ कृतकिलकिलशब्द एक्कारस ४.७९ एकादश
किह ४.१८१ कथम् एरावणस्थ २. २२३ ऐरावतस्थ
किंचि १. १३८ किञ्चित् ; किंचि-वि १. ६७ एवहि १. १२९, ४. ११८ इदानीम्
किंचित्+अपि एवंविह २. १८९ एवंविध
किंपाग ४.७२ किम्पाक १०९ एषः, ऍह २.१०६ एषा
किंव २.७७ किंवा
कुमर २. १२८, २३८, ३. १३२ (इस्यादौ); ओकत्तण ४. १६९ अवकर्तन
____ कुमार २.२४ १ (इत्यादी) कुमार (गु. कुँवर) ओणय ४. ५० अवनत
कुवेर २. ७२ कुबेर ओमाणण १. ७९ अवमानना
कुरलंति ३.१०३[कुरल<कुरर=टिटिभ] कूजन्ति ओयाइउ ३. ५५ उपयाचितकम्
कुरुल ३. १०२ [ दे. २. ६३ निर्दय ] क्रूर ओलइय २. १०४ [ अवलग्+इत] अवलग्न ओहामिय २. ८९ अभिभावित, तिरस्कृत
कुसुमाल १. २४ [दे. २. १० ] चौर ओहामिणि १. ५७ (स्त्री.) अभिभाविका,
कुंट १. ११८ कुब्ज तिरस्की
कुंपल २. ५५ कुमार (गु. कुंपळ)
। केयारउ ४. १४५ केकारवम् का-वि २. १५७ कति+अपि
केरी १. १२२ सम्बन्धार्थे (गु. केरी)
• एवविध
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग.
च्यार
शब्दकोशः कोउय २. २०३ कौतुक, अमाङ्गल्य-नाशक- चक्काय ३. ७, ६१ चक्रवाक क्रियाविशेष
(स्त्री.) चक्काइ ३. १०८ चक्काई, ४. ५१. कोड ४. १४५. [दे. २. ३३ ] कौतुक चच्चरि २. ४२ चर्चरी कोय ३. १०२ कोप
चट्ट २. २५८ (दे.) छात्र
चत्तारि १. ९१, चियारि २. २४८ चत्वारः खज, पेज २. २५६; खजय] पेजय २. १९५ ___ खाद्य, पेय [गु. खाज]
चंचरीय २. १६ चञ्चरीक, भ्रमर खय २. १३९ क्षत
चित्तिम ४. १८१, १४२ (?) चित्र... खाइय १. २८ [खातिका] परिखा (गु. खाइ)
(गु. चित्तम) खार २. १३९ क्षार (गु. खार)
चिंतवइ १. १९६; ४. ९५ चिन्तयति खास ४. १७२ कास (गु. खांसी)
चेडय २. २५८ चेट, दास खित्तवाल ४. १८४; खेत्तवाल ४.९४ क्षेत्रपाल
चोज १. १०२, १४२, १८१ [चोद्य ] माश्चर्य खुज २. २२७ कुब्ज
चोरी १. २१७; चोरि ४. ९६, ११३, ११६, खुह ४. १७१ क्षुधा
११७ चौरी खेल्लइ ३. ९३ [खेलति] क्रीडति
छाया ३.२७ गउरव २. २३५ गौरव गउरि २. २५० गौरी
छिन्न-छिद् (गु. छीनb) गग्गर १.६२ गद्द
छिनिवि ३.९६ छित्वा, छिनिजइ १. १४६
छिद्यते गज १. ३५ [*गर्ज:] गर्जना (गु. गाजवीज) गणणि ४. ३७, ४७, ४८, ५०, ६३ गणिनी
| जउण १.६४ यमुना गरुय ४.१५४ गुरुक
जजर ४. १८७ जर्जर (गु. जाजर) गरुयउँ ४. ३१
| जडिय १. २२१ खचित (गु. जड्यु) गठविय २.२५८?
जणि २. १२२ (उत्प्रेक्षार्थे) ननु गंधुक्कड २. २३६, ४. १५१ गन्धोरकट
जणेरि ३. ४५ [*जन+करी] जननी गुस्थ २.१०१ ग्रथित
जन्मजत्त २. २२४, २६० [जन्या+यात्रा] गेजमाल २. २१९ प्रैवेयक-माला
। विवाहयात्रा (गु. जान) गोसग्ग ३. २५ [गोसर्ग] प्रभात
जमलसंख २. २४७ यमलशङ्ख, युगलशङ्ख घरवार १. १३१ [गृहद्वार] गृहादिक
जम्मण ४. ७५ जन्मन् (गु. घरबार)
जरिय १. १७१ ज्वरित घरवास ४. २७ गृहवास (गु. घरवास)
जलद्द २. १६७ जलाई (वस्त्र) घल्लिय ४. १३६ क्षिप्त
जलहि १. ४२ (१) जलधि, (२) जड-धी वित्त ३. ४० क्षिप्त
जहिच्छइ १. ११६, १२०, ३. २९ यथेच्छम् घिसिय २. २४६ क्षिप्ता
जंपाण २.१३६ [जम्पान] वाहनविशेष, शिबिका घिय ४. ८६ घृत (गु. धी)
जा ४.१४३ यावत् . घुम्मिर २. ४२ घूर्णायमान
°जाण २. १७, ४. १५८ ज्ञाता (गु. जाण) घोलंत २. २४५ घूर्णायमान (गु. धोळातु)
जाणवत्त ४. १७८ [यानपात्र] नौका
जाय ३.१११ जाया चउक्क २. २०० चतुष्क (गु. चोक) जावय २. २०७ यावक, लाक्षा चकडोक २. १२९ चक्रदोला (गु. चकडोळ) जि १. २१७, २. १४३ एव (गु. ज)जं जि चकमाल १.२४ चक्रवाल, समूह ? । ४.७०; सो जि १. ९३, १०७, ३. ९४ . .
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमतिरि चरिउ जिउ ४. ६४ जीवः
| तुरिउ २. २३०, ३.९५, तुरियउ ३. ८७ जीविएस ३. ५५ जीवितेश
__ त्वरितं (गु. तुरत, तुरंत, तरत) जुयाण २. ७५, १५२ युवन्
तूलि १. १५७ तूलिका, तूलशय्या जोइसिउ २. १८४ ज्योतिषिक (गु. जोशी) जोइसु ४.७९ ज्यौतिषम् (गु. जोश)
थक्कइ २. १२४, ३. ४३ [स्था+क] तिष्ठति, जोवइ ३. ८४, जोयइ ४. ३१ पश्यति
विरमति (गु. थाकवु) (गु. जोb); जोइजइ ४.३२ जोयाविड थाम १. २३ [स्थामन् ] स्थान (गु. ठाम) ३. १३२ अन्वेषित
थेव १.३ स्तोक झत्ति ३. ८४, ८५, ११५, ४. ९७ झटिति दयावण १. ११८ दयनीय (गु. दयाम]) झंप ३. ५९ [ झम्पा]
दरमलिय १. १७५ (दे.) मृदित झायइ २.२११ ध्यायति
दीउन्ह २. १६६, दीन्ह २. १४९ दीर्घोष्ण झिजइ ४. ३०; झिज्झइ ३. ५६ क्षीयते
दीहर ४.९९ दीर्घ झियंतु १. १४९ (१)
दीहरच्छि ३. २८ दीपाक्षी झुलंत २. २३४, १९८ (?) प्रेङ्खोलयत् दुकय १. ९० दुष्कृत (गु. झुलतु)
दुश्चारिणि १. १५१, १८२, ३. ८७, १०४ रह २. १६२, ३. ५० क्षीयते (गु. झूरे)
[*दुश्चारिणी ] दुश्चरिता
दुवाय ३.१०३ दुर्वात ठाइ ४.१०१ [स्थामन् ] स्थाने
दुवार १.८२ द्वार
दुवालस ४. १२२ द्वादश डसिय ३. १०२; दष्ट (गु. इस्यु)
दुब्वाइय ३. १२९ दुर्वाताहत डहइ २. १३७ दहति
दूराउल १. २४ [दु+राजकुल ] दुष्ट-नृप डहण ४. १७१ दहन
दूसह ४. ५९ दुःसह डंड ३. ९८, ४. ५ दण्ड (गु. डाँडो)
देउल २. १३६ देवकुल (गु. देवळ) डालि २. १२८ (दे. ४. ९) शाखा (गु. डाळ) देयर ३. ९१ देवृ (गु. दियर, देर) ढहस ३. ९३ (१)
देवंग २. १९८, २३३ [ देवाङ्ग] दिव्य (वस्त्र) ढोयइ ४.३१ ढोकते, उपगच्छति
दो-वि २. २४, ४७ द्वौ+अपि
दुन्नि-वि २.१०५; दोनि-वि १. १६१; दोहि तहय १. २१३ तदा
मि २. १९९; दोहि वि २. १८४ तकर ४. १०८ तस्कर
दोत्सडि ११६५ [दुस्तटी] दुष्ट-नदी तणउ ४ ६४; (स्त्री) तणिय २. ८२, १०९, दोर १. १९८ दोर, कण्ठाभरण-विशेष(गु.दोरो)
तणइ १. १२८ सम्बन्धार्थे तयणंतरि२. १७९ तदनन्तरे
धम्मकहाणय १. २; ३.३४ धर्मकथानक तरही १. १६१ प्रगल्भा
धावि २. ११२, ११६ [*धावी ] धात्री
(गु. धाव) तरुयर २.५१, १३५ तरुवर
घीय ४. १७, १८, १९ (इत्यादौ) दुहिता तवणीय १.३५ तपनीय, सुवर्ण
धूय १.४४, २. ११२,१८१ (इत्यादौ) दुहिता तिमर ३. १३४ जन्तुविशेष (गु. तमाँ)
- धूयत्तण ४.७ दुहितृस्व तीमइ १.१४४ स्त्री
धोव १.२१४ धौत तुट्ट ४. ९२, तुट्टय ४.५४ त्रुटित (गु. तूटई) तुझंग २. २९ त्रुटिताङ्ग
| न. २. १२, ५५; नं १. २६; २. ९, १२६; तुद्ध १. ६६, २२०; २. १५३ तव
३. १०३; नाइ १.८१,१६७,१७२, २२६;
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दकोशः २.११,५५,६३,१२४,३.१०१, ११९; नाइँ | न्हाणिय ३. ७२ नानीय २.१६२, नावइ १.५,१५१,२.२२२,२५०;
३. १७; ४. ४०, ५२ [ उत्प्रेक्षार्थे ] ननु । पइदियहु १.२०७. प्रतिदिवसम् नक १. ४६, १५४; ३. ९६ (दे.४. ४६)
पइसरइ ३.६६ प्रविशति नासिका (गु. नाक)
पईवय ३. ८५ प्रदीप नक्वत्तनिव ३.११८ नक्षत्रनृप, चन्द्र
पउत्थ ३.१३६ प्रोषित . नजइ ३. ८५, ४. १३४ ज्ञायते
पओस १.१४० प्रदोष नणंद १. १२३ जनान्द (गु. नणंद, नणद) पडिणीय ४. १६७ प्रत्यनीक, विरुद्ध नमसैवि ४. ८५ [नमस्य] नमस्कृत्य
पडिलाहण ४.७७ प्रतिलाभन, दान नमसण ३.३३ नमस्करण
पत्तछिज्जु २. १३१ [पत्रछेद्यम् ] कलाविशेष: नवकार ३. २४ नमस्कार
[प]दीहर २. २१८ प्रदीर्घ नं (द्रष्टव्य-नई)
पन्हि १. १५७, २०४ पाणि (गु. पानी) नं १. १२२ न
पडभार ४. १५२ (दे. ६.६६) प्रारभार, समूह नास ३.१०२ नासा
पयपूरण ४. ५८ पदपूरण, निरर्थक नाहि १.६७,४.३०,५१, नाहिँ १.१४५न हि | परिचिन्तवइ २. १६७ परिचिन्तयति निकलिय १. १७३ (दे) निःसृत (गु.नीकळी) परिसुक्कइ ३. ४३ (परि+शुष्क) परिशुष्यति निकालइ १.१६९ निष्कासयति
परिहावि[य] २. २०८ परिधापित निकालिय १. १७८
परन्न ३. ११६ प्ररुदित निग्गलिय ४.१४०,१४६, निग्गिलिउ ४.१८२ पलक्किय १. १५९, १६०३. ९५ (दे.)लम्पट निर्मिलित.
पलीविय २. १५३ प्रदीप्त निघोस १.८८ निर्घोष
पवंग ४. ५७ प्लवङ्ग निडाल (?) १. १५० ललाट
पहिलइ १. १४० प्रथमे (गु. पहेले) निडुहइ २. १४६ निर्दहति
पंचन्न ३. १४ पञ्चवर्ण निदलिय ४. ४२ निर्दलित
पंचुंवरि ४.९० पञ्चोदुम्वरी निप्पकंप १.७८ निष्प्रकम्प
पाडल २. २५८ ? निमन्तय २. १९५ निमन्त्रण
पालोत्ति १. १५२ पादलूतिका नियल ४.१७४ निगड
पासि १. १४०, २.१४३ पाचे,समीपे(गु. पासे) निरारिउ २. १६७ अतिशयम्
पिटिवि १. १७८ ताडयिस्वा (गु. पीटई) निरु १.५६; २. १२२, १२५, ४.३०,४२, पिवास ४. १७१ पिपासा (गु. प्यास)
७०, १०३ निश्चितम् , अतिशयम्। पिंछ ४. ९९ पिच्छ निरुत्त २. १३९ ४. ३० (दे) निश्चितम् पीलु १. १०४ हस्तिन् निरंभ-निरुध्
पुणदसणु २. १२१ पुनर्दर्शनम् निरंभहि ४.७४; निरंभइ २. १८९. पोएइ ४. ९२ [प्रोत] प्रवयति निलाड १. ४५ ललाट
पोत्तउ ४. १९८ पौत्रकः । निवाण २. १३६ निपान (गु. नवाण) पोत्थय ४. १८८ पुस्तक (गु. पोथु) निवुड ४. ६२ निमम (गु.बुडवू)
प्राण २. १८३ निम्विय ४. १२३ (2)
प्राण-प्रिय १. २०८ निम्वियारु४.११४ निर्विचार
| प्रिय १.२००; २. ३७, ३. ४७ निहित ३.१३३ निक्षिप्त
प्रियमाहवी२. ७८ नीसास २. ९० निःश्वास (गु. नीसासो)
कोकिला
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
फेस २. २४४; फास २. २०३ स्पर्श कार ४. ५००, १५१ स्फार, प्रचुर फास (द्रष्टव्य - फंस )
फिट्ट चरिति १. १५९ भ्रष्टचरित्रा (गु. फीटयूँ) फुट्ट ४. ५४ स्फुटित ( गु. फूटवु ) फुलिंग २. १४५ स्फुलिङ्ग
भयंकराल १. ११५ भयंकर
भट्ट २. १९० भट्ट, ब्राह्मण ( गु. भट) भट्ट २. २५८ बन्दिन्, स्तुतिपाठक (गु. भाट)
भट्टछाउ ३. ६३ भ्रष्टछायः भणेय १.८० भणितव्य ?
भमुह २. ३३ भ्रू ( गु. भवु ) भयावण ३. ९२ भयोत्पादक
भविय ४. ३९ भव्य
पउमसिरि चरिउ
भसल २. १५१ अमर
भंड २. २५८ बहुरूपिन् ( गु. भाँड ) भीसावण ३. १०१ भीषक
भुयण ३. ४ भुवन
भुल (?) २. १२८ (दे.) भ्रष्ट (गु. भूलूँ)
मइल ३. ६९ [ * मलिल ] मलीम (गु. मेलूँ ) मउड २. २०९, २१३ मुकुट ( गु. मोड ) मउरिय २. २९ मुकुरित, कोरकित (गु. मोयें) मउल [ मुकुल ] = संकुच्
मउति ३. २२; मउलिउ ३. ७४ मउलि ३. १११ मौलि
मडम्फर १. १६४ (दे. ६. १२० ) गर्व मणोज ४. १४२, १८१ मनोज्ञ
मयनाहि २. ४४, २३६ [ मृगनाभि ] कस्तूरी मरट्ट १. १७३ (दे. ६. १२० ) गर्व मरणट्टिय ४ ६१ मरणार्थिक
मसार २. १६४ रन विशेष
महमहिय ३. १४ प्रसृतगंध महरिय ४ १०५ महार्या
महोहि २ १७, १८० ४ १५४ महोदधि
मं १.६३, ६८, १२४, १८०, १९५, २१४; २. ९२, १४५; ४. ११९,
१७६,
मं मं
१. ९५ मा
मंजीर २. २५३ नूपुर
माइ ३. ९१ माता ( गु. मा)
माइमंदिर २. २४० मातृमन्दिर
( गु. माझ< मातृगृह, माइघर, माइहर) मायाविय ३८५ मायाविन् | मारावइ ३. ९४ घातयति
मिळाण २.१२६, ३. १२९ म्लान मिलाउँ ४. ५२
मुसुमूरइ २. १४७ भनक्ति, विनाशयति मुसुमूरिय १.१०
मुह-रसिय ४. ७२ मुखरसिक, आरम्भरसिक मुंध १. २१४ मुग्धा
मेलह २७, ९३; ४. १४५ मुञ्चति (गु. मेलवु) मोत्ताहल २. १०१; ४. ५४ मुक्ताफल
य २.४७, १०९, ३. १०३ च
- न य २. १३२, १३३ न च; न विय २. १२७ नापि च
-कह-विय ३. ७५ कथमपि च
रतिदिउ ४. २५ रात्रिंदिवम् रतिदियहु ३. ४३ रात्रिदिवसम् रमण १. ५१; २. ४८ जघन रयहरण ४. ४४ रजोहरण
|
रवइ ३. ९४ रमते
रवाउल १. २० [ * रम्याकुल ? ] रमणीय रंजिय २. २०७ रक्त
रुणुरुणिय २.२१९; ३. १५ गुञ्जित रुंद ३. १० ( दे. ७. १४ ) विस्तीर्ण रू १.५७, ( इत्यादौ) रूप रूयसाल २. ८२ रूपशाला रेहइ २. २२३ (दे.) शोभते रोर ४. १३९ नरकविशेष
रोल १. १ कोलाहल ( गु. रडारोळ ) रोवंत ४. २; (स्त्री) रोवंतिय १.२०९ रोदमान (गु. रोलूँ)
लक्ष्य २. २४३ ( लात ) गृहीत लजावइ ४. ३४ लज्जयति
लट्ठ २. २९; ३. ३८ [ <ल ] मनोज्ञ लट्ठि २. ३६ यष्टि
लडह १. ३१ (दे. ७. १७ ) रम्य
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ललियछाय ४ ९९ ललितच्छाय
लामण २.३० ?
लिइ १.९४ [ लाति ] गृह्णाति (गु. ल्ये ) लीव ३. १५ ( दे. ७. २२) बाल ली ३.६९ [ लेखा ] रेखा लुहंति ३. १३१ मार्जयन्ती (लूडइ १. १२३ लुण्टति
वइसइ २. २११ उपविशति ( गु. बेसे ) वइट २. १७३; वइट्ठय २. २४९ उपविष्ट ( गु. बेहुँ )
शब्दकोश:
वमाल २.२१९; २. २२५ (दे. ६. ९०) कलकल वरहिणि ३. १०९ बर्हिणी
बलइ २. १२४ वलति ( गु. वळे ) वहुवारिया १. ६६ वधू (गु. बहुवारु) वंदिण २. २२६ बन्दिन्
वसमण १. ५८ वैश्रवण
वद्विज्जइ २. १९३ पिष्यते (गु. वाटवु, वटा) विंझाडइ ४. ४१ विन्ध्याटवी वड १. २१८ मूर्ख
वरि २. १२८ वानरी ( गु. वाँदरी ) (वप ३.९१ (दे. ६.८८ बध्पो) पिता (गु. बाप )
वाइय २. २४७ वादित ( गु. वायु ) वाडवसिहि ४. ४२ [वाडवशिखिन् ] वडवानल
वाणियउ ४. ४ वाणिजकः ( गु. वाणियो) वारवार २. ११९ वारंवार
वावण २. २२७ वामन
वासहर - मज्झि १. १५६ वासगृहमध्ये
वाह ४. ४८ बाप्प
वाहइ २. १६९ बाधते
विद्वस्
विउस १.८० वि= द्वे (गु. बे )
विहु २. २२ ( गु. बेड )
विनि-वि २.११०; ४.९, १०; विन्हि १. ४३ (गु. बने) विहिं वि २.८५, १२१; ४.८६ विहि-म्वि २ १११; विहि-मि ३.८० विच्छाई ४. ५१ विच्छाया, निष्प्रभा
|
विच्छोहिय ४. २८ [ विक्षोभित ] वियोजित विज्झाइय १.२६२ म्लापित
विडप ४. ५२ [ दे. ७. ६५ ] राहु बिणु ४. ५३ बिना
विम्हइय ४. १४७ विस्मित
विम्हि ४ १०१ [ विस्मितम् ] विस्मयः वियप्पह ४ १०७ विकल्पते
वियरेविणु ४. ७६ वितीर्य
वियारि ४. ३२ विचारिन्
वियाल ३. १०८ [विकाल ] (दे. ७. ९० ) संध्या विसंकुल ३. ४१, ६३ [ विसंस्थुल ] विह्वल विसूरहि १. ६ (दे.) खिद्य
विहडिय ४१५, १२५ विघटित विहाइ २. ११८ विभाति, प्रभातं भवति विहाव २. २२२ विभाव्यते विहुणिय ४ ९९ विधूत
वुद्धि ४. १५ वृष्टि
बुम्न १. १७१; २. १२५; ३. १२७ [ = विघ्न ] (दे. ७. ९४ ) भीत
४७.
वुनमण ४. २ विग्नमनस् वेडन्विय ४. १५१ वैकुर्विक वेयाल २. ५४ वेताल वेवाहिय २. २५७ वैवाहिक वेविर ३. १२९ वेपमान वोलिय १. २२३; ३. ३८ व्यतीत वेस १. १३७ द्वेष्या
वोल्लइ २. ९१, ३. ८४ वदति ( गु. बोले ) वोल्लाविड ३. १११ ( गु. बोलाव्यो )
सइ १.२१ स्वयम् ; सकूँ जि १.५८ स्वयमेव सकुसल २. ३१८ स्वकुशल ( ? ) सकोमल २. १७१ कोमल ( गु. सकोमल ) सक्कर ४. ५४ शर्करा, शकल
सच्च बिउ २. ९८, १५९, १७३ [ सत्यापित ] प्रत्यक्षीकृत
सज्ज २. १४९ सद्यः
सणिच्छर ३. १०२ शनैश्वर सणेह २. १२७ स्नेह
सत्थाह २. १६८, १८३, २१२ सार्थवाह
सन्न ३. ११६ संज्ञा ( गु. सान ) समुड्डिय ४ १४४ समुड्डीन
सम्मत्तण १. २३२ सम्यक्तव सया ४. १७५ सदा
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈંટ
सरसल्लिय २. १३४ शर-शल्यित सलहिजइ ३. ३० श्लाध्यते
सलूण ३. ५४ [* सलवण] रमणीय (गु. सलूणु) सवक्कि १. १७७ सपली ( गु. शोक )
सवाण २. १२७ समान
सव्वायरेण २. ७६ सर्वादरेण
पेमसिरि चरिउ
ससज्झस २.८९ ससाध्वस
ससिपाल - कव्व ४. १९६ शिशुपाल - काव्य ससिहर २.१३७, १८५, ४. ५२ शशधर ( गु. शशियर )
ससुरउ ३. ९१ श्वशुरकः ( गु. ससरो ) सहइ २. २५० (दे.) शोभते सहसत्ति ४. ११३ [ सहसा इति ] सहसा सहु १. १७, १२२; २. १२९, २५० ( १ ); सहुँ १. १४६; २.२१, ६०, ६४; ३.२४, ४६, ६५, ९६; ४. ८३, १८४ सह सहोउँ १. १५४ स+ओष्टकम्
साहुनि ४. ३८ साध्वी सिलोय २. २४१ श्लोक सिहि ३. ५० शिखिन्, अभि
सीह विक्की डिय४.१२३ सिंह विक्रीडित, तपोविशेष सुइण ( द्रष्टव्य- सुमिण )
सुक्क ३. १२८ शुष्क ( गु. सुकुँ ) सुमिण २. २४; सुइण ४. ५५ स्वम (गु. समँ) सुवच्छ २. २५० विष्णु ?
