Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ res are mal halhare Bellarg saMrakSaka-zrIyuta seTha haragoviMdadAsa rAmajI zAha-muMbaI./ del Gruch BECORPREPPERepost.tvakAzaka SHESHA doestetistics / saMDa 21 jaina (aka sAhitya saMzodhaka .Tootstalksattatestock.dot.cotecteikekechootketsteeroorkot.katraCS59 (jaina itihAsa, sAhitya, tattvajJAna Adi viSayaka sacitra patra) - - -- 000+ OM aham namaH / saMpAdakamuni zrIjinavijayajI (em. Ara. e. es.) lekha sUci 1 yoga darzana-le0 zrIyuta paM. sakhalAlajI 2. kuMrapAla soNapAla prazasti-le0 pro. banArasI dAsajI jaina em. e. 26 3. somadevasUrikRta nItivAkyAmRta-le. zrIyuta . nAthUrAmajI premI... 36 4. kIragrAmano jaina zilAlekha-saMpAdakIya ... 5. mahAkavi puSpadaMta aura unakA mahApurANa-le0 zrIyuta paM. nAthUrAmajI premI 57 6. pro0 lyumana ane AvazyakasUtra-le0 muni ji0 vi0 vakIla ke0 pre0 modI 81 7. svAdhyAya-samAlocana ... ... ... ... ... . d tko. Rectedkacteterotoctitledo.201 prakAzaka jaina sAhitya saMzodhaka kAryAlaya. Thi. bhArata jaina vidyAlaya-pUnA zahara. para- zAThikAU 7 jyeSTha, vikrama saM. 1979] mahAvIra ni. saM. 2449 [julAI 1923. para joDaxvdoctatogodeedo.dat.dootodtatta * jInA nA nA nA H ANNEKAR HAPPEcontactress kA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ grAhaka vargane nivedana pahelA khaMDano chello aMka bahAra paDyAM pachI Aje lagabhaga doDha varSa karatAMe vadhAre samaya pachI A aMka grAhakonA hAthamAM mukatAM amAre grAhaka vargane zuM nivedana karavuM te kAMI sUjhatuM nathI. A aMka chapAvavAnI zaruAta saMvat 1978 nA AkhA trajinA divase thaI hatI paNa tenI samApti saM0 1979 nA jeThamAM thAya che. ATalA badhA vilaMbanAM kAraNo ApI devAthI paNa agane ke prAhakavargane santoSa thAya. teMSa lAgatuM nathI tethI ase e saMbandhamAM 'maunaM sarvArthasAdhakaM nI nItinaM anusarI bhUtakAlane bhUlI javAnI bhalAmaNa karie chIe; ane bhaviSya sAMTa AzA ApIe chIe ke, have pachI jema banaze tema veLAsara ja grAhakAMnA hAthamAM aMka pahuMcI jAya tevI dareka kozIza karavAmAM Avaze. --muni jinavijaya. MONROW WOW now now now for non ver no wondron now now now now now now you new now now jaina sAhitya saMzodhakanA dvitIya khaNDamAM kevA kevA viSayo Avaze te jANavuM hoya to A nIcenI noMdha dhyAnapUrvaka vAMco bIjA khaNDasAM, jaina dharmanA prAcIna gaurava upara apUrva prakAza pADanArA aneka prAcIna zilAlekho ane tAmrapatro prakaTa thaze. bIjA khaNDamAM, jaina saMghanA saMrakSaka judA judA gacchonI paTTAvaliyo prasiddha thaze. bIjA khaNDasAM, jaina sAhityanA AbhUSaNabhUta pranthonA paricayo ane tenI prazastio prasiddha thaze. vIjA khaNDama, jaina ane bauddha sAhityanI tulanA karanArA prauDha ane gaMbhIra lekho Avaze. bIjA khaNDamA, bhagavAn mahAvIra devanA nirvANa samaya saMbaMdhI judA judA vidvAnoe lakhelA lekhonAM bhASAntaro tathA svataMtra lekha Avaze. bIjA khaNDamA, pro0 vebaranI lakhalA jana AgamonI vistRta samAlocanA ApavAmAM Avaze. bIjA khaNDamA, jaina sAhityasAM ullikhita prAcIna sthaLonAM varNano Avaze. bIjA khaNDamAM, bauddha sAhityasAM jainadharmaviSaye zAzA vicAro lakhAelA che tenA vicitra ane ajJAtapUrva ullekho avaze bIjA khaNDamAM, jaina saMghamAM AjaparyaMta thaI gaelA prasiddha puruSonA paricaya ApavAmAM Avaze. A sivAya bIjA paNa aneka nAnA moTA apUrvaM apUrva lekho prakaTa karavAmAM Avaze ane sAthe tevAM ja sundara, manahara, darzanIya ane saMgrahaNIya aneka citro paNa yathAyogya ApavAmAM Avaze. vaLI, A khaNDamA kaTelAka aitihAsika prAcIna prabandho, ane paTTAvalio paNa mULa rUpe ApavAmAM AvanAra che. udAharaNa tarIke serutuMgAcArya viracita vicArazreNi; upakezagaccha, tapAgaccha, kharataragaccha, bRhatpozAlika gaccha AdinI paTTAvalI; junA rAsA; caitya paripATi; tIrtha pALA. ane vijJapti ityAdi. ityAdi.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka 27 Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Ci Ci Ci Ci Ci Ci Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Pai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Fu Fu Fu Fu Fu Fu Fu Shu Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Ran yenUra ( dakSiNa karNATaka ) sthAna sthita manuSyAkAra digambara jaina pratimA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM aham // // namo'stu zramaNAya bhagavate mahAvIrAya // jai na sA hi tya saM zodha ka 'purisA! saccameva samabhijANAhi / saccassANAe uvaThThie mehAvI mAraM tarai / ' 'je egaM jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai / ' dilai, suyaM, mayaM, viNNAyaM jaM etya parikahijjai / ' -nimranthapravacana-AcArAMgasUtra / khaMDa 2 ] hiMdI lekha vibhAga. [ aMka 1 yo ga darzana +00+ ( lekhakaH-paM. sukhalAlajI nyAyAcArya) pratyeka manuSya vyAkta aparimita zaktiyoMke tejakA puJja hai, jaisA ki sUrya / ata eva rASTa to mAnoM aneka sUryokA maNDala hai| phira bhI jaba koI vyakti yA rASTra asaphalatA yA nairAzyake bha~vara meM paTatA hai taba yaha prazna honA sahaja hai ki isakA kAraNa kyA hai ? / bahuta vicAra kara dekhanese mAlUma paDatA hai ki asaphalatA va nairAzyakA kAraNa yogakA ( sthiratAkA) abhAva hai, kyoM ki yoga na honese buddhi saMdehazIla banI rahatI hai, aura isase prayatnakI gati anizcita ho jAneke kAraNa zaktiyAM idhara udhara TakarA kara AdamIko barabAda kara detI hai / isa kAraNa saba zaktiyoMko eka kendragAmI banAne tathA sAdhyataka pahuMcAnake liye anivAryarUpase sabhIko yogakI jarUrata hai| yahI kAraNa hai ki prastuta vyAkhyAnamAlAmeM yogakA viSaya rakkhA gayA hai| * bhUjarAta purAtattva maMdirakI orase honevAlI AryavidyAvyAkhyAnamAlAmeM yaha vyAkhyAna paDhA gayA thA /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana sAhitya saMzodhaka [ khaMDa 2: isa viSayakI zAstrIya mImAMsA karanekA uddeza yaha hai ki hameM apane pUrvajoMkI tathA apanI sabhyatAkI prakRti ThIka mAlUma ho, aura taddvArA AryasaMskRtike eka aMzakA thoDA, paraH nizcita rahasya vidita ho| yogadarzana yaha sAmAsika zabda hai / isameM yoga aura darzana ye do zabda maulika haiM / / yoga zabdakA artha--yoga zabda yuj dhAtu aura ghaJ pratyayase siddha huvA hai / ' yuj dhAtu do haiM / ekakA artha hai joDanA aura dUsarekA artha hai mamAdhi2-manaHsthiratA / sAmAnya rItise yogakA artha saMbandha karanA tathA mAnasika sthiratA karanA itanA hI hai, paraMtu prasaMga va prakaraNake anusAra usake aneka artha ho jAnese vaha bahurUpI' bana jAtA hai / isI bahurUpitAke kAraNa lokamAnyako apane gItArahasyameM gItAkA tAtparya dikhAneke liye yogazabdAryanirNayakI vistRta bhUmikA racanI paDI hai / paraMtu yogadarzanameM yoga zabdakA artha kyA hai yaha batalAneke liye utanI gaharAI meM utaranekI koI AvazyakatA nahIM hai; kyoM ki yogadarzanaviSayaka sabhI granthoMmeM jahAM kahIM yoga zabda AyA hai vahAM usakA eka hI artha hai, aura usa arthakA spaSTIkaraNa usa usa granthameM granthakArane svayaM hI kara diyA hai / bhagavAn pAMjaline apane yogasUtrameM4 cittavRti nirodhako hI yoga kahA hai, aura usa granthameM sarvatra yoga zabdakA vahI eka mAtra artha vivakSita hai / zrImAn haribhadra sUrine apane yoga viSayaka sabhI granthAmA mokSa prApta karAne vAle. dharmavyApArako hI yoga kahA hai; aura unake ukta sabhI granthoM meM yoga zabdakA vahIM eka mAtra artha vivakSita hai / cittavRttinirodha aura mokSaprApaka dharmavyApAra ina do vAkyoMke arthameM sthUla dRSTise dekhane para baDI: bhinnatA mAlUma ho tI haiM, para sUkSma dRSTise dekhane para unake arthakI abhinnatA spaSTa mAlUma ho jAtI hai / kyoM ki 'cittavRttinirodha' isa zabdase vahI kriyA yA vyApAra vivakSita hai jo mokSake liye anukUla ho aura jisase cittakI saMsArAbhimukha vRttiyAM ruka jAtI hoM / ' mokSaprApaka. dharmavyApAra' isa. zabdase bhI vahI kriyA vivakSita hai / ata eva prastuta viSayameM yoga zabdakA artha svAbhAvika samasta AtmazaktiyoMkA pUrNa vikAsa karAnevAlI kriyA arthAt Atmonmukha ceSTA itanA hI samajanA cAhiye / yogaviSayaka vaidika, jaina aura bauddha granthoM meM yoga, dhyAna, samAdhi ye zabda bahudhA samAnArthaka dekhe jAte haiM / darza na zabda kA artha-netrajanyajJAna, nirvikalpa (nirAkAra) bodha,8 zraddhA, mata10 Adi aneka artha darzana zabdake dekhe jAte haiM / para prastuta viSayameM darzana zabdakA artha mata yahI eka vivakSita hai| yogake AviSkArakA zreya-jitane deza aura jitanI jAtiyoM ke AdhyAtmika mahAra puruSoMkI jIvanakathA tathA unakA sAhitya upalabdha hai usako dekhanevAlA koI bhI yaha nahIM kaha sakatA hai ki AdhyAtmika vikAsa amuka deza aura amuka jAtikI hI bapautI hai, kyoM ki sabhI deza aura sabhI jAtiyoM meM nyUnAdhika rUpase AdhyAtmika vikAsavAle mahAtmAoMke pAye jAneke pramANa milate haiM11 / yogakA saMbandha AdhyAtmika vikAsase hai| ata eva yaha spaSTa hai ki 1 yupI yoge,-7 gaNa hemacaMdra dhAtupATha. 2 yujic samAdhau,-4 gaNa hemacaMdra dhAtupATha, 3 dekho pRSTha 55 se 60 / 4 pA. 1 sU. 2-yogazcittavRttinirodhaH / 5 yogabindu zloka 31adhyAtma bhAvanA''dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram // yogavizikA gAthA // 1 // 6 lorDa evebarIne jo zikSAkI pUrNa vyAkhyA kI hai vaha isI prakArakI hai:- " Education is the harmonious developement of all our faculties." 7 dRzaM prekSaNe-1 gaNa hemacandra dhAtupATha. 8 tattvArtha adhyAya 2 sUtra 6-zloka vArtika. 9 tattvArtha adhyAya 1 sUtra 2. 10 SaDdarzana samuccaya-zloka 2-"darzanAni SaDevAtra" ityAdi. 11 udAharaNArtha jarathosta, isu, mahammada Adi.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogadarzana [ 3 yogakA astitva sabhI deza aura sabhI jAtiyoMmeM rahA hai / tathApi koi bhI vicArazIla manuSya isa bAtakA inakAra nahIM kara sakatA hai ki yogake AviSkArakA yA yogako parAkASThA taka pahuMcAnekA zreya bhAratavarSa aura AryajAtikoI hai| isaka sabUtameM mukhyatayA tIna bAteM peza kI jA sakatI haiM / 1 yogI, jJAnI, tapasvI Adi AdhyAtmika mahApuruSoMkI bahulatA; 2 sAhitya ke AdarzakI ekarUpatA; aura 3 lokaruci / aMka 1 ] 1. yogI, jJAnI, tapasvI Adi AdhyAtmika mahApuruSoMkI saMkhyA bhAratavarSa meM pahilese Aja taka itanI bar3I rahI hai ki usake sAmane anya saba deza aura jAtiyoMke AdhyAtmika vyaktiyoMkI kula saMkhyA itanI alpa jAna paDatI hai jitanI ki gaMgA ke sAmane eka choTIsI nadI | 2. sAhityake AdarzakI ekarUpatA - tattvajJAna, AcAra, itihAsa, kAvya, nATaka Adi sAhityakA koI bhI bhAga lIjiye usakA antima Adarza bahudhA mokSa hI hogA / prAkRtika dRzya aura karmakANDake varNa - nane vedakA bahuta baDA bhAga rokA hai sahI, para isameM saMdeha nahIM ki vaha varNana vedakA zarIra mAtra hai; usakI AtmA kucha ora hI hai - aura vaha hai paramAtmaciMtana yA AdhyAtmika bhAvoMkA AviSkaraNa / upaniSadoMkA prAsAda to brahmacintanakI buniyAda para hI khaDA hai / pramANaviSayaka, prameyaviSayaka koI bhI tattvajJAna saMbandhI sUtragrantha ho; usameM bhI tattvajJAnake sAdhyarUpase mokSakA hI varNana milegA 1 / AcAraviSayaka sUtra smRti Adi sabhI granthoMmeM AcArapAlanakA mukhya uddeza mokSa hI mAnA gayA 2 hai / rAmAyaNa, mahAbhArata Adike mukhya pAtroMkI mahimA sirpha isa liye nahIM ki ve eka baDe rAjyake svAmI the, para vaha isa liye hai ki aMtameM ve saMnyAsa yA tapasyAke dvArA mokSake anuSThAnameM hI laga jAte haiM / rAmacandrajI prathama hI avasthAmeM vaziSThase yoga aura mokSakI zikSA pA lete haiM / yudhiSThira bhI yuddha rasa lekara bANa zayyApara soye hue bhISmapitAmaha se zAntikA hI pATha paDhate 4 haiN| gItA to raNAMgaNa meM bhI mokSake ekatama sAdhana yogakA hI upadeza detI hai / kAlidAsa jaise zRMgArapriya kahalAnevAle kavi bhI apane mukhya pAtroMkI mahattA mokSakI aura jhukanemeM hI dekhate haiM / jaina Agama aura bauddha piTaka to 1 nivRttipradhAna honese mukhyatayA mokSake sivAya anya viSayoM kA varNana karanemeM bahuta hI saMkucAte haiM / zabdazAstra meM - 1 vaizeSikadarzana, a0 1 sU0 4 dharmavizeSaprasUtAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM 'sAdharmya vaidharmyAbhyAM tattvajJAnAnniHzreyasam / - nyAyadarzana a0 1 sU0 1 pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatakInarNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasam // sAMkhyadarzana, a. 1 atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArthaH // - vedAntadarzana a04, pA0 4, sU0 22 anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt // jainadarzana tattvArtha a0 1 sU0 1 samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH || 2 yAjJavalkyasmRti a. 3 yatidharmAnirUpaNam ; manusmRti a. 12 zloka 83. 