सुव्वंत २. २३५ श्रूयमाण सुहि २. २२९ सुहृद् सुँइ ( ? ) १. २०५ स्मरति
सेउ ४. १९२ श्रेयः सोमत्तण ४. ४० सौम्यत्व
सोमाल २. ३३ सुकुमार; (स्त्री) सोमालिया २. १४४ ( गु. सुँवा ँ )
सोयासिणि २. २५७ सुवासिनी (गु. सोवासण)
हक्कारइ २. ५८ आह्वयति
हक्कारिवि ४. ११० आहूय हरिथणउर ३. ६५ हस्तिनापुर हमग्ग १.२९ [ हट्टमार्ग ] विपणि
संकड २. २३५ [ संकट ] संकुल संदोहय २. २३२ [ संदोहक ] समूह संभालिय ३. १२७ श्रावित ? (गु. संभळावयूँ) संमुहय २. २३८ संमुख (गु. सामुँ ) संवलिय २. २२४ [ संवलित ] मिलित सागड २. ९४ स्वागतम्
साण २.१२० संनद्ध
सामिसाल ३. ११२ [ स्वामिशाल ] स्वामिश्रेष्ठ सारि २. २२० [ शारि ] गज-पर्याण साल १. २८ शाल, दुर्गं
सालूरि ३. १०७ शालूरी
सासय ४ २७९ शाश्वत
हु १. ६५ खलु
सासुय ३. ९१ श्वश्रू (गु. सासु )
हेहि १. ४२ अधस्तात् ( गु. हेठ )
साहु १. २१०, ४. १९६ [ सर्व+खलु ] सर्व होकारइ २. ११३ आकारयति, आक्रोशति (गु.
( गु. सहु )
होकार )
हलवोलय २. २३७ [ दे. ८. ६४ ] कोलाहल हलफल २. १९९ व्याकुल [ दे. ८. ५९
हल्लफलिअं आकुलस्वम् ]
हिण्डंत १. ९०, २. २३१ भ्रमत् (गु. हौंडतो) हिण्डोलइ २. ६० प्रेङ्खोलयति ( गु. हींडोळो=
प्रेखा )
हियउवएस ४. १७५ हितोपदेश हिययचोर ४ १४४ हृदयचौर
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
कइ-धाहिल-किड पउमसिरि चरिउ
[ पढम संधि ] धाहिल दिवदिहि कवि जंपई अहु जण! रोलु मुएविणु संपई ॥ १ निसुणह साहमि कन्नरसायणु धम्म-कहाणउँ वहु-गुण-भायणु ॥२ ।
॥ घत्ता ॥ कवडत्तर्ण-भाविं विसम-सहावि थेवेण वि तारु नै हवि(?) । धणसिरि गुण-सारहु निय-भत्तारहु हुय अणि? जिह अन्न-भवि ॥ ३
[१] तिह कहवि" विसेसिं सुणह धम्मु पउ म सि रिच रिउ निसुणेहु रम्मु ॥४॥ ललियक्खर-पयडिय-अत्थसारु तरुणीयणु नावइ वहु-वियारु ॥५ पणमेप्पि] चंदप्पह-जिणिंदु निम्मूलुम्मूलिय-दुक्ख-कंदु ॥ ६ महसेणराय-करकमल-सरि सूरु (१) लक्खण-सुउ?] दुन्नय-रय-समीरु ॥७ सारय-मियंक-कर-धवल-दित्ति हर-हास-विमल-वित्थरिय-कित्ति ॥ ८ कंदप्प-दंति"-केसरि-किसोरु पंचेंदिय[2]-दुट्ठ-भुयंग-मोरु" ॥९ 15 उप्पाडिय-दारुण-माय-सल्लु मुसुमूरिय-मोह-महारि-मल्लु ॥ १० उल्लंघिय-दुत्तर-भवसमुदु तियसिंद-नमिय-चलणारविंदु ॥ ११ तेयलोक-[xx]हु निद्दलिय-माणु परमेसरु सासय-सुह-निहाणु ॥ १२ वउतीस-महा-अइसय-समग्गु गुण-सायरु पयडिय-मोक्ख-मग्गु ॥ १३
॥ घत्ता ॥ पणमिवि जय-सामिणि नय-सुरकामिणि वागेसरि सिय-कमल-कर।।
णयहँ सम्भावि जीएँ पभाविं कविहिँ पयट्टइ वाणि वर ॥ १४ ____1 Beginning नमः श्रुतदेवाय. 2 °दिहि. 3 जंपई. 4 अदु. 5 संपई. 6 °कहाणडं. 'पहु. 8 कवडतj. 9 वंसम. 10 should it be तारुन्न ?. Metre requires one nore mora. 11 कहवि. 1) विसेसीं. 13 पणमेप्पणु. 14 निम्मूलुयमूलिय. 15 To
ne properly with समीरु, it should be something like °सारु. 6 लखणस. 17 °हार. 18 च्छित्थरिय. 19 °दंती. 20 °किसोरि. 21 'मोरि. 22 °सलु. 3 मसिमुरिय. 24 °मलु. 25 उलंघिय. 26 दुतरु. 27 °समुदु. 28 नमींय. 29 तियलोकहु. Cwo moras are too few. 30 निदलियमाणुं. 31 मोख. 32 The closing tanza of the Kadavaka is nowhere in the Ms. prefixed with his designation, which is otherwise invariably seen in such Apa. hrainsa poems. 33 °सभाविं.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
st भरहि अत्थि उज्जलं सुवेसु तहिँ तिन्निवि हरि - कमलाउलाइँ धम्मासत्त नरेसरं मुणिवर 5 गामागर-पुर- -नियर मणोहर उलि-कमल-संड- उब्भासिय वहुविह-जण धण-धन्न-रवाउलु भूसिउ धवल-तुंग-रभवणेंहि कोमल-केलिभवण-कय- सोहिहि " फोप्फल - नागवेल्लि" - दल थामेंहि कयवर चक्क मालि-कुसुमालिहि पंथियजण - विइन्न-वरभोयर्णे
[34]कइवर-नड-नट्टिहि 15 वर-गेय-रवाउलु
पउमसिरि चरिउ
[२]
सुपसिद्ध नामि मज्झदेसु ॥ १५ कंतार-सरोवर - राउलाइँ ॥ १६ [B] हु सुयसालि लोग गुणि दियवर ॥१७ विउल-नीर गंभीर सरोवरं ॥ १८ has- कुसुम-गंध- परिवासिय ॥ १९ गो-महिस - उल - रवाउल - गोउल || २० संकुल- गाम - सीमै - उच्छरणेंहि " ॥ २१ फलभर - नामिय-तुंग- दुमोहिहि ॥ २२ मंडिउ गामुज्जाणारामेंहि ॥ २३ वज्जिउ दूराउल -दुक्का लिहि" ॥ २४ विविह्सव - आनंदिय - जण मणु ॥ २५
॥ घत्ता ॥
चारण-वंदिहि" नच्चिर सुपुरिसँहँ चरिउ ।
20
तहिँ अस्थि देसि सुरपुर- समाणु गंभीरनीर-खाइय-विसालु मुत्ताह-मणि-विद्दुम-समग्गु कुंदिंदु-धवल जिणभवण तुंग सविलास - हास-परिभासिणीउ दाल - [B] नर विगय-मोह विन्नाण-विणय-दक्खिन्न-दाणगोविंद-नील-ससिहर- मेहु 2 गंभीर - मुयंग - निनाय - गजु पसरिय-मुत्ताहल - विमल-नीरु
रहस- सुराउलु
[ पं० १५-३०
महिहिं सग्गु नं अवयरिउ ॥ २६
[ ३ ]
वर-नयरु वसंतपुराहिहाणु ( ? ) ॥ २७ परचक्कालंघिय - तुंग-सालु ॥ २८ रयणारं समु जहिँ हट्टमग्गु ॥ २९ सिहरग्ग-खलिय-रवि-रह- तुरंग ॥ ३० रइ-रूयउँ लडह-विलासिणी ॥ ३१ नियरूय- तुलिय- कंदप्प-सोह ॥ ३२ अहिमाण - सार वहु-गुण-निहाण ॥ ३३ मणि - किरण - जणिय-सुरचाव - सोहु" ॥ ३४ तवणीय - समुज्जल-नारि - विज्जुं ॥ ३५ कप्पूर-गंध-सीयल-समीरु || ३६
80
1 इय. 2 ऊजल. 3 नामीं. 4 नरीसर 5 लोगसालि 6 मुणि. 7°रु. 8 उड्डलिय. 9 उलु वाउलु. 10 भर. 11 सेम.. 12 उच्छरेणेहि. 13 नामीं तुग. 14 फोफल. 15 नागवेलि. 16 ° दुक्काले हि. 17 वईनवर भोयणु. 18 हिहि. 19 सुपुरिसुहं. One mora is too few in the third pāda. 20 सगुन्नं. 21 वसंतुपुराहिगमणुं. 22 मोत्ताहल 23 °चिदुमय मग्गु 24 रयणाय रु. 25 कुदिंदु. 26 ° परिभासिणिउ. 27 रइरूयहु. 28 °विलासिणिउ . 29 °मय 30 जएसौसरचापयोह 31 गजु. 32 तवनीर. 33 विजु. 34 कपूर.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० ३७ - ५७ ]
मरयमणि-किरण- तिणंकुरालु
.(?)
जियसत्तु महावलु तहिँ नरिंदु लीलावइ नामिं तासु कंत धणसेणु नावँ पुरिई वरसेडि रावल (?) तसु पिय एकचित्तं पाणप्पिय धणसिरि" - नाउँ धूय
10
मरगयमणि - दामिहि परारामेहि पप्फुल्लिये-कम लेहि हि
हंस लें TT
मिउ-कसिण- चालवयणारविंद
पंकय-द [43] लच्छि कुंडल-विलोल
विष्फुरिये - कंति
विवाह [रोड ] थण- हार-तुंग वित्थिन - रमणि
आयंव- हत्थे जिय-वाल- रंभनव-कणय - गोरि सोहग्ग-खाणि
रइ-रूओहामिणि खंडिय - सुर-दप्पहु
पढम संधि
सिय- चामर-नियर - पलंव- मालु ॥ ३७ पासाउं धरिउ पाउस -विसालु || ३८
॥ घत्ता ॥
कोमल - केलि - ल[44]याहरिहि । ise वावि-सरोवरेंहिं ॥ ३९
[ ४ ]
दरपुरं रिउ - कुंजर - मइंदु ॥ ४० नं वम्मह - गेहिणि रूयवंत ॥ ४१ विहवेण जसु धणओ वि हु हेट्ठि ॥ ४२ धणदत्तु धणावहु विन्हि पुत्त ॥ ४३ उवहसिय- तिलोत्तम - रंभ-रूय ॥ ४४ संग - निलाड ॥ ४५ उवहसिय- चंद ॥ ४६ नं भुषणं- लच्छि ॥ ४७ उज्जल - कवोल ॥ ४८ सिय- दसण - पंति ॥ ४९
वर-कंबुं - कंठ ।। ५० वर्णु - तिवलि-भंग ॥ ५१ मंथरिय - गमणि ॥ ५२
18
लक्खण-पसत्थ" ॥ ५३ पीणोरु - थंभ" ॥ ५४ मुणि-चित्त- चोरि ॥ ५५ निरु महुर-वाणि ॥ ५६
॥ घत्ता ॥
सुंदर- कामिण
गुरु-माहप्पहु
नवजोवर्ण-सज्जिय-रहहु । हत्थि भल्लि " नं वम्महहु ॥ ५७
23
३
1 fare. 2 पासाय पफुलिय° 4 दप्पुधर. 5 नामी 6 नाचंपुरिय. 7 वरे. 8 हि. 9 एक. Two moras are too few in this pāda. 10 धणसिरिं. 11 दलछि. 12 भूयण . 13 उजल. 14 विफुरिय. 15 कंवुट्ठ. The superfluous here is most probably transferred from the previous pāda. 16 तण 17 विथिन. 18 गमणिं. 19 झायंवहथ 20 लखणपभथ 21 पिणोरु. 22 जोवण. 23 भलि.
8
10
15
20
25
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरिउ
[पं० ५८-७४
[५] सा परिणिय[5A] नयण-सुहंकरेण वइसमणहे पुत्तिं संकरेण ॥ ५८ हुय तासु सरीरि असज्झ वाहि अवियायहि मुठ भत्तारु ताहि ॥ ५९
कलुणं अकंदई मुयइ वाह "को सरणु असरणहि मज्झु नाह ॥ ६० 5 निल्लक्खर्ण हउँ कहि कत्थु जामि तुहु विरहि न जीवउँ खणु वि सामि"॥६१
सा धरिय मरंती" वंधवेहि पाऍहि पडेवि गग्गैर-रवेहि ॥ ६२ "मं रोयहि धणसिरि मुयहि सोउ मं मुयहि न दीसएँ नाहि लोउ(?) ।। ६३ तुहुँ अम्हहँ सरसइ जउण गंग कुलदेवयं वि[br]जय जयंति" दुग्ग॥६४
सावित्ति गउरि भयवइ पियास(?) तुह अम्हे हु किंकर भिच्च दास ॥ ६५ 10 जसवइ-जसोय वहुवारियाउ एयाउ तुडु कम्मारिया ॥ ६६ जो आणा-खंडणं करइ अर्जु वप्पेण इ किंचि वि नाहि कर्जु ॥ ६७
॥ घत्ता॥ घर अम्ह निहालहि परियणु पालहि करहि पुज गुरुसुरवरहँ। मं वहिणि विसूरहि निय-तणु झूरहि देहि दाणु मुणि-दियवरहँ॥ ६८
[६] तहि घरु पालंतिहि जाइ कालु तहिँ पुरवरि आइउँ गुण-विसालु ॥ ६९ विहरंतु महामुणि धम्मघोसु आणंदिय-जण-मणु विगय-रोसु ॥ ७० अन्नाण-वहल-तिमिरोह-हर][GA] निवाण-महापुरि-परमसरणें ॥ ७१
जो पढइ असेसु ई वारसंगु संजमिय-चवल-इंदिय-तुरंगु ॥ ७२ 20 सम-तिण-मणि-कंचण-सत्तु-मित्तु नव-भ-गुत्ति-पालण-पवित्तु ॥ ७३ उबूढ-गरुय-सीलंग-भारु पयडिय-जीवाइ-पयत्थ-सारु ॥ ७४ अइदुक्कर-तव-सोसिय-सरीरु दसविह-मुणिधम्म-निवासु धीरु ॥ ७५ उक्खय-तिसल्लु निज्जिय-कसाउ सिद्धि-वहु-वद्ध-गुरुयाणुराउ ॥ ७६ जोईसौं संकर दड्डे-मयण नारायणु नं नर-बाहि-गमणु ॥ ७७ 25 मंदरगिरि व जो निप्पकंपु कमलायर व उम्मुक-कंपु(2) ॥ ७८
1 बईसमणह. 2 पुत्तीं. 3 तीसु. 4 सरीरी. 5 मू. 6 अकंदए. 7 निल्लखण. 8 हंडं. 9 केथु. 10 विहरि. 11 खाणो वि. 12 मरंति. 13 गगर. 14 मुमुएहि. 15 तुंहु. 16 °देवई. 17 जयंत. 18 °सु. 19 कींकर. 20 भिच. 21 °वारियातु. 22 एयाहु. 23 मुधु कंमारियाहु. 24 °खंडणु. 25 अजु. 26 कजु. 27 परियj. 28 पूज. 29 ढहि नि. 30 °दियवरह. 31 पालतिहि. 32 आईउ. 33 आणंदिउ जणमण. 34 तिमरोहहरj. 35 नेव्वाण. 36 परममरनं. 37 मसेसुई. 38 सम्मत्तिण. 39 °सत्त. 40 °पयथ°. 41 दुकरु. 42 उखय. 43 सिधि. 44 जोइसरु. 45 दढ° 46 °याहि. 47 कमलायरो. 48 उम्मक.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० ७९-९९]
पढम संधि दोसायरु दोस-कलंक-वंकु ओमाणण पावइ जगि मियंकु ॥ ७९ वरचंद दिवायरु तिवतेउ(?) कह विउस-तेय-सम जं भणेय ॥ ८०
॥ घत्ता ॥ तव-तेय-फुरंतउ उवसमवंतउ सयल-जीव-संतावहरु । अखलिय-वरसासणु पाव-[GE]पणासणु धम्मु नाइ पच्चक्खु वरु ॥ ८१ ।
[७] जंगम-कप्पदुमु पुर-दुवारि लच्छीहरि चेइऍ भवण-सारि ॥ ८२ उवविट्ठ मन्झि वहु-मुणिवराहँ कंचणगिरि व कुल-महिधराहँ ॥ ८३ सुर-सारेंहि महुर-पलावएहि अच्चंतु निसेविउँ सावएहि ॥ ८४ परिवारिउ सुह-सुंदर-जणेण कप्पदुमु नं(?) हरियंदणेण ॥ ८५ सो दिडु मुणिंदु सपरियणेहिँ धणसिरि-धणदत्त-धणावहेहि ॥८६ पणमेवि सूरि वंदति साहु आसिसी देइ वर-धम्मलाहु ॥ ८७ उवविट्ठहँ नव-जलहर-निघोसु तो पभणइ मुणिवरु धम्मघोसु ॥ ८८ "भव-सायरि भीमि अणोरपारि जर-मरण-वाहि-कल्लोल-सारि ॥ ८९ हिंडंतु कुजोणिहि दुकय-कम्म जिउ लहइ किलेसिं मणुय-जम्मु ॥९० 15 धम्मथ-काम-मोक्खाहिहाण चत्तारि हुंति पु[7A]रिसह पहाण ॥ ९१ तह पवरु धम्मु जिणवर भणंति जिं हुंतई अवर असेस हुंति ॥ ९२ तो सो जि" करेवउ आयरेण परियाणवि बुद्धिमया नरेण ॥ ९३
॥ घत्ता ॥ जह रयणु सलक्खणु कोइ वियक्खणू लेइ वियारि[वि] आयरण। 20 भव-सायर-तारण सिव-सुह-कारणु धम्मु वि तह पंडिय-नरेंण ॥ ९४
[८] हउँ कहवि तुम्ह धम्म परिक्खै अवियारिउ मं में लेहु दिक्खै ॥ ९५ सो धम्मु सारु जहिँ जीव-रक्ख सो धम्मु सारु जहि नियम-संख ॥ ९६ सो धम्मु सारु जहिँ सच्च-वाय सो धम्मु सारु जहिँ नत्थि माय ॥ ९७ 25 सो धम्मु न जहिँ पर-दर-हरणु सो धम्मु न जहिँ पर-पीड-करणु ॥ ९८ सो धम्मु न जहिँ कामिणि-पसंगु सो धम्मु न जहि चारित्त-भंगु ॥ ९९
1 Should it be करचण्डु ? 2 Proper rhyming requires तिब्वतेय. 3 सासणुं. 4 °पणासj. 5 सुरवारेहि. G पलाएवएहि. 7 निवेसेविउ. 8 कयमुपुदं. 9 सूरी. 10 वदंति. 11 आसिस. 12 मरोरपारि. 13 °कलोल. 14 °कमु. 15 किलेसी. 16 धम्मथ. 17 सोखाहिहा'. 1.8 पहाणु. 19 हुंतई. 20 अवरि. 21 सोजि. 22 सलखलु. 23 वियखणु. 24 लेई. 25 आयारेण. 26 °तारj. 27 °कारणं. 28 हंदु. 29 कहंवि. 30 परिख. 31 दिख. 32 रख.33 सवथाय. 34 नथिम्माय.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
सो धम्मु जेत्थु इच्छा - पमाणु सो धम्मु जेत्थु नवि मोहु लोहु सो धम्मु न पिज्जईं जेत्थु मर्जु सो धम्मु न खज्जइ जेत्थु मासु ' सो धम्मु जेत्थु अकलंकु सील सो धम्मु जेथु तत्तहँ वियारु सो धम्मु जेत्थु सुबिसुडे भाउ
10
15
पउम सिरि चरिउ
तिहुयण- परमेसरु देउ जिणेसरु
अणुदिणु झाइज्जइ
परु न हणिज्जइँ
25 जिर्णा[8B]सासणि भत्तहँ धणु देइ जहिच्छ
[ पं० १००-१२०
निसि - भोयणु जेथुन कोहुं माणु ॥ १०० सो धम्मु [7]जेत्थु इंदिय - निरोहु ॥ १ सो धम्मु न किज्जई जहि अकर्जु ॥ २ सो धम्मु न जहिँ विसयाहिला ॥ ३ मुक्कंकुसु जेत्थु न काम-पीलु ॥ ४ सो धम्मु जेत्थु मणु निधियारु ॥ ५ सो धम्मु देउ जहिँ वीयराउ ॥ ६
॥ घत्ता ॥
कन्नंजलिहि" पियहु जिण-वयणइँ निम्म नाणु (?) देहु उज्जालहुँ सिरिधम्मघोस - मुणिवरहँ वाणि उब्भिन्न- वहल- पुलयं गयेहिँ " संसारि" प[ 84] डंता उद्धरेहि" तिहिँ" दिन्नइँ” पंच अणुवयाइँ गिन्हेविणु निरु रोमंचियाइँ दिणि दिणि साधणसिरि धम्मसील 20 जिण-भवणहि मह-महु कारवेइ तंबोल - फुल - आहरण- वत्थं वहिरंधहँ" कुंटहँ" वावणाहँ अणुकंप वत्थाहरण- दाणु
34
[९]
गिन्हहुँ पंच-महाये - रयणइँ ॥ ८ सावयधम्मु पयत्तिं पालहु" ॥ ९ निसु विणु सासय- सोक्ख-खाणि ॥ ११० पण विणु मुणिवरु वुत्तु तेहि ॥ ११ गुरु अहँ सावय-धम्मु देहि” ॥ १२ संमत्त- महागुण-संजुयाइँ ॥ १३ वंदेविणु निय-भवणह गयाइँ ॥ १४ धम्मवइ वहइ महंत - लील ॥ १५ मुणिवरहँ जहिच्छइ दार्णे देइ ॥ १६ निय सहिहि पयच्छइ सामि- हत्थं ॥ १७ कर - हीणहँ दीण - दयावणाहँ" ॥ १८ सुहि-सयहँ संवई माणु ॥ १९
36
॥ घत्ता ॥
39
जिय-म मोह - वियारउ । सो जिं धम्मु जगि सारउ ॥ ७
दढ-संमत्तहँ" जो जं वंछंई
धण-हीणह उम्मु-मय । धणसिरि जंगम कंप्पलय ॥ १२०
1 Throughout जेथु. 2 कोह. 3 पीज्जइ. 8 मुकं. ° 9 नत्तहि. 10 निवियारु 11 सुविसुद्ध 15 कन्नंजलेहि. 16 गिन्हऊ. 17 महव्वह. 21 धम्मघोसु. 22 °सोख 23 °गमेहिं. 24 वुतु. 28 नई. 29 'महामुणि. 30 महिमहु. 31 ठाणु. 35 कुंट्टहं. 36 दीयावणाहं. 37 वथा . 38 संवेढइ. 41 जहिच्छई. 42 वंछई. 43 जंगमु. 44 कप .
4 मजु. 5 कीज्जइ. 6 अकजु. 7 मंसु 12 जियमय 13 हणींज्जइ. 14 सोजि 18 निमलु. 19 उजालहु. 20 पयति. 25 संसार. 26 उधरेहि . 27 तिदि. 32 वथ. 33 °हथ. 34 पहिरधहं. 39 संमत्तह. 40 उमुक,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० १२१ - १३९]
पढम संधि
[१०*] पेक्खेविण धणसिरि दाणु दिति जसवइ-जसोय मच्छरु वहति ॥ १२१ न भणंति किंचि अग्गइ भएण जंपति परोक्खहि सहु जणेण ॥ २२ “अइधम्मसील निच्छिन्न-नेह घरु' लूडई अम्ह नणंद एह ॥ २३ निकारण पूरई परहँ हत्थ मं कहवि भूय एहिथ(?) घरत्थ" ॥२४ । परियणहु मज्झि नं केव इहु(?) मायाविणु पयडिउ नाइ विहु(?) ॥ २५ तं कहिउ ताहि निय-परियणेण धणसिरि परिचिंतई नियमणेण ॥२६
"मइँ दिन्नं सहत्थि सब-काल आसासिय दीण अणाह वाल ॥ २७ कंचणु तिणु मन्निउ धम्म-कजि निकंटइ भाइहिँ तणइ रजि ॥ २८ एवहि विमुक्क-मज्जाइयाउ विसहंति न भाउजाइयाउ ॥ २९ गुण दूसहिँ करहिं अवन्न-वाउ खलु चिंतहि वंधहिँ] गरु[य]-पाउ ॥१३० महु एहइ अवसरि काइँ जुत्तु किं चयमि सयलु घरु सारु वित्तु ॥३१ अहवा मिउ मणहरु सुय-महत्थु को जूयह छदि चयइ वत्थु ॥ ३२
॥ घत्ता ॥ पूरिय-हियइच्छा आणवडिच्छा वंधव काइँ व दारियहँ । सुट्टै वि पडिकूलहँ निंदणेसीलहँ उइई चंदि किं तारियहँ ॥ ३३
११] 'अंइनिगुणहँ गुरु-थण-हारियाहँ मोहिज्जइ को वि न भारियाहँ ॥ ३४ महु वयणु न वंधव जइ करंति तो चयमि गेहु नवि एत्थु भंति"॥३५ अविवेय-हुयासणु जणि जाम्वं ईसी संवडिउँ रोसु ताम्व ॥ ३६ ॥ "इह जसमई दुम्मइ दीह-केस तिह करउ होइ जिह पइहि वेस ॥ ३७ लाएविण किंचि कलंकु अज्जु पौडेमि सीसि जैसवइहि वज़"॥३८ ऍउ चिंतिवि धणसिरि कुडिल-चित्त जसवइ करि लेविण तिऍ वुत्त ॥ १३९
* Such readings of the Ms. which have a single consonant in the place of a double one required by the grammar and metre have not been recorded any further, as they are a common feature of the orthography of our Ms. As the number of such readings so far recorded is sufficient to give an idea of this feature, it would not serve any useful purpose to continue noting them down. 1 प्परु. 2 लुडइ. घरइ. 4 परथ. 5 पपडिउ. 6 परिचिंतये. 7 दिन्नं. 8 सहत्थीं. 9 आसामिय. 10 हणाह. 11 एहई. 12 प्परु. 13 यारु. 14 जुयहं छंदी. 15 हारियहं. 16 सुह. 17 परिकूलहं. 18 निदण. 19 ऊई. 20 रइ. 21 गुण. 22 नंति. 23 हुयासण जणिय. 24 ज्झाम्न. 25 संवट्टिय. 26 रोस. 27 जसमइं. 28 जिय. 29 पेस. 30 पाडेमिं. 31 सिसि. 32 जसवइंहि.33 नसम्वइ. 34 लेम्विणु.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरिउ
[पं० १४०-१६१ कय-मंडण जंती पइहि पासि जह सुणइ कंतु पहिलइ पओसि॥१४० "संसारि सुदुल्लहु मणुय-जम्, पालेहि पुत्ति जिण-भणिउ धम्मु ॥ ४१ तुहु निम्मलि वंसि विसालि जाय। नं सीय महा[10A]सइ तुझं माय॥४२
अकलंकु सीलु धारेहि वच्छि पीणन्नय-थण-ओनमिय-वच्छि॥ ४३ 5 जा तीमई मलिणं-चरित्त होइ तहि वत्त नै पुच्छइ कोवि लोई॥४४ नीलज्ज नाहिँ गुरुयणु गणेइ मसि-कुच्चउँ मुहि जं नियह(?)देइ ॥४५ आयन्नवि" वप्पो इ नायरं कु(?) छिन्निजइ सहुँ होटेणे नक्कु ॥ ४६ परपुरिस-निहालणि दोस-जुत्त सम्भाओ वंचइ नियय-कंत ॥ ४७
॥ घत्ता ॥ " गुण-सीलालंकिय नारि अपंकिय वड्डइ कमलिणि जेम जलि' । वंदिजइ लोऍहि गरुय-पमोऍहि चंद-रेह जिव गयणयलि" ॥ ४८
[१२] तिं धणसिरि-चयणिं ताहि कंतु पजलिउ हुयासणु जिम्ब झियंतु ॥ ४९ धणदत्तु भिउडि-भंगुर-निडालु उल्लसिय-सेय-जल-विंदु-जालु ॥ १५० 15 दुच्चारिणि गेहिणि मज्झु एह चंचल-मइ ना[1.01]वई विजु-लेह ५१ पालोत्ति-तंतु जिह कुडिल-भाव कुल-दूसणि दुन्नय-गेह पाव ॥ ५२ फुडु अन्न-पुरिस-वद्धाणुरायति धणसिरि जंपइ एह वाय ॥ ५३ ता दुट्ठहि किं सिर-कमलु लेवि अह नकु सहो?उँ कप्परेवि ॥ ५४
सहसत्ति न करणह एउ जुत्तु अवियारिउ कज्जु दहेई चित्तु ॥ ५५ २० चिंतंतहु तसु मणि एह इट्ट वासहर-मज्झि सहरिसु पइ8 ॥ ५६
उवविसइ तूलि"-पल्लंकि जाव हय पह्नि-पहारि[हि] हियइ ताम्व ॥ ५७ पभणिय महु गेहहु नीसरेहि अन्ज वि महु सेन्जहि आरुहेहि ॥५८ पलक्किय नारि जि फिट्ट-चरित्ति पलक्किय नारि जि वहुऍहि भुत्ति ॥ ५९ पलकिय नारि सील-गुणवंतहु आणवडिच्छी जा नवि कंतहु ॥ १६०
॥ घत्ता ॥ उम्मग्गि पयट्टी तरुण-तरट्टी नव-कुंदेंदु-समुजलिय । [114] वे-पई-अणुकूली (?) जिह नइ पूरि दोन्नि वि पाडइ कुलइँ नियं ॥१६१
1 °मंडणु. 2 जंती. 3 यइहि. 4 जंसु. 5 मह. 6 तुमु. 7 वच्छ. 8 लेवइ. 9 मणिंण. 10 नं. 11 लोए. 12 कचड. 13 यं ववह. 14 आयनुवि. 15 होहेण. 16 नक्. 17 °लंकीय. 18 कमलीणिं. 19 जले. 20 हंगुरि निलउ. 21 दुचारिणी. 22 नावई. 23 सिरिकमलु लेवि. 24 कप्परेमि. 25 रहेइ. 26 पइह. 27 तूली. 28 निसरेहि. 29 मदु. 30 सेजहि. 31 आरुहेहिं. 32 पलीकिय. 33 पलकिय.31 ज. 35 °समुजलियइं. 36 वेवइ. 37 आणुकूलई. 38 पूरी. The rhyming is defective. 39 दोनिय 40 नियकुलई.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
०२-10
पढम संधि
[१३] जसवइ पिय वयणि निट्ठरेण विज्झाइय वण-लय जिह दवेण ॥१६२ तुट्ठ(?) गरुय-दुक्खह भरेण सिरि ताडिय नावइ मोग्गरेण ॥ ६३ सोहग्ग-मडप्फर भग्गु केम धीरेण रणंगणि भीरु जेम ॥६४ उम्मूलिउ कह सुरयाहिलासु नइ-पूरि जिह दोत्तडि-पलासु ॥ ६५ । संताउ वियंभई हियऍ केम नव-जोवणि वम्मह-जलणु जेम ॥ ६६ रोवंतिऍ निवडहिँ उज्जलाइ अंसुयइ नाइ मोत्ताहला ॥ ६७ "ऍउ अजुा115]काइँ बिणु कारणेण महु रुद्दु नाहु" चिंतइ मणेण ॥६८ "अवराहु न जम्मेवि कियउ कोइ निकालइ मई मंदिरह तो वि ॥ ६९ हउ सब-काल पाणाहँ इट्ट विस-कंदलि जिह द[इ]एण दिट्ठ"॥१७० " भय-वुन्न हरिणि जिह दिट्ठ-सीह जरिय व मुयइ नीसास दीह ॥ ७१ सा रयणि न केवइ खयहु जाइ वर-दाणु सुपत्तहिँ दिन्नु नाइ ॥ ७२
॥ धत्ता ॥ बहु-अट्ट-दुहट्टर भग्ग-मरट्टइँ तहिँ चिंतंतिहि निसि गलिय । उग्गमिउ दिवायर हय-दोसायरु सा रइ-भवणह निक्कलिय ॥ ७३ 15
[१४] आरत्त-नयण, विच्छाय-वयण उम्मुक्क-हास, पस[12Aरत-सास ॥ ७४ दरमलिय-कंति, कलुणं रुयंति उविग्गं दीण, निसि सयल खीण ॥७५ आहरण-विवज्जिय विगय-हार उच्चिणिय-कुसुम नं कुंद-साह ॥ ७६ जं जसवइ" एहावत्थ दि? धणसिरि सवकि जिह हियइ तु? ॥७७ ० "कलुणं रुयंति तुहु वंधवेण पिट्टिवि निकालिय घरहु तेण ॥ ७८ न वि जाणउँ कारणु किं पि अजु दुवयणइ जंपइ जिह अलज्जु" ॥ ७९ "मं रुयहि वच्छि विसहहि मुहुत्तु" हक्कारिउ वंधवु तीऍ वुत्तु ॥ १८० "धणदत्त कहहि एहुँ फुडउँ मज्झु अवरडु काइ जसवइऍ तुज्झु" ॥८१ अंपइ कणिट्ट "सच्छंद-लील दुच्चारिणि एह अ[12]णज-सील ॥ ८२ 25 निसि समई अज्जु तं तइऍ(?) वुत्तं पर-पुरिस-निहालणि दोस-जुत्त ॥ ८३
॥ घत्ता ॥ अवगणिय-परत्तिं दुट्ट-कलत्तिं दढचारित्त-विवजियई। उधेव-करंडई फुट्टइ भंडइ काइ-मि" किज्जइ घरि थियइँ"॥१८४
1 पीयवयणी. 2 for तुहि or उत्तहि ? 3 मडफुरु. 4 रणगिणि. 5 हीरु. 6 °पूरी. 7 वियंहइ. 8 नवजोयणि वंसह. 9 मई. 10 भव° 11 °सीय. 12 निसास. 13 चींततिहि. 14 दरवलिय. 15 उवीग्ग. 16 जसंवइ. 17 दिह. 18 नद. 19 निकालिय. 20 महु. 21 समई.
22 वुत्त. 23 परती. 24 °कलत्ती. 25 °चिवजियई.26 °गरंडई.27 काइम्बि.
पउम० २
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरित
[पं० १०५-२००
[१५] "धवलं पि कसिणु कसिणं पि धवलु मइँ वुत्तउँ मन्नइ एउ सयलु ॥ १८५ ता अत्थि जाणुवमु इत्थि-राउ थीओ वि परिक्खइँ तावँ भाउ]" ॥८६ चिंतेविण धणसिरि भणई “भाय एहउँ कुसलतणु तुज्झ जाय ॥ ८७ धम्मोवएसु मइँ दिन्नु पुतं किं तेण वि हुयं खंडिय-चरित्त ॥ ८८ निद्दोस महासई विणयवंत कुल-हूसणि ल[13]हु झाणुलेहि कंत"॥८९ धणदत्तिं चारु वियक्खणेण परितोसियजसवई तक्खणेण ॥१९० अह अन्न-दियहि पिय-भासिणीऍ पभणिय जसोय तह धणसिरीऍ"॥९१
जह सुणइ कंतु पयडक्खरेहि आरोविय दोस महायरेहि(2) ॥ ९२ 1" "महु वयणु निसामहि हलें"[जसोएँ नारय-तिरियाउलि एत्थु लोएँ ॥९३ वहु-पुन्नहि लब्भइ मणुय-जम्मु तं पाविउ करि अकलंकु धम्मु ॥ ९४
॥ घत्ता ॥ निम्मल-कुल-दूसणि अइ-सुह-णासणि" सुहि-बंधव-लज्जावणिऍ" । मं पाउ वियंभहि इह-पर-लोइ [चोरिइ वहु-दुर्ह-] पावणिऍ" ॥९५
[१६] तिं वयणि कोवुल्हसिय-सेउ विनवइ जसोयहि [185] कंतु एउ ।। ९६
"महु अस्थि सुवन्नह भार लक्ख वजिंदैनील मरगय असंख ॥ ९७ विदुम कक्केयण तार हार सोदामणि-किरण-फुरंत दोर ॥ ९८
कुंडल-मणि नेउर-कंकणाइँ वहु-मोल्लइ विविह-विभूसणाइँ ॥ ९९ ३० कुंकुम-कत्थूरी-चंदणाइँ
सुपसत्थ' वत्थइँ अइघणाइँ॥ २०० दीसंति न मंदिरि जाइँ जाइँ हरियाइ जसोयइ ताइँ ताइँ ॥१ इह अज्ज वि चोरत्तएँ करेइ गाढं तिं धणसिरि सिक्खवेइ" ॥ २ आविउ जसोय सेजहि वइट्ट सा दुट्ट भुयंगि [व] तेण दि? ॥ ३ उत्तारिय सेजहि पन्हि देवि निभच्छिय पुणु हिय उम्मूलेवि (2)॥४ 3 [14A]सुयरई जसोय निययावराहु "महु काइँ विरत्तउ आहे(?) नाहु ॥५ हउँ सील-सुनिम्मल-उभयपक्ख सीया इव किय चारित्त-रक्ख ॥ ६ पइ-दियहु पयत्ति अवयरेवि जंमह विनवि(?) पिउ संभरेवि ॥ २०७ . 1 परिखरं ताम्ब हा. 2 चिंतविणु. 3 हणइ. 4 हाइ. 5 पत्त. 6 दुय. 7 महासई. 8 कुलदूसणिं. 9 जसम्वइ. 10 °भासिणिए. 11 धणसिरिए. 12 हते. 13 लहई. 14 °भासणि. 15 °लज्जावणीए. 16 Missing. 17 पावणींए. 18 °वुल्हसिउ. 19 किंतु. 20 सुनव. 21 वींद. 22 कंकेयण. 23 नोदामणि. 24 चोरत्तरणु. 25 सेजइहि. 26 दिह. 27 (?). 28 सुंयरइं. 29 निययजावराहु. 30 (?). 31 °सुनीमल. 32 पई. 33 पयती...34 अवयरेहिं.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० २०८ - २२८ ]
जिह लच्छि उविंद किं अन्नासत्तउ
छव
पढम संधि
॥ घत्ता ॥
रोहिणि चंदहु तिम्व हउँ कंतहु प्राणप्रिय ।
तेण विरत्त
रोवंति निसि परिगलिय ताहि धणसिरिहि विहाणइ कहिउ साहु परितुट्ठी धणसिरि तं मुणेवि अह ती* य वि (?) भोगंतराउ चोरिति जि दुस्सहुँ अलिय आलु "मं रोइ मुंधे " फुसि लोयणाइँ " साहेहि धणावह फुड ँ" कज्जु पभणइ धणावहु नट्ठ-नेहु फुडु तइँ जि वुत्तुं पयडक्खरे हि “मइँ जाणिउ वंधव तुहु वियहु उवएसु दिन्नु णं वुत चोरि सम्माणहि सुंदर - गुण-निहाण
12
बंधु - कलत्तह
अवरोप्परु रत्तह विहड़ावेंवि पयडई नेहिं जड़ियइँ
जिणभवण-विंव-न्ह्वणच्चणाइँ" कुतिहि वोलिउ ताहि कालु दाऊ दाणु हरिसिय-मणेहिं तं माया सलुन धणसिरीऍ धारेइ" सुदुद्धरु वंभचेरु उज्झयइ विसं व दूरेण भोग तव चरणु चरंति विचित्त- भेउ
20
[१७]
१४
रवि उग्गउ निग्गय भवण-वाहि ॥ ९ पलंकहुँ पाडियं देवि पाउँ ।। २१० "वसि वट्टहिँ वंधव मज्झु वे वि” ॥ ११ दोहग्ग- कलंकिङ इत्थि - भाउ ॥ १२ पावेसह तइय भयंकरालु ॥ १३ बहु-अंसुधारे धोवंजणा [14] हूँ" ॥ अंवाडिय काँइ जसोय अज्जु ” ॥ १५ "घरु अम्हहँ मुयउ अभव एहु ॥ १६ कुल- दूसणि चोरी परिहरेहि" ॥ १७ तइँ" जेहउ अन्नु न को वि बहु" ॥ १८ तुहु हिणि लोह - भुयंग - मोरि ॥ १९ अह तायह केरी तु आण” ॥ २२०
18
॥ घत्ता ॥
११
अज्जु न जाणउँका विप्रिय ? " ॥ २०८
सवह चित्तइँ" कवड-निहि" । धणसिरि को विउ विहि ॥ २१
[१८]
मुणि- दाणइँ तित्थ- पभावणाइँ ॥ २२ घर - वासु मुविणु दुक्ख-जालु ॥ २३ [15] अणगार - दिक्ख पडिवन्न तेहि ॥ २४ आलोइडें संजम - कंखिरीऍ ॥ २५ संजमि" मणु निच्चलु नाइ मेरु ॥ २६ परिहरिय सयल सावज्ज जोग ॥ २७ वंदति नमंति जिणिंद-देउ ॥ २२८
32
1 विइंदहु. 2 रोवंतिय. 3 पलंकदु. 4 प्पाडिय. 5 प्याउ 6 परितुहिं. 7 येवि. 8 One mora too few. 9 दुसहुँ. 10 मुचे. 11 जांसवरवोवंजणाई. 12 फुडं. 13 मुयई. 14 पुनु. 15 इ. 16 नंदु. 17 voi. 18 तुधु. 19 ज्झाण. 20 चिंतई. 21 °Afg. 22 पडियइ. 23 भाउव्व. 24 ° भवणचणाई. 25 दाउंण. 26 जाणगार. 27 अलोई. 28 कंखीरीए. 29 °वारेड्. 30 सुदुधरु. 31 यंभवेरु, 32 संरमि.
5
10
15
20
25
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
ર
सज्झाउ करंति पढंति नाणु दस - विहुँ मुणिधम्म समायरंति भावंति दुवालर्स भावणाउ विहरवि महि-मंडल विगय-संकु ' भावेण सरीरइँ संलिहेवि
15
दंसण-गुण- सारइँ सुह-झाणुं [15B] करेविणु
सुर- सोक्खइँ भुंजेंवि पुणरवि अवइन्नइँ "
पउमसिरि चरिउ
[ पं० २२९ - २३४; १-११
शायंति' चउबिहुँ धम्म - झाणुं ॥ २२९ उवसग्गं परीसह निज्जिणंति ॥ २३० गिम्हंमि दिति जायावणाउ ॥ ३१ सम्मत्तणु पालिउ निक्कलंकु ॥ ३२ मणि दिवदिट्ठि जिणु संभरेवि ॥ ३३
॥ घत्ता ॥
[xxxxxxxx ] पालेइ पंच महबयइँ | अणसणु लेविणु देवलोइ सबइँ गयइँ ॥ २३४
भवजलहि-जाणवत्तं वोच्छामि जमिह वित्तं "
॥ प्रथमसंधिः ॥
*
[ विईय संधि ]
साएय- महापुरि सत्थवाहु अवगाहिर्यं - सायरु सिद्धिवंतु तसु गेहिणि" नामिं चंदले ह 20 धणदत्त - धणावह पुत्र-वृत्तं
किडे [164] पढमहु नाउँ समुद्ददत्तु पइ दियहुँ वे वि" उवहसिय काम गंभीर - मुत्ति नं" सुर- कुमार कमल व सुनेत्त पसन्न -वेस 21 चंद- दुमो व सीयल-सहाव
25
वीर - जिणं पणमिऊण भावेणं । धणसिरि-धणदत्त नामाणं ॥ १
॥ घत्ता ॥
देवलोइ मोहिय-मणइँ । भरह- खेत्ति पंच वि जणइँ ॥ २
[१]
नव
निय - विश्व - विणिज्जियै- सग्गनाहुं ॥ ३ बहु- देसि पसिद्धुं असोगदत्तु ॥ ४ - जोवर्ण कंचण-वन्न- देह ॥ ५ सुरलोयहु तहि स्वव पुत्त ॥ ६ वीया हुँ निवेसिडें उस हदच ॥ ७ व ंति ससि व कलाहिराम ॥ ८ सुंदर पुर- कामिणि" -हियय-हार ॥ ९ सूरो व सुतेय अदि-दोस ॥ १० आरूढ - महागुण नाइ भाव ॥ ११
30
4 दसविह.
1 ज्झायंति. 2 बहुवहु . 3 ° झाणुं 7 दुवलय. 8 संहरे वि. 9 Missing. 10 °स्साणु 11 वीतं. 14 विणिजिउ 15 जग्गनाहु. 16 अवगाहिउ. 17 सिद्धउतु 20 चंदलेहिं. 21 नवजोअण. 22 °वत्त. 23 उववंत. 27 पहूदियभु. 28 येवे. 29 नं. 30 कामिणिं. 31 व 34 वु चंददुमो व
24 किय.
5 उवसहसहं. 6 परिसण. 12 अवईनई. 13 °विहवि. 18 यसिधु 19 गेहिणिं. 25 पीयादु. 26 विवेसिउ.
32 सुपसन केस 33 अदिह,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
पं० १२-३.]
विईय संधि
॥ घत्ता ॥ बंधवजण-वल्लह
गुरुयणि' विणिय मइंद-गई। लंघिय-रयणायर राहव-लक्खण दोवि नई ॥ १२
[२] हत्थिण[र]-पट्टणि जय-पयासि नाणाविह-बहुदेसिय-निवासि ॥ १३ कंचण-मणि-निम्मिय-भवण-कर्मि पवणुद्धय-कोडि-पडाय-रम्मि ॥ १४ [1GB]इब्भवई आसि संखाहिहाणु कुंजरू इवं पवर-पयट्ट-दाणु ॥ १५ जिणसासण-पंकय-चंचरीउँ पडिवन्नाणुबउ कुल-पईउ ॥ १६ जीवाजीवाई-पयत्थ-जाणु दक्खिन्न-महोवहि गुणनिहाणु ॥ १७ सीलवइ नाउँ पिय तासु इट्ट सीय व महासइ गुण-गरि?॥ १८ चंद-मुह तुंग-थण पिहु-कलत्त पिय-भासणि जिण-धम्माणुरत्त ॥१९ धणसिरिहि जीउ वड्डिय-पमोएँ चिरु कालु वसेविणु देवलोऍ ॥ २० भुंजेवि भोग सहुँ अच्छराहिँ कंचणमणि सोमणि (2)थणहराहि ॥२१ सीलवइहि सा उप्पन्न धीर्य विहु पुत्तहँ उप्परि पवर-रूयं ॥ २२
॥ घत्ता ॥ नञ्चंतिहि तरुणिहिँ पट्टणि लोय-सुहावणउँ। वजतेंहि तूरेहि
संखिं किउ वद्धावणउँ ॥ २३
॥
सुमिणंतरि जणणि' कमल-वन्न सिरि दिट्ठ महा-पंकय-निसन्न ॥ २४ तिं दिन्नु ताहि प[म]सिरि नाउँ नव-जोवण पत्त मणाभिरामु ॥ २५ 20 भमरंजण-नील-सिणिर्द्ध-केस पंचमि-ससि-सुंदर-भाल-देस ॥ २६ नीलुप्पल-लोयण वयण-चंद- उवहसिय-लच्छि-लीलारविंद ॥ २७ उज्जल-कवोल-लावन्न-कंति सिय-दसण-किरण-धवलिय-दियंति ॥२८ विवाहर-सुललिय कंवु-कंठ तुटुंग-वीण-थणहार-लट्ठ ॥ २९ कप्पदुम-पल्लव-चार-हत्थ . सुविभत्तय-वरल(?)मण-प1ि7B सत्थ॥३० 25 गंभीर-नाहि तिवली-तरंग- संगय-रोमावलि-रुइरमंग(?) ॥ ३१
1 गुरुयणिंद. 2 मइंदमइ. 3 लंघीय. 4 °मणिं. 5 नीमिय. 6 °कांमि. 7 ईहवई. 8 जासि. 9 °हिहाणुं. 10 ईव. 11 पवरु. 12 पय९. 13 जिणसासणि. 14 यंकयचचरिउ. 15 पडिवनाणुवय. 16 जीवाजीवापय. 17 °दाणु. 18 नाउ. 19 इह. 20 सीह. 21 °गरिह. 22 ° भासणिं. 23 °पमोअ. 24 (?). 25 थणहराहं. 26 बीय. 27 °रुय. 28 नचंतेहि. 29 लोए. 30 संखी. 31 कीड. 32 जणणीए. 33 नवजोवण. 34 °सणीद्ध. 35 °धवलीयदीयंति. 36 तुटुंग. 37 कप्पदुम्म. 38 गंडीरनाइ. 39 °मग,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
विवेनिय (?) व पिंहुंवर कल रत्तुपल-दल-सोमाल-चलणि आवज्जिय-सयल - कलीकलाव केयर - कप्पूर - सुगंध-सास
उन्नय-वसुब्भव अहिणव-गुण-सुंदरि
पउमसिरि चरिउ
एत्थंतरि पर्भु वसंतु मासु 10 [184]कंकेल्लि"-फुल्ल-परिमल - सुगंध मंजरिये चूय फुल्लिय अणंत आरत - कुसुम रेहहिँ पलास उत्थर महुरु कोइल - निनाउ चचरिउँ दिति उभय-वि-ह 15 सा अन्न- दियहि परमसिरि बॉल मयणाहि तिलय-कय-वयण-सोह नव-चंपय- विरइय-कन्नपूर कंठट्ठिय- रयणाहरण-हार भुय - विनिहिय-नवकंकण - विचित्त 20 मणि - मेहल - मंडिय-विउल- रमणि
आएसिं" जणणिहि " [18B] पियसहि परिवारिय
[ पं० ३२- ५१
पीणो-3 -जुयल जलहर भमंतु ॥ ३२ नह- ससि - मह मंथर - गमणि ॥ ३३ कडुयाविय - कल-कोइल-पलाव ॥ ३४ लीलाबहुयं - सुरवहु - विलास ॥ ३५
॥ घत्ता ॥
20 उज्जाणु नियवि हरिसिय-मणेण " सहि पेक्खु पेक्खु उज्जाण- लच्छि
आसासिय-तिहुयर्ण-जयहु । चार्य लडि मयरद्धयहुं ॥ ३६
[ ४ ]
वर-विलासु ॥ ३७
वह प्रिय-वं उम्मच्चि" (?) वियंभिय- वहल-गंध ॥ ३८ अणुणिजाहिँ तरुणिहिँ कुविय कंत ॥ ३९ नं मयण- विहल (?) - विरइयँ (?)-पास ॥ ४० नं वम्मह - - हुंकार -राउ ॥ ४१ मय- घुम्मिर न हि तरुणि-सत्थ ॥ ४२ सिय- कुसुम-दाम-संवलियै-वाल ॥ ४३ गंडयलालिहियै सुपत्तलेह ॥ ४४ कुंडल-मणि - किरणंत रिय-सूर ॥ ४५ थणजुयल - निवेसिय- तार- हार ॥ ४६ सबंगि" य हरियंदण-विलित्त ॥ ४७ वरनेउर-भूसियै- चारु चणि ॥ ४८
34
॥ घत्ता ॥
आणंद मणि परमसिरि । गय उज्जाणि अउब- सिरि (?) ° ॥ ४९ [५]
करु उब्भिवि भई वसंतसेण ॥ ५० पल्लविय - तरुण-तरुवर मयच्छि ॥ ५१
13 moras less. 2 पपिउ 3 कलुनु. 4 पीणोरा° 5 लहमसिमयुहं 6 फल°.