3 dekho yogavAziSTha 4 dekho mahAbhArata-zAntiparva. 5 kumArasaMbhava -sarga 3 tathA 5 tapasyA varNanam . zAkuntala nATaka aMka 4 kaNvokti. bhUtvA cirAya caturantamahIsapatnI, dauSyantimapratirathaM tanayaM nivezya / bhartrA tadarpitakuTumbabhareNa sArtha, zAnte karaNyAsa padaM punarAzrame'smin // zaizave'bhyastavidyAnAm yauvane viSayaiSiNAm / vArddhake munivRttInAm yogenAnte tanutyajAm ||8|| sarga 1 atha sa viSayavyAvRttAtmA yathAvidhi sUnave, nRpatikakudaM dattvA yUne sitAtapavAraNam / munivanatarucchAyAM devyA tayA saha zizriye, galitavayasAmidhvANAmidaM hi kulvratam // 70 // raghuvaMdA. 3
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka bhI zabdazuddhiko tattvajJAnakA dvAra mAna kara usakA antima dhyeya parama zreya hI mAnA hai| vizeSa kya kAmazAstra takakA bhI AkhirI uddeza mokSa hai| isa prakAra bhAratavarSIya sAhityakA koI bhI srota dekhiye usakI gati samudra jaise aparimeya eka caturtha puruSArthakI ora hI hogii| 3 lokAca-AdhyAtmika viSayakI carcAvAlA aura khAsakara yogaviSayaka koI bhI grantha kisIne bhI likhA ki logoMne use apanAyA / kaMgAla aura dIna hIna avasthAmeM bhI bhAratavarSIya logoMkI ukta AbhAce yaha sUcita karatI hai ki yogakA sambandha unake deza va unakI jAtimeM pahalese hI calA AtA hai| isI kAraNase bhAratavarSakI sabhyatA araNyameM utpanna huI kahI jAtI hai 1 / isa paitrika svabhAvake kAraNa jaba kabhI bhAratIya loga tarthiyAtrA yA sapharake liye pahADoM, jaMgaloM aura anya tIrthasthAnAmeM jAte haiM taba ve DerA taMbU DAlanese pahale hI yogiyoMko, unake maThAMko aura unake cinha takako bhI DhUMDhA karate haiN| yogakI zraddhAkA udreka yahAM taka dekhA jAtA hai ki kisI naMge bAveko gAMjekI cilama phUMkate yA jaTA baDhAte dekhA ki usake muMhake dhuMemeM yA usakI jaTA va bhasmalepameM yogakA gandha Ane lagatA hai / bhAratavarSake pahADa, jaMgala aura tIrthasthAna bhI bilakula yogizUnya milanA duHsaMbhava hai| aisI sthiti anya deza aura anya jAtima durlabha hai| isase yaha anumAna karanA sahaja hai ki yogako AviSkRta karanekA tathA parAkASThA taka pahuMcAnakA zreya bahudhA bhAratavarSako aura AryajAtiko hI hai| isa bAtakI puSTi mekSamUlara jaise videzIya aura bhinna saMskArI vidvAnke kathanase bhI acchI taraha hotI hai|2 AryasaMskRtikI jaDa aura AryajAtikA lakSaNa--Uparake kathanase AryasaMskRtikA mUla AdhAra kyA hai, yaha spaSTa mAlUma ho jAtA hai / zAzvata jIvanakI upAdeyatA hI AryasaMskRtikI bhitti hai / isI para AryasaMskR. tike citroMkA citraNa kiyA gayA hai / varNavibhAga jaisA sAmAjika saMgaThana aura AzramavyavasthA jaisA vaiyaktika jIvanavibhAga usa citraNakA anupama udAharaNa hai| vidyA, rakSaNa, vinimaya aura sevA ye cAra jo varNavibhAgake uddezya haiM, unake pravAha gArhasthya jIvanarUpa maidAnameM alaga alaga baha kara bhI vAnaprasthake muhAnemeM milakara aMtameM saMnyAsAzramake aparimeya samudra meM ekarUpa ho jAte haiM / sArAMza yaha hai ki sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika Adi sabhI saMskRtiyoMkA nirmANa, sthUla jIvanakI pariNAmavirasatA aura AdhyAtmika-jIvanakI pariNAmasundaratA Upara hI kiyA gayA hai / ata eva jo videzIya vidvAn AryajAtikA lakSaNa sthUlazarIra, usake DIlaDola, vyApAra-vyavasAya, bhASA, AdimeM dekhate haiM ve ekadezIya mAtra haiM / khetIbArI, jahAjakhenA, pazuoMko carAnA Adi jo jo artha Aryazabdase nikAle gaye haiM ve AryajAtike asAdhAraNa lakSaNa nahIM hai| AryajAtikA asAdhAraNa lakSaNa to paralokamAtrakI kalpanA bhI nahIM hai, kyoM ki usakI dRSTi meM vaha loka bhI tyAjya hai| usakA saccA aura antaraMga lakSaNa sthUla jagatke usapAra vartamAna paramAtmatattvakI ekAgrabuddhise upAsanA karanA yahI hai| isa sarvavyApaka uddezyake kAraNa AryajAti apaneko anya saba jAtiyoMse zreSTha samajhatI AI hai| 1 dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmANa niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati // vyAkaraNAtpadasidiH padasiddhararthanirNayo bhavati / arthAttattvajJAnaM tattvajJAnAtparaM zreyaH / / zrIhemazabdAnuzAsanam a. 1 pA. 1 sU. 2 ladhunyAsa, 2 " sthAvire dharma mokSaM ca " kAmasUtra a. 2 pR. 11 Bombay Edition. 1 dekho kavivara TAgora kRta " sAdhanA" pRSTha 4.. " Thus in India it was in the forests that our civilization had its birth......etc" 2 This concentrtion of thought (ekAgratA) or one-pointedness as the Hindus called it, Is something to us almost unknown. ityAdi dekho. pR. 23-volyuma 1-sekreDa buksa opha dhi IsTa, mekSamUlara-prastAvanA.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] yodagarzana jJAna aura yogakA saMbandha tathA yogakA darajA--vyavahAra ho yA paramArtha, kisI bhI viSayakA jJAna tabhI paripakva samajhA jA sakatA hai jaba ki jJAnAnusAra AcaraNa kiyA jAya / asalameM yaha AcaraNa hI yoga hai| ata eva jJAna yogakA kAraNa hai / parantu yogake pUrvavarti jo zAna hotA hai vaha aspaSTa hotA hai| aura yogake bAda honevAlA anubhavAtmaka jJAna spaSTa tathA paripakva hotA hai| isIse yaha samajha lenA cAhiye ki spaSTa tathA paripakva jJAnakI eka mAtra kuMjI yoga hI hai| Adhibhautika yA AdhyAtmika koI bhI yoga ho, para vaha jisa deza yA jisa jAtimeM jitane pramANameM puSTa pAyA jAtA hai usa deza yA usa jAtikA vikAsa utanA hI adhika pramANameM hotA hai| saccA jJAnI vahI hai jo yogI hai| jisameM yoga yA ekAgratA nahIM hotI vaha yogavAziSThakI paribhASAmeM jJAnabandhu hai| / yogake sivAya kisI bhI manuSyakI utkrAnti ho hI nahIM sakatI, kyoM ki mAnasika caMcalatAke kAraNa usakI saba zaktiyAM eka ora na baha kara bhinna bhinna viSayoMmeM TakarAtI haiM. aura kSINa ho kara yoM hI naSTa ho jAtI haiN| isaliye kyA kisAna, kyA kArIgara, kyA lekhaka, kyA zodhaka, kyA tyAgI sabhIko apanI nAnA zaktiyoMko kendrastha kareneke liye yoga hI parama sAdhana hai| vyAvahArika aura pAramArthika yoga--yogakA kalevara ekAgratA hai, usakI AtmA ahatva mamatvakA tyAga hai / jisameM sirpha ekAgratAkA hI saMbandha ho vaha vyAvahArika yoga, aura jisameM ekAgratAke sAtha sAtha ahaMtva mamatvake tyAgakA bhI saMbandha ho vaha pAramArthika yoga hai / yadi yogakA ukta AtmA kisI bhI pravattimeM-cAhe vaha duniyAkI dRSTimeM bAhya hI kyoM na samajhI jAtI ho-vartamAna ho to pAramArthika yoga hI samajhanA cAhiye / isake viparIta sthUladRSTivAle jisa pravRttiko AdhyAtmika samajhate hoM, usameM bhI yadi yogakA ukta AtmA na ho to use vyavahArika yoga hI kahanA cAhiye / yahI bAta gItAke sAmyagarbhita karmayogameM kahI gaI hai| yo ga kI do dhArA ye vyavahArama kisI bhI vastuko paripUrNa svarUpameM taiyAra karaneke liye pahale do bAtoMkI AvazyakatA hotI hai| jinameM eka jJAna aura dUsarI kriyA hai| citereko citra taiyAra karanese pahale usake svarUpakA, usake sAdhanoMkA aura sAdhanoMke upayogakA jJAna hotA hai, aura phira vaha jJAna ke anusAra kriyA bhI karatA hai| tabhI vaha citra taiyAra kara pAtA hai| vaise hI AdhyAtmika kSetrameM bhI mokSake jizAsake liye bandhamokSa, AtmA aura bandhamokSake kAraNoMkA, tathA unake parihAra, upAdAnakA jJAna honA jarUrI hai| evaM jJAnAnusAra pravRtti bhI Avazyaka hai / isI se saMkSepameM yaha kahA gayA hai ki " jJAnAkriyAbhyAM mokSaH " / yoga kriyAmArgakA nAma hai / isa mArgameM pravRtta honese pahale adhikArI, AtmA Adi AdhyAtmika viSayoMkA AraMbhika jJAna zAstrase, satsaMgase, yA svayaM pratibhA dvArA kara letA hai / yaha tattvaviSayaka prAthamika jJAna pravartaka jJAna kahalAtA hai| prarvataka jJAna prAthamika dazAkA jJAna honese sabako ekAkAra aura ekasA nahIM ho sakatA / isIse yogamArgameM tathA usake pariNAmasvarUpa mokSasvarUpameM tAtvika bhinnatA na hone para bhI yogamA-- 1 isI abhiprAyase gItA yogiko jJAnIse adhika kahatI hai| gItA a. 6 zloka 46tapasvibhyo'dhiko yogI jJAnibhyo'pi mato'dhikaH / karmibhyazcAdhiko yogI tasmAda yogI , gItA a. 5 zloka 5-- yatsAMkhyaiH prApyate sthAnaM tadyobhairapi gamyate / ekaM sAMkhyaM ca yogaM ca yaH pazyati sa pazyati // 3 yogavAziSTha nirvANa prakaraNa, uttarArdha, sarga 21-- vyAcaSTe yaH paThati ca zAstra bhogAyaH zissivat / yatatena tvanuSThAne zAnabandhuH sa ucyate / / AtmasthAnamanAsAcazAnAntaralavena ye / santuSTAH kaSTaM ceSTate te smRtA zAnabAndhavaH // ityAdi / 4 a. 2 zloka 4yogasthaH kuru karmANi saMmaM tyaktvA dhanaJjaya sisiddhayoH samo bhUtvA samatvaM yoga. ucyate //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6] jaina sAhitya saMzodhaka rgake pravartaka prAthamika jJAnameM kucha bhinnatAM anivArya hai / isa pravartaka jJAnakA mukhya viSaya AtmAkA astitva hai / AtmAkA svataMtra astitva mAnanevAloMmeM bhI mukhya do mata haiM - pahalA ekAtmavAdI aura dUsarA nAnAtmavAdI / nAnAtmavAdameM bhI AtmAkI vyApakatA, avyApakatA, pariNAmitA, apariNAmitA mAnanevAle aneka pakSa haiN| para ina vAdoMko ekatarapha rakha kara mukhya jo AtmAkI ekatA aura anekatAke do vAda haiM unake AdhAra para yogamArga kI do dhArAyeM ho gaI haiN| ata eva yogaviSayaka sAhitya bhI do mArgoM meM vibhakta ho jAtA hai / kucha upaniSadeM, 1 yogavAziSTha, haThayogapradIpikA Adi grantha ekAtmavAdako lakSyameM rakha kara race gaye haiM / mahAbhAratagata yoga prakaraNa, yogasUtra tathA jaina aura bauddha yogagrantha nAnAtmavAdake AdhAra para race gaye haiM / yoga aura usa ke sAhitya ke vikAsa kA digdarzana- AryasAhityakA bhANDAra mukhyatayA tIna bhAgoM meM vibhakta hai- vaidika, jaina aura bauddha / vaidika sAhityakA prAcInatama grantha Rgveda hai / usameM Adhibhautika aura Adhidaivika varNana hI mukhya hai / tathApi usameM AdhyAtmika bhAva arthAt paramAtmacintanakA abhAva nahIM hai 2 | paramAtmaciMtanakA bhAga usameM thoDA hai sahI, para vaha itanA adhika spaSTa, sundara aura bhAvapUrNa hai ki usako dhyAnapUrvaka dekhanese yaha sApha mAlUma paDa jAtA hai ki tatkAlIna logoMkI dRSTI kevala bAhya na thI dhyAnabindu, tejobindu, zikhA, 1 brahmavidyA, kSurikA, cUlikA, nAdabindu, brahmabindu, amRtabindu, yogatattva, haMsa, ityAdi / " 2 dekho " bhAgavatAcA upasaMhAra pRSTha 252. 