7 कदुयाविय. 8 लीलाबहुए. 9 °तिहुयणि. 10 चाउ° 11 मइरघयहु. 12 पर 13 धम्मद. 19 विरल
18 ज्झारत.
20 विरईय.
14 कंकेलिय. 15 उम्मचे. 16 मंजरीय चूय 17 फुल्लीय. 21 मास. 22 उच्छरइ. 23 महुर. 24°वणं. यवियत्थ. 27 पडमसिरि. 28 कुसुंम. 29 संवलीय. 32 ° जुयाण. 33 नविहिय. 33 सव्वंगी. 35 ° मेहर. 38 आरोसिं. 39 जणणी हिं. 40 जाओवसिरि. 41 मणेणं.
25 चच्चरिहु. 26 उज्जि30 °लाहिहिय° 31 वंपय. 36 भुसिय. 37 चलण. 42 ई. 43 तरुणि.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० ५२-७३]
विईय संधि अवलोयहि चंपय तिलय चूय तिन्निवि रइनाहहे वाण-रूय ॥ ५२ भमरउल-मुहल फुल्लिय असोय विरहिणि-जण-जणिय-महंत-सोय ॥५३ पवणाहय तुंग तमाल ताल नच्चंति नाइ वेयाल काल ॥ ५४ धव-लउय-जूहि[-नव-कुंपलाइँ(?) छम्मासइँ नइँ मोत्ताहलाई ॥ ५५ उम्मिल्ल-दलावलि किंकराराइं(?) उववहहिँ अणोवम कणय-छाय॥ ५६ । अलि पंचेंवि केयइ वउले' लग्गु(?) जं जसु मणिट्ठ तं तासु लग्गु ॥ ५७ उब्भिय-करअंगुलि एह जाई हक्कारइ भमर-जुयाणु नाइ ॥ ५८ पाडल-तरु मउरियउ ऍह पेक्खु माणिणिजेण-माण-निमूल-दक्खु ॥ ५९ सहयारु महादुमु एत्थु लोइ हिंडोलइ सहुँ पिययमइ कोइ ॥ ६० नाणाविह-कीलइ जाहि" रमेवि पउमसि[रि भमइ वणि नाइ देवि ॥६१
॥ धत्ता ॥ सही" का वि जंपइ "रवि वट्टइ निडर-किरणु । इह माहवि'"-मंडवि पिय-सहि वइसहुँ एक्कु खणु" ॥६२ ।
[६] एत्थंतरि" पत्तुं समुद्ददत्तु मंथर-गई कुंजरु नाइ मत्तु ॥ ६३ ॥ माहवि-लय-मंडवि सुह-निविट्ठ पउमसिरि तेण सहुँ सहिहि दिट्ठ॥ ६४ "कंदप्प-नराहिव-रायहाणि का एह किसोयरि नवजुयाणि ॥ ६५ मुह-कमल-सुरहि-नीसास-लुद्ध लीलारविंद-हय-भमर-मुद्ध ॥ ६६ किं वण-सिरि पयडिय-पाडलच्छि(१) [19B]सुर-सुंदरि किंव वसंत-लच्छि॥६७ रई मयण-रहिय किं नाग-कन्न विज्जाहरि किंव सुवन्न-वन्न ॥ ६८० विम्हिय-मणु ताहि नियंतु रूउँ तियसो इव निच्चल-नयेणु हूई ॥ ६९ मयणाउरु उवेल्लंत-अंगु
ठिउमंतेंहि विसिकिाउ नं भुयंगु ॥७० सो सत्थवाह-नंदण-वरिट्ठ पउमसिरि-णय ण-गोयरि पइ8 ॥ ७१ "किं एहु फणिंदु सुरिंदु" खर्दु नारायणु सूरु कुयेरु चंदु ॥ ७२ रइ-रहिउ मयण किं नागकेउ" चिंततिएँ तहि उल्लसिउ सेउ ॥ ७३ 25 ___1 रयनाहह. 2 °सोह. 3 धइलहं छतुहियुंचलाई. 4 नइ. 5 उमेल्ल. 6 उववह हिं. 7 °ले वि. 8 लगा. 9 जाई. 10 जुपाणु. 11 माणणि. 12 सहियारु. 13 लोए Probably to be corrected to जोइ. 14 Meaning?. 15 रगेवि. 16 देवी. 17 सहि. 18 कय. 19 महाव. 20 पइसह. 21 एत्थंतरी. 22 यतु. 23 मंथरगय. 24 °लइ. 25 सहुं. 26 निविद्रु. 27 मुहु. 28 कमलु. 29 लुद्ध. 30 पाटुलच्छि. 31 केम्व. 32 रय. 33 निं. 34 नागकंत. 35 सुयन्न. 36 °मणुं. 37 रू. 38 थिउ सो. 39 निच्चलु नयण. 40 दूउ. 41 उवेन्नंतु. 42 Three moras too fev. 43 यथवाहु. 44 वरिहु. 45 नय. 46 यइहु. 47 सुणिंदु. 48 रुउ. 49 नागकेऊ. 50 चिंतंतीए. 51 उलसीउ.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरिउ
[पं०७४-९४ ॥ पत्ता ॥ आणंद-जलाउनु सो
सा] मुह-लोयण-चंचलिय(१)। जाणउं राय-परावस- देह परो20A]प्परु तिहि मिलिय ॥ ७४
[७] s"वरलक्खण-भूसिय-ललिय-देहु सहि जाणहि को-इ जुयाणु एहु" ॥ ७५ तहि मुणिवि भाउ सबायरेण पुच्छइ तसु मित्तु वसंतसेण ॥ ७६ "संपुन्न ससि च मणाभिरामु एहु कासुपुत्त तसु किं व नामु" ॥७७ तो भणई पियंकर "सुणसु भद्दे प्रियमाहवि-महुरालाव-सद्दे ॥ ७८ . सिरि-विजय-नराहिव-दिन्न-छत्तु साएयपुराउ असोगदत्तु ॥ ७९ " इह पुरवरि आइउ सत्थवाहु तसु पढम-पुत्तु वर-सिरिय-नाहु ॥ ८० [20A सुंदरि नामेण समुददत्तु जो जणणि वं मन्नइ पर-कलत्तु ॥ ८१ साहेहि सुयणु कह एह वाल कसु तणिय अणोवम-रूय-साल" ॥ ८२ "इह नयरि सेट्टि नामेण संखु जसु सिद्धे महानिहि" परम]संखु ॥८३ तसु धीय एह सुंदर कुमारि पउमसिरि नाउँ मुणि-हियय-हारि" ॥८४ 15 सहि-मित्तहिँ विहि-मि वियक्खणेहिं कुल-जणय-ना, तहि कहिउ तेहिँ॥ ८५
कर जोडिउ तीए कुमार वुत्तु [21] "इय माहवि-मंडवु हरिय-चित्तु ८६ उवविसहि मुहुत्तु महाणुभाव पिसुण व सूर-कर-जणिय-ता" ॥ ८७
॥ घत्ता ॥ अब्भत्थिय-सारिं [xxxxxxxx] वयणु वसंतहि तेण किउ । 20 ओसहु निरु मिटुं विजुवइड़े अहु जण कासु न होइ "पिउ ॥ ८८
[८] पउमसिरि ससज्झस-तर[ल] नयण ठिय लज्जोहामिय-नमिय-वयण ॥८९ नीसास-समीरण-चंचलाइँ
गणयंति केलि-पंकय-दलाइँ ॥ ९० संख-सुय-समुह वोलइ वसंत "इह पिय-सहि पढमं अम्हि पत्त ॥९१ पडिवत्ति कुमारहुँ करहि मुद्धे मं अच्छहि मूढिऍ गुणविसुद्धे" ॥९२ सहि-वयणु सुणिउँ सील[व] इ(?)-जाय जंपइ ईसीसि-खलंत-वाय ॥ ९३ "सागउँ रइ-वजिय पंचवाण जण-णयणाणंदण सुह-निहाण ॥ ९४
1 °जलाउल. 2 चवलीय. 3 °दुसिय. 4 जागइ. 5 केवं. 6 भो. 7 यणइ. 8 सुणसिं. 9 सादि. 10 दित्तु. 11 °पुराओ. 12 असोगद्दतु. 13 जजणी. 14 सोहेहि. 15 वणीय. 16 सिढु. 17 महानिहिं. 18 पिहिं विं. 19 नासु. 20 माहव. 21 करिय. 22 महुतु. 23 महणुभाव. 24 व्वय. 25 सुर. 26 ताम्व. 27 आभत्थिय. 28 Missing. 29 वयj. 30 वसंतहिं. 31 गाथथिय. 32 होइं. 33 इय. 34 विय (थिय). 35 महि. 36 कुमारदु. 37 मुहे. 38 One mora too few. 39 इसीस. 40 सोगउ.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० ९५-११४]
विईय संधि पणईयण-पंकय-वालसूर कल्लाण-निलय थिय(?)वर-सरीर"॥९५ तो सत्थवाह-सु[उ भणइ "वाल थिय सुंदर सुंदरि सब-काल" ॥ ९६ पुच्छिय पउत्ति सहि परियणेण संभासिय तेण वसंतसेण ॥ ९७ "लोयण' कयत्थइँ जासु अ[21B]म्ह सच्चविउ जेहि मुह-कमलु तुम्ह ॥ ९८ ।
॥ घत्ता ॥ मुहु तुम्हहँ दंसणि मन्नं अजु पसन्न विहि ॥ किं सुंदरि लब्भई पुन्न-विहूणेहि रयण-निहि" ॥ ९९
[९]
कप्पूर-पउर विरइय(?) सणाहु पउमसिरि देइ तंवोलुं ताहु ॥ १०० मयरंदाणंदिय-भमर-जाल निय-हत्थ-गुत्थ वर-वउल-माल ॥ १ ॥ साणंद लेवि घण-नील-केसि" आणेवि निवेसिय तेण सीसि ॥ २ निम्मल-गुणड्ड हिययं व हारु कुमारिऍ" पयच्छइ सो कुमार ॥ ३
ओलइउ कंठि तिऍ* व[य]ण(?)-तोसु हरिसिजइ सहियणु मणि असेसु ॥४ परिचिंतिवि" दुन्नि वि हियइ एउ "मयरद्ध तासु पसन्न देउ ॥ ५ ऍह वाल हुएसई जासु कति" लावन्न-पुन्न सिय-कुंद-दंति ॥ ६ . 15 अहिणव-मयरद्धय-वेजयंति
उतुंग-पओहर कणय-कंति ॥ ७ सा नारि धन्न ऍहु दइ[उ] जाहि मन्नउँ सुहवत्तणु भुयणि ताहि ॥८ पिउ जाहि य ऍहु वैहु-पुन्न-रासि वरि हं वि जुयं(?) तह तणिय दासि"॥९
॥धत्ता ॥ रइ-वम्मह-रूवई विन्नि वि मणि आणंदियई। 20 xxग्गय-पल्लव (१) ना.224]वइ अविय-रसुल्लियइँ॥ ११०
[१०] . वटुंति विहि-विँ अणुराय-चंदि" आणंदिय-परियण-मण-समुहि ॥ ११ । एत्थंतरि आगय पवणवेग
पउमसिरि-धावि (१)नामि सुवेग॥ १२ करि [ले]वि तीऍ पउमसिरि वुत्त "होकारई अम्माएवि पुत्त ॥ १३ 23 लहु एहि वच्छि वंधव-सहाउ परिवालइ भोयण-समर ताउ" ॥११४
1 पणइ'.. सत्यवाहु. सहिय". 4 meaning ? 5 लहइ. 6 °विहुणेह. 7 तंबोल. 8 °दाणंदीय'. 9 °गुच्छ. 10 बउल. 11 केस. 12 °गुणदु. 13 कुमारीय. 14 तिय. 15 वणतोसु. 16 परिचिंतवि. 17 मइइद्धउ. 18 दूएसए. 19 कंत. 20 °पन्न. 21 मयवद्धइ. 22 भुयणिं. 23 ताहिं. 24 यदु. 25 तणीय. 26 °रम्महं. 27 पिविवि. 28 अणिंदियई. 29 Two moras too few. 30 पलपई. 31 वंदि. 32 परियणि मणि समुछि. 33 वादि. 34 होकारइं.
पउम० ३
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
पउमसिरि चरिउ
[पं० ११५-१३. तो भणइ वाल उबिग्ग-चित्त "इह आगये जणणिऍ कहहि वत्त" ११५ गय धावि भणइ सहि मुंणिय-भाव "आयन्नह वयर्ण महाणुभाव ॥१६ अणुजाणहि पिय-सहि जाहुँ गेहुँ पइदियहु विवड्डइ जह सणेहुँ ॥१७ तह सुणहि कुमार समुद्ददत्त अणुदियह कहावहि स-कुसल-वत्त ॥१८ किं वुच्चइँ" सुपुरिस वारवार पिय-सहिहु सर] तुहु वैर-कुमार" १९ तो कुमरु पजंपइ[22B]"सुद्धसामी"(१) साणद्धइ तिहुयण-मैल्लि कामि ॥ १२० अब्भत्थणु विहिं वि समाणु एउ पुणदंसणु सुंदरि जाउ गेहु" ॥ २१
॥घत्ता॥ मणु हरिउ कुमारि[हि] हियउ समप्पिउ तासु जणि । 10 संचल्लिय भवणह
संख-धूय निरु सुन्न-मणि" ॥ २२
[११] चिरु कुमरु नियच्छेवि साणुराउँ कह कह वि विणिग्गय उववणा ॥२३ संचल्लइ थक्कइ वलइ जाइ पउमसिरि महा-गह-गहिय नाइ ॥२४ संपत्त गहि सा सुन्न वुन्न विगलंत-नयण निरु मणि विसन्न ॥२५ कोमल-पल्लंकि निविन्न वाल रवि-करि मिलाणं नं कुसुम-माल॥२६ अहिलसंइन भोयणु न विय पाणु अप्पाणउँ मन्नइ मुय-सवाँणु ॥ २७ परिहरिय न्हाण-तंवोल-फुल्ल अच्छइ जिव वन्नरि डालि-भुल्ल(?)॥२८ हरिणक-खंड-पंढुर-कवोल नारुहइ स 23 हिहि सहु चक्कडोल ॥२९ विसु मन्नइ कंकण हार दोर हरियंदण कुंकुम रीण चीर(2) ॥१३० 20 न इराइ वीण नलि (2)होइ चित्तु न य पत्तछिज्जु कप्पइ विचित्तु ॥ ३१
न इ पढइ न नच्चइ न य हसेइ पडिवाय ण सुय-सारियह देइ ॥ ३२ न य भार्यइ(१) गंध-कुरंग-पोय परिहरिय असेस वि सुह-विणोय ॥ ३३
॥ घत्ता ॥ मुच्छिजइ खिजई रोयड वम्मह-सर-सल्लिय-मणहि ।
संताउ वियंभइ वालहि अंगि असहणु को वि तहि ॥ १३४ . 1 आगइ. 2 जणणिय. 3 गइ. 4 भावि. 5 मुणीउ. 6 वयj. 7 अणुंजाणहिं. 8 जाउं. 9 गेहि. 10 सणेह. 11 स is metrically redundant. 12 धुञ्चहिं. 13 सहहि सरj. 14 दुंटु यर. 15 Corrupt for सुट्ट मामि? 16 °मल्ल. 17 जाउं. 18 सुंउमण. 19 साणुराय. 20 उवविणाउ. 21 पुन. 22 विलवंत. 23 निवन. 24 मलाण. 25 कुमसम. 26 इहिलसइ. 27 भोय'. 28 सवाणु. 29 चुक. 30 पंनुर. 31 नरुहई. 32 सहिंहिं. 33 निसु. 34 वीर. रीग is probably corrupt for वीण or झीण. 35 For वीणि न वि? 36 विविणु. 37 कयकय. 38 परिवारि. 39 सुर. 40 लायह. 41 कुरग. 42 असेसे. 43 रिजाइ. 44 रोयइं. 45 असढणु. The fourth pāda is defective by one mora. soft for at fit?
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० १३५ -१५५]
विईय संधि
[१२] अभिरमइ न आसणि सयणि भवणि उज्जाणिन तरुयरि रुदतवणि'(१)१३५ न वि मंडवि न वि जंपाणि जाणि न सरोवरि देउलि न य निवाणि ॥ ३६ न वि इच्छइ ससिहर-किरण-संगु सिसिरोवयारु [पुणु] डहई अंगु ॥३७ कमलिणि-दल-सिरिसं-मु[23B णाल-हारु चंदणरसु सीयलु घण-तुसारु ॥ ३८ ॥ सिसिरोवंयारु सहियणि पउत्तुं - खई खार-सरिसु मन्नइ निरुत्तु ॥ ३९ अवलोयहि जामिणि चंद-धवल करपल्लव-संठिय-वयण-कमल ॥ १४० उग्गायई पंचम-राउ(१) गीउँ भग्गंगुलि नियं-कुसुमचाउँ ॥ ४१ । "रे रे रई-वल्लह पंचवाण
निकारण किं अवहरहि पाण ॥ ४२ "जियxxसहिय जिंतु(?) दुबिलासि पुरिसत्तणु दरिसहि तह जि पासि ॥४३ सयवत्त-कुसुम-सोमालियाह पहरंतु न लज्जसि वालियाह ॥ ४४
॥ घत्ता ॥ हिम-सीयल-मंडल
रोहिणि[-नयणा]णंदयर। मं ससिहर मेल्लहि
जलण-समाणफुलिंग-करें ॥ ४५
[१३] अब्भत्थिंउ ससि निडुहइ तो वि सकलंकु वंकु कसु सुड्ड]" होइ ४६ सहि मालहि कुसुमहिं सुहुँ" मियंकु(१) मसिणं मुसुमूरई(24A विगय-संकु ४७ खणु एक्कु तीऍ संताव-हार" थण-मंडलि* मुक्कु कुमार-हारु ॥४८ दीहुन्हे मुयइ नीसास सज्ज सहि वुत्त वसंत मुएवि लज्ज ॥ ४९ "सरसइ-कुलमंदिरु विमल-वंसु कामिणिजण-माणस-रायहंसु ॥ १५० २० । कुंजरवर-पीवर-वाहुँदंडु _ सय-वंधु-भसलैंकुल-कमल-चं? ॥५१ गुण-रासि सविग्गहु पंचवाणु लहु आणहि पिय-सहि सो जुया]॥५२ फुडु कहिउ तुर्दु परमत्थु एहु मयणग्गि-पलीविउ मज्झु देह ॥ ५३ तसु अंग-संग-सीयल-जलेण उल्हावई अंगु असेसु जेण" ॥ ५४ "सुट्ट वि मयणग्गि-करालियाहँ [24]न वि जुत्तु एउ कुलवालियाहँ"॥१५५ 25
1 for तरुयर-रुद्ध-तवणि ? 2 जंपाणिं. 3 जाणिं. 4 यरोवरि. 5 ससिरोवयारु. 6 डहणु. 7 सरिस. 8 चंदणरसु. 9 ससिरों'. 10 यदुतु. 11 खर. 12 जामिणिं. 13 उयग्गायइ. 14 पंचनु. 15 रायगाउ. 16 निदइ. 17 कुसुमवाउ. 18 रे. 19 निकारण. 20 Defective. 21 दुविलास. 22 तुह. 23 रोहिणिआणदयर. 24 फुलीग्ग. 25 अरुछिउ. 2G Two moras missing. सुटु or सुहउ ? 27 Can be read as सुटुं or सुडुं. 28 मसिमूरिइ. 29 °हरु. 30 थणमंडली. 31 दीहू. 32 माणय. 33 पाउ. 34 सययंधुभसलु. 35 °यंदु. 36 यिय. 37 जुया'. 38 तुधु. 39 मजा. 40 उल्हावि. 41 °पालियहि.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
पउमसिरि चरिउ
[पं० १५६-१७७ ॥ घत्ता ॥ तुहु अज वि सुंदर पाणिग्गहणुं न किजई। ससिलेहा-नंदf
केम्व ऍत्थु आणिजइ ॥ १५६
[१४] परिवालहि वासर कइ वि मुद्धि तुहुँ उत्तिम-कुलि निम्मलि विसुद्धि ॥ ५७ पइँ सइँ जि वरेसइ सो कुमार को मुयइ महामणि-रयण-हारु ॥ ५८ सच्चविय जेण तुहुँ तरल-नयणि न विलग्गइ अन्न तसु चित्त-भवणि"॥५९ सहि-वयाणं ति हिम-सीयलेण आसासि [य] चंदण-रस-जलेण ॥ १६०
अवहियमणि कन्न मुहत्तं देह(१) वट्टइ कुमरह वि अवत्थ एह ॥ ६१ " पिय[25A] नहि य दितिं चकवाई झूरइ ससि-किरणालिद्ध नाइँ॥ ६२ वासर-ससि व विच्छाइ मुत्ति गय हिय हरेविणु संख-पुत्ति ॥ ६३ न परिक्खइ कंचण-रयण-हार विदुम-कंकेयण-मणि-मसार ॥ ६४ "तहि दिट्ठ महावणि जा कुमारि सा अम्हहँ मित्त अगाल-मारि” ॥ ६५ दीउन्ह मुयइ नीसास केव घण-सलिल-सित्तु गिरि गिम्हि जेव ६६
॥ घत्ता ॥ हरियंदणु चंदु जल? [25 तासु निरारिउ तणु [तवइ.। सों कुमरु ताहि वर-वालहि अंग-संगु परिचिंतवइ ॥ ६७
[१५] दुबल-सरीरु पेक्खेवि"पुत्तुं पुच्छइ सत्थाहु कुमार-मित्तु ॥ ६८ 20 "कहि वच्छ पियंकर कणय-गोरि" किं वाहंई तुहु मित्तहुँ सरीरि" ॥ ६९
“सुणि ताय तुज्झं सुउ कुसुमवंतु कीलणह पत्तुं निभैरु वसंतु ॥ १७० लच्छी व सकोमल-कमल-हत्थ मइरी इव मण 26.-मोहण-समत्थ ७१ लावन्न-तुलिय-तियसिंद-नारि सुय संखह नव-जोवण कुमारि ॥ ७२
सच्चविय कुमार वणि वइट्ट सा काम-हल्लि जिह मणि पइट्ठ" ।।७३ 5 सत्थाहिं वुत्तुं समुद्ददत्तुं
“सा वाल होइ जिह तुहु कलत्तु ॥७४ तिह करमि वच्छ उज्झहि विसाउ" गउ संख-भवणि उद्धयफाउ(?)॥ ७५ तंवोल-पमुहुँ गेहोवयारु
किउ संखिं तासु वहुय-पयारु ॥७६ सायरु पडिपुच्छिउ कुसल-वत्त "हउँ धन्नु जासु घरि तुझि पत्त”॥१७७
1 तुटू. 2 पाणींगहणु. 3 कीजइ. 4 नंदj. 5 °हार. 6 °नयण. 7 चिन्निभवीणि. वि in the line is metrically redundant. 8 °वयणी. 9 महुत. 10 चरूब. 11 हियं. 12 दिउन्ह. 13 सललिसितु गिरि गिन्हु. 14 जलदी. 15 अंगिं. 16 दुयल. 17 पेखेवि. 18 तु. 19 सत्थदु. 20 कुमारुमितु. 21 कणयरोरे. 22 पाहइ. 23 मित्तदु. 24 तुझ. 25 सुक्कुसुमवंतु. 26 पतु. 27 निभरु. 28 वि. 29 मयरा. 30 मणि. 31 °जोवण. 32 सस्थाहि. 33 वुकु. 34 समुदतु. 35 तुदु. 36 डज्सहि. 37 पमुह. 38 संखी. 39 यदुपरंपारु.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० १७८-१९८]
विईय संधि
॥ घत्ता॥ खणु एक्कु विलंविवि "सत्थवाहुं विहसन्त-मुहुँ ॥ अह संखिं पुच्छिउ "कहहि वत्त किं आउ तुहुँ[26] ॥ १७८