3 udAharaNArtha kucha sUkta diye jAte haiN| Rgveda maM. 1 sU. 164-46 [ khaMDa 2 indraM mitraM varuNamagnimAhuratho divyaH sa suparNo garutmAn / ekaM sadviprA bahudhA vadantyagniM yamaM mAtarizvAnamAhuH || bhASAMtaraH- loga use indra, mitra, varuNa, yA abhi kahate haiM / vaha suMdara pAMkhavAlA divya pakSI hai / eka / hI satkA vidvAn loga aneka prakArase varNana karate haiN| koI use abhi, yama yA vAyu bhI kahate haiM / Rgveda maNDa. 6 sU. 9 vime karNo patayato vi cakSurvIdaM jyotirhRdaya AhitaM yat / vi me manazvarati dUra AdhIH kiMsvid vakSyAmi kimu nu maniSye // 6 // vizve devA anamasyan bhiyAnAstvAma ! tamasi tasthivAMsam / vaizvAnaro'vatUtaye no'martyo'vatUtaye naH // 7 // bhASAMtaraH- mere kAna vividha prakArakI pravRtti karate haiM / mere netra, mere hRdayameM sthita jyoti aura merA dUravartI mana [bhI] vividha pravRtti kara rahA hai / maiM kyA kahuM aura kyA vicAra karUM ? / 6 / aMdhakAra-sthita he ani ! tujako aMdhakArase bhaya pAnevAle deva namaskAra karate haiM / vaizvAnara hamArA rakSaNa kare / amartya hamArA rakSaNa kare / 7 / RgvedaH - puruSasUkta, maNDala 10 sU0 90 sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / sa bhUmiM vizvato vRtvAtyatiSThaddazAGgulam // 1 // puruSa evedaM sarve yadbhUtaM yacca bhavyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati // 2 // etAvAnasya mahimASto jyAyAMzca pUruSaH / pAdosya vizvA bhUtAni tripAdasyAmRtaM divi // 3 // bhASAMtaraH-( jo ) hajAra siravAlA, hajAra AMkhavAlA, hajAra pA~vavAlA puruSa ( hai ) vaha bhUmiko cAroM orase ghera kara ( phira bhI ) dasa aMgula baDha kara rahA hai / 1 / puruSa hI yaha saba kucha hai - jo bhUta aura jo bhAbi / ( vaha ) amRtatvakA Iza annase bar3hatA hai / 2 / itanI isakI mahimA - isase bhI vaha puruSa adhikatara hai| sAre bhUta usake eka pAda mAtra hai-isake amara tIna pAda svargameM haiM / 3
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogadarzana aMka 1] isake sivA usameM jJAna 1, zraddhA 2, udAratA, brahmacarya 4, Adi Adhyatmika ucca mAnasika bhAvoMke citra bhI baDI khUbIvAle milate haiN| isase yaha anumAna karanA sahaja hai ki usa jamAneke logoM kA jhukAva adhyAtmika avazya thA / yadyapi Rgveda meM yogazabda aneka sthAnoMmeM AyA hai 5, para sarvatra usakA artha prAyaH joDanA itanA hI hai, dhyAna yA samAdhi artha nahIM hai / itanA hI nahIM balki pichale yoga viSayaka sAhityameM dhyAna, vairAgya, prANAyAma, pratyAhAra Adi jo yogaprakriyA - prasiddha zabda pAye jAte haiM ve RgvedameM bilakUla nahIM haiM / aisA honekA kAraNa so kucha ho, para yaha nizcita hai ki tatkAlIna logoMmeM dhyAnakI bhI ruci thI / RgvedakA brahmasphuraNa jaise jaise vikasita hotA gayA aura upaniSadake jamAne meM usane jaise hI vistRta rUpa dhAraNa kiyA vaise vaise dhyAnamArgabhI adhika puSTa aura sAGgopAGga hotA calA / yahI kAraNa hai ki prAcIna upaniSadoMmeM bhI samAdhi artha meM yoga dhyAna Adi zabda pAye jAte haiM6 / zvetAzvatara upaniSada meM to spaSTa rUpase yoga tathA yogocita sthAna, pratyAhAra, dhAraNA Adi yogAGgoM kA varNana hai 7 / madhyakAlIna aura arvAcIna aneka upaniSadeM to sirpha yogaviSayaka hI RgvedaH -- pu0 sUkta maM. 19 sU. 121 hiraNyagarbhaH samavartatAgre bhUtasya jAtaH patireka AsIt / sa dAdhAra pRthivIM dyAmutemAM kasmai devAya haviSA vidhema // ya AtmadA baladA yasya vizva upAsate praziSaM yasya devAH / 1 // [7 yasya cchAyAmRtaM yasya mRtyuH kasmai devAya haviSA vidhema // 2 // bhASAMtaraH --- pahale hiraNyagarbha thA / vahI eta bhUta mAtrakA pati banA thA / usane pRthvI aura isa AkAzako dhAraNa kiyA / kisa devako hama havise pUjeM 1 / 1 / jo AtmA aura balako denevAlA hai / jisakA vizva hai| jisake zAsanakI deva upAsanA karate haiM / amRta aura mRtyu jisakI chAyA hai / kisa devako hama havise pUjeM ? / 2 / Rgveda maM. 10 -129-6 tathA 7 ko addhA veda ka iha pravocan kuta A jAtA kuta iyaM visRSTiH / arvAgdevA asya visarjanenAthA ko veda yata A babhUva // iyaM visRSTiryata A babhUva yadi vA dadhe yadi vA na / yo asyAdhyakSa parame vyomantso aGga veda yadi vA na veda // bhASAMtaraH- kauna jAnatA hai - kauna kaha sakatA hai ki yaha vividha sRSTi kahA~se utpanna huI ? | deva isake vividha sarjanabAda ( ) haiN| kona jAna sakatA hai ki yaha kahAMse AI ? yaha vividha sRSTi kahAMse AI aura sthiti hai vA nahIM hai ? yaha bAta parama vyoma meM jo isakA adhyakSa hai vahI jAne - kadAcit vaha bhI na jAnatA ho / 1 maM. 10 sU. 71 / 2 maM. 10 sU. 151 / 3 maM. 11 sU. 117 | 4 maM. 14 sU. 10 5 maMDala 1 sUkta 34 maMtra 9 / maM. 10 sU. 166 maM. 5 / maM. 1 sU. 18 maM. 7 / maM. 1 sU. 5 maM. 3 / maM. 2 sU. 8 maM. 1 / maM. 9 sU. 58 maM. 3 / 6 ( ka ) tauttariya 2-4 / kaTha 2-6-11 / zvetAzvatara 2 - 11, 6-3 / ( kha ) chAndogya 7-6-1, 7-6-2, 7-7-1, 7-26-1 | zvetAzvatara 1-14 / kozItaki 3-2, 3-3, 3-4, 3-6 / 7 zvetAzvataropaniSad adhyAya 2 trirunnataM sthApya samaM zarIraM hRdIndriyANi manasA saMnirudhya / brahmopena pratareta vidvAntrotAMsi sarvANi bhayAvahAni // 8 // prANAnprapaGiyeha sayuktaceSTaH kSINe prANe nAsikayosIta / duSTAzvayuktamiva vAhamenaM vidvAnmano dhArayatApramattaH // 9 // same zucau zarkarAvanhivAlukAvivarjite zabdajalAzrayAdibhiH / manonukUle na tu cakSupIDane guhAnivAtAzrayaNe prayojayet // 10 // ityAdi.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ khaMDa 2 haiM, jinameM yogazAstrakI taraha sAMgopAMga yogaprakriyAkA varNana hai / athavA yaha kahanA cAhiye ki RgvedameM jo paramAtmacintana aMkurAyamANa thA vahI upaniSadoMmeM pallavita-puSpita ho kara nAnA zAkhA-prazAkhAoMke sAtha phala avasthAko prApta huvA / isase upaniSadakAlameM yogamArgakA puSTarUpameM pAyA jAnA svAbhAvika hI hai| upaniSadoMmeM jagata, javi aura paramAtmasambandhI jo tAttvika vicAra hai, usako bhinna bhinna RSiyoMne apanI dRSTi se sUtroMmeM grathita kiyA, aura isa taraha usa vicArako darzanakA rUpa milaa| sabhI darzanakAroMkA AkhirI uddeza mokSa* hI rahA hai, isase unhoMne apanI apanI dRSTise tattvavicAra karaneke bAda bhI saMsArase chuTa kara mokSa pAneke sAdhanoMkA nirdeza kiyA hai| tattvavicAraNAmeM matabheda ho sakatA hai, para AcaraNa yAnI cAritra eka aisI vastu hai jisameM sabhI vicArazIla ekamata ho jAte haiM / vinA cArItrakA tattvajJAna korI bAteM haiN| cAritra yaha yogakA kiMvA yogAMgoMkA saMkSipta nAma hai / ata eva sabhI darzanakAroMne apane apane sUtragraMthoMmeM sAdhana rUpase yogakI upayogitA avazya batalAI hai| yahAM taka ki-nyAyadarzana, jisameM pramANa paddhatikA hI vicAra mukhya hai,usameM bhI maharSi gautamane yogako sthAna diyA hai|| maharSi kaNAdane to apane vaizeSika darzanameM yama, niyama, zauca Adi yogAMgAkA bhI mahattva gAyA hai| sAMkhyasUtrameM yogaprakriyAke varNanavAle kaI sUtra haiN| brahmasUtrameM maharSi bAdarAyaNane to tIsare adhyAyakA nAma hI sAdhana adhyAya rakkhA hai, aura usameM Asana dhyAna Adi yogAMgoMkA varNana kiyA hai4| yogadarzana to mukhyatayA yogavicArakA hI grantha ThaharA, ata eva usameM sAMgopAMga yogaprakriyAkI mImAMsAkA pAyA jAnA sahaja hI hai| yogake svarUpake sambandhameM matabheda na honeke kAraNa aura usake pratipAdanakA uttaradAyitva khAsakara yogadarzanake upara honeke kAraNa anya darzanakAroMne apane apane sUtra granthoMmeM thoDAsA yogavicAra karake vizeSa jAnakArakei liye jijJAsuoMko yogadarzana dekhanekI sUcanA de dI hai51 pUrvamImAMsAmeM maharSi jaiminine yogakA nirdeza taka nahIM kiyA hai so ThIka hI hai, kyoM ki usameM sakAma karmakANDa arthAt dhUma-mArgakI hI mImAMsA hai / karmakANDakI pahuMca 8 brahmavidyopaniSad , kSurikopaniSad, cUlikopaniSad, nAdabindu, brahmabindu, amRtabindu, dhyAnabindu, tejobindu, yogazikhA, yogatattva, haMsa ityAdi / dekho jhusenakRta-Philosphy of the Upanishads . *-pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tttvjnyaanaanniHshreysaadhigmH| gau0 sU0 1, 1,1||-dhrmvishessprsuutaad dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tattvajJAnAniHzreyasam // vai0 sU0 1, 1, 4 // atha trividhduHkhaatyntnivRttirtyntpurussaarthH| sAM. da0 1,1||-purussaarthshuunyaanaaN guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citishktiriti| yo* sU0 4, 33 ||-anaavRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt / bra. sU. 4, 4,22 |-smygdrshnshaancaaritraanni mokSamArgaH / tattvArtha sU0 1-1 jaina0 da0 |-bauddh darzanakA tIsarA nirodha nAmaka Aryasatya hI mokSa hai| 1 samAdhivizeSAbhyAsAt 4-2-38 / araNyaguhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH 4-2-42 / tadartha yamaniyamAbhyAsAtmasaMskAro yogAccAdhyAtmavidhyupAyaiH 4-2-46 // 2 abhiSecanopavAsabrahmacaryagurukulavAsavAnaprasthayajJadAnaprokSaNadinakSatramantrakAlaniyamAzcAdRSTAya / 6-2 -2 / ayatasya zucibhojanAdabhyudayo na vidyate, niyamAbhAvAd, vidyate. vA'rthAntaratvAd yamasya / 6-2-8 / 3 rAgopahatirdhyAnam 3-30 / vRttinirodhAt tatsiddhiH 3-31 / dhAraNAsanasvakarmaNA tasiddhiH 3-32 / nirodhazchardividhAraNAbhyAm 3-33 / sthirasukhamAsanam 3-34 / 4 AsInaH saMbhavAt 4-1-7 / dhyAnAcca 4-1-8 / acalatvaM cApekSya 4-1-9 / smaranti ca 4-1-10 / yatraikAgratA tatrAvizeSAt 4-1-11 / 5 yogazAstrAcAdhyAtmavidhiH pratipattavyaH / nyAyadarzana 4-2-46 bhASya /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1 ] vargataka hI hai, mokSa usakA sAdhya nahIM / aura yogakA upayoga to mokSake liye hI hotA hai / jo yoga upaniSadoM meM sUcita aura sUtroMmeM sUtrita hai, usIkI mahimA gItAmeM aneka rUpase gAI gaI hai / usameM yogakI tAna kabhI karmake sAtha, kabhI bhaktike sAtha aura kabhI zAnake sAtha sunAI detI hai 1 / usake chaThe aura terahaveM adhyAyameM to yogake maulika saba siddhAnta aura yogakI sArI prakriyA A jAtI hai 2 / kRSNake dvArA arjunako gItAke rUpameM yogazikSA dilA kara hI mahAbhArata santuSTa nahIM huA / usake athaka svarako dekhate hue kahanA paDatA hai ki aisA honA saMbhava bhI na thA / ata eva zAntiparva aura anuzAsanaparva meM yogaviSayaka aneka sarga vartamAna haiM, jinameM yogakI atheti prakriyAkA varNana punaruktikI paravA na karake kiyA gayA hai 31 usameM bANazayyApara leTe hue bhISmase bAra bAra pUchane meM na to yudhiSThira ko hI kaMTAlA AtA hai, aura na usa supAtra dhArmika rAjAko zikSA dene meM bhISma ko hI thakAvaTa mAlUma hotI hai / yogadarzana [ 9 yogavAziSThakA vistRta mahala to yogakI hI bhUmikApara khaDA kiyA gayA hai| usake chaha 4 prakaraNa mAnoM usake sudIrgha kamare haiM, jinameM yogase sambandha rakhanevAle sabhI viSaya rocakatApUrvaka varNana kiye gaye haiM / yogakI jo jo bAteM yogadarzana meM saMkSepa meM kahI gaI haiM, unhIMkA vividharUpa meM vistAra karake granthakArane yogavAziSThakA kalevara bahuta baDhA diyA hai, jisase yahI kahanA paDatA hai ki yogavAziSTha yogakA grantharAja hai / purANa meM sirpha purANaziromaNi bhAgavatako hI dekhiye, usameM yogakA sumadhura padyoMme pUrA varNana hai5 | yogaviSayaka vividha sAhityase logoMkI ruci itanI parimArjita ho gaI thI ki tAntrika saMpradAyavAloMne bhI tantragranthoM meM yogako jagaha dI, yahAM taka ki yoga tantrakA eka khAsA aMga bana gayA / aneka tAntrika granthoMmeM yogakI carcA hai, para una sabameM mahAnirvANatantra, SaTcakranirUpaNa Adi mukhya haiM6 / 1 gItAke aThAraha adhyAyoMmeM pahale chaha adhyAya karmayoga pradhAna, bIcake chaha adhyAya bhaktiyoga pradhAna aura aMtima chaha adhyAya jJAnayoga pradhAna haiM / 2 yogI yuJjIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH / ekAkI yatacittAtmA nirAzIraparigrahaH // 10 // zucau deze pratiSThApya sthiramAsanamAtmanaH / nAtyucchritaM nAtinIcaM cailAjinakuzottaram // 11 // tatraikAgraM manaH kRtvA yatacittendriyakriyaH / upavizyAsane yuJjyAd yogamAtmavizuddhaye || 12 || samaM kAyazirogrIvaM dhArayannacalaM sthiraH / saMprekSya nAsikAgraM svaM dizazcAnavalokayan // 13 // prazAntAtmA vigatabharbrahmacArivrate sthitaH / manaH saMyamya maccitto yukta AsIta matparaH || 14 || a0 6 3 zAntiparva 193, 217, 246, 254, ityAdi / anuzAsanaparva 36, 246 ityAdi / 4 vairAgya, mumukSuvyavahAra, utpatti, sthiti, upazama aura nirvANa / 5 skandha 3 adhyAya 28; skandha 11a0 15, 19, 20 Adi / 6 dekho mahAnirvANatantra 3 adhyAya / dekho SaTcakranirUpaNa aikyaM jIvAtmanorAhuryogaM yogavizAradAH / zivAtmanorabhedena pratipattiM pare viduH // pRSTa 82 Tantrik Texts meM chapA huA / samatvabhAvanAM nityaM jIvAtmaparamAtmanoH / samAdhimAhurmunayaH proktamaSTAGgalakSaNam // pR0 91,, yadatra nAtra nirbhAsaH stimitodadhivat smRtam / svarUpazUnyaM yad dhyAnaM tatsamAdhirvidhIyate || 10 90,, trikoNaM tasyAntaH sphurati ca satataM vidyudAkArarUpaM / tadantaH zUnyaM tat sakalasuragaNaiH sevitaM cAtiguptam // pR. 60 " " AhAranirhAravihArayogAH susaMvRtA dharmavidA tu kAryAH / pR0 61 32 yai cintAyAm smRto dhAtuzcintA tattvena nizcalA / etad dhyAnamiha proktaM saguNaM nirguNaM dvidhA / saguNaM varNabhedena nirguNaM kevalaM tathA // pR0 134,,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ khaMDa 2 aba nadImeM bADha AtI hai taba vaha cAroM ora se bahane lagatI hai| yogakA yahI hAla huvA, aura vaha Asana, mudrA, prANAyAma Adi bAhya aMgoMmeM pravAhita hone lagA / bAhya aMgoMkA bheda prabheda pUrvaka itanA adhika varNana kiyA gayA aura usapara itanA adhika jora diyA gayA ki jisase yaha yogakI eka zAkhA hI alaga bana gaI, jo haThayogake nAmase prasiddha hai / 10 ] haThayogake aneka graMthoMmeM haThayogapradIpikA, zivasaMhitA, gheraMDasaMhitA, gorakSapaddhati, gorakSazataka Adi grantha prasiddha haiM, jinameM Asana, bandha, mudrA, SaTkarma, kuMbhaka, recaka, pUraka Adi bAhya yogAMgoMkA peTa bhara bharake varNana kiyA hai; aura gheraNDane to caurAsI Asanako caurAsI lAkha taka pahuMcA diyA hai / ukta haThayogapradhAna granthoM meM haThayogapradIpikA hI mukhya hai, kyoM ki usIkA viSaya anya granthoMmeM vistAra rUpase varNana kiyA gayA hai| yogaviSayaka sAhityake jijJAsuoMko yogatArAvalI, binduyoga, yogabIja aura yogakalpadumakA nAma bhI bhUlanA na caahiye| vikramakI satrahavI zatAbdI meM maithila paNDita bhavadevadvArA racita yoganibandha nAmaka hastalikhita grantha bhI dekhanemeM AyA hai, jisameM viSNupurANa Adi aneka granthoMke havAle dekara yogasambandhI pratyeka viSaya para vistRta carcA kI gaI hai / saMskRta bhASA meM yogakA varNana honese sarva sAdhAraNakI jijJAsAko zAnta na dekhakara lokabhASAke yogiyoMne bhI apanI jabAnameM yogakA AlApa karanA zurU kara diyA / mahArASTrIya bhASAmeM gItAkI jJAnadevakRta jJAnezvarI TIkA prasiddha hai, jisake chaTThe adhyAyakA bhAga baDA hI hRdayahArI hai| niHsandeha jJAnezvarI dvArA jJAnadevane apane anubhava aura vANIko avandhya kara diyA hai| suhIrobA aMbiye racita nAthasampradAyAnusArI siddhAntasaMhitA bhI yogake jijJAguoMke liye dekhanekI vastu hai / kabIrakA bajika grantha yogasambandhI bhASAsAhityakA eka sundara maNakA hai / anya yogI santoMne bhI bhASAmeM apane apane yogAnubhavakI prasAdI logoMko cakhAI hai, jisase janatAkA bahuta baDA bhAga yogake nAma mAtrase mugdha bana jAtA hai / ata eva hindI, gujarAtI, marAThI, baMgalA Adi prasiddha pratyeka prAntIya bhASAmeM pAtaJjala yogazAstrakA anuvAda tathA vivecana Adi aneka choTe baDe grantha bana gaye haiM / aMgrejI Adi videzIya bhASAmeM bhI yogazAstrakA anuvAda Adi bahuta kucha bana gayA hai 1, jisameM vUDakA bhASyaTIkA sahita mUla pAtaJjala yogazAstrakA anuvAda vizeSa ullekha yogya hai / jaina sampradAya nivRtti - pradhAna hai| usake pravartaka bhagavAn mahAvIrane bAraha sAlase adhika samaya taka mauna dhAraNa karake sirpha AtmacintanadvArA yogAbhyAsa meM hI mukhyatayA jIvana bitaayaa| unake hajAroM ziSya 2 to aise the jinhoMne gharabAra choDa kara yogAbhyAsadvArA sAdhujIvana bitAnA hI pasaMda kiyA thA / jaina sampradAyake maulika grantha Agama kahalAte haiN| unameM sAdhucaryAkA jo varNana hai, usako dekhanese yaha spaSTa jAna paDatA hai ki pAMca yamaH tapa, svAdhyAya Adi niyama; indriya-jaya-rUpa pratyAhAra ityAdi jo yogake khAsa aGga haiM, unhIMko sAdhujIvanakA eka mAtra prANa mAnA hai / 1 pro0 rAjendralAla mitra, svAmI vivekAnaMda, zrIyuta rAmaprasAda Adi kRta / 2 " cauddasahiM samaNasAhassIhiM chattIsAhiM ajiAsAhassIhiM " uvavAisUtra / 3 dekho AcArAGga, sUtrakRtAGga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, mUlAcAra, Adi /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1 ] jainazAstrameM yogapara yahAM taka bhAra diyA gayA hai ki pahale to vaha mumukSuoM ko AtmaciMtana ke sivAya dUsare kAya meM pravRtti karanekI saMmati hI nahIM detA, aura anivArya rUpase pravRtti karanI Avazyaka ho to vaha nivRttimama pravRtti karaneko kahatA hai / isI nivRttimaya pravRttikA nAma usameM aSTapravacanamAtA 1 hai| sAdhujIvanakI dainika aura rAtrika caryA meM tIsare praharake sivAya anya tInoM praharoMmeM mukhyatayA svAdhyAya aura dhyAna karaneko hI kahA gayA hai 2 / yogadarzana [ 11 yaha bAta bhUlanI na cAhiye ki jaina AgamoMmeM yoga arthameM pradhAnatayA dhyAnazabda prayukta hai| dhyAnake lakSaNa, bheda prabheda, Alambana AdikA vistRta varNana aneka jaina AgamoM meM hai 3 / Agamake bAda niyuktikA naMbara hai 4 / usameM bhI Agamagata dhyAnakA hI spaSTIkaraNa hai / vAcaka umAsvAti kRta tattvArthasUtrameM 5 bhI dhyAnakA varNana hai, para usameM Agama aura niyuktikI apekSA koI adhika bAta nahIM hai / jinabhadragaNI kSamAzramaNakA dhyAnazataka 6 AgamAdi ukta granthoMmeM varNita dhyAnakA spaSTIkaraNa mAtra hai| yahAM takake yogaviSayaka jaina vicAroMmeM Agamokta varNanakI zailI hI pradhAna rahI hai / para isa zailIko zrImAn haribhadrasUrine ekadama badalakara tatkAlina paristhiti va lokarucIke anusAra navIna paribhASA de kara aura varNanazailI apUrvasI banAkara jaina yoga - sAhityameM nayA yuga upasthita kiyA / isake sabUtameM unake banAye hue yogabindu, yogadRSTIsamuccaya, yogaviMzikA, yogazataka 7, SoDazaka ye grantha prasiddha haiN| ina granthoMmeM unhoMne sirpha jaina-mArgAnusAra yogakA varNana karake hI saMtoSa nahIM mAnA hai, kintu pAtaMjala yogasUtrameM varNita yogaprakriyA aura usakI khAsa paribhASAoMke sAtha jaina saMketoMkA milAna bhI kiyA hai8 | yogadRSTisamuccayameM yogakI ATha dRSTiyoMkA9 jo varNana hai, vaha sAre yogasAhitya meM eka navIna dizA hai / zrImAn haribhadrasUrike yogaviSayaka grantha unakI yogAbhiruci aura yogaviSayaka vyApaka buddhike khAse namune haiM / isake bAda zrImAn hemacandrasUrikRta yogazAstrakA naMbara AtA hai / usameM pAtaJjala yogazAstra nirddiSTa ATha yogAMgoMke kramase sAdhu aura gRhastha jIvanakI AcAra prakriyAkA jaina zailIke anusAra varNana hai, jisameM Asana tathA 1 dekho uttarAdhyayana a0 24 / 2 divasassa cauro bhAe, kujjA bhikkhu viakkhaNo / tao uttaraguNe kujA, diNabhAgesu causu vi // 11 // paDhamaM porisi sajjhAyaM, biiaM jhANaM jhiAyaha / taiAe goarakAlaM, puNo cautthie sajjhAyaM // 12 // rattiM pi cauro bhAe, bhikkhu kujA viaksvaNo / tao uttaraguNe kujA, rAIbhAgesu causu vi // 17 // paDhamaM porisi sajjhAyaM, biiaM jhANaM jhiAyai / taiAe niddamokkhaM tu, cautthie bhujo vi sajjhAyaM // 18 // - uttarAdhyayana a0 26 / 3 dekho sthAnAGga a0 4 uddeza 1 / samavAyAGga sa0 4 / bhagavatI zataka 25 - uddeza 7 | uttarAdhyayana a0 30, gA0 35 | 4 dekho Avazyaka niyukti kAyotsarga adhyayana gA. 1462 - 1486 / 5 dekho a0 9 sU0 27 se Age / 6 dekho hAribhadrIya Avazyaka vRtti pratikramaNAdhyayana pR0 581 7 yaha grantha jaina granthAvalimeM ullikhita hai, pR0 113 / 8 samAdhireSa evAnyaiH saMprajJAto'bhidhIyate / samyakprakarzarUpeNa vRtyarthajJAnatastathA // 418 // asaMprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRttyAditatsvarUpAnuvedhataH || 420 // ityAdi, yogabindu | 9 mitrA tArA balA diprA sthirA kAntA prabhA parA / nAmAni yogadRSTInAM lakSaNaM ca nibodhata // 13 // ina ATha dRSTiyoMkA svarUpa, dRSTAnta Adi viSaya, yogajijJAsuoMke liye dekhane yogya hai / isI viSapara yazovijayajIne 21, 22, 23, 24 ye cAra dvAtriMzikAyeM likhI haiN| sAtha hI unhoMne saMskRta na jAnanevAloMke hitArtha ATha dRSTiyoMkI sajjhAya bhI gujarAtI bhASA meM banAI hai /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 prANAyAmase saMbandha rakhanevAlI aneka bAtoMkA vistRta svarUpa hai; jisako dekhanese yaha jAna paDatA hai ki tatkAlIna logoMmeM haThayoga-prakriyAkA kitanA adhika pracAra thA / hemacandrAcAryane apane yogazAstrameM harimadrasUrike yogaviSayaka granthoMkI navIna paribhASA aura rocaka zailIkA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai, para zubhacandracAryake jJAnArNavagata padastha, piNDastha, rUpastha, aura rUpAtIta dhyAnakA vistRta va spaSTa varNana kiyA hai1| antameM unhoMne svAnubhavase vikSipta, yAtAyAta, zliSTa aura sulIna aise manake cAra bhedoMkA varNana karake navInatA lAnekA bhI khAsa kauzala dikhAyA hai2 / nissandeha unakA yogazAstra jaina tattvajJAna aura jaina AcArakA eka pAThya grantha hai| isake bAda upAdhyAya-zrIyazovijayakRta yogagranthoMpara najara ThaharatI hai| upAdhyAyIkA zAstrajJAna, tarkakauzala aura yogAnubhava bahuta gambhIra thA / isase unhoMne adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSada tathA saTIka battIsa battIsIyA~ yoga saMbandhI viSayoMpara likhI haiM, jinameM jaina mantavyoMkI sUkSma aura rocaka mImAMsA karaneke uparAMta anya darzana aura jainadarzanakA milAna bhI kiyA hai| isake sivA unhoMne haribhadrasarikRta yogaviMzikA tathA SoDazakapara TIkA likha kara prAcIna gUDha tattvoMkA spaSTa udghATana bhI kiyA hai| itanA hI karake ve santuSTa nahIM hue, unhoMne maharSi pataJjalikRta yogasUtroMke upara eka choTIsI vRtti bhI likhI hai / yaha vRtti jaina prakriyAke anusAra likhI huI hai, isaliye usameM yathAsaMbhava yogadarzanakI bhitti-svarUpa sAMkhya-prakriyAkA jaina ke sAtha milAna bhI kiyA hai, aura aneka sthaloM meM usakA sayuktika prativAda bhI kiyA hai / upAdhyA yajIne apanI vivecanAmeM jo madhyasthatA, guNagrAhakatA, sUkSma samanvayazakti aura spaSTabhASitA dikhAI hai| aisI dUsare AcAryoM