[१६] तयणंतरि वोल्लइ सत्थवाहु "सुणि संख कन्जु परिभवाहु(2) ॥ ७९ 5 गुणरयण-महोवहि मज्झु पुत्तु नव-जोवण-कल-विन्नाण-जुत्तु ॥ १८० निय धूय तासु पउमसिरि देहि । अब्भत्थिउ सुपुरिसु एउ गेहि" ॥ ८१ आपुच्छिउ परियणु सुहि कलत्तं वंधवह असेसह कहइ वत्त ॥८२ सत्थाह-सुयह संगेण दिन्न प्राणहँ वि' इट्ट पउमसिरि-कन्न ॥ ८३ दोहिँ वि आणंदिय माणसेहि पुच्छिज्जइ लहु जोइसिउ तेहि ॥ ८४० चउवेय-वियक्खणु निधियारु जो जो[इ]स-सत्थहँ गयउ पार ॥ ८५ गणिऊण प[27]यत्तिं" गुण-समग्गु जोइसिउ कहहँ"फुडु ताह लग्गु ॥ ८६ "पंचमि तिहि सोहणु गुरुहु वारु नक्षत्तु हत्थु सिवु जोग्गु सारु ॥ ८७ अइसुंदर वालहि पिय-करण सोहग्ग-रिद्धि-सुह-सोक्ख-करणु॥ ८८
। घत्ता ॥ सोहग्गइ संजुत्तु दोस असेस निरंभइ। एवंविह संठिउ
अन्नु लग्गु न वि लब्भई" ॥ ८९
[१७] संपुजिउ दोहिँ वि जण[हिँ भ? आसीस देवि निय-घरि" पयह ॥१९० धवलिज्जाहँ तुंग मंदिराइँ
विरइजहि चित्तइँ उज्जलाइँ॥ ९१ 29 [27 विरइज्जहिं सत्थिय विविह-वन्न वहु जाइफलाइँ xxxx-~॥ ९२ वट्टिजहिँ कुंकुम-चंदणा कप्पूर-तेल्ल-गंधुक्कडाइँ ॥ ९३ आणिज्जहिँ वत्थ-विभूसणा" किज्जति विविह कोऊहलाई ॥ ९४ उवणिजहि खज[य]-पेजयाइँ सुहि-सयणहँ जति निमंतयाइँ ॥ ९५ निम्मिउ वर-मंडवु अइमहंतु ___ कोमल-तरु-पल्लव-माल-वंतु ॥ ९६ 25 कय कंचण-कलसहि रम्मएहित जा दिट्ठ-दिट्ट सुहि-सज्जणेहि ॥ ९७ देवंगुल्लोय मणाभिराम
झुल्ल त हार मणि-कुसुम-दाम ॥१९८ 1 विलंघबि. 2 सत्तावाहु. 3 मुहुं. 4 संखी. 5 अभथीउ. 6 कलत्तु. 7 वि इह. 8 °सस्थहि. 9 गणिउण. 10 पयत्ती. 11 कहइ. 12 °करj. One mora too few. 13 संजुतं. The odd padas are unequal. 14 अंगु. 15 भट्ट. 16 आसिस. 17 परि. 18 जाइफालाई. 19 Seven moras wanting. 20 वट्टीजइ. 21 गंधू. 22 विभुयणाई. 23 कोउहलाइ. 24 उवगिजाहि. 25 यंतु. 26 रम्मवेहिं. 27 देवंगोलोय.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरित
[पं० १९९-२१८
॥ पत्ता ॥ हल्लप्फलु दो.28Aहिँ वि परियणु वालहि मणु आणंदियउँ ।
] विवाह-दिवसु संपावियउँ ॥ १९९
[१८] । सिरि-मंडविई दुविह-वन्नएहि पूरिउ चउक्कु वर-चुन्नएहि ॥ २००
मोत्ताहल-मंडिउँ पट्ट देवि । उवएसिय तहिं पउमसिरि-देवि ॥ १ पडु-पडह-तूर-मंगल-रवेहि सुइ-सत्थ पढ़तेहि दियवरेहि ॥ २ अइहवहिं करेविणु कोउयाइँ अहिसिंचिवि गाइवि मंगलाइँ ॥ ३ भुय-लयहिँ वर्ल्ड कंकणु पवित्तु दिवोसहि-सिद्धत्थऍहि जुत्तु ॥४ 10 आयंव-कसिण-धवलुज्जलाइँ अंजियइँ नयण-नीलुप्पलाइँ ॥ ५ पिययम-फासेण व सीयलेण धवलिउ सरीरु चंदण-रसेण ॥ ६ रंजिउ विवाहरु जावएण राएण व विहिय-सुहावएण ॥ ७ [28Bहर-हास-हंस-कुंदेंदु-धवलु परिहावि"[य] अहिणव-खोमजुयलु ॥८
मणि नेउर-कुंडल-मउड-हार चामीयर-किंकिणि-मउड-दोर ॥ ९ 15 भमरउल-मउड(?)सिय-कुसुमदाम- संजमिय-केस नं अमर-राम ॥ २१०
॥ धत्ता ।। कुलदेविहि अग्गइ
वाल वइसइ सो कुमरु । मंतो इव झायइ
नियं(?)-हियइ संताव-हरु ॥ ११
[१९] 20 कय-मंगलृ सो सत्था? जाउ आहरण-कंति-कच्छुरिय-काउ ॥ १२
मणि-मउडालंकिउ उत्तिमंगु दाहिण-करि संठिउ तिक्खु खग्गु ॥१३ सिय कुसुम विलेवर्ण धवलु वत्थु वंदइ गुरु-देवय तिप्पसत्थु ॥ १४ । अच्छइ [सौ] पियंकर-सहिउ जाव सिरिपुज-नाम करि" पत्तु ताम्ब ॥१५
जो हिमगिरि व लंघिय-नहग्गु घंटारव-भरि[29] य-गयणयल-मग्गुं॥१६ 23 मय-जल-कय-कद्दमें नाइ मेहुँ सिय-चमर-संख-संजमिय-सोहु ॥ १७ थिर-थोर-[प]दीहर-सुंडदंडु(?) वर-कुसुम-मालिय-गलिय-गंडु ॥२१८
i Third line missing? The even pădas are unequal. 2 HTÀ. 3 चून्नएहि. 4 मंडीउ. 5 तूरु. 6 भुइयलहिं. 7 यधु. 8 निल्लपलाई. इ. 10 य. 11 °हार. 12 कंदेंदु. 13 बरिहावि. 14 अग्गई. 15 हिय. 16 मेगलु. 17 सस्थादु. 18 कडरिय. 19 विलेविणु धवलु सत्थु. 20 नाम. 21 किर. 22 गणलयमगु. One
mora two many. 23 °कद्दम्म. 24 °मेदु. 25 सजमिय. 26 दीहरू दंडसोहु. 27 गलित. One mora too few.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० २१९- २३९]
विईय संधि मयगंध-लुद्ध-महुयर-वमाल(?) रुणुरुणिय-तार-रव-गेजमालु ॥ २१९ गंभीर-कंठरवि नासियारि आरोविय-रयण-सुयन्न-सारि ॥ २२० दप्पुब्भर्ड रिउ-रुलयलु(१) कयंतु हरियंदण-धवलियं-धवल-दंतु ॥ २१
॥ घत्ता॥ सिंदूरिय-कुंभउ
मत्त-गइंदु विहावइ। गज्जंतु सविजुलु
सरय-महाघणु नावइ ॥ २२
[२०] आरूढु तेत्थु रेहइ कुमार एरावणत्थु नं वजधारु ॥ २३ ससिकिरण-धवल-धरियायवत्त [29B.संवलिय-चलिय-वह-जन्नजत्तु ॥ २४ वजंत-तूर-काहल-ववाँलु पडिसद्द-भरिय-भुयणंतरालु ॥ २५ ॥ वंदणेहि पढ़तेहि महुर-तारु गायंतिहिँ तरुणिहि हियय-हारु॥२६ आसीसउ दितेंहि वंभणेहि नचंतेहि खुजेंहि वावणेहिँ ॥ २७ अमयं व परजण-सुंदरीहिँ पिज्जंतु विउल-नयणंजलीहि ॥ २८ सुहि-वंधव-सहिउ समुद्ददत्तु भवणंगणि संखह तुरिउ पत्तु ॥२९ जं च वजंत-पडु-पडह-सदाउलं. जंच सुपसत्थ-गिजंत-वर-मंगलं ॥२३० 15 जं च नच्चंत-मयमत्त-तरुणीयणं जं च हिंडत-उत्ताल-वर-परियणं ॥३१ जं च सुविभत्त मणि-थंभ-संदोहयं जंच विक्खित्त-अलि-मुहल-कुसुमोहयं३२ [30A]जं च आवद्ध-देवंग-उल्लोवयं जं च माणिक्ककर-जणिय-उज्जोवयं ॥ ३३ जं च झुल्लंत-सिय चमर-मणिमालयं जं च दिप्पंत-हारावली-जालयं ॥ ३४ जं च सुर्वत-वर-वेणु-वीणा-रवं जं च किज्जत-सुहि-वंधुजण-गउरवं ॥३५ 20 जं च मयणाहि-घणसार-गंधुक्कडं जं च भुजंत-बहु-लोय-सय-संकडं ॥ ३६ जं च दिजंत-कप्पूर-तंवोलयं जंच उच्छलिय-उद्दाम-हलवोलयं ॥ ३७
॥ घत्ता ॥ अवयरिउ गइंदह - कुमरु लोय-लोयण-सुहउ । सहु वंधव-लोऍहिँ संखु वि निस[रि] उ संमुहउ ॥ ३८ 25
[२१] सीलवई-नियंव-विसालियाहिँ अइहवहिँ सहिय-कुल[30B]वालियाहि ॥२३९ ___ 1 यमाणु. 2 रुणुं 3 तारि रवि. 4 मालि. 5 कंठिरवि. 6 दपुब्भडु. 7 धवलिउ. 8 सिंद्धरिय'. 9 मुत्तगइदु. 10 सविजलु. 11 आरुदु. 12 वजवारु. 13 °याइवतु. 14 संचलिय. 15 पवालु. 16 नाचतेहि. 17 पडर'. 18 °यंजलीहि. 19 वसंत्त. 20 सद्दउलं 21 गीजंत. 22 °पडियणं. 23 माणिकरुरजणिंय. 24 फुल्लंत. 25 सुवंति वेणु. 26 सुह. 27 गंधूकडं 28 यदु. 29 दिजंच.. 30 संरकोई. 31 निसड. 32 सीलवई. 33 अधहवहि. 34 सहियकुसयालीलाहिं.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिं.२४०-२६१
पउमसिरि चरिउ आयार करेविणु हिट्ठ तुट्ट वर-सहिय माइ-मंदिरि पइट्ठ ॥ २४० परिहासु करेविणु सहि वसंत पाढेइ कुमार सि लोय-सत्त ॥ ४१ अवणिउ रत्तंवरु करहि लेवि पउमसिरि दिट्ठ नं पयड देवि ॥ ४२ , सहरिसु लच्छी व जणद्दणेण कोमल-कर-पल्लवि लइय तेण ॥ ४३ 5 फंसेण विहि' म्बि वड्डिउ अणंगु नं पउम-नालु कंटइउँ अंगु ॥ ४४ पउमसिरि-सहिउ विहिहिं कुमारु । आरूटु हियइ घोलंत-हारु ॥ ४५ जालेवि जलणु समिहिंधणे] लायंजलि' घित्तिय" दियवरेण ॥ ४६ गंभीर-तूर वाइय [अ]संख आऊरि[31]य काहल जमल-संख ॥ ४७
रवैणिहिँ उग्गाइय मंगलाइँ भमियाइँ चियारि उ मंडलाइँ॥ ४८ 10 गुरु वंदिवि लद्धासीसयाइँ पवरासणि दोवि वइट्टयाइँ ॥ ४९
॥ घत्ता ॥ एक्कासणि संठिय
वाल कुमारहुँ सहइ सहुं(?) । धवलच्छि सुवच्छह नावइ गरि तिलोयणहु ॥ २५०
[२२] is आणंदिउ गुरुयणु वप्पं-माय भत्तार-सहिय वज्जिय सुताय(१)॥ ५१ रोमंच-कंचुइज्जत-देह
नच्चइ सीलवइ स-चंदलेह ॥ ५२ अइमंथरु पयडिय-हाव-भाव वित्थरिय-महुर-मंजीर-राव ॥ ५३ एत्थंतरि संखु ससत्थवाहु
उठवूढ(?)-गरुय-रोमंच-वाहु ॥ ५४ आहरणेहि वत्थेहि उजलेहि तंवोलेहि कुसुम-विलेवणेहि ॥ ५५ 10 माणिक्केहि[81B [xx]ऍहि मोत्तिएहि वहु-खजेहि पेजेंहि भोयणेहि ॥५६
वेवाहिय-वंधव-सयण-मित्त गुरु परियणं सोयासिणि कलत्त ॥ ५७ कइवर नड चेडय भंड भट्ट गंठविय(?) पाडल मल्ल चट्ट ॥ ५८ आरुहिय जाइ सवंग-तोसु सम्माणइ सो पुर-जणु असेसु ॥ ५९ निग्गय संमाणिय जन्नजत
अन्नोन्न हसंति कहंति वत्त ॥२६०
॥ घत्ता ॥ जिणु दिव दि हि पणमेविणु भुयण नाहु तियसिंद-नउँ । पउमसिरि लेवि कर-पल्लवि कुमरु सवंधवु घरहु गउ ॥ २६१
॥विईय संधि ॥
___ 1 आयारू. 2 तुतुट्ठ. 3 वरिं सहिय. 4 सहरसु. 5 पि. 6 जणंदणेण. 7 घिहिम्वि. 8 कंदूइउ. 9 लोयंजली. 10 समहिं. 11 पितिय. 12 रवणिंहिं. 13 कुमारदु. 14 सुंहिं वसई. 15 विष. 16 कंचइजत. 17 उवढ. 18 तंबोलेहि. 19 परियणि. 20 पुरु. 21 अणेसु. 22 सम्माणिंय. 23 जंतयत. तहसिंदनउ.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० १-१७]
तईय संधि
[तईय संधि] पणमामि मोह-तम-निवह-नासयं भविय-पंकयाणंदं । विप्फुरिय-गुण-करोहं
उसभजिणं तियस-महियं च ॥१ निद्दलि[32]य-तिमिर-नियरा बुह-महिया कमल-संगया जयउ । निम्मल-कलाभिरामा
सुयदेवय(?) चंद-मुत्ति व(2) ॥२ उविय-तवणिज-वन्ना
सुय-सहिया धवल-सीहमारूढा । अंबय-लुंबि[य] -हत्था
अम्बादेवी' सिवं दिसउ ॥ ३
॥ घत्ता ॥ उज्जोइउ भुयणु असेसु इ गरुय-राय-रंजिय-हियउ । अथवण-सिहरि रवि संठियां संझा-बहु-उकंठियउ ॥४
[१] अत्थमिउ दिवायरु संझ जाय थिय कणय-घडियनं भुयण-भाय ॥ ५ कमलिणि कमलुन्निय(?)-महुयरेहि अंसुऍहि रुएइ सकजलेहिँ ॥ ६ [32]सोआउरु मणि चक्काउ होइ कउ मित्त-विओउ न दुक्खु देइ ॥७ अंधारिय सयल-वि दिसि विहाइ किलिकिलिय-भूय-रक्खस-पिसाय ॥८ 15 तमु पसरिउ किंपि न जणु विहाइ जगु गब्भ-वासि निक्खित्तु नाइ ॥ ९ वोहंत कुमुय-वर्ण उइउ चंदु कंदप्प-महोसहि"-रुंद-कंदु ॥ १० वणि जेम मइंदहु हत्थि-जूह नासेइ मियंकह तिम्व तमोह ॥ ११ हरिणक-किरण-विप्फुरिउ भाई गयणंगण धवलिउ नं छहाइ ॥ १२ निसि-पढम-पहरि उद्दाम-कामि वासहरि कुमार मणाभिरामि ॥ १३ ॥ महमहिय-वहल-वर-धूय-गंधि पंचन्न-कुसुममाला-सुगंधि ॥ १४ रुणुरुणिय महुर-रवि भमर-लीवि पन्जालिय-मणि-मं[33A]गल-पईवि ॥१५ पउमसिरि सहिउ पल्लं[कि] ठाइ सहियणु आणंदिउ घरहु जाइ ॥ १६
॥ घत्ता ॥ नाणाविह-करण-विसेसेहि
सुर-सोक्खइँ माणेउँ कुमरु । आलिंगिउ कंत पसुत्तउ नाई स-विग्गहु पंचसरु ॥ १७
____1 व्व. सुयदेविई. 3 °मुत्तीय. 4 उवीय. 5 अंयं. 6 लुपि. 7 अम्बादेवि. 8 भुयj. 9 Metre requires संठिउ. 10 कमलुंनिय. 11 अंवारिय 12 सयसयल. 13 विहाई. 14 किलिकीलिय. 15 सिसाय. [6 °वणु. 17 होसदि. 18 हत्थीजूउ. 19 मिहंयंकह. 20 भाई..। गयणुंगj. 22 धवलीउ. 23 रुणुंरुणिय. 24 °लीव. 25 पइव. 26 For माणिउ ? 27 नाविह.
पउम०४
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
15
पउमसिरि चरिउ
[पं० १८-४०
[२] परिगलिय रयणि उग्गमिउ भाणु उज्जोइउ मज्झिम-भुयण-भाणु ॥ १८ विच्छाय-कंति ससि अत्थमेई सकलंकह किं थिरु उदउ होइ ॥ १९
सूरह भएण नासेवि निहीणु गिरि-कंदरि विवरि तमोहु लीj ॥२० । रेहहिँ कमलायर पयड-कोस विलसंति मित्त किर विगय-दोस ॥ २१ मउलंति कुमुर्यं महुयर मुयंति थिर( 33B] नेह मलिणं किं कह वि हुंति ॥२२ मुणिवर करंति सज्झाउ झाणु कुरलंति हंस निम्मलु विहाणु ॥ २३ नवकारु पढंति थुणंति सिद्ध पउमसिरि कुमारि सहुँ विउद्ध ॥ २४ गोसग्ग-कजु सयल इ करेवि गुरु-चलण-कमलु पणमंति वे वि ॥ २५ 10 गउ सत्थवाहु निय-पुरि स-वंधु ठिउ कुमरु तहि वरवसुहगंधु (?) ॥ २६ गाढाणुराय पउमसिरि तासु छाया न मेल्लइ खणु वि पासु ॥ २७ हरि-हियइ जेम्व निवसेइ लच्छि तिह सा वि कुमारह दीहरछि ॥ २८ पुबज्जिय जण-मण-हरण-दक्खु माणंति जहिच्छई विसय-सोक्खु ॥ २९
॥घत्ता । [34A] सोहग्गउँ लावन्नउँ तं पेक्खेवि[णु] विम्हिय-मणेहि । सलहिजइ अणुदिणु लोएहि हरिसुप्फुल्लिय-लोयणेहि ॥ ३०
[३] गुरु-विविह-विणोइं दियह जंति अवरोप्परु राउसवइँ(?) करंति ।। ३१
कइय वि निय-अंग-पसाहणेण कइय वि गुरु-चलणाराहणेण ॥ ३२ 20 कइय वि जिणिंद-गुण-कित्तणेण कइय वि साहूण नमसणेण ॥ ३३
कइय वि जिण-धम्म-कहाणएहि कइय वि रमंति उज्जाणएहि ॥ ३४ कइय वि करंति जल-केलि रम्मु कइय वि लिहंति वर-चित्त-कम्मु ॥ ३५ कइय वि पेच्छणय-पलोयणेण कइय वि साहम्मिय-भोयणेण ॥ ३६
कइय वि पढन्ति पन्होत्तराइँ[34B] वहु-भेयइँ गूढ-घणक्खराइँ ॥ ३७ 25 भुंजंतह मणहर विसय लट्ठ संवच्छर वोलिय ताम अट्ठ ॥ ३८
अह अन्न-दियहि नामि वराहु साएयहि आविउ लेहवाहु ॥ ३९ तिं चित्तु लेहु वायइ कुमारु तहिँ लेहि लिहिउ किर एउ सारु ॥४०
1 परगलिय. 2 अत्थमेई. 3 निहिणुं. 4 लीगुं. रेहिंहि. G कुसुम. 7 नलिण. 8 कुमारी. 9 सयलं. 10 सयं. One mora too few in the next pada. 11 वि. 12 खणो. 13 दीहलच्छि. 14 जिण. 15 जहिंछइं. 16 सोहगुरु. 17 अणुंदिणुं 18 सुफलिय. 19 गुह. 20 रानुसयइं. 21 अंगयसा. 22 पोच्छणय°. 23 गुढप्पण. 24 अंन'. 25 नामी. 26 वराउ. 27 लेहवाउ. 28 किय.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० ४१-६० ]
"लहु एहि कुमार समुद्ददत्तं गुरु-सोय-सेल्ल - निब्भिजमाण
रच्छामुहि गेहि घरंगणि ' सरि लिणि जेम जल- वज्जिय
तईय संधि
२७
तु विरहि विसंठुल जणणि पुत्त ॥ ४१ कंठ-ट्ठिय दुक्ख धरइ पाण ॥ ४२
उमसिरि[हि] साहिय लेह-वत्त ता जामि कंतें पेक्खेमि ताउ सा पण अंसु-जलोल-नेत्त "लग्गंति दियह प्रिय दुग्गु देस गउ दिट्ठ जणणि पणमिउ असोउ आनंदिय बंधव सयर्ण-मित्र पउमसिरि विरह - सिहि सोसियंगि नेमित्तिय पुच्छइ भणइ साहु वैलि-मह-भक्खर्ण महुर वाय आवेइ कंतु जइ मज्झु अज्जु आवे कंतु लोयण - सलूणु आवे तुरि महु जीविएसु
अह एक्कहिँ दियहि समुद्ददत्त पिय- रहिय दितिं चक्कवाई उन्ने झंप जल-मज्झि देवि पंकय-वर्णु लोलइ गयणि ठाइ
॥ घत्ता ॥
21
नयणंसु-सलिल(?)गंडयल -थलै (?) लावन्न - कंति-परिवज्जिय
31 लज्जइ.
खणि रुयंति न वि थक्कई । रत्ति - दियहु परिसुक्कइ " ॥ ४३
॥ घत्ता ॥
[ ४ ]
"महु दुखि अच्छइ जणणि तत्त ॥ ४४ अवणेमि जBA]णेरिहि हियय - सोउ "४५ "हाँ जामि तई सहुँ अज्जउत्त” ॥ ४६ पिउ-मंदिर अच्छहि तुरियउ एसु ॥ ४७ ॥ ऑलिंगिण विहिं तिं (?) पण सोउ ॥ ४८ अच्छइ कुमारु कु इ कालु तेत्थु ॥ ४९ निरु झूरई रयणिहि जिह रहंगि ॥ ५० "कइयहुँ आवेई मज्झु नाहु ॥ ५१ लहु ( xxxx) उरिउरेहि (?) काय ॥ ५२ दहि- सालि भत्तु तो देमि तुझें ॥ ५३ तुहु देमि जक्ख [35] लैड्डयाँ हृणु (१) ॥५४ ओयाइ तुम्हह वि (?) देसु ॥ ५५
20
दिणि दिणि झिज्झइ वाल किह । किन्ह - पक्खि ससिरेह जिह ॥ ५६
1 समुद्ददत्तु. 2 तुहुं. 3 जणणिं. 4 प्परंगणि 5 वक्खइ. 6 दुक्खी 7 Metre requires तुरिउ. 8 आणिलिंग पिहिंति 9 पणहु. 10 सणयण. 11 मित्त. 12 सुरइ. 13 आवेसि. 14 Two moras too few. 15 दुक्खण. 16 तुधु. 17 सलुणु. 18 लड्यहं . हुं. 19 ओआइउ. 20 अंपेदिसु. 21 Should it be सित्त- नयगंसु - गंडस्थल ? 23 चक्कवाइं. 25 झल. 26 पंखहु. 27 पुणुं. 28 धुणेइ. 30 af.
22 दियहिं. 29 °वणुं.
24 कंदंतु.