meM bahuta kama najara AtI hai|| eka yogasAra nAmaka grantha bhI zvetAmbara sAhityameM hai / kartAkA ullekha usameM nahIM hai, para usake dRSTAnta Adi varNanase jAna paDatA hai ki hemacandrAcAryake yogazAstrake AdhArapara kisI zvetAmbara AcAryake dvArA vaha racA gayA hai / digambara sAhityameM jJAnArNava to prasiddha hI hai, para dhyAnasAra aura yogapradIpa ye do hastalikhita grantha bhI hamAre dekhanemeM Aye haiM, jo padyabandha aura pramANameM choTe haiN| isake sivAya zvetAmbara digambara saMpradAyake yogaviSayaka granthoMkA kucha vizeSa paricaya jaina granthAvAla pR. 106 se bhI mila sakatA hai / basa yahAM takahImeM jaina yogasAhitya samApta ho jAtA hai| bauddha sampradAya bhI jaina sampradAyakI taraha nivRttipradhAna hai / bhagavAn gautama buddha ne buddhatva prApta honese pahale chaha varSataka mukhyatayA dhyAnadvArA yogAbhyAsa hI kiyA / unake hajAroM ziSya bhI usI mArga para cale / maulika bauddhagranthoMmeM jaina AgamoMke samAna yoga arthameM bahudhA dhyAna zabda hI milatA hai, aura unameM dhyAnake 1 dekho prakAza 7-10 taka / 2 12 vA~ prakAza zloka 2-3-4 / / 3 adhyAtmasArake yogAdhikAra aura dhyAnAdhikArameM pradhAnatayA bhagavadgItA tathA pAtaJjalasUtrakA upayoga karake aneka jainaprakriyAprasiddha dhyAnaviSayoMkA ukta donoM granpoMke sAtha samanvaya kiyA hai, jo bahuta dhyAnapUrvaka dekhane yogya hai / adhyAtmopaniSadke zAstra, jJAna, kriyA aura sAmya ina cAroM yogoMmeM pradhAnatayA yogavAziSTha tathA taittirIya upaniSadake vAkyoMkA avataraNa de kara tAttvika aikya batalAyA hai| yAgAvatAra battIsImeM khAsa kara pAtaJjala yogake padArthoMkA jaina prakriyAke anusAra spaSTIkaraNa kiyA hai| ___4 isake liye unakA jJAnasAra grantha jo unhoMne aMtima jIvanameM likhA mAluma hotA hai vaha dhyAnapUrvaka dekhanA cAhie / zAstravArtAsamuccayakI unakI TIkA (pR. 10) bhI dekhanI Avazyaka hai| 5 isake lie unake zAstravArtAsamuccayAdi grandha dhyAnapUrvaka dekhane cAhie, ora khAsa kara unakI pAtaJjala sUtravRtti mananapUrvaka dekhanese hamArA kathana akSarazaH vizvasanIya mAlUma pdd'egaa|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] yogadarzana [13 cAra bheda najara Ate haiN| ukta cAra bhedake nAma tathA bhAva prAyaH vahI haiM, jo jainadarzana tathA yogadarzanakI prakriyAmeM haiM1 / boMddha sapradAyameM samAdhi rAja nAmaka grantha bhI hai / vaidika, jaina aura bauddha saMpradAyake yogaviSayaka sAhityakA hamane bahuta saMkSapameM atyAvazyaka paricaya karAyA hai, para isake vizeSa paricayake liye-kaTlogas kaeNTalaoNgaoNram 2, vo0 1 pR. 477 se 481 para jo yogaviSayaka granyoMkI nAmAvali hai vaha dekhane yogya hai| yahAM eka bAta khAsa dhyAna denake yogya hai, vaha yaha ki yadyapi vaidika sAhityameM aneka jagaha haThayogakI prathAko agrAhya kahA hai, tathApi usameM haThayogakI pradhAnatAvAle aneka granthoMkA aura mArgoMkA nirmANa huA hai / isake viparIta jaina aura bauddha sAhityameM haThayogane sthAna nahIM pAyA hai, itanA hI nahIM, balki usameM haThayogakA spaSTa niSedha bhI kiyA hai| 1. so kho ahaM brAhmaNa vivicceva kAmehi vivicca akusalehi dhammahi savitakaM savicAraM vivekajaM pItisu khaM paDhamajjhAnaM upasaMpajja vihAsi; vitakkavicArAnaM vUpasamA ajjhattaM saMpasAdanaM cetaso ekodibhAvaM avitakaM avicAraM samAdhija pItisukhaM dutiyajjhAnaM upasaMpajja vihArsi; pItiyA ca virAgA upekkhako ca vihAsiM; sato. ca saMpajAno sukhaM ca kAyena pATasaMvedosa, yaM taM ariyA Acikkhanti-upekkhako satimA sukhavihArI'ti tatiyajjhAnaM upasaMpaja vihAsi; sukhassa ca pahAnA dukkhassa ca pahAnA pubba'va somanassa domanassAnaM atthaMgamA adukkhamasukhaM upekkhAsati pArisuddhiM catutthajjhAnaM upasaMpaja majjhimanikAye bhayabhekhasuttaM vihAsiM / ___inhIM cAra dhyAnoMkA varNana dIghanikAya sAmaJjakaphalasuttameM hai| dekho pro. si. vi. rAjavADe kRta marAThI anuvAda pR. 72 / yahI vicAra pro. dharmAnaMda kauzAmbI likhita baddhalIlAsArasaMgrahameM hai| dekho pr128| jainasUtrameM zukladhyAnake bhedoMkA vicAra hai, usameM ukta savitarka Adi cAra dhyAna jaisA hI varNana hai| dekho tattvArtha a. 9 sU0 41-44 / yogazAstrameM saMprazAta samAdhi tathA samApattioMkA varNana hai| usameM bhI ukta savitarka nirvitarka Adi dhyAna jaisA hI vicAra hai| pA. sU. pA. 1-17, 42, 43, 44 / / 2 thiADora AuphreTakRta, lipjhigameM prakAzita 1891 kI AvRtti / 3 udAharaNArthaHsatISu yuktiSvetAsu haThAniyamayanti ye / cetaste dIpamutsRjya vinighnanti tamo'anaiH // 37 // vimUDhAH kartumudyuktA ye haThAccetaso jayam / te nibadhnanti nAgendramunmattaM bisatantatubhiH // 38 // cittaM cittasya vA'daraM saMsthitaM svazarIrakam / sAdhayAnta samutsRjya yukti ye tAnhatAn viduH // 39 // yogavAziSTha-upazama pra0 sarga 92. 4 isake udAharaNameM bauddha dharmameM buddha bhagavAnne to zurumeM kaSTapradhAna tapasyAkA AraMbha karake aMtameM madhyamapratipadA mArgakA svIkAra kiyA hai-dekho buddhalIlAsArasaMgraha. jainazAstrameM zrIbhadrabAhasvAmine AvazyakaniyuktimeM " UsAsaM Na NiruMbhai" 1520 ityAdi uktile haThayogakA hI nirAkaraNa kiyA hai| zrIhemacandrAcAryane bhI apane yogazAstrameM "tannApnoti manaHsvAsthyaM prANAyAmaiH kadArthataM / prANasyAyamane pIDA tasyAM syAtU cittaviplavaH // " ityAdi uktise usI bAtako doharAyA hai| zrIyazovijayajIne bhI pAtaJjalayogasUtrakI apanI vRttimeM (1-34) prANAyAmako yogakA Anizcita sAdhana kaha kara haThayogakA hI nirasana kiyA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15] jaina sAhitya saMzodhaka [saMDa2 - yogazAstra-uparake varNanase mAsUma se jAtA hai ki yogaprakriyAkA varNana karanevAle choTe baDe aneka grantha hai| ina saba upalabdha granthoMmeM maharSi pataJjalikRta yogazAstrakA Asana uMcA hai| isake tIna kAraNa hai -1 anyakI saMkSiptatA tathA saralatA, 2 viSayakI spaSTatA tathA pUrNatA, 3 aura madhyasvabhAva tathA anubhavasiddhatA / kAraNa hai ki yogadarzana yaha nAma sunate hI sahasA pAtaJjala yogasUtrakA smaraNa ho AtA hai| zrIzaMkarA--- cAryane apane brahmasUtrabhASyameM yogadarzanakA prativAda karate hue jo " atha samyagdarzanAmpupAyo yogaH " aisA ullekha kiyA hai, usase isa bAtameM koI saMdeha nahIM rahatA ki unake sAmane pAtaJjala yogazAstrase bhinna dUsarA koI yogazAstra rahA hai| kyoM ki pAtaJjala yogazAstrakA Arambha " atha yogAnuzAsanam " isa sUtrase hotA hai, aura ukka bhASyollikhita vAkyameM bhI granthArambhasUcaka atha zaddha hai, yadyapi ukta bhASyameM anyatra aura bhI yogasambandhI do ullekha haiM2 jinameM eka to pAtaJjala yogazAstrakA saMpUrNa sUtra hI hai 3 aura dUsarA usakA avikala sUtra nahIM, kintu usake sUtrase milatA julatA hai4 / tathApi // atha samyagdarza nAbhyupAyo yogaH" isa ullekhakI zabdaracanA aura svatantratAkI aura dhyAna denase yahI kahanA paDatA hai ki pichale do ullekha bhI usI minna yogazAstrake hone cAhiye, jisakA aMza " atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH " yaha vAkya mAnA jAya / astu, jo kucha ho, Aja hamAre sAmane to pataJjAlakA hI yogazAstra upasthita hai, aura vaha sarvapriya hai; isaliye bahuta saMkSepameM bhI usakA bAhya tathA Antarika paricaya karAnA anupayukta na hogaa| - isa yogazAstrake cAra pada aura kula 195 sUtra hai / pahale pAdakA nAma samAdhi, dUsarekA sAdhana, tIsarekA vibhUti, aura cothekA kaivalyapAda hai / prathamapAdameM mukhyatayA yogakA svarUpa, usake upAya aura citta. sthiratAke upAyoMkA varNana hai| dUsare pAdameM kriyAyoga, ATha yogAGga, unake phala tathA caturdUhakA mukhya varNana hai|| tIsare pAdameM yogajanya vibhUtiyoMke varNanakI pradhAnatA hai| aura cauthe pAdameM pariNAmavAdake khApana, vijJAnavAdake nirAkaraNa tathA kaivalya avasthAke svarUpakA varNana mukhya hai / maharSi pataJjAlane apane yogazAstrakI nIva sAMkhyasiddhAntapara DAlI hai| isaliye usake pratyeka pAdake antameM " yogazAstre sAMkhyapravacane " ityAdi ullekha milatA hai| " sAMkhyapravacane" isa vizeSaNase yaha spaSTa dhvanita hotA hai ki sAMkhyake sivAya anyadarzanake siddhAMtoMke AdhArapara bhI race hue yogazAstra usa samaya 1 brahmasUtra 2-1-3 bhASyagata / 2 " khANyAcAdiSTadevatAsaMprayogaH " brahmasUtra 1-3-33 bhASyagata / yogazAstraprasiddhAH manasaH pazca vRttayaH parigRhyante, " pramANaviparvayavikasanidrAlamRtayaH nAma" 2-4-12 bhASyagata / paM. vAsudeva zAstrI abhyaMkarane apane brahmasUtrake marAThI anuvAdake pariziSTameM ukta do ullekhoMkA yogasUtrarUpase nirdeza kiyA hai, para " atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH " isa ullekhake saMbaMdhameM kahIM bhI UhApoha nahIM kiyA hai| 3 milAo pA. 2 tU. 44 / 4 milAo pA. 1 sa. 6 / 5 heya, heyahetu, hAna, hAnopAya ye catuyU~ha kahalAte hai| inakA varNana sUtra 16-26 takame hai /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka ] yogadAna maujuda the yA race jAte the| isa yogazAstrake Upara aneka choTe baDe TIkA granthI haiM, para vyAsakRta bhASya aura vAcaspatikRta TIkAse usakI upAdeyatA bahuta bar3ha gaI hai| saba darzanoMke antima sAdhyake sambandhameM vicAra kiyA jAya to usake do pakSa dRSTigocara hote haiN| prathama pakSakA antima sAdhya zAzvata sukha nahIM hai / usakA mAnanA hai ki muktimeM zAzvata sukha nAmaka koI svatantra vastu nahIM hai, usameM jo kucha hai vaha duHkhakI AtyAntaka nivRtti hI / dusarA pakSa zAzvatika sukhalAbhako hI mokSa kahatA hai| aisA mokSa ho jAnepara duHkhakI Atyantika nivRtti Apa hI Apa ho jAtI hai| vaizeSika neyAyika2, sAMkhya3, yoga4, aura bauddhadarzana prathama pakSake anugAmI haiM / vedAnta aura jainadarzanA, dUsare pakSake anugAmI hai| yogazAstrakA viSaya-vibhAga usake antimasAdhyAnusAra hI hai| usameM gauNa mukhya rUpase aneka siddhAnta pratipAdita haiM, para una sabakA saMkSepameM vargIkaraNa kiyA jAya to usake cAra vibhAga ho jAte haiM / 1 heya, 2 heya-hetu, 3 hAna, 4 hAnopAya / yaha vargIkaraNa khayaM sUtrakArane kiyA hai; aura isase bhASyakArane yogazAstrako caturdUhAtmaka kahA hai8| sAMkhyasUtrameM bhI yahI vargIkaraNa hai| buddha bhagavArane isI caturdUhako Arya satya nAmase prasiddha kiyA hai; aura yogazAstrake ATha yogAGgoMkI taraha unhoMne cauthe Arya-satyake sAdhanarUpase Arya aSTAGgamArgakA upadeza kiyA hai| duHkha heya hai10, akdyiA heyakA kAraNa hai11, duHkhakA Atyantika nAza hAna hai12, aura viveka-khyAti hAnakA upAya hai13| ukta vargIkaraNakI apekSA dUsarI gItase bhI yogazAstrakA viSaya-vibhAga kiyA jA sakatA hai| jisase ki usake mantavyoMkA jJAna vizeSa spaSTa ho| yaha vibhAga isa prakAra hai-1 hAtA, 2 Izvara, 3 jagat , 4 saMsAramokSakA svarUpa, aura usake kAraNa / 1. hAtA duHkhase chuTakArA pAnevAle draSTA arthAt cetanakA nAma hai| yoga-zAstra meM sAMkhya14 1 vyAsa kRta bhASya, vAcaspatikRta tattvavaizAradI TIkA, bhojadevakRta rAjamArtaDa, nAgojIbhaTTa kRta vRtti, vijJAnAbhikSu kRta vArtika, yogacandrikA, maNiprabhA, bhAvAgaNezIya vRtti, bAlarAmodAsIna kRta TippaNa Adi / 2" tadatyantavimozo'pavargaH " nyAyadarzana 1-1-22 / 3 IzvarakRSNakArikA 1 / 4 usameM hAnatatva mAna kara duHkhake Atyantika nAzako hI hAna kahA hai| 5 buddha bhagavAnake tIsare nirodha nAmaka AryasatyakA matalaba