5
15
[५]
निसि - समइ सरोवरु नेण (?) पत्तु ॥ ५७ कंद कलणु दुक्खिय वराइ ॥ ५८ तीरहिँ ठय पंख पुर्ण धुणेवि ॥ ५९ 25 तर्डे-तरुयरि लग्गई दिसिहिँ धाइ ॥ ६०
20
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
5
10
२८
፡
"चक्काय- घरिणि' सरि एह जेम्व जिह राय - कीरि पंजरि निरुद्ध [364] उक्कंठ-विसंठुलै भई छाउ गुरुर्णेण तु सु " सहाव सच्छे
आरूढु तुरंगि समुद्ददत्तु पमुइय- मण सो अवरन्ह - कालि आवद्ध-वेणि कर- गलिय-वलय
मल-मइल-वेस इय-गुण-विसि
पउमसिरि चरिउ
पेक्खेवि कुमरु तहि वालहि दुविसह लोय - संतावर्णे
[ पं० ६६-८४
विरहाउर मज्झ वि दइय तेम्व ॥ ६१ अच्छइ महु मग्गु नियन्तं मुद्ध” ॥ ६२ विरहानल - सोसिय नियवि जाउ ॥ ६३ निय कंत लपविणुं आउ वच्छे” ॥ ६४ हत्थिणउरि सहुँ सत्थेण पत्तु ॥ ६५ पइसरइ संख - मंदिर विसालि ॥ ६६ सिय- दसण - सेणि " ॥ ६७ लवंत - अलय " ॥ ६८ लीहावसेस ॥ ६९ परमसिरि दिट्ठ || ७०
10
॥ घत्ता ॥
खणद्धिं" सोगु हि । क - पुन्नह दालिद्दु जिह ॥ ७१ [ ६ ]
भुंजिउ विलित हरियंदणेण ॥ ७२ परिपुच्छिय कुसलाइय-पउत्ति ॥ ७३ वारुणि-पसंग - जणियाणुराउं ॥ ७४ नं" अब्भमुकुर" वि अत्थवेइ ॥ ७५ विणिवेसिङ (?)" कोमल - तूलि सयं७६ सेज्जहि ठिउ अच्छाई तहिँ कुमारु ॥ ७७ धणसिरिऍ कम्मु वहुँ-दुक्ख- रासि ॥ ७८ केलिप्पिड आइउ तहिँ पिसाउ ।। ७९ चिंत[वि] "विहडावउँ विहि मि नेहु" ८० फुडु वयहिँ जिह सो कुमरु सुणइ ॥ ८१ आवेज्जसु अणुदिणु एत्थु गेहि ॥ ८२ आणिउ एत्थु पई अन्नु कोइ " ॥ ८३ जोवइ कुमारु ता झत्ति नड्डु ॥ ८४
36
15 न्हाविय सुगंध - न्हाणिय- जलेण [36B] तंबोलै दिन्नु किय उचिय-वित्ति एत्थंतरि मडलिउ गुरु-पयाउ कह वि य अत्थवं न होइ लोइ पउमसिरिइ" सज्जिय वास-भवणुं 20 निम्मल पईउँ निहयंधयारु
जं वद्धउँ" अन्नहि जम्मि आसि तं उदयगड (?) भोगंतराउ पउमसिरि नियवि आवंत गेहुँ सो अन्न- भित्ति-अंतरिउ भणइ 25 [37a]‘अत्थमिइ सूरि पसरिइ तमोहि [म] सिरि मज्झु संकेउ देइ “को वोलइ एहु अणज्जु धडु”
7 वस्थ.
19 पयाड.
अगय. 12 खणद्धी. 13 दुविसद्द. 18 कसलाई पएउत्ति. 24 अभमुकुर. 25 पउम सिरियं. 30 पइउ. 31 अच्छहिंइ. 32 यधंउं.
1 घरणि. 2 नियन्न. 3 विहुल. 8 यवरन्हकाली. 9 आयधवणिं. 10 सेणी. 11 14 संतावणुं 15 पाय. 16 जण. 17 तंबोलु. 20 पसंगु. 21 °णुराओ. 22 अस्थवणुं. 23 तं. 26 °भवणं. 27 वणवेसिउ. 28 तलि. 29 °सयणुं 33 यदु. 34 दुयह. One mora too few 35 गेहि 36 पिहिविं.
4 मह°. 5 सत्थ. 6 लएविणुं.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० ८५ - १०५]
तईय संधि
॥ घत्ता ॥ मायाविउ दुट्ट पिसाउ सुट्ट कुमरि अवलोइयउ । पवणाहउ जेम्व पईवउ झत्ति न नजइ कहि ठियउ ॥ ८५॥
[७] चिंतइ कुमारु "दुस्सील एह[37B] ... कलत्तु महु भिन्न-नेह ॥ ८६ । अइविम्हउँ निम्मल-कुल-पसूय दुच्चारिणि कह हुय] सं[ख]-धूय॥८७ उम्मग्ग-लग्ग हुय(?)दुट्ठ-सील उद्दाम-वियम्भिय-कामलील ॥ ८८ सच्छंद अणज्ज निराणुकंप(१) अन्नाणिय मोहिय विगय-संक ॥ ८९ न गणइ निय-कुलु मइलिज्जंतं न गणइ सील-रयणु भंजंतं ॥ ९० न गणइ माइ वप्पु स-सहोयरु न गणइ सासुय ससुरउ देयरु[388] ॥९१॥ न गणइ सयण-वग्गु सुहि परियणु न गणइ इह-परलोय-भयाव] ॥ ९२ न गणइ मरणु लज्ज भउ मेल्लइ करइ अकज्जइँ ढङ्कसु खेल्लइ ॥ ९३ कवडु करेवि कंतु मारावइ रवइ अन्नु पुणु सो जि ण भावइ ॥ ९४ पलक्किय ऍह नारि वहु-भंगेहिँ चंदण-लय जिह भुत्त भुयंगेंहि ॥ ९५ छिन्निवि नक्कु कन्न-सहुँ वालहि दंसमि अज्जु कयंतु दुसीलहि ॥ ९६ । तोडमि" कमलु जेम्व सिरु दुट्ठहि फलउ अणंग-संगु पाविट्ठहि" ॥ ९७
॥ घत्ता ॥ चिंतइ एउ कुमार
कोवाणल-जालिय-मणउ । “परिहारु डंडु खल-नारिहि" सुमरिय नीई वियक्खणहु ॥ ९८॥
[८] आइय पउमसिरि अलंकरेवि करि का38B]मलु पउरु तंवोलु लेवि ॥९९ पसरंत-वहल-मुहवास-गंध
उभिन्न-निविड-रोमंच-वंशध ॥१०० उन्भड-भिडि-भंग-भीसावणु कुविउ कयंतु नाइ दुईसणु ॥ १ कोय-फुरत-नासु डसियाहरु कुरुल-दिट्ठि नं पयडु सणिच्छरु ॥२ संकिय वण-लय जिह करि-राय? संकिय मंजरि जेम्ब दुवा यह ॥ ३ 25 संकिय कमलिणि जेम्व मियंकहु संकिय कुलवहु जेम्व कलंकहु ॥ १०४
1 अवलोयइउपउ The first pāda is metrically defective. 2 कुमरु. 3 एहिं. 4 संतए (?) Not properly legible. 5 °विझुउ. 6 कठ. 7 स. 8 अणजो नराइकंप. 9 मइलीजंतं. 10 भजंतं. 11 परियj. 12 भयावj. 13 जकजई 14 यलिकिह. 15 छिनिवि. 16 वालेहि. 17 तोडे मि. 18 अणंगु संगु पाविटिहि. 19 Defective. 20 निई. 21 तम्बोलु. 22 निवड. 23 रोमंचयव. 24 भउडिभंगभीयावर्गु. 25 दईस. 26 °फुरंतु. 27 लइ. 28 करिरायह. 29 जेंव.
20
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरित
[पं० १०५-१२५ संकिय गरुडह जेम्व भुयंगी । संकि य वग्घह जेम्व कुरंगी ॥ १०५ संकिय सेल-मुत्ति जह वजह संकिय मुणिवइ जेम्व अकज्जह ॥ ६ संकिय जिह सइ असइ-प[39]संगह संकिय जिह सालूरि भुयंगह ॥७ संकिय जिह चक्काइ वियालह संकिय बरहिणि' जेम्व विडालह ॥ ८ 5 संकिय रायहंसि जिह जलय[ह] संकिय जेम्व वसुंधरि पलयह ॥९
॥ घत्ता ॥ जिस्व करिणि विझि आसंकिय खर-णहरह पंचाणणहु । तह भीसणु रूउँ निएविणु वाल चमक्कियं-चित्त तहु ॥ ११०
[९] 10 वोल्लाविउ कंतु न देइ वाय कर मरलि करेविणु भणई जाय ॥ ११
"को अविणउ मइँ किउ सामिसाल" पडिभणइ सो वि आरुढ वाल ॥ १२ "दुस्सीले दिट्टि महु परिहरेहि अह कालि अपूरइ तुहु मरेहि ॥ १३ तं असुय-पुबु निसुणेवि कंत [39] अइगरुय-तास-कंपंत-गत ॥१४ वजाहय जिह कुल-सेल-मुत्ति मुच्छिय धरणीयलि पडिय झत्ति॥१५ 15 चिर-वेलई उद्विय लद्ध-सन्न मुह-कमलु करिवि करयलि परुन्न ॥ १६
अच्छेइ वाल जिह वुन्न हरिणि नइ कलुणइं(?) झत्ति विहाइ रयणि ।। १७ पउमसिरि-सरीरह जेम्व कंति नक्खत्त-निवह नहयलि गलंति ॥ १८ इंदिय-सुहं व नासइ तमोहु कुक्कुड-रउ पसरइ नाइ मोहुँ ॥ १९
गयणे वि चंदु विच्छाउ जाउ सोयं व वियंभई चक्कवाउ ॥ १२० 20 नयाँ[इव कुमुय संकुयंति आसा इव दीहउ दिसउ होति ॥ २१ उग्गमई अरुणु संताउ नाइ रविवुद्धि(?)जेम्ब निसि खयहु जाइ॥ २२
॥ घत्ता ।। हरिसो इव[404] निग्गउँ कुमरु सदेसह पट्टियउ । दोहग्गु जेम्र्वं वर-वालहि उयलि (१) महीयलि संठियउ ॥ २३
[१०] "दुबयण-सल्लु मणि पक्खिवेवि कलुणं रुयंति मइँ परिहरेवि ॥ २४ पिउ गेहि गयउ गलियाणराउ म काइँ हयासंई कियउ पाउ ॥ १२५
1 पयवहिणि. 2 विरालह. 3 °डहरह पंचाणणह. 4 रुड. 5 निएविj. 6 चमंकिय. 7 भमइ. 8 मइ. 3 परिहरेहिं. 10 मरेहिं. 11 कत्त. 12 धरणीअलि. 13 विरवलई. 14 उहिय. 15 याल. 16 पुंन. 17 नहियलि. 18 मेहु. 19 चवियंभइ. 20 नयणां. 21 सुमुयई. 22 उग्गमई. 23 अरुणु. 24 Defective. 25 पहियउ. 26 जेव. 27 हुवयण. 28 हयासइं.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० १२६ - १३६; ४. १-७ ७]
आवेसि नाहतिं धरिय पाण तुहुँ सामिय केण इ अलिउ अज्जुं उ सुक्क विरह संताव-तत्त दुबाइय मंजरि जिह मिलाएँ उप्पाडिय - फणि-मणि जिह भुयंगि वासरह निग्गय सीलवंति चिंतंतु एह गुरुयणह सिड्ड अइभीम-सोय- सायरि निहित्त वज्जिय विस-मंजरि जह भमरेंहि वज्जिय सुयण गोट्ठि जिह पिसुणेंहि
तिह सयल - सोक्ख- परिवज्जिय निष्फल इ[41] तारुन्न- सिरि । जिणुं दिवदिट्ठि मणि झायइ कंति परत्थइ परमसिरि ॥ १३६
[ इइ तईय संधि ]
*
लीलारविंद- हत्था सिरिया- देवि" अवहरउ
*
चउत्थ संधि
३१
१२६
कइया विनखंडिय तुम्ह आण ॥ संभालिउ जिह मइँ किउ अकज्जु ॥ २७ कवी [40B] र-माल जिह न वि विरत ॥ २८ करि-वरतं व उक्खय- चिसाण ।। २९ विच्छाय दीण भय-वेविरंगि” ॥ १३० वत्थंचलेण नयणइँ लुहंति ॥ ३१ जोयाविउ कुमरु न कहिँ विदिट्टु ॥ ३२ दोहग्ग- सल्ल - सल्लिय-विचित्त ॥ ३३ वज्जिय सूर - दिट्ठि जिह तिमरेंहि ॥ ३४ वज्जिय सीह दिट्ठि जिह हरिणहि ॥ ३५
॥ घत्ता ॥
[ चउत्थ संधि ]
गुरुय कुमारि कहिय वत्त कोसलउरि निय-कुल-गयण- चंदु भुय-डंड-समज्जियं- विउल-कोसु तसु पुष्पवई नामेण कंत जसवई जसोय सग्गहुँ चवेवि ̈
17
॥ घत्ता ॥
13
अरुणुग्गमे सूर - छाहिहिं (?) चंदु जेम्व विच्छाय-तणु । रोवंत कंत मेलेविणु
*
सिंचंती (?) वारणेहि" अणवरयं । तुम्हं" दालिह- दुक्खाई ॥ १
*
*
*
गउ निय-नयरह वुन्न मणुं ॥ २
[१]
" सा दुट्ठ-सील हुय अम्ह कंत" || ३ वाणियउ आसि नामेण नंदु ॥ ४ गंभीर पियंवर्ड सुद्ध-लेसु ॥ ५ खामोरि गुरु-थण-हार-वंत ॥ ६ धूयत्तणेण तहिं जाय दो वि[41B] ॥ ७
1 अजु. 2 हंउं. 3 मलाण. 4 वरतणुं 5 सीलंवंति 6 हरणेहि 7 उव. 9 सिंचति. 10 वारुणेहि 11° देवी 12 तुम्ह. 13 भरणुगमे सुहत्या हे हि.
15 पुनमणं. 16 गुरुयदाह. 17 कुमारी. 18 समुजिय. 19 पियंवड. 21 केणउ. 22 रामोयरि. 23 कंत. 24 जसम्बद्द 25 सगहि. 26 वववि.
8 जिणुं .
14 सेम्बत.
20 पुफव्वड.
܀
20
25
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरिउ
[पं०८-२० कंतिमइ-कित्तिमइ-नामियाउ कणय-च्छइ गयवर-गामियाउ(१) ॥ ८ विन्नि वि कुरंग-पिहु-णयणयाउ विन्नि वि मियंक-ससि(१)वयणियाउ ॥९ विन्नि वि उत्तुंग-पओहराउ विन्नि वि नव-जोवण-मणहराउ ॥ १०
परिणइ कंतिमई समुददत्तु कित्तिमई भाई तहुँ उयहिदत्तुं ॥ ११ 5 ते ताहि सहिउ वर-दारियाहिं किडेति पुर्व-भव-भारियाहिँ ॥ १२
॥ घत्ता ॥ अवरोप्पर गरुय-सणेहहँ सकलत्ताह पमोय-[प]रहँ(2)" । भुजंतह भोग मणोहर जाइ कालु जिम्ब सुरवरहँ॥ १३
[२] "जिह नंद-धूय कंतिमइ तेण परिणिय असोगदत्तह सुएण ॥ १४ संखेण मुणिउँ संबंधु एहु अवरोप्पर विहडिउ ताहँ नेहु[42A]॥१५ आगमणु गमणु ववहारु छिन्नु चिंतवइ संखु चित्तिं विसन्नु ॥ १६ "सीलवइ विणीय गुणाणुरत्त मह धीय तह वि दइएण चत्त ॥ १७ जसु धीय नत्थि सो वरु कयत्थु "[xxxxxxxxxxxxx-]॥१८ 15 जसु धीय नत्थि कुलु विमलु तासु जसु धीय नत्थि सो सुह-निवासु ॥ १९ जसु धीय नस्थि दुन्नय-निहाणु को खंडिवि सक्का तासु माणु ॥ २० जसु धीय नत्थि सो नरु कुलीणु न कयाइ वि जंपइ कह वि दीणु ॥२१ जसु धीय नत्थि दुस्सील-वित्ति अकलंक तासु जगि भमइ कित्ति ॥ २२ जसु धीय नत्थि सो गुरु[उ होइ घरि वाहिरि परियणि सयणि लोइ॥२३
॥घत्ता ॥ निहोस वि दइय-विवजिय सोयाउ[र जोबणहँ भरि । दालिद्द जेम्व मणु तावई जणयह धीय वसंत घरि""[425]॥२४
[३] पउमसिरि नियय-विन्नाणु नाणु चिन्तवइ रत्ति-दिउ मूढ-झाणु ॥ २५ 18 "निद्दोस वि हउँ कंतेण मुक्क दुस्सील जेम्व पेसणह चुक्क ॥२६ किं कासु वि मइँ घरवासु भग्गु वउ लेवि न पालिउ किं समग्गु ॥ २७ किं हंस-जुयलु सरवरि भमंतु विच्छोहिउँ मइँ पार्वई रमंतु ॥ २८ ।
1 कणगच्छमयसयररायसामियाउ. 2 °पओयराउ. 3 कंतिमई. 4 कित्तिमइं. 5 भाय. 6 तहि. 7 डयहिदउ. 8 किणंति. 9 पूव्व. 10 भण. 11 सकलताह. 12 एम्मोयरहं. 13 मुणीउं. 14 चित्ती. 15 मह. 16 धिय. 17 This pada is missing. 18 नदोम. 19 जोयणह. 20 ताबई. 21 घरे. 22 नाणु. 23 झाj. 24 हडं. 25 रमंतु. 26 विछोहिइ. 27 पावई.
20
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० २९-५१]
चउत्थ संधि कंत-विमुक्क नारि अकलंक इ जणु जणु दुट्ठ-सील आसंकइ ॥ २९ कंत-विमुक्तक नारि निरु झिज्जइ घरि वंधर्वेहि वि नाहि गणिजइ ॥ ३० कंत-विमुक्क नारि जं जोयइ कुल-कलंकु तसु. गरुयउँ ढोयइ ॥ ३१ कंत-विमुक्क नारि सवियारिहिँ जोइज्जइ पर-दार-वियारिहि ॥ ३२ कंत-विमुक्क नारि संताविं खणु वि न मुच्चइ जिह रवि ताविं॥३३ । कंत-विमुक वंधु लज्जावइ करइ कज्जु जं अप्पु ण भावइ ॥ ३४ कंत-विमुक्क नारि [अ]तरंडउँ[43A] वहुविह-दुक्खह होइ करंडउँ ॥ ३५
॥ घत्ता ॥ महु कंत-विमुक्कहि विरहिं सुकहि अन्न-पुरिस-वज्जिय-मणहि । लावन्न-समुज्जलु जोवणुं निप्फलु कुसुम जेम्व वणि मालइहि ॥३६ ॥
[४] एत्थंतरि आगय विमलसील नामेण गणणि जिण-धम्म-कुसल ॥३७ तवचरण-निरय-साहुणि-समेय सुयदेवय व विज्जोववेय ॥ ३८ अवगाहिय-जिणसासण-समुद्द पडिवोहिय-वहु-भवियारविंद ॥ ३९ सोम्मत्तण-निज्जिय-चंदकंति उवसम-सिरि नावइ मुत्तिमंति ॥ ४० ॥ विंझाडई व गय-मय-वियार पाउस-सिरि व संतावहार ॥ ४१ वाडव-सिहि व कय438]-जलहि-सोस दिणयर-पह व निदलिय-दोस ॥४२ हारावलि ब निम्मल-सुचित्त जिण-धम्म-नाण-भूसिय पवित्त ॥ ४३ कुंदेंदु-धवलु रयहरणु हत्थि जुग-मेत्त-निहिय-लोयण-विसत्थि ॥ ४४ सम्मत्त-नाण-दंसण-समग्ग दूरुज्झिर्य-विसय-कुधम्म-संग ॥ ४५ ३० तं पेक्खिवि हरिसिय संख-धूय कोइल वसंति जह दिट्ठ-चूय ॥ ४६ । अब्भुट्टियं गुरु-संताव-समणि आसणु विदिन्नु उवविट्ठ गणणि ॥ ४७ वंदिवि आणंद-गलंत-दाहुँ गणणीऍ दिन्नु तहि धम्म-लाहु[444]॥४८
॥ घत्ता ॥ वंदेवि गणणि सह-भाविं . कर-कमलंजलि करिवि सिरि । पप्फुल्ल-नयण-मुह-पंकय अग्गई संठिय पउमसिरि ॥ ४९
[५] विणओणय पउमसिरि महासइ दुवल गणणि नियवि आसासंई ॥५० "धम्मसीलें तुहु निरु विच्छाई कंत-विमुक्क नाई चक्काई ॥ ५१
1 जणुं जणुं. 2 खणो. 3 वंध. 4 सरंडउं. 5 विरहि. G सुन. 7 जोयण. 8 वणिं. 9 मालयइ. 10 °सासणिं. 11 परिपोहिय. 12 सोमत्तणि. 13 विज्झाडिय ववगय. 14 पाउय. 15 विसत्थ. [6 दुरुझिय. 17 अहुट्ठिय. 18 आयणु. 19 डवविह. 20 °याहु. 21 गणणि. 2 °लंजणि. 23 अंगइ. 1 गणणिं. 25 आसासइं. 26 नारि.
पउम० ५
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
वयणु मिलाउँ कंति न विभावई "भयवइ साहउँ " तुज्झु समासिं पेम-बंधु सय- सिक्करु तुट्ट परिणिय अन्न का वि सुहि" अच्छइ 'कुल अकलंकु सीलु गुण-निम्मलु चंचल मण-पवंगु थिरु नच्छेई पिय-संभोग - विवज्जिय- दीणइ संपाविय -सह- दोहग्गई ता सँवारविँ" अज्जु अप्पाणउँ " एउ चिंतेंवि जाम्व मरणडिय
पउम सिरि चरिउ
मुह - कमलु [44] तुद्धुं पेक्खेविणुं गुरु-सोय- समुद्दि-निवुड्डुहि
[ पं० ५२-७४
गिलिउ विडप्पिं ससिहरु नावई " ॥ ५२ म विरत्तु कंतु विणुं दोसिं ॥ ५३ मोत्ताहलु जिह भग्गुं न फुट्टउ ॥ ५४ महु सुइ [ 44 वि न वैत्त इ पुच्छइ ॥५५ जोवणुं दुजउ अगंगु महावलु ॥ ५६ विसय- महावणि" भवणहि इच्छइ ॥५७ पय- पूरणई विलास - विहीणई ॥ ५८ महूँ" जीवंतिई काइँ अभग्गंई ॥ ५९ तायह लंछणु अवस न आणॐ ॥ ६० भयवइ झत्ति ताम्ब तुहुँ दिट्ठिय ॥ ६१
18
॥ घत्ता ॥
" तो गणणि पजंपइ महुर-वाय जिउ एउ अणां निवद्ध-कम्मु नारय- तिरिएस अनंत-कालु तइँ आसि भवंतरि कि [य]उँ धम्मं जावजिउ सुहलक्खण- सरीरु 20 संपाविउँ जोवणुं विगय-सोगु किउ आसि किं-पि भोगंतराज निद्दोसहि जं जि विरत्तु कंतु [45] चिरु कालु भोग सुर- माणुसेसु मुह - रसिय विसय विरसाऽवसाणि 25 किं कह वि नैं साविऍ सुयउ एउ मणु (नि) हि विसऍहि संचरंतु
भयवइ उज्झिर मई मरणं । मज्झु अणाहहि तुहुँ" सर” ॥ ६२
26
[६]
"सुणि सुंदरि अवहिय मज्झु वाय ॥ ६३ अलहंतु जिनिंदह तणउँ धम्मु ॥ ६४ अणुहवइ अणोवमु दुक्ख - जालु ॥ ६५ तिं पाविउ सुंदरि मणुय- जम्मु ॥ ६६ जिणवयण - कुसुमवण- सत्थ-सूरुं (१) ॥ ६७ उवणमिय-मणोहर- कामभोगु ॥ ६८ तिं एहु अयंडे" हुउ विवाउ ॥ ६९ तुहु धम्मसील निरु नेहवंतु ॥ ७० उवभुत्त न जीवह तह वि तोसु ॥ ७१ किंपाग - फलोवम मुद्धि जाणि ॥ ७२ अप्प - वहु होइ वहु- पाव - भेउ ॥ ७३ जिण धम्महु उपरि देहि चित्तु ॥ ७४
1 वयणुं. 2 One mora too many. 3 विधिं . 4 गावइ 5 साहडं. 6 यमासिं.
7 विण. 8 लग्गु. 9 परिणय 10 सतीं 11 वित्तइ 12 जोवणुं. 13 नेच्छइ. 14 'वर्णि 15 पइपुरणई. 16 विहीणई. 17 दोहग्गई. 18 मइ. 19 जीवंतिय. 20 अभग्गई. 21 संवारवि. 22 साउं. 23 मुहु कमलु तुधु. 24 पेक्खे विणुं 27 सरणं. 28 अणाहिइ. 29 मणंत. 30 किउं. 31 घणुं 34 जोयणु. 35 ° सोहु. 36 भोग. 37 अयंरे. 38 नि. to be superfluous. 41 उवरि.
25 मरणं. 26 तुहुं. 32 सय. 33 संपाविय. 39 यदु. 40 नि appears
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० ७५-९४]
चउत्थ संधि
॥ पत्ता ॥ लई पंच-महत्वय भाविं संजमि निच्चलु करवि मणु । तं ठाणु जेण लहु पावहि जेत्थु ण जम्मणु न वि मरणु” ॥ ७५
[७] आउच्छवि वंध[व] जणणि संखु वियरेविणु लोयह धणं असंखु ॥ ७६ । कारविवि महुच्छउ जिणहरेसु पडिलाहर्ण देविणं मुणिवरेसु[46] ॥७७ पउमसिरिइ पंच-महवयाइँ पडिवन्नइ सुर-गिरि-दुबहाइँ ॥ ७८ एक्कारसंगु आगमु विचित्तु वागरणु छंदु जोइसु निमित्तु ॥ ७९ थेवेण वि कालिं" विविह-सस्थ जाणिज्जहि तीऍ महंत गंथ ॥ ८० भावणह निचु भावेवि चित्त अणुदियहु चरइ तव-चरणं चित्तु ॥ ८१ ॥ सज्झाय झाणु उज्जमु करेइ गुरु-विणउ खंति दय आयरेइ ॥८२ सहुँ गणणिई वर-गामइँ भमंत । साकेय-नयरि गय जंत जंत ॥८३ कंतिमई-कित्तिमई-नामियाहँ पउमसिरि-अज विहरंत ताहँ ॥ ८४ गय गेहि ए वि अब्भुट्टियाउँ विणऍण नमंसेवि वइट्ठियाउँ ॥ ८५
॥ घत्ता ॥ पडिलाहिय दिवाहारेहि खीर-खंड-घिय-वंजणीह । निय-जम्मु सफलु मन्नंतिहि ताहिँ विहिँ वि हरिसिय-मणे[46B] हि ॥८६
[८] “भयवइ पसाउ अम्हह करेहि आवेजसु अणुदि] एत्थु गेहि ॥ ८७ निई धम्मु कहइ(?) मणि भावियाउ अम्हिहि दिति जिं सावियाउ"(१)॥ ८८ सा दिणि दिणि आवइ कहइ धम्मु निसुणंति ताउ परिहरिउ कम्मु ॥ ८९ थुइ-थोत्त-देववंदण पढंति पंचुंवरि महु-मज्जइँ" चयंति ॥ ९० अह अन्न-दियहि पउमसिरि-अज्ज विहरणहिँ आय धुय-पाव-पुंज ॥ ९१ पोएइ तु? कंतिमइ हारु ससि-किरण-कंति चउ-जलहि-सारु ॥९२ कंतिमइ मुएविणु हारु हिट्ठ वंदेवि आहारहु घरि पइ8 ॥ ९३ जं आसि जसोयहि दिन्नु आलु त कम्महु उदई खेत्तवालु ॥ ९४
1 लय. 2 मणुं. 3 ठाणुं. 4 मरणु. 5 विरएविणु. 6 धM. 7 कारववि. 8 परिलाण. 9 देविणु. 10 पउमसिरिय. 11 पडवंनइ. 12 काली. 13 निचु. 14 °चरj. 15 उजमु. 16 गणणिय. 17 भमंतु. 18 साकेइ. 19 जत. 20 कंतिमइं. 21 कित्तिमइं. 22 अभुठियाहु. 23 पइहिपाहु. 24 अंणुदिj. 25 निय”. 26 पंचूवरि. 27 मजंइं. 28 विहरणंहि. 29 तुह. 30 पई. 31 तहि. 32 उदई.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
ज
पउमसिरि चरिउ
- [पं० ९५ - ११५ पउमसिरि निएविणे सुटु रु?(47A) चिंतवइ एउ पविट्ठ दुइ ॥ ९५ “अवहरमि हारु अवयरमि मोरि जिं एह अज्ज जणु भणइ चोरि" ॥ ९६
॥ घत्ता ॥ वंतर-सुर-मायाहिडिउ चित्त-सिहंडि समुट्ठियां । नच्चेइ कलाव-मणोहरु झत्ति महीयलि' संठियउ ॥ ९७
[९] भिन्निंदणील-मणि-साम-कंठि सिरि फुरिय चंद नं नीलकंठि ॥ ९८ विहुणिय-पिंछावलि ललिय-छाउ तं नियवि रुइर-दीहर-कलाउ ॥ ९९ विप्फुरिय-तरल-मणि-किरण-फारु सबो वि तेण सो गिलिउ हारु ॥ १०० " लहु उड्डेवि संठिउ तम्मि ठाइ पउमसिरिहि मणि विम्हिउ न माइ॥ १
अइ-गरुय-चोजु कहणुं न जाई कहि[47]जंतउँ को वि न सदहाइ ॥२ कंतिमइ भरिउ लड्डुयहँ थालु निग्गय घर-मज्झहु निरु विसालु ॥ ३ गुरु-भत्ति जुत्त सबे वि देई" पउमसिरि अज्ज कइ य वि गहेइ॥४ वंदेवि विसज्जिय गय विहार महरियहि कहिउ जिह गिलिउ हारु ॥ ५ Is सा जंपइ “काँइ वंतर करालु तुहु देवउँ" इच्छइ अलिउ आलु"॥ ६
कंतिमई न पेक्खइ हारु जाम्व निय-चित्ति वियप्पइ एउ ताम्व ॥ ७ "किं केण वि थवियउ पूकरेण(?) सहस त्ति हरिउ किं तक्करेण ॥ ८ सावज्ज-जोग-परिवजियाएँ अवहरिउ हारु किं अज्जियाऍ"[48A] ॥९
॥ घत्ता ॥ कंतिमई वाल हक्कारिवि आउच्छइ परिय" सयलु । "इह मुक्कु हारु न वि दीसइ कंति-करंविय-ग[य]णयलु" ॥ ११०
[१०] परिपुच्छइ परियणु संलवेइ "इह सामिणि अन्नु न को विएई॥११
अवहरिउ हारु फुडु अज्जियाएँ दक्खिन्न-लज-भय-वज्जियाएँ" ॥ १२ 25 सहस त्ति मिलिय दुजणु अभद्दु वित्थरिउँ नयरि तहि चोरि-सद्दु ॥१३
घोसिज्जइ घरि घरि निबियारु "अजिई कंतिम इहि हरिउ हारु”॥१४ विहरंत नियवि पउमसिरि अज्ज “सा एह चोरि" जंपहिँ अणज्ज ॥ ११५
1 निएविj. 2 जणुं. 3 वंतरु. 4 सुरु. 5 चित्तयह डि. 6 समुडियउ. 7 महियलि. 8 दिहर. 9 माई. 10 कहणुं. 11 जाई. One mora too few. 12 ल दुयहं. 13 देई. 14 विहारि. 15 देवंउं. 16 कंत्तेमइ. 17 कंतिनइ. 18 परिय'. 19 करंबिउ. 20 सामिणिं. 21 इए. 22 अजियाउ. 23 वजियाइ.. 24 हुजणु, 25 अभव्वु. 26 विच्छरिउ. 27 भजिय,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० ११६ - १३७ ]
C
" जइ विसयहँ तु नियत्तु चित्तु "भयवइ मइँ जणुं जणु भणइ चोरि तइँ कह वि भवंतरि [48] ] आलु दिन्नु मं कास वि उप्पर' वहहि रोसु सवि संजमि निञ्चलु करहि भाउ
लहु अय-पंकु पक्खालहि जं दिन्नु तुज्झु सइ हथि
छट्ठट्ठम-दसम-दुवालसाइँ आयंबिल - निविय - एगदंति चंदाय रयणावलि -विहाणु इयमाइ चरंतिहि तव - विसेसु झायंती" निच्च सुक्क - झाणुं जाणिज्जहिं" तिन्नि वि जेण काल जाणिज्जहिँ जेण असेस दिव जाणिज्जहिँ कुल-पय-नई जाणिज्जहि जेण विचित्त कम्म जाणिज्जहि जेण अइंदियत्थ जाणिज्जहि वायर - सुहुम- भाव जाणिज्जइ" जिं पायालु सग्गु
23
संपुन अणंतु [49B] अणोवमु उप्पन्न नाणुं वर- केवलु
उत्थ संधि
३७
अवहरिउ हारु तइँ कहु निमित्त " ॥ ११६ तो जामि कहिँ वि अन्नेत्त दूरि” ॥ १७ तं असुर्ह कम्मु एवहि उइन्नुं ॥ १८ किय-कम्मह कह वि न होइ नासु ॥ १९ अणुदिणुं मणि सुमरहि वीयराउ ॥ १२०
॥ घत्ता ॥
वि संजमि निञ्चल-मणहि । अमुणिय- परमत्येंहि खलेंहि ॥ २१
[११]
मासद्ध-मास- दोमासियाइँ ॥ २२ केस [र] - विक्कीडिउ हारपंति ॥ २३ जव वज्ज- मज्झैं लेई वडुमाएँ” ॥ २४ घण घोई कम्मु विहडिउ असेसुं ॥ २५ उप्प [49] ज्जइ केवल दिव-नाणु ॥ २६ जाहि सायर जे विसाल ॥ २७ जाणिज्जहि छबिह जेण जीव ॥ २८ सुर-मण्य - तिरिय - नारय-गईउ ॥ २९ मंदर - गिरि-उववण परम रम्म ॥ १३० धमाधम्माइये वहु पयत्थ ॥ ३१ वंधासव-संवर- पुन्न-पाव ॥ ३२ जाणिज्जई जिं फुडु मोक्ख-मग्गु ॥ ३३
॥ घत्ता ॥
उत्तमु सासउ सिउ अचलु । नजर तिहुय जिं सयलु ॥ ३४
[१२]
निद्दड्ड-कम्म झाणाणलेणं
खेत्ताहि चिंतइ निय-मणेण ॥ ३५ "मइँ अलिउ आलु अज्जियहि देवि अप्पाणउँ घल्लिउ नरइ नेवि ॥ ३६ उवसग्गु करइ जो मुणिवराहँ सम्मत्त-नाण- दंसण-धराहं ॥ १३७
1 तुधु. 2 जणुं 3 भमंतरि. 4 अयुह. 5 उरंतु. 6 उपरि 7 अणुदिणुं 8 अयसु. 9 हस्थी 10 माम. 11 चंदायणं. 12 वजमझु 13 लय. 14 वडमाणुं 15 वेसेसु. 16 घाय. 17 अससेसु. 18 झायंति. 19 झाणुं. 20 जाणिजहिं. 21 °नइउ. 22 धम्माईय. 23 जाणिज्जहूं. 24 संपुंन्न. 25 नाणुं. 26 तिहुयणुं. 27 °णानलेण. 28 आपणउं.
10
15
28
25
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
तव-संजम - करण-समुज्जयाहँ सो आउ निबंधइ नरइ घोरि पेक्खंतह लोयहँ अज्जु तारु पउमसिरिहि जिं उत्तरिउ (?) आलु" ' चित्तमय- सिहंडी' महु मणोज्जु कंतिमई - परियणु सुड्डु रम्मु ता झत्ति समुड्डि चित्त-मोरु har - र मेलइ कल-निनाउ तस्स वि उन्नउँ (?) कलावभारु उडेवि झत्ति भित्तिहिँ" विलग्गु
३८
15
23
" निम्मल-चारित्त - गुणड्डूहि अमुणिय- परमत्येंहि अम्हेंहिं
पउमसिरि चरिउ
परमसिरिहि केवल-महिम देव अवणिय - त[50%] णयंकुर तक्खणेण मेलहि गंधुकडे- कुसुम - वुट्ठि वित्थिन्न-पत्त- पब्भार-फार पउमसिरि तेत्थु भयवई निसन्न पक्खुहिय-महो वहि-गरुय नाउँ वायंति वीण विज्जाहरी मणहरु नच्चंति सुरंगणार विज्जाहरे सुर गंधव जक्ख अज्जियहि दिट्टु उप्पन्नु नाणु 25 किय महिम सुरेहि उच्छलिय वत [14] पुर-ज अंतेउरु विजउ राउ
[ पं० १३८ - १६०
मय- मोह - विहूणहँ संजयाहँ ॥ १३८ निच्चंधयारि वीभच्छ-रोरि ॥ ३९ तेण वि कमेण निग्गलिउ हारु [501] १४० चिंतई मणेण सो खेत्तवालु ॥ ४१ कह गिलिउ हारु अवणेइ चोजु (१) ॥४२ अच्छइ नियंतं जा चित्तयम्मु ॥ ४३ भवणंगणि नच्चइ हियय-चोरु ॥ ४४ कोडे लोउ देक्खणह आउ ॥ ४५ निग्गलिड असेसु इ तेण हारु ॥ ४६ विम्हइउ लोउ बोलणह लग्गु ॥ ४७
॥ घत्ता ॥
लोह-मोह-मय- वज्जियहि । आलु दिनु तहि अज्जियहि" ॥ ४८ [१३]
भत्तीऍ करंति हि (?) आय केम्व ॥ ४९ सिंचंति भूमि चंदणरसेण ॥ १५० इंदियवर - कुल-संजणिय तुट्टि" ।। ५१ dear चंदण मलय- सार ॥ ५२ चउगइ-संसार-समुद्द-तिन्न ॥ ५३ वाति (वि) थिरु किउ सीहनाउ ॥ ५४ गायंति सुहावउँ किन्नरीउ ॥ ५५ रस- हाव-भाव - रंजिय-मणाउ ॥ ५६ "जय जय" थुणंति भयवई असंख ॥ ५७ निस्सेस-वत्थु - वित्थार - जाणुं ॥ ५८ कंतिमइ कित्तिमइ ताहि कंत ॥ ५९ वंदह आउ निग्गय-पयाउ ॥ १६०
1 बिभच्छरु. 2 It should be तेणवि कमेण निग्गलउ. In the next line also उत्तरिउ should be उत्तरइ 3 चिंतई. 4 चिंतइमसिहिंडि. 5 मिलिउ 6 कंतिमई. 7 परियणं 8 नियंतु. 9 For उद्दंड or उत्तुंग ? 10 भित्तिहिं. 11 पलु. 12 अज्जियहिं 13 °तयं कुरु. 14 गंधुक्कडु. 15 ° संजमिय. 16 तुट्ट. 17 भयवई. 18 13. 19 Defective. 20 विज्झाहरीउ. 21 विजहर 22 भयवई. 23 वस्थ. 24 जाणु. 25 कंति.
26 पुरुजणु.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
पं० १६१ - १८२ ]
चत्थ संधि
॥ धत्ता ॥
हरिसुप्फुल्लिये मुह - कमलु । अंते उरु पुर- जणु सयलु ॥ १६१९ [१४]
पण विणु भयवइ भाविं सिरिविजय - नराहिवु वंदइ
" जय भयवइ निम्मल-गुण-निहाणु जय भयवइ निह-असेस- दोस थोऊणं नरिंदु स-उर- लोउ पउमसिरि धम्म- देसण करेइ मिच्छत्त- कसाय - विमूढ-चित्तु गुरु-पावारंभहि जो पयतुं पंचिंदिय मारइ मंसु खाइ ओकत्तण कर - सिर- छेयणाउ तिरिए वि दुक्खर अह घणीइँ sevaण-मारण- खुह- पिवास मणुए इ धण-हरणाइँ सो[52]गदेवेसु वि सोक्खहँ को इ लेसु
चउ-गई संसारि भमंतहु एक्कु विखणु सोक्खु न जीवहु
19
मं
अहु भवियहु हिय उवएस एहु हणहु जीव सच्चं चवेहु आरंभि परिग्गहि नियम लेहु संमत्त-नाण- दंसण-चरित्तु जिणु मणि अवलंत्रेंवि करहुँ झाणु कंतिमइ न[52B]मेंवि भयवइ भणेइ "चित्तम - सिहंडि किह मह मणोज्जु पेक्खंतहँ तिं निग्गिलिङ हारु
26
उप्पन्न अणोवमु दिव-नां ॥ ६२ जय सासयसिवपुरि-कय-निवास" ॥ ६३ महियलि[51B] निसन्न वड्डिय-पमोउ ॥ ६४ " संसारि जीउ जिम्व संभमेइ ॥ ६५ अहि-कम्मु वंधई विचितुं ॥ ६६ पत्रयण- पडिणीउँ निसंस-चित्तु ॥ ६७ कय- पाव - कम्मु सो नरइ जाइ ॥ ६८ अणुहवइ विचित्त वेयणा ॥ ६९ गुरु- भारारोवण-वंधाणइँ ॥ १७० परवसुं सहेइ दारुण-किलेस ॥ ७१ जर खास - सास- पिय-विप्पओगे ॥ ७२ तियसिंद-पमुह - सुर- किंकरे ॥ ७३
॥ घत्ता ॥
कम्म-नियल - संतावियहुँ (१) । जम्म-मरण-संतावियहु ॥ ७४
३९
[१५] जि-धम्मि सया उज्जमु करेहु ॥ ७५ पर- धणु परदारे परिहरेहु ॥ ७६ निसि - भोयणु महु-मज्जइँ चएहु ॥ ७७ संसार - महोयहि-जाणवत्तु ॥ ७८ जिं पावहु सासउ परम-ठा” ॥ ७९ ससुरासुरु पुर-जणु जह सुणेइ ॥ १८० कह गिलिङ हारु अवणेइ चोज्जु ॥ ८१ कहि भयवइ अम्ह करि पसाउ" ॥ १८२
1 हरिसुफुलिउ 2 निहाणुं. 3 नाणुं. 4 निहिय. ° 5 थोउण. 6 यंत्रइ. 7 विचीतु. 8 जे. 9 पयत्त. 10 निसेस. 11 विचितहु. 12 वेयणाहु. 13 षणाई. 14 थरवसु. 15 सोस. 16 पियविप्पउरा. 17 चौगइ. 18 For संदाणिय हु ? 19 एको. 20 परध गुं. 21 परदारा. 22 मज्जुई. 23 संसारि. 24° महोरहि 27 हाणुं.
25 करहुं. 26 झाणुं.
5
10
15
20
25
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
20
४०
25
पडमसिरि असेसु ई पुध-बुत्तुं पणमेव खमावइ खित्तपालु पउमसिरि-चरिउ निसुणेवि रम्मु कंतिमइ -कंतु कित्तिमइ-नाहु
सुय- देवय व जा सुप्पस 10 वर कइ - कह व जा सुप्पसन्न हिमगिरि-य व जा भव- विरत्त अब्भत्थिएण दूलज्जियाऍ पउम सिरिचरिउ मइँ रइउ एउ सुय-देवय निम्मल बुद्धि देउ 15 अणुराय -[ रत्त ? ]-पंकय-दलच्छिं सो जाणइ धम्माहम्म भेउ ससिपाल - कवें- कई आसि माँहु ( ? ) तसु निम्मलि वंसि समुब्भवेण
[T]णु-पंजरु जज्जरु मेल्लिवि दूरुज्झिय-संसार-भय । जिणुं दिवदिट्ठि जहिँ अच्छइ तहिँ भयवइ प[53] उमसिरि गय ॥ ८७
[१६]
कवि- पासहँ नंद जिण - चलणह भत्तउ
पउमसिरि चरिउ
जाव इयं सज्झाए तावखवेइ पुराणं
1 इं. 2 ° वत्तु लक्खण. 9 सुन्नय. 15 कवु. 16 कय. 22 ॥ मंगलं महाश्री ॥
[ पं० १८३ - १९९
निय - चरिउ कहइ जं जेम वित्तु ॥ १८३ सहुँपुर-जणेण जं दिन्नु आलु ॥ ८४ पडिवज्जहिं केवि गिहत्थ धम्मु ॥ ८५ गहिऊण दिक्ख हुय भाव- साहु ॥ ८६
॥ घत्ता ॥
पंकय-कर पोत्थय-कमल- हत्थ ॥ ८८ सुह- लक्खणं सुबय ( ? ) ° विणयवन्न ॥ ८९ तवचरण - समुज्जय नियम- सत्त ॥ १९० विणण साहुजण-रंजियाऍ ॥ ९१ जो पढइ सुणइ तसु होइ सेउ ॥ ९२ अंवाई" दुक्खइँ अवहरेउ ॥ ९३ घरण व तासु घरि वसइ लच्छि ॥ ९४ अचिरेण होई[53] तसु दुक्ख छेउ ॥९५ जसु विमल कित्ति जगु भमइ साहु ॥ ९६ पउम सिरिचरिउ किउ धा हि लेण ॥ ९७ ॥ घत्ता ॥
दोस - विमद्दणु तायह पोत
सूरा इंहिं महासइहि"
दिव दि ट्ठि निम्मल मइहि ॥९८
*
काले वट्टइ सुहेण भावेण । नवयं पावं न बंधे " ॥ १९९
[ इइ चउत्थ संधि ]
3 गहिउण. 3 णुं 5 जिणुं. 6 सुपसंव्व 7 करकयक. 8 सुस 10 नव. 11 नियम्म'. 12 रंजिया इ. 13 अंवाइ. 14 °दलच्छ, 17 नाहु. 18 नंद. 19 विमद्दणुं
20 महासइंहिं. 21 मइंहिं.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
टिप्पण [अपभ्रंश शब्दोनी साथे कोसमां संस्कृत पर्याय मूकेला छे.
मुद्रित पाठमां ज्या ज्या मूळ पाठ भ्रट के व्याकरण, छंद अगर अर्थनी दृष्टिए अस्पष्ट के शंकास्पद लाग्यो छे त्या त्यां वाजुमा प्रश्नार्थर्नु चिन्ह मूकेलं छे ने केटलेक स्थळे पादनोंधमा ए अशुद्धि के भ्रष्टता दूर करवा माटेनां सूचन पण आपेलां छे. प्रस्तुत टिप्पणमां आवां शंकास्थानोमाथी जेमने विशे कोई विशेष कहेवानुं छे तेमनो ज उल्लेख करेलो छ.]
प्रथम संधि प्रारंभना छंदमां दिव्यदिदि (दिव्यदृष्टि) ए कविन उपनाम गूंथेलं छे. प्रत्येक संधिना अंतमां पण ते मूकेलुं छे.
संधिनी आदिघत्तामां तारनहावि-तारुण्यभवेन के तारुण्यभवे लई 'तारुण्यथी उत्पन्न थयेला (कपटभावथी) एवो अर्थ अथवा तो 'तरुण वयमां (भव--वय?)' एवो अर्थ कदाच घटावी शकाय.
संधिनी आदिघत्तानी बीजी पंक्ति(दुय अणि जिह अन्नभवि)नो संबंध पहेला कडवकनी पहेली पंक्ति (तिह कहवि) साथे छे. एटले भाषांतरमां 'जे रीते अप्रिय वनी,' एम पूर्ण. विरामने स्थाने अल्पविराम जोईए. ४. भाषांतरमा धम्मु-धर्म्यम् लई तेने पउमलिरिचरिउना विशेषण तरीके घटावी अर्थ कर्यो छे, अने सुणहने मात्र काव्यभंगीथी पुनरुक्त थयेलं गणी, निमुणेहुने क्रियापद तरीके लीधुं छे. बीजी रीते, सुणहनो पण अर्थ करचो होय तो आम थशे, 'ते हुँ विशेषे
करीने कहुं दु; धर्मनुं श्रवण करो. रम्य,......एवं पभ श्री च रि त तमे सांभळो'. ६-७. चंदप्पह (चन्द्रप्रभ): आठमा जैन तीर्थंकर. महसेण (महासेन) तेमना पितार्नु
नाम अने लक्खण (लक्ष्मणा) तेमनी मातानुं नाम. १२. मूळ पाठ तियलोक[ना]हु (त्रिलोक-नाथः) होय. १४. छठी पंक्तिथी नवं वाक्य शरू थयेलु गणीए तो ते वाक्य चौदमी पंक्ति सुधी चालु रहे छे,
कारण के पंदरमी पंक्तिथी नवो विषय अने नधुं वाक्य शरू थाय छे ते स्पष्ट छे. पण ६ थी १४ पंकि वचे पणमेप्पिणु अने पणमिवि एम बे संबंधक भू. कृ. ज आवे छे, एके पूर्ण क्रियापद नथी आवतुं. ए रीते वाक्य अपूर्ण, अद्धर लटकतुं रहे छे. एटले भाषांतरमा कर्यु
छे तेम चोथी पंक्तिमाथी तिह कहविने अहीं अध्याहार्य गणबुं जोईए. १५. 'सुवेस-सु+वेश्मन्. उजलसुवेसुने बहुव्रीहि गणवो. १६. हरिकमलाउलाई लिष्ट छे. हरि अने कमलने कंतार, सरोवर ने राउल त्रणेयनी
साथे जुदाजुदा अर्थमा लेवाना छे. १७. गूळना सहु सुय लोग सालिनो अर्थ न थतो होवाथी सालि ने लोगनो व्यत्यय
थयो मानी सहु सुयसालि लोग एम पाठ सुधागों छे. वळी मूलगा मुणि दियवर छे (अने आगळ उपर पं.६८ मा मुणि दियवरहं मळे पण है), छत्ता प्ररनुन पंक्तिमा पूर्वाधने अंते ज मुणिवर शब्द आवेलो छे एने लीधे आ मुणि निरर्थक बनी जाय छे तेथी गुणि एवो पाठ कल्प्यो छे. पउम० प्र०6
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
पउमसिरि चरित १९. उदलिय ए मूळनो ज पाठ छे, अने छंद पण ए ज रूपनी अपेक्षा राखे छे. उद्दलियमाथी,
संयुक्त व्यंजनने एकवडो करवानी प्रक्रिया द्वारा उदलिय सिद्ध थयुं छे. शब्द कोषमा उहलियने स्थाने उदलिय वांचQ. पूर्वांश उपसर्ग के निपात होय तेवा शब्दोमां पूर्वांश अने उत्तरांशनी संधिमां आ ध्वनिव्यापार प्रवयों होवानां बीजां केटलांक उदाहरणो : अखलिय (अस्खलित) १. ८१, निघोस (निर्घोष) १.८८, दुकय (दुष्कृत) १. ९०, निगुण (निर्गुण) १. १३४, निमूल (निर्मूल?) २. ५९, दुवाय (दुर्वात) ३.
१०३. २०. रवाउल. अपभ्रंशमां तेम ज प्राचीन गुजरातीमां आ शब्द प्रचलित हतो. सरखावो
मणिशंभ-रमाउलि (गुणेसंपादित भ वि स यत्त क हा ५-९-२२); दी रम्माउलं ए
(रेवंत गिरि रासु ४-१-२) वगेरे. २१. उच्छरण. मूळ उच्छुरण होवा संभव. सरखावो-देशी नाम माला १, ११७ :
उच्छुअरण (इक्षु+अरण्य)-इक्षुवन. २४. दूराउल (दु राजकुल) एटले 'दुष्ट राजवी'. राउलमाथी ज गुज. 'रावळ' निष्पन्न
थयो छे. ३४-३८. राजप्रासाद-राजमहेलने प्रावृष्-वर्षाऋतुनुं रूपक आप्युं छे. ४५. वालनी साधे निडाल शब्दनो प्रास ज बेसे. पण मूळमां निलाड छे, एटले ते एमने
एम राख्यो छे. सरखावो आगळ उपर १. १५०नो प्रास निडालु-जालु. ६५. पियास शब्द अजाण्यो छे. पिशाची-*पिशाचा (एक योगिनी)-पिसाया-पिसाय,
पछी व्यत्ययथी पियास एम कामचलाउ उपपत्ति आपी शकाय. ७७-८० दड्डमयणु वगेरे विशेषणो श्लिष्ट छे अने जुदा जुदा अर्थमां उपमान तेम ज उपमेय साथे
घटाववानां छे. ७७. नर ‘अर्जुन'. ७८. उम्मुक्ककंपु. मुनिपक्षे कंप एटले 'कलंक,' 'पाप;' सरोवरपक्षे कंप एटले (पङ्कनो
__ व्यत्यय ?) 'कांय,' 'कादव.' ७९. दोसायर (दोषाकर). 'चंद्र' अने 'दोषनो समूह धरावतो' बने अर्थ- अहीं सूचन छे.
ओमाणण (अवमानना)'अपमान' एम अर्थ लीधो छे. विकल्पे ओमाण ण पावइ
एम शब्दविभाग करी 'उपमानने पात्र नथी' एम लई शकाय. ८५. हरियंदणेण (हरिचन्दनेन) रूप तृतीया एक व च न नुं छे, पण संदर्भमां बहुवचननो
अर्थ ज घटे छे. ८७. सामान्य रीते पद्धडीछंदनो पाद चार चतुष्कल गणोनो वनेलो होय छे. पण अहीं उत्तरार्धमा
आसिसी देइमां बे चतुष्कलोनो संश्लेष ( fusion ) करेलो जोवामां आवे छे. ९२. जिं हंतइ. सति सप्तमीनो प्रयोग छे, पण जिं रूप तृतीयानुं छे. अपभ्रंशमा घणी वार
तृतीयाना अर्थमां सप्तमीनु अथवा तो सप्तमीना अर्थमां तृतीयानुं रूप वपराय छे. ९३. बुद्धिमया सीधु संस्कृत रूप तुद्धिमता परथी ज साध्युं छे. १०३. मुळ पाठ मंसुनो याहिलासु साथे प्रासमेळ न थतो होवाथी मासु एम सुधार्यु छे.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
टिप्पण
१०९. निम्मल नाणु संदर्भमां बेसतुं नथी, एटले निम्मल-नाणि एवो पाठ कल्पी भाषांतरमा
अर्थ घटाव्यो छे. ११३. तिहिने षष्ठीनुं रूप गणी 'तेमने (ध न श्री वगेरेने) आप्यां' एम अर्थ करी शकाय; अथवा
तो तेने तृतीयाचं रूप गणी बहुवचन मानार्थे घटावी, मुनि धर्मघोष साथे लई शकाय : 'तेणे
(धर्मघोषे) (तेमने) आप्यां.' ११६. महमह. मह (महत्)+मह (उत्सव)= महोत्सव. ११७. सामिहत्थ. मूळ पाठ साहम्मियत्थ (साधर्मिकार्थम्) जेवो हशे एम धारी अर्थ
कर्यो छे. सामिहत्थ ए साहमित्थ नो लेखकप्रमादथी थयेलो व्यत्यय रजू करे छे एटलं अनुमान तो स्वाभाविक छे. पण पछी साहमित्थर्नु साहम्मियत्थ करवा जतां बे मात्रा
वधी जाय छे ने छंदनुं माप जळवातुं नथी. १३१. मूळ पाठ घरुयारु जेवो छे; आ परथी मुद्रित पाठमां घरु सारु कल्पेलुं छे; पण घरवार
'घरबार' एवो शुद्ध पाठ होवा वधारे संभव छे. शब्द को ष मां घरवार शब्द ज नोध्यो छे. १३३. आणवडिच्छा 'आज्ञाधारक, वशंवद.' आ अपभ्रंशनो एक लाक्षणिक शब्द छे. १३५. ईसी. भाषांतरमां एने ईषत्तुं रूपांतर गणी 'जराक' अर्थ को छे, पण ईसी-ईसिइ
(ईय॑या) 'ईर्ष्याथी' एम अर्थ करवो ए ज ठीक छे. १३८. पाडेमि वजु. 'वज्रपात थवो-करवो, 'मोठं संकट पडवु-पाडवू' ए अर्थमां आ अपभ्रंशनो
लाक्षणिक प्रयोग छे. सरखावो : तहो सिरे निवडउ वज (ख यं भू च्छं द सू ४-४ ). १३९. तिएँ. छंद जाळववा तीऍ वांच. १४५. मुद्रित जं नियहने स्थाने मूळमां यंववह छे. आ उपरथी साचो पाठ वंधवह होय ए
वधारे संभवित छे. अर्थदृष्टिए पण ते योग्य छे. भाषांतरमा वंधवह पाठ लईने ज अर्थ घटाव्यो छे. नायरंकु ते नाइ रंकुने स्थाते होवानुं गणी 'जाणे के रंक होय' एम अर्थ
को छे. १४७. सभाओ-सम्भाअओ-स्वभावतः १४९. झियंतु 'धमातो' ए अर्था मळतो नथी. मात्र संदर्भने आधारे आ अर्थनी अटकळ करी
छे. प्रचलित अर्थ क्षीयमाण लईए तो 'क्षीण थतो अग्नि (कोई कारणधी फरी) प्रज्वलित
थाय तेम धन श्री ना वचनथी......' ए रीते अर्थ लई शकाय. १५०. पालोत्ति-पालुत्ति (पाद+ लूती). लूता(लूतिका) 'करोळियो' संस्कृतमा प्रचलित छे. १६०. पूर्वार्धमा १६ ने बदले १७ मात्रा छे, एटले पाठ निर्दोष नथी. १६१. नवकुंदेंदुसमुजलिय एम सुधारेला पाठने बदले मूळ पाठ नवकुंदेंदुलमुज्जलई,
अने कुलइँ निय ने बदले मूळ पाठ नियकुलई ज वधारे सारा छे, एटले एमां कशो
फेरफार करवानी जरूर नथी. १७०. हउ-हउँ (अहम् ) 'हूं'. १७३. वहुअदृदुहट्टई भग्गमरट्टई ने स्थाने वहुअदृदुहट्टहि भग्गमरट्टहि पाठ जोईए.
अदृदुइट्ट-आर्तदुःखार्त.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
पउमसिरि चरिउ १७५. विगयहारनो कुंदसाह साथे प्रास मळतो नथी. विगयराह पाठ होय तो आ दोष
दूर थाय. राह 'शोभित' 'सुंदर' अर्थमां कोशमां आपेलो छे. राह, राहा (स्त्री.) 'शोभा'
ए अर्थमां लई शकाय. १८३. तइए त्वया गणी अर्थ कर्यो छे. १८६. पाठ शुद्ध नथी लागतो. जाणुवमु अने थीओ शंकास्पद छे. १८७. एहउँनो संबंध धम्मोवएसु साथे होय एम लागे छे. १८९. उत्तरार्ध अस्पष्ट. अर्थ अटकळे कर्यो छे. १९६. विन्नवइ ने स्थाने चिंतवइ जोईए. १९८. हार-दोर. आवा अपूर्ण प्रास आ काव्यमा ध्यान खेंचे छे : दोर-चीर २. १३०,
सील-कुसल ४-३७; समुद्द-अरविंद ४-३९, वगेरे. २०७. अवयरेवि='परिचर्या करूं छु' ए अर्थ अटकळे कर्यो छे. उत्तरार्धमा जंमह वि न विप्पिउ
संभरेवि (=संस्मरामि) एम पाठ सुधारवो. २०८. प्रिय, अने आगळ उपर २. ३७ मां रकार (अधोरेफ) जळवाई रह्यो छे. सरखावो
सिद्ध हे म ४-४-३९८ 'अपभ्रंशे संयोगादधो वर्तमानो रेफो लुग वा भवति.' २१३. भयंकराल. सामान्य रीते आल प्रत्यय मत्वीय छे, पण अहीं मात्र स्वार्थिक छे. २१६. पूर्वार्धमां एक मात्रा तटे छे. २१७. चोरी 'चोरी.' संस्कृत कोशोमां चोरिका 'चोरी' अर्थमा गोंधेलो छे. २१८. वड्. सरखावो सिद्ध हे म ८-४-४२२ (१३). २२७. उज्झिय इ (एव) एम जुदा बे शब्दो गणवा, जेथी नपुंसकलिंगी विशेषण (उज्झियह)
पुंल्लिंग विशेष्य(भोग)ने लगाडवानो दोष निवारी शकाय. २३१. जायावणाउने स्थाने आयावणाउ (आतापनाः) वांचg. २३४. पालेइने स्थाने पालइ वांचतां वधारेनी मात्रा दूर थाय छे ने छंदनुं माप जळवाई रहे छे.
द्वितीय संधि ७. अहीं उसहदत्तु (उसहदत्त मुद्रणदोष छे) (वृषभदत्तः) छे, ज्यारे ४. ११ मां उय
हिदउ के (लेखनपद्धति अने प्रासने लक्षमा लेता) उयहिदत्तु (उदधिदत्तः) मळे छे.
समुद्रदत्तने नजरमा लेतां उदधिदत्त ज योग्य लागे छे. २१. सोमणि-सोमण- सप्तमी एकवचन. सोमण-सोवण (देशी नाम मा ला ८, ५८)=
वासगृह, शय्यागृह, रतिमंदिर. एटले आखी पंक्तिनो अर्थ आम थशे : 'स्तनभारवाळी अप्सराओ साथे कांचन अने मणि (वडे निर्मित) वासगृहमा भोग भोगवीने'. भाषांतरमां आ
प्रमाणे सुधारो करी लेवो. ३३. रत्तुप्पल वांचq. ३५. लीलावहूय जोई ए. ३६. वंस अने गुण क्लिष्ट छे ने पद्मश्री तेम ज चापयष्टि बनेने लागु पडे छे. ४६. पूर्वार्धमा हार-भार.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
टिप्पण
५९. निमूल 'निर्मूलन'ना अर्थमां अजाभ्यो शब्द छे.
६१. जाहि ने बदले जहिँ वांचतां मात्रादोष टळे छे अने अर्थ बेसे छे.
८०. वर - सिरिय नाहु एम जुदा शब्दो लेतां सिरिय षष्ठीनुं रूप गणी शकाय .
९१. समुह = संमुह ( संमुख) 'सामुं.'
९८. जासुने बदले तासु होय तो ज अर्थ बेसे छे.
९९. मुहुने बदले महु वांच.
१०९. जुयं तह ए मळे जुयन्नह 'जुवाननी' एनो भ्रष्ट पाठ छे एम धारीने अर्थ कर्यो छे. ११७-११८. सुणहि कुमार समुद्ददत्त एने बच्चे मूकेला parenthetic वाक्य तरीके लेवानुं छे. वाक्यरचना आ प्रमाणे छे : कुमार समुद्ददत्त, सुणहि । जह पइदियहु सणेहु विवइ, तह स- कुसल -वत्त अणुदियहु कहावहि ।
११९. वुच्चहिं ए मूळ पाठ ज बरोबर जे. वुच्चाइँ एम जे सुधार्युं छे ते बिनजरूरी छे.
१२०. सुद्धसामी ए. भ्रष्ट पाउने बदले मूळमां सुड्डु मामि होय. सुड्डु ए साणद्धइ साथै लई शकाय. मामि सखीने संबोधवामां वपराय छे.
४५
१२५. मूळ पाठ निवन्न ( - निषण्ण 'बेठी, आडी पडी' ) बरोबर छे, निविन्न ए सुधारो
अनावश्यक.
१२८. मूळमां डालिचुक्क छे, पण फुल्ल-चुक्कनो प्रास शक्य नधी, एटले भुल्ल पाटनी कल्पना करी छे. मूळ भुल्लनो चुक्क एवो कोईए हांसियामां अर्थ लख्यो होय अने पछी भुल्लनु स्थान चुक्क ले ए समजी शकाय तेनुं छे.
१३३. भायइ = भावइ=भावयति.
१३८. तुसार ( तुषार ) = 'कपूर'. एटले घणतुसार- 'कपूरनो घाटो लेप' एवो अर्थ कर्यो छे. १४०. अवलोयहिने स्थाने अवलोयइ वांच.
१४९. पाठ भ्रष्ट छे. भग्गंगुलि ने स्थाने मूळमां भुग्गंगुलि (भुग्नाङ्गुलि ) ' वक्र करेली आंगळी वाळो' होय.
९४६. जलण- समाण फुलिंग कर एम छूटं पाडी वांचवं. जलण- समाण ए अहीं कामदेवनुं संबोधन छे.
१५१. कुंजरवरने बदले कुंजरकर जोईए.
१६१. अवहियमणि कन्न मुहुत्त देह ए कविए श्रोताओने संबोधेलं वाक्य छे- हे श्रोताजनो, घडीक एकचित्त थई तमे सांभळो, कुमारनी अवस्था पण केवी हती ए हुं हवे वर्णयुं छं. १९७. स्पष्ट अर्थ घटावी शकातो नथी.
२०९-२१०. मउड शब्द त्रण वार आवे छे ए हकीकत अहीं पाठ भ्रष्ट होवानी सूचक छे. २१४. तिप्पसत्थुने बदले विष्प - सत्थु (विप्रसार्थम्) वांचवं.
२१७. संजमियने बदले संजणिय वांचवं.
२१८. उत्तरार्धमा एक मात्रा ओछी छे.
२५०. संदर्भने आधारे, अने प्रस्तुत काव्यमां ज अन्यत्र आवता उल्लेखोने आधारे धवलच्छि ( धवलाक्षी ) = 'लक्ष्मी' अने सुवच्छ (सुवक्षस् ? ) - 'विष्णु' एम अर्थ कर्यो छे. २५२. चंदलेह ( चन्द्रलेखा ) = शशिलेखा.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमसिरि चरिर
तृतीय संधि
२. विशेषणो श्लिष्ट छे, अने सुयदेवय ( श्रुतदेवता ) अने चंदमुत्ति ( चन्द्रमूर्ति) बने साथै घटे छे.
४६
३. अंवय - लुंवि [य] - हत्था ने बदले अंधय - लुंवि विहत्था एवो पाठ पण कल्पी शकाय . विहत्थ = 'अमुक वस्तुथी विशिष्ट ( युक्त ) हाथ.' आ पाठमां, पासेपासे आवता बे वि मांथी एक लेखन प्रमादथी रही गयो होवानी उपपत्ति पण आपी शकाय लुंबि (देशी नाममा ला
७-२८) ‘ऌम.’
भुवण-भाय (भुवलभागाः ) 'विश्वना विभागो'.
६. उन्निय (उन्नीत) 'बहार आवेला.' सरखावो उन्नेइ ३. ५९.
८. विहाइने बदले विहाय वांची दिसिविहाय - दिग्विभागाः एम घटावj. आधी प्रास पण निर्दोष बने छे.
किलिकिलियने समासना भाग तरीके नहीं, पण स्वतंत्र शब्द तरीके ( विधेय तरीके) गणवो.
९. विहाइने विभावयतिना अर्थमां लीधो ले. छुहा=सुधा 'वूनो.' सरखावो गुज. 'छो'. १४. पंचन्न पञ्चवर्ण. आवी रीते चार के वधारे अक्षरना शब्दमां संयुक्त व्यंजन पूर्वेनो व अपभ्रंशमां लुप्त थतो होवानां बीजां उदाहरणो : मच्छंधिणि ( मत्स्यवन्धिनी), आसन्ध ( अश्ववन्ध ) वगेरे.
१८. उत्तरार्धमा भाणु (भाजनम्) 'पात्र. '
२५. वरवसुहने बदले वरवसह - गंध ( वरषभगन्ध ) पांचो.
२६. राउसबई = राग + उत्सव + आनि. पण आम घटावतां उत्सव नपुंसकलिंगी गणनो पडे छे. ४८. आलिंगणि विहिँ वि पणडु सोउ एम पाठ सुधारवो.
५१-५२. ५१मी पंक्तिना अंत साथै साधु प्रत्येनी पद्मश्रीनी उक्ति पूरी थाय छे. ५२मी पंक्तिमां वलिमुह (वलिमुख) 'कागडो' एम पाठ अटकळी कागाने संबोधला शब्दो मधुरचायश्री शरू थता होवानुं गण्युं छे.
उरिउरेहि ए कुरकुरेहिँ 'करकर अवाजे बोल एसो कोई शब्द गूळमां होना संभव छे.
६३. जाउ ( जातम् ) 'पुत्रने. '
७५. अब्भमुक्कुर (अभ्रमुकुर) 'सूर्य . '
७२. उदयंगउ एम सुधारवाथी १६ मात्रा थई रहे छे.
८०. चिंत[वि] ने बदले चिंत[इ] वांचो.
८१. भयावण. भयावइ ए प्रेरक रूप परथी कर्तृवाचक प्रत्यय 'अण द्वारा भयावण सिद्ध थयो छे. 'दयामणं, ' 'बीहामणं' वगेरेतुं घडतर आ प्रकारनुं छे.
९५. भुयंग (भुजङ्ग ) श्रिष्ट छे : (१) उपपति, (२) साप.
११३. अह कालि अपूरह तुहु मरेहि आ प्रयोग अपभ्रंशमां तेमज जुनी गुजरातीमां खूब • जाणीतो छे.
१२७. संभालिउ ( संभालितः ) 'संभळाव्यं' एवो अर्थ कर्यो छे.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
टिप्पण
४७ चतुर्थ संधि १. सिंचंती-सिञ्चती (सिच्यमाना) लई अर्थ घटाववो. २. तुम्हं करतां तुम्हह एम पाठशोधन करवू. ९. णयणियाउ वांचो. ससि ने बदले सम पाठ कल्पता अर्थ घटे छे. २५. पेसणह चुक्क. सोंपेलं कार्य अगधार्या संकटथी अणसिध्युं रहे ( अने क्वचित् 'भरण
पाम्यो') ए अर्थमां आ अपभ्रंशनो रूढ प्रयोग छे. ३५. अतरंडउ. मूळमां बन्ने पंक्तिना अंते तरंडउँ छे. एनो अर्थ प्रस्तुत संदर्भमा बेसतो नथी,
एटले अतरंडउँ अने करंडउ एवो पाठ कल्प्यो छे. परंतु स्पष्ट अर्थावबोध थतो नथी. ४१. गय-मय-वियार-(१) गत-मद-विकार, (२) गज-मद-विचार के गज
मृग-विचार. ४७. वि दिन्नु एम जुदा पाडवा. ५४. भग्गु 'भाग्य'. ५५. सुहि-सुखेन. ६०. सँवारवि (समारचयामि). सरखावो सिद्ध हे म ४. ६५. १०८. पूकरेण मूळ पाठ किकरण होय. १२७. जे ने बदले में. १४०-१४१. पादनोंधमा आप्यु छे तेम तेण वि कमेण निग्गल अने उत्तरइ एम पाठ होय. १४२. आ पंक्ति आ संदर्भमां बेसती नथी. ए फरी आगळ उपर १८१मा पुनरुक्त थाय छे. त्या ते
बरोबर छे. अहीं भूलथी आवी गई होवानुं लागे छे. १४६. उन्नउ ने बदले उन्नियउ (ऊंचो थयेलो) होवानो पण संभव. १८१. आनी आ पंक्ति आगळ आवी गई छे (१४२), १८७. काव्यनो अहीं अंत आवे छे. १६मुं कडवक प्रशस्तिनुं छे. १९८. सूराइंहिं मूळे सूराईहि होय. संभवित छे के ए कविनी मातानुं नाम होय. दिव्वदिहि
छटा शब्द तरीके लेवो.
*
*
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ सिंघी जैन ग्रन्थमाला सुभाषितसंग्रह. अद्यावधि मुंद्रितग्रन्थनामावलि 1 मेरुतुजाचार्यरचित प्रबन्धचिन्तामणि 12 सिद्धिचन्द्रोपाध्यायरचित भानुचन्द्रगणिमूल संस्कृत ग्रन्थ. चरित. 2 पुरातनप्रबन्धसंग्रह बहुविध ऐतिथ्यतथ्य- 13 यशोविजयोपाध्यायविरचित छानबिन्दुप्रकपरिपूर्ण. रण. 3 राजशेखरसूरिरचित प्रबन्धकोश. 14 हरिषेणाचार्यकृत बृहत्कथाकोश. 4 जिनप्रभसूरिकृत विविधतीर्थकल्प. 15 जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, प्रथम भाग. 5 मेघविजयोपाध्यायविरचित देवानन्दमहा- | 16 हरिभद्रसूरिविरचित धूर्ताख्यान. काव्य. 17 दुर्गदेवकृत रिष्टसमुच्चय. 6 यशोविजयोपाध्यायकृत जैनतर्कभाषा. 18 मेघविजयोपाध्यायकृत दिग्विजयमहाकाव्य. 7 हेमचन्द्राचार्यकृत प्रमाणमीमांसा. 19 कवि अब्दुल रहमानकृत सन्देशरासक. 8 भट्टाकलङ्कदेवकृत अकलङ्कग्रन्थत्रयी. 20 शान्त्याचार्यकृत न्यायावतारवार्तिक-वृत्ति. 9 प्रबन्धचिन्तामणि-हिन्दी भाषान्तर, 21 कवि धाहिलरचित पउमसिरीचरिउ. 10 प्रभाचन्द्रसूरिरचित प्रभावकचरित. 22 महेश्वरसूरिकृत नाणपंचमीकहा. 11 Life of Hemachandracharya: |23 महाकवि भर्तृहरिविरचित शतकत्रयादि. By Dr. G. Buhler. * संप्रति मुद्यमाणग्रन्थनामावलि १खरतरगच्छबृहदगुर्वावलि. | 11 जयपाहुडनाम निमित्तशास्त्र. 2 कुमारपालचरित्रसंग्रह. 12 कोऊहलविरचित लीलावतीकथा (प्राकृत). ३विविधगच्छीयपट्टावलिसंग्रह. 13 गुणचन्द्रविरचित मंत्रीकर्मचन्द्रवंशप्रबन्ध, 4 जैनपुस्तकप्रशस्तिसंग्रह, भाग 2. 14 नयचन्द्रविरचित हम्मीरमहाकाव्य. ५विज्ञप्तिसंग्रह विज्ञप्तिमहालेख- विज्ञप्ति 15 भद्रबाहुसंहिता. त्रिवेणी आदि 6 उड्योतनसूरिकृत कुवलयमालाकथा. 16 महेन्द्रसूरिकृत नर्मदासुन्दरीकथा. 7 उदयप्रभसूरिकृत धोभ्युदयमहाकाव्य. 17 जिनदत्ताख्यानद्वय (प्राकृत). 8 कीर्तिकौमुदी आदि वस्तुपालप्रशस्तिसंग्रह. 18 वयंभूविरचित पउमचरिउ (अपभ्रंश). 9 जिनेश्वरसूरिकृत कथाकोषप्रकरण. 19 सिद्धिचन्द्रकृत काव्यप्रकाशखण्डन. 10 महामुनिगुणपालविरचित जंबूचरित्र (प्राकृत). 20 जयसिंहसूरिकृत धर्मोपदेशमाला. प्रासिस्थान भारतीय विद्या भवन चौपाटी रोड, बंबई 7 प्रकाशक-जयन्तकृष्ण ह. दवे, ऑनररी रजिस्ट्रार, भारतीय विद्या भवन, चौपाटी रोड, बंबई 7. मुद्रक-रामचंद्र येसू शेडगे, निर्णयसागर प्रेस, 26-28, कोलभाट स्ट्रीट, कालबादेवी, बंबई 2.