duHkha nAzate hai| 6 vedAnta darzanameM brahmako saccidAnaMdasvarUpa mAnA hai, isIliye usameM nityasukhakI abhivyAktikA nAma hi mokSa hai| 7 jaina darzanameM bhI AtmAko sukhasvarUpa mAnA hai, isaliye mokSameM svAbhavika sukhakI abhivyakti hI usa darzanako mAnya hai| 8 yathA cikitsAzAsraM catuvyUham-rogo rogaheturArogyaM bhaiSajyamiti, evamidamapi zAsraM catu hameva / tadyathA-saMsAraH saMsAraheturmokSo mokSopAya iti / tatra duHkhabahulaH saMsAro heyaH / pradhAnapuruSayoH saMyogo heyahetuH / saMyogasyAtyantikI nivRttinam / hAnopAyaH samyagdarzanam / pA. 2 sU0 15 bhASya / 9 samyak dRSTi, samyak saMkalpa, samyak vAcA, samyak karmAnta, samyak AjIva, samyak vyAyAma, samyak smRti aura samyak samAdhi / buddhalIlAsAra saMgraha. pR. 160 / 10 " duHkhaM heyamAnAgatam " 2-16 yo. suu| 11 " draSTrahazyayoH saMyogo heyahetuH 2-17 / " tasya heturavidyA"2-24 yo. sU. / 12 " tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam " 20-26 yo. sU / 13 " vivekakhyAtiraviplaSA hAnopAyaH " 2-26. yo. sU / 14 " puruSabahutvaM siddha " IzvarakRSNakArikA- 18 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] jaina sAhitya saMzodhaka vaizeSika 1- naiyAyika, bauddha, jaina 2 aura pUrNaprajJa ( madhva 3 ) darzanake samAna dvaitavAda arthAt aneka cetana mAne gaye haiM 4 | [ khaMDa 2 yogazAstra cetanako jaina darzanakI taraha 5 dehapramANa arthAt madhyamaparimANavAlA nahIM mAnatA, aura madhvasampradAyakI taraha aNupramANa bhI nahIM mAnatA 6 kintu sAMkhya 7 vaizeSika 8, naiyAyika aura zAMkaravedAntakI 9 taraha vaha usako vyApaka mAnatA hai10 / isI prakAra vaha cetanako jainadarzanakI taraha 11 pariNAmi nitya nahIM mAnatA, aura na bauddha darzanakI taraha usako kSaNika-anitya hI mAnatA hai, kintu sAMkhya Adi ukta zeSa darzanoMkI taraha 12 vaha use kUTastha - nitya mAnatA 13 hai / 2. Izvarake sambandhameM yogazAstrakA mata sAMkhya darzanase bhinna hai / sAMkhya darzana nAnA cetanoMke atirikta Izvarako nahIM mAnatA 14, para yogazAstra - sammata IzvarakA svarUpa naiyAyika - vaizeSika Adi darzanoM meM mAne gaye IzvarasvarUpase kucha bhinna hai / yogazAstrAne Izvarako eka alaga vyakti tathA zAstropadezaka mAnA hai sahI, para usane naiyAyika AdikI taraha IzvarameM nityajJAna, nityaIcchA aura nityakRtikA sambandhana mAna kara isake sthAna meM 1 "vyavasthAto nAnA" 3-2-20 vaizeSikadarzana / 2 " pudgalajI vAstvanekadravyANi " 5-5 tattvArthasUtra - bhASya / 3 jIvezvarabhidA caiva jaDezvarabhidA tathA / jIvabhedo mithazcaiva jaDajavibhidA tathA // mithazca jaDabhedo yaH prapaJco bhedapaJcakaH / so'yaM satyo'pyanAdizca sAdizcennAzamApnuyAt // - sarvadarzanasaMgraha pUrNa prazadarzana / 4" kRtArtha prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt " 2-22 yo. sU. / 5 asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvA 36 nAm / 15 / " pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat " 16 - tattvArthasUtra a0 5 / " 6 dekho " utkrAntigatyAgatInAm " / brahmasUtra 2 - 3 - 18 pUrNaprajJa bhASya / tathA milAna karo abhyaMkarazAstrI kRta marAThI zAMkaramASya anuvAda bhA. 4 pR. 153 TippaNa 46 / 7 " niSkriyasya tadasambhavAt ," vijJAnabhikSu / sAM. sU. 1-49, niSkriyastha - vibhoH puruSasya gatyasambhavAt--bhASya 8 vibhavAnmahAnAkAzastathA cAtmA / " 7-1-22- vai. da. / 9 dekho bra. sU. 2-3-29. bhASya 1 10 isaliye ki yogazAstra AtmasvarUpake viSayameM sAMkhyasiddhAntAnusArI hai / 11 "nityAvasthitAnyarUpANi " 3 / " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat " / 29 / " tadbhAvAvyayaM nityam 30 / tattvArthasUtra a0 5 bhASya sahita. 12 dekho I0 kR0 kArikA 63 sAMkhyatattvakaumudI / dekho nyAyadarzana 4 - 1 - 10 | dekho bahmasUtra 2-1-14 / 2- 1 - 27; zAMkarabhASya sahita / 13 dekho yogasUtra. " sadAjJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasya apariNAmitvAt " 4-18 / " citerapratisaMkramAyAstadA'kArApattau svabuddhisaMvedanam " 4-22 / tathA " dvayI ceyaM nityatA, kUTasthanityatA, pariNA minityatA ca / tatra kUTasthanityatA puruSasya, pariNAminityatA guNAnAm " ityAdi 4- 33 bhASya / 14 dekho sAMkhyasUtra 1-92 Adi /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ akaM 1 ] yogadarzana sattvaguNakA paramaprakarSa mAna kara taddvArA jagatauddhArAdikI saba vyavasthA ghaTA dI hai| 3 yogazAstra dRzya jagatko na to jaina, vaizeSika, naiyAyika darzanoMkI taraha paramANukA pariNAma mAnatA hai, na zAMkaravedAnta darzanakI taraha brahmakA vivarta yA brahmakA pariNAma hI mAnatA hai, aura na bauddha darzanakI taraha zUnya yA vijJAnyatmaka hI mAnatA hai: kintu sAMkhya darzanakI taraha baha usako prakRtikA pariNAma tathA anAdi -ananta-pravAhasvarUpa mAnatA hai / 4 yogazAstrameM vAsanA kleza aura karmakA nAma hI saMsAra hai, tathA vAsanAdikA abhAva arthAt cetanake svarUpAvasthAnakA nAma mokSa2 hai| usameM saMsArakA mUla kAraNa avidyA aura mokSakA mukhya hetu samyagdarzana arthAt yogajanya vivekakhyAti mAnA gayA hai| maharSi pataJjalikI dRSTivizAlatA-yaha pahale kahA jA cukA hai ki sAMkhya siddhAnta aura usakI prakriyAko le kara pataJjaline apanA yogazAstra racA hai, tathApi unameM eka aisI vizeSatA arthAt dRSTivizAlatA najara AtI hai jo anya dArzanika vidvAnoM meM bahuta kama pAI jAtI hai / isI vizeSatAke kAraNa unakA yogazAstra mAnoM sarvadarzanasamanvaya bana gayA hai| udAharaNArtha sAMkhyakA nirIzvaravAda jaba vaizeSika, naiyAyika Adi darzanoMke dvArA acchI taraha nirasta ho gayA aura sAdhAraNa loka-svabhAvakA jhukAva bhI IzvaropAsanAkI ora vizeSa mAlUma par3A, taba adhikAribheda tathA rUcivicitratAkA vicAra karake pataJjaline apane yogamArgameM IzvaropAsanAko bhI sthAna diyA, aura Izvarake svarUpakA unhoMne niSpakSa bhAvase aisA nirUpaNa4 kiyA hai jo sabako mAnya ho ske| pataJjaline socA ki upAsanA karanevAle sabhI logoMkA sAdhya eka hI hai, phira bhI ve upAsanAkI. bhinnatA aura upAsanAmeM upayogI honevAlI pratIkoMkI bhinnatAke vyAmohameM ajJAnavaza Apasa ApasameM laDa marate haiM, aura isa dhArmika kalahameM apane sAdhyako loka bhUla jAte haiN| logoMko isa ajJAnase haTA kara satU. pathapara lAneke liye unhoMne kaha diyA ki tumhArA mana jisameM lage usIkA dhyAna karo / jaisI pratIka tumheM pasaMda Ave vaisI pratIkakI hI upAsanA karo, para kisI bhI taraha apanA mana ekAgra va sthira karo, aura taddvArA paramAtma-cintanake sacce pAtra bnoN| isa udAratAkI mUrtisvarUpa matabhedasahiSNu Adezake dvArA pataJjaline sabhI upAsakoMko yoga-mArgameM sthAna diyA, aura aisA karake dharmake nAmase honevAle kalahako kama kara 1 yadyapi yaha vyavasthA mUla yogasUtrameM nahIM hai, parantu bhASyakAra tathA TIkAkArane isakA upapAdana kiyA hai / dekho pAtaJjala yo. pA. 1 sU. 24 bhASya tathA TIkA / 2 tadA draSTuH svarupAvasthAnam / 1-3 yogasUtra / 3 " IzvarapraNidhAnAdvA: 1-33 / 4 " klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH " " tatra nirazitayaM sarvazabIjam " / " pUrveSAmapi guruH kaalenaa'nvcchedaat"| (1-24, 25, 26) 5 " yathA'bhimatadhyAnAdvA" 1-39 isI bhAvakI sUcaka mahAbhAratameMdhyAnamutpAdayatyatra, saMhitAbalasaMzrayAt / yathAbhimatamantreNa, praNavAdyaM japetkRtI // (zAntiparva pra. 194 zlo. 20) yaha ukti hai| aura yogavAziSThameMyathAbhivAJchitadhyAnAcciramekatayoditAt / ekatattvaghunAbhyAsAtprANaspando nirudhyate // (upazama prakaraNa sarga 78 zlo. 16 / ) yaha ukti hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] jaina sAhitya saMzodhaka nekA unhoMne saccA mArga logoMko batalAyA / unakI isa dRSTivizAlatAkA asara anya guNa-grAhI AcAryoMpara bhI paDA1, aura ve usa matabhedasahiSNutAke tattvakA marma samajha gye| vaizeSika, naiyAyika AdikI IzvaraviSayaka mAnyatAkA tathA sAdhAraNa logoMkI IzvaraviSayaka zraddhAkA yogamArgameM upayoga karake hI pataJjali cupa na rahe, para unhoMne vaidiketara darzanoMke siddhAnta tathA prakriyA jo yogamArgake liye sarvathA upayogI jAna paDI usakA bhI apane yogazAstrameM baDI udAratAse saMgraha kiyA / yadyapi bauddha vidvAn nAgArjunake vijJAnavAda tathA AtmapariNAmitvavAdako yuktihIna samajha kara yA yogamArgama anupayogI samajha kara usakA nirasana cotheM pAdameM kiyA2 hai, tathApi unhoMne buddhabhagavAnke paramapriya cAra AryasatyoMkA heya, heyahetu, hAna aura hAnopAya rUpase svIkAra niHsaMkoca bhAvase apane yogazAstra meM kiyA hai| 1 puSpaizca baliza caiva kauH stotraizca zobhanaiH / devAnAM pUjanaM zeyaM zaucazraddhAsamanvitam / / avizeSeNa sarveSAmadhimuktivazena vA / gRhiNAM mAnanIyA yalsarve devA mahAtmanAm // sarvAndravAnnamasyanti naikaM devaM samAzritAH / jitendriyA jitakrodhA durgANyatitaranti te // cArisaMjIvanIcAranyAya eSa satAM mataH / nAnyathASTasiddhiH syAdvizeSeNAdikarmaNAma / / gaNAdhikyaparijJAnAdizeSe'pyatAdiSyate / adveSeNa tadanyeSAM vRttAdhikye tathAtmanaH / / yogabindu zlo. 16-20 . jo vizeSadarzI hokhe haiM, ve to kIsI pratIka vizeSa yA upAsanA vizeSako svIkAra karate hue bhI anya prakArakI pratIka mAnanevAloM yA anya prakArakI upAsanA karanevAloMse dveSa nahIM rakhate, para jo dharmAbhimAnI prathamAdhikArI hote haiM ve pratIkabheda yA upAsanAbhedake vyAmohase hI ApasameM laDa marate haiN| isa aniSTa tatvako dara karaneke liye hI zrImAna haribhadrasUrine ukta padyoMmeM prathamAdhikArIke liye saba devoMkI upAsanAko lAbhadAyaka batalAnekA uddAra prayatna kiyA hai / isa prayatnakA anukaraNa zrIyazovijayajIne bhI apanI " pUrva sevAdvAtriMzikA" "AThadRSTiyoMkI majhAya" Adi granthoM meM kiyA hai / ekadezIya sampradAyAbhinivezI logoMko samajAneke liye 'cArimaMjIvanIcAra' nyAyakA upayoga ukta donoM AcAryoM ne kiyA hai| yaha nyAya bar3A manoraJjaka aura zikSAprada hai| - isa samabhAvasUcaka dRSTAntakA upanaya zrIjJAnavimalane AThadRSTikI sajjhAya para kiye hue apane gUjarAtI TabameM bahuta acchI taraha ghaTAyA hai, jo dekhane yogya hai / isakA bhAva saMkSepameM isa prakAra hai / kIsI strIne apanI sakhIse kahA ki merA pati mere adhIna na honese mujhe baDA kaSTa hai| yaha suna kara usa Agantuka sakhIne koI jaDI khilA kara usa puruSako baila banA diyA, aura vaha apane sthAnako calI gii| patike baila bana jAnese usakI patnI duHkhita huI, para phira vaha puruSarUpa banAnekA upAya na jAnaneke kAraNa usa bailarUpa patiko carAyA karatI thI, aura usakI sevA kiyA karatI thii| kIsI samaya acAnaka eka vidyAdharake mukhase aisA sanA ki agara bailarUpa puruSako saMjIvanI nAmaka jaDI carAI jAya to vaha phira asalI rUpa dhAraNa kara sakatA hai| vidyAdharase yaha bhI sunA ki vaha jaDI amuka vRkSake nIce hai| para usa vRkSake nIce aneka prakArakI vanaspati honeke kAraNa vaha strI saMjIvanIko pahacAnanemeM asamartha thI / isase usa duHkhita strIne apane bailarUpa. dhAri patiko saba vanaspatiyA~ carA diiN| jinameM saMjIvanIko bhI vaha baila cara gayA / jaise vizeSa parIkSA na hone ke kAraNa usa strIne saba vanaspatiyoM ke sAtha saMjIvanI 'khilA kara apane patikA kRtrima bailarUpa chuDAyA, aura asalI manaSyatvako prApta karAyA, vaise hI vizeSa parIkSAvikala prathamAdhikArI bhI saba devoMkI samabhAvase upAsanA karate karate yogamArgameM vikAsa karake iSTa lAbha kara sakatA hai| ... 2 dekho sU0 15, 18 / 3duHkha, samudaya, nirodha aura mArga /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka.] yogadAna [9 S jaina darzanake sAtha yogazAstrakA mAhazya to anya saba darzanoMkI apekSA adhika hI dekhane meM AtA hai| yaha bAta spaSTa honepara bhI bahutoMko vidita hI nahIM hai / isakA sababa yaha hai ki jainadarzanake khAsa abhyAsI aise bahuta kama hai jo udAratA pUrvaka yogazAstrakA avalokana karanevAle hauM, aura yogazAstrake khAsa abhyAsI bhI aise bahuta kama hai jinhoMne jainadarzanakA bArIkIse ThIka ThIka avalokana kiyaa| isaliye isa viSayakA vizeSa khulAsA karanA yahA~ apAmayika na hogaa| yogazAstra aura jainadarzanakA mAdRzya mukhyatayA tIna prakArakA hai| 1 zabdakA, 2 viSayakA aura 3 prakriyAkA / 1 mUla yogasUtrameM hI nahIM kintu usake bhASyatakameM aise aneka zabda haiM jo jainetara darzanomeM prasiddha nahIM hai, yA bahuta kama prasiddha hai, kintu jaina zAnameM khAsa prasiddha hai / jaise-bhavapratyaya,1 savitarka-savicAranirvicAra2, mahAvata, kRta-kArita-anumodita4, prakAzAvaraNa5, sopakrama-nirUpakrama6, vanasaMhananA, kevalI, kuzala, jJAnAvaraNIyakarma10, samyagjJAna,11 samyagdarzana,12 sarvaza,13 kSINakleza,15 caramadeha16 Adi / 1 " bhavapratyayo videiprakRtilayAnAm " yogasU. 1-19 / "bhavapratyayo nArakadevAnAm " tattvArya a. 1-22 / 2 dhyAnavizeSarUpa arthameM hI jainazAstra meM ye zanda isa prakAra hai "ekAzraye savitakeM pUrve" ( tattvArtha a. 9-43) "tatra savicAraM prathamam" bhASya " avicAraM dvitIyam" tattvA0 a0 9-44 / yogasUtrameM ye zabda isa prakAra Aye haiM-" tatra zabdArthajJAnavikalpaH saMkIrNA savitarkA samApattiH" "smRtiparizacI svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitarkA" " etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA" 1-42, 43, 44 / 3 jainazAstra meM munisambandhI pA~ca yamAke liye yaha zabda bahuta hI prasiddha hai| " sarvato viratirmahAvratamiti tatvArtha " a07-2 bhASya / yahI zanda usI arthameM yogasUtra 2-31 meM hai| 4 ye zabda jisa bhAvake liye yogasUtra 2-31 meM prayukta haiM, usI bhAvameM jainazAstrameM bhI Ate haiM, antara sirpha itanA hai ki jainagranthoMmeM anumoditake sthAnameM bahudhA anumatazabda prayukta hotA hai| dekhotattvArtha, a. 6-9 / 5 yaha zabda yogasUtra 2-52 tathA 3-43 meM hai| isake sthAnameM jainazAstrameM 'jJAnAvaraNa' zanda prasiddha hai / dekho tattvArtha, 6-11 aadi| 6 ye zanda yogasUtra 3-22 meM haiM / jaina karmaviSayaka sAhityameM ye zabda bahuta prasiddha hai / tattvArthameM bhI inakA prayoga huA hai, dekho-a.2-52 bhASya / 7 yaha zabda yogasUtra 3-46 meM prayukta hai| isake sthAnameM jaina granthoMmeM 'vajraRSabhanArAca saMhanana' aisA zabda milatA hai| dekho tattvArtha a08-12 bhASya / 8 yogasUtra 2-27 bhASya, tattvArtha a06-14 / 9 dekho yogasUtra 2-27 bhASya, tathA dazavaikAlikaniyukti gAthA 186 / -10 dekho yogasUtra 2-16 bhASya, tathA Avazyakaniyukti gAthA 893 / 11 yogasUtra 2-28 mAmya, tattvArtha a0 1-1 / 12 yogasUtra 4-15 bhASya, tattvArtha a0 1-2 / 13 yogasUtra 3-49 bhASya, tattvArtha 3-49 / 14 yogasUtra 1-4 bhASya / jaina zAstrameM bahudhA ' kSINamoha ' 'kSINakaSAya' zanda milate haiN| de tattvArtha a. 9-38 / 15 yogasUtra 2-4 bhASya, tattvArtha a0 2-52
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 2 prasupta, tanu AdiklezAvasthAl, pA~ca yama,2 yogajanya vibhUti, sopakrama nirupamakrama karmakA svarUpa, tathA usake dRSTAnta, aneka kAryoMkA nirmANa Adi / 1 prasupna, tanu, vichinna aura udAra ina cAra avasthAoMkA yogasUtra 2-4 meM varNana hai| jainazAstrameM vahI bhAva mohanIyakarmakI sattA, upazamakSayopazama, virodhiprakRtike udayAdikRta vyavadhAna aura udayAvasthAke varNanarUpase vartamAna hai| dekho yogasUtra 2-4 kI yazovijayakRta vRtti / 2 pA~ca yamoMkA varNana mahAbhArata Adi granthomeM hai sahI, para usakI paripUrNatA " jAtidezakAlasamayA'navacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam " yogasUtra 2-31 meM tathA dazavakAlika adhyayana 4 Adi jainazAstrapatipAdita mahAvratoMmeM dekhanemeM AtI hai| 3 yogasUtrake tIsare pAdameM vibhUtiyoMkA varNana hai, ve vibhUtiyA~ do prakArakI haiM / 1 vaijJAnika 2 zArIrika / atItA'nAgatajJAna, sarvabhUtarutajJAna, pUrvajAtijJAna, paracittajJAna, bhuvanajJAna, tArAvyUhajJAna. Adi jJAnavibhUtiyA~ haiM / antardhAna, hastibala, parakAyapraveza, aNimAdi aizvarya tathA rUpalAvaNyAdi kAyasaMpat , ityAdi zArIrika vibhUtiyA~ haiM / jainazAstrameM bhI avadhijJAna, manaHparyAyazAna, jAtismaraNajJAna, pUrvajJAna Adi jJAnalakhiyA~ haiM, aura AmauSadhi, vipraDauSadhi, zleSmauSadhi, sauMSadhi, jaMghAcAraNa-vidyAcAraNa, vaikriya, AhAraka Adi zArIrika labdhiyA~ haiM / dekho gA. 69, 70 Avazyakaniyukti labdhi yaha vibhUtikA nAmAntara hai| 4 yogabhASya aura jainagranthoM meM sopakrama nirupakrama AyuSkarmakA svarUpa bilkula ekasA hai. itanA hI nahIM bAlki usa svarUpako dikhAte hue bhASyakArane yo. sU. 3-22 ke bhASyamai Ardra vastra aura tuNarAzike jo do dRSTAnta likhe haiM, ve Avazyakaniyukti (gAthA-956) tathA vizeSAvazyaka bhASya (gAthA-3061) Adi jainazAstrameM sarvatra prasiddha haiM, para tattvArtha ( a0 -252) ke bhASyameM ukta do dRSTAntoMke uparAnta eka tIsarA gaNitaviSayaka dRSTAnta bhI likhA hai / isa viSayameM ukta vyAsabhASya aura tattvArthabhASyakA zAbdika sAdRzya bhI bahuta adhika aura arthasUcaka hai / .. " yathA''rdravastraM vitAnitaM laghIyasA kAlena zudhyet tathA sopakramam / yathA ca tadeva sapiNDitaM cireNa saMzayeda evaM nirupakramam / yathA cAgniH zuSke kakSe mukto vAtena vA samantato yuktaH kSepIyasA kAlena daheta tathA sopakramam / yathA vA sa evA'gnistRNarAzau kramazo'vayaveSu nyastazcireNa dahet tathA nirupakramam , yoga 3-22 bhASya / yathAhi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati, tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzu dAho bhavati, tadvat / yathA vA saMkhyAnAcAryaH karaNalAghavArtha guNakArabhAgahArAbhyAM rAzi chedAdevApavartayati na ca saMkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, tadvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhArttaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApAtayati na cAsya phalAbhAva iti // kiM cAnyat / yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa zoSamupayAti / sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti / " tattvA0 a0 2-52 bhASya / 5 yogabalase yogI jo aneka zarIroMkA nirmANa karatA hai, usakA varNana yogasUtra 4-4 meM hai, yahI viSaya vaikriya-AhAraka-labdhirUpase jainagranthoM meM varNita hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ akaM 1] yogadarzana [21 mammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm 3 pariNAmi-nityatA arthAt utpAda, vyaya, dhrauvyarUpase trirUpa vastu mAna kara tadanusAra dharmadharmIkA vivecanA ityaadi| isI vicArasamatAke kAraNa zrImAn haribhadra jaise jainAcAyoMne maharSi pataJjalike prati apanA hArdika Adara prakaTa karake apane yogaviSayaka granthoM meM guNagrAhakatAkA nibhIka paricaya pUre torase diyA hai2. aura jagaha jagaha pataJjalike yogazAstragata khAsa sAGketika zabdoMkA jaina saGketoMke sAtha milAna karake saGkIrNadRSTivAloMke liye ekatAkA mArga khola diyA hai| jaina vidvAn yazovijayavAcakane haribhadrasUrisUcita ekatAke mArgako vizeSa vizAla banAkara pataJjalike yogasUtrako jaina prakriyAke anusAra samAjhanekA thoDA kintu mArmika prayAsa kiyA hai4| itanA hI nahIM balki apanI battIsiyoMmeM unhoMne pataJjalike yogasUtragata kucha viSayoMpara khAsa battIsiyA~ bhI racI haiN| / ina saba bAtoMko saMkSepameM batalAnekA uddezya yahI hai ki maharSi pataJja- . likI dRSTivizAlatA itanI adhika thI ki sabhI dArzanika va sAmpradAyika vidvAn yogazAstrake pAsa Ate hI apanA sAmpradAyika abhiniveza bhUla gaye aura ekarUpatAkA anubhava karane lge| isameM koI saMdeha nahIM ki maharSi pataJjalikI dRSTi-vizAlatA unake viziSTa yogAnubhavakA hI phala hai, kyoMki-jaba koI bhI manuSya zabda jJAnakI prAthamika bhUmikAse Age bar3hatA hai taba vaha zabdakI pUMcha na khIMcakara cintAjJAna tathA bhAvanAjJAnake6 uttarottara adhikAdhika ekatAvAle pradezameM abheda AnaMdakA anubhava karatA hai| AcArya haribhadrakI yogamArgameM navIna dizA-zrIharibhadra prasiddha jainAcAryoM meM eka hue / unakI bahuzrutatA, sarvatomukhI pratibhA, madhyasthatA aura samanvayazaktikA pUrA paricaya karAnekA yahA~ prasaMga nahIM hai| isake lie 1 jainazAstrameM vastuko dravyaparyAyasvarUpa mAnA hai| isIliye usakA lakSaNa tattvArtha ( a0 5-29) meM " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat " aisA kiyA hai| yogasUtra (3-13, 14 ) meM jo dharmadharmIkA vicAra hai vaha ukta dravyaparyAyaubhayarUpatA kiMvA utpAda, vyaya, dhrauvya isa trirUpatAkA hI citraNa hai| bhinnatA sirpha donoMmeM itanI hI hai ki-yogasUtra sAMkhyasiddhAntAnusArI honese "Rte citizaktaH pariNAmino bhAvAH " yaha siddhAnta mAnakara pariNAmavAdakA arthAt dharmalakSaNAvasthA pariNAmakA upayoga sirpha jaDabhAgameM arthAt prakRtimeM karatA hai. cetanameM nahIM / aura jainadarzana to " sarve bhAvAH pariNAminaH " aisA siddhAnta mAnakara pariNAmavAda arthAt utpAdavyayarUpa paryAyakA upayoga jaDa cetana donoMmeM karatA hai| itanI bhinnatA honepara bhI pariNAmavAdakI prakriyA donoMmeM eka sI hai| 2 uktaM ca yogamArga staponidhUtakalmaSaiH / bhAviyogahitAyocarmohadIpasamaM vacaH // (yogabiM. zlo. 66) TIkA 'uktaM ca nirUpitaM punaH yogamArgazairadhyAtmavidbhiH pataJjaliprabhRtibhiH // "etatpradhAnaH sazchrAddhaH zIlavAn yogatatparaH / jAnAtyatIndriyAnoMstathA cAha mahAmatiH" // (yogadRSTisamuccaya zlo. 100) TIkA 'tathA cAha mahAmatiH pataJjaliH ' / aisA hI bhAva guNagrAhI zrIyazovijayajIne apanI yogAvatAradvAtriMzikAmeM prakAzita kiyA hai| dekho-zlo. 20 ttiikaa| dekho yogabindu zloka 4 18, 420 / 4 dekho unakI banAI huI pAtaJjalasUtravRtti / ...-.-5 dekho pAtaJjalayogalakSaNavicAra, IzAnugrahavicAra, yogAvatAra, klezahAnopAya aura yogamAhAtmya dvAtriMzikA / ___6 zabda, cintA tathA bhAvanAzAnakA svarUpa zrIyazovijayajIne adhyAtmopaniSadmeM likhA hai, jo AdhyAtmika logoMko dekhane yogya hai| adhyAtmopaniSadU zlo. 65, 74 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] jaina sAhitya saMzodhaka [ maMDara jijJAsu mahAzaya unakI kRtiyoMko dekha leveN| haribhadrasUrikI zatamukhI pratibhAke srota unake banAye hue cAra anuyogaviSayaka1 grAthoMmeM hI nahIM balki jaina nyAya tathA bhAtavarSIya tatkAlIna samagra dArzanika siddhAMtoMkI carcAvAle2 granthoMmeM bhI bahe hue haiN| itanA karake hI unakI pratibhA mauna na huI; usane yogamArgameM eka aisI dizA dikhAI jo kevala jaina yogasAhityameM hI nahIM balki AryajAtIya saMpUrNa yogaviSayaka sAhityameM eka naI vastu hai| jainazAstrameM AdhyAtmika vikAsake kramakA prAcIna varNana caudaha guNasthAnarUpase, cAra dhyAna rUpase aura bahirAtma Adi tIna avasthAoMke rUpase milatA hai| haribhadrasUrine usI AdhyAtmika vikAsake kramakA yogarUpase varNana kiyA hai| para usameM unhoMne jo zailI rakkhI hai vaha abhItaka upalabdha yogaviSayaka sAhityameMse kisI bhI graMthameM kamase kama hamAre dakhanemeM to nahIM AI hai| haribhadrasUri apane granthoMmeM aneka yogi. yoMkA nAmanirdeza karate haiM3, evaM yogaviSayaka4 granthoMkA ullekha karate haiM jo abhI prApta bhI nahIM haiN| saMbhava hai una aprApya granthoMmeM unake varNanakIsI zailI rahI ho, para hamAre liye to yaha varNanazailI aura yoga viSayaka vastu bilkula apUrva hai| isa samaya haribhadrasUrike yogaviSayaka cAra grantha prasiddha haiM jo hamAre dekhanemeM Aye haiN| unameMse SoDazaka aura yogaviMzikAke yogavarNanakI zailI aura yogavastu eka hI hai| yogabiMdukI vicArasaraNI aura vastu yogaviMzikAse judA hai| yogadRSTisamuccayakI vicAradhArA aura vastu yogabiMduse bhI judA hai| isa prakAra dekhanese yaha kahanA paDatA hai ki haribhadrasUrine eka hI AdhyAtmika vikAsake kramakA citra bhinna bhinna granthoM meM bhinna bhinna vastukA upayoga karake tIna prakArase khIMcA hai| kAlakI aparimita laMbI nadImeM vAsanArUpa saMsArakA gaharA pravAha bahatA hai, jisakA pahalA chora [ mUla] to anAdi hai, para dUsarA [ uttara ] chora sAnta hai / isaliye mumukSuoMke vAste sabase pahale yaha prazna baDe mahattvakA hai ki ukta anAdi pravAhameM AdhyAtmika vikAsakA AraMbha kabase hotA hai ? aura usa AraMbhake samaya AtmAke lakSaNa kaise ho jAte haiM ? jinase ki AraMbhika AdhyAtmika vikAsa jAnA jA sake / isa praznakA uttara AcAryane yogabiMdumeM diyA hai| ve kahate haiM ki-" jaba AtmAke Upara mohakA prabhAva ghaTanekA AraMbha hotA hai tabhIse AdhyAtmika vikAsakA sUtrapAta ho jAtA hai| isa sUtrapAtakA pUrvavartI samaya jo AdhyAtmikavikAsarahita hotA hai, vaha jainazAstrameM acaramapudgalaparAvartake nAmase prasiddha hai| aura uttaravartI samaya jo AdhyAtmika vikAsake kramavAlA hotA hai, vaha caramapudgalaparAvartake nAmase prasiddha hai| acaramapudgalaparAvartana aura caramapudgalaparAvartanakAlake parimANake bIca siMdhu5 aura biMdukA sA aMtara hotA hai| jisa AtmAkA saMsArapravAha caramapudgalaparAvarttaparimANa zeSa rahatA hai, usako jaina paribhASAmeM 'apunarbadhaka ' aura sAMkhyaparibhASAmeM 'nivRttAdhikAra prakRti' kahate haiM / apunarbandhaka yA nivRttAdhikAraprakRti AtmAkA AMtarika paricaya itanA hI hai ki usake Upara mohakA dabAva kama hokara ulaTe mohake Upara usa AtmAkA dabAva zurU hotA hai / yahI AdhyAtmika vikA 1 dravyAnuyogaviSayaka-dharmasaMgrahaNI Adi 1, gaNitAnuyogaviSayaka-kSetrasamAsa TIkA Adi 2, caraNakaraNAnuyogaviSayaka-paJcavastu, dharmabiMdu Adi 3, dharmakathAnuyogaviSayaka-samarAiccakahA Adi 4 grantha mukhya haiN| 2 anekAntajayapatAkA, SaDdarzanasamuccaya, zAstravArtAsamuccaya Adi / 3 gopendra ( yogabindu zloka 200 ) kAlAtIta ( yogavindu zloka 300 ) / pataJjali, bhadantabhAskarabandhu, bhagavadanta (tta) vAdI ( yogadRSTi0 zloka 16 TIkA ) / 4 yoga-nirNaya Adi ( yogadRSTi0 zloka 1 TIkA ) 5 dekho muktyadveSadvAtriMzikA 28 / 6 dekho yogabiMdu 178, 201 /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1 ] sakA bIjAropaNa hai / yahIMse yogamArgakA AraMbha ho jAneke kAraNa usa AtmAkI pratyeka pravRtti meM saralatA, namratA, udAratA, paropakAraparAyaNatA Adi sadAcAra vAstavika rUpameM dikhAI dete haiM; jo usa vikAsonmukha AtmAkA bAhya paricaya hai " / itanA uttara dekara AcAryane yogake AraMbhase lekara yogakI parAkASThA takake AdhyAtmika vikAsakI kramika vRddhiko spaSTa samajhAneke liye usako pA~ca bhUmikAoM meM vibhakta karake hara eka bhUmikAke lakSaNa bahuta spaSTa dikhAye haiM 1, aura jagaha jagaha jaina paribhASAke sAtha bauddha tathA yogadarzana kI paribhASAkA milAna karake 2 paribhASAbhedakI divArako tor3akara usakI oTa meM chipI huI yogavastukI bhinnabhinnadarzanasammata ekarUpatAkA sphuTa pradarzana karAyA hai / adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSaya ye yogamArga kI pA~ca bhUmikAyeM haiM / inameM se pahalI cArako pataMjali saMprajJAta, aura antima bhUmikAko asaMprajJAta kahate haiM / yahI saMkSepa meM yogabindukI vastu hai / yAgadarzana [ 23 / yogadRSTiyuccaya meM AdhyAtmika vikAsake kramakA varNana yogantridukI apekSA dUsare DhaMga se hai / usameM AdhyAtmika vikAsake prAraMbhake pahalekI sthitiko arthAt acaramapudgalaparAvarttaparimANa saMsArakAlIna AtmAkI sthitiko dRSTi kahakara usake taratama bhAvako aneka dRSTAMta dvArA samajhAyA hai4, aura pIche AdhyAtmika vikAsake AraMbha se lekara usake aMtatakameM pAI jAnevAlI yogAvasthAko yogadRSTi kahA hai / isa yogAvasthAkI kramika vRddhiko samajhAneke liye saMkSepameM use ATha bhUmikAoM meM bA~Ta diyA hai / ve ATha bhUmikAyeM usa granthameM ATha yogadRSTike nAmase prasiddha haiM ina ATha dRSTiyoM kA vibhAga pAtaMjalayogadarzana - prasiddha yama, niyama, Asana, prANAyAma Adi ATha yogAMgoM ke AdhAra para kiyA gayA hai, arthAt eka eka dRSTimeM eka eka yogAMgakA sambandha mukhyatayA batalAyA hai| pahalI cAra dRSTiyAM yogakI prArambhika avasthArUpa hone se unameM avidyAkA alpa aMza rahatA / jisako prastuta graMtha meM avedyasaMvedyapada kahA hai 6 / agalI cAra dRSTiyoM meM avidyAkA aMza bilkula nahIM rahatA / isa bhAvako AcAryane vedyasaMvedyapada zabdase janAyA 7 hai / isake sivAya prastuta graMtha meM pichalI cAra dRSTiyoMke samaya pAye jAnevAle viziSTa AdhyAtmika vikAsako icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga aisI tIna yoga bhUmikAoM meM vibhAjita karake ukta tInoM yogabhUmikAoMkA bahuta rocaka varNana kiyA hai 8 / AcAryane antameM cAra prakArake yogiyoMkA varNana karake yogazAstra ke adhikArI kauna ho sakate haiM, yaha bhI batalA diyA hai / yahI yogadRSTisamuccayakI bahuta saMkSipta vastu 1 yogaviMzikAmeM AdhyAtmika vikAsakI prAraMbhika avasthAkA varNana nahIM haiM, kintu usakI puSTa avasthAoMkA hI varNana hai / isIse usameM mukhyatayA yogake adhikArI tyAgI hI mAne gaye haiM ! prastuta grantha meM tyAgI gRhastha aura sAdhukI Avazyaka - kriyAko hI yogarUpa batalAkara usake dvArA AdhyAtmika vikAsakI kramika vRddhikA varNana kiyA hai| aura usa Avazyaka kriyAke dvArA yogako pA~ca bhUmikAoM meM vibhAjita kiyA hai / ye pAMca bhUmikAyeM usameM sthAna, zabda, artha, sAlaMbana aura nirAlaMbana nAmase prasiddha haiM / ina pA~ca bhUmikAoM meM karmayoga aura jJAnayogakI ghaTanA karate hue AcAryane pahalI do bhUmikAoMko karmayoga aura pichalI tIna bhUmikAoMko jJAnayoga kahA hai / isake sivAya pratyeka bhUmikAmeM icchA, pravRtti, sthairya aura siddhirUpase AdhyAtmika vikAsake taratama bhAvakA pradarzana karAyA hai; aura usa pratyeka bhUmikA tathA 1 yogabiMdu, 31, 357, 356, 361, 363, 396 / 2 '"yatsamyagdarzanaM bodhistatpradhAno mahodayaH / sattvo'stu bodhisattvastaddhantaiSo'nvarthato'pi hi / / 273 // barabodhisameto vA tIrthakRdyo bhaviSyati / tathAbhavyatvato'sau vA bodhisattvaH satAM mataH " // 274 // yogabindu | 3 dekho yogabiMdu 418, 420 / 4 dekho, yogadRSTisamuccaya 14 / 5 13 / 6 75 / 7 73 / 42-12 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 icchA, pravRtti Adi avAntara sthitikA lakSaNa bahuta spaSTatayA varNana kiyA hai|| isa prakAra ukta pA~ca bhUmikAoMkI antargata ninna bhinna sthitiyoMkA varNana karake yogake assI bheda kiye haiM, aura una sabake lakSaNa batalAye haiM,jinako dhyAnapUrvaka dekhanevAlA yaha jAna sakatA hai ki maiM vikAsakI kisa sIDhIpara khaDA huuN| yahI .. yogaviMzikAkI saMkSipta vastu hai| upasaMhAra-viSayakI gaharAI aura apanI apUrNatAkA khayAla hote hue bhI yaha prayAsa isa liye kiyA gayA hai ki abatakakA avalokana aura smaraNa saMkSepameM bhI lipibaddha ho jAya, jisase bhaviSyatmeM vizeSa pragati karanA ho to isa viSayakA prathama sopAna taiyAra rhe| isa pravRttimeM kaI mitra mere sahAyaka hue hai jinake nAmollekha mAtrase maiM kRtajJatA prakAzita karanA nahIM caahtaa| unakI AdaraNIya smRti mere hRdayameM akhaMDa rhegii| pAThakoMke prati eka merI sUcanA hai| vaha yaha ki isa nibaMdhameM aneka zAstrIya pAribhASika zabda Aye haiN| khAsakara antima bhAgameM jaina-pAribhASika zabda adhika haiM, jo bahutoMko kama vidita hoMge; unakA maine vizeSa khulAsA nahIM kiyA hai, para khulAsAvAle usa usa granthake upayogI sthaloMkA nirdeza kara diyA hai jisase vizeSa jijJAsu mUlagranthadvArA hI aise kaThina zabdoMkA khulAsA kara skeNge| agara yaha saMkSipta nibaMdha na ho kara khAsa pustaka hotI to isameM vizeSa khulAsoMkA bhI avakAza rahatA / isa pravRttike liye mujhako utsAhita karanevAle gujarAta purAtattva saMzodhana maMdirake maMtrI parIkha rasikalAla choTAlAla haiM jinake vidyApremako maiM nahIM bhUla sakatA / saMvat 1978 pauSa vadi 5 bhAvanagara. lekhakasukhalAla saMghajI. 1 yogaviMzikA gA05, 6 /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMrapAla soNapAla prazasti / ( lekhaka-banArasI dAsa jaina, ema0 e0, oriyaMTala kAleja, lAhora.) 1. sana 1920 meM esa0 esa0 jaina kAnaphrensa kI tarapha se indaura vAsI seTha kesarI canda bhaNDArI ne mujhe likhA ki ukta kAnphrensa kA jo prAkRta koza bana rahA hai Apa use dekhakara usa ke viSaya meM apanI tathA anya prAkRta vidvAnoM kI sammati lekara likhe / isa sambandha meM mujhe usa sAla kaI nagaroM meM jAnA par3A / jaba maiM Agare meM thA to merA samAgama paM0 sukhalAlajI se huA, unhoM ne mujhe batalAyA ki yahAM ke mandira meM eka nayA zilA lekha nikalA hai 1 jisako abhI kisI ne nahIM dekhaa| maiM mani pratApavijayajI ko sAtha lekara use dekhane gyaa| paranta usa samaya chApa utArane kI sAmagrI vidyamAna na thI isa liye usa samaya maiM vahAM adhika ThaharA bhI nahIM kyoMki lekha ko dekhane ke do tIna ghaMTe pIche maiM vahAM se cala par3A thaa| 2. phira apraila sana 1921 meM maiM paMjAba yUnivarsiTI ke ema. e. tathA bI. e. klAsoM ke saMskRta vidyArthiyoM ko lekara kalakattA, paTanA, lakhanaU Adi baDe baDe nagaroM ke ajAyaba ghara (Museums) dekhane jA rahA thA, taba Agare meM bhI ThaharA aura uparokta zilAlekha kI chApa tayyAra kI, parantu aba vahAM na to paM. sukhalAlajI the na hI muni pratApavijayajI the / bAbU dayAlacandajI bhI kAraNa vaza bAhira gae hue the| ina ke atirikta aura koI zrAvaka mujha se paricita na the isaliye usa vakta vaha chApa mujha ko na mila sakI / aba kalakattA nivAsI zrIyuta bAbU pUraNacanda nAhara dvArA maiM ne vaha chApa prApta kI hai aura usI ke AdhArapara pAThakoM ko isa zilAlekha kA paricaya de rahA huuN| 3. yaha lekha lAla patthara kI zilA para khudA huA hai jo laga bhaga do phuTa lambI aura do phuTa caur3I hai| lekha khodane se pahile zilA ke cAroM aura do do iMca kA hAziyA ( margin ) choDa kara rekhA DAla dI gaI hai| rekhA ke bAhira Upara kI tarapha " pAtasAhi zrI jahAMgIra " ubhare hue akSaroM meM khudA huAhai / bAkI kA sArA lekha gahire akSaroM meM khudA huA hai| rekhAoM ke andara lekha kI 33 paMktiyAM haiM magara una meM lekha samApta na ho sakA isa liye rakhAoM ke bAhira nIce do paMktayAM (naM 34 aura 38) dAI ora ka paMkti ( naM0 35 ) aura bAI ora do paMktiyAM [ naM0 36-37 ] aura khodI gaI haiN| zilA ke dAI ora nIce kA kucha bhAga TUTa gayA hai jisa se lekha kI paMkti 28-34 aura 38 ke anta ke ATha nau akSara aura paMkti 35 ke Adi ke 14, 15 akSara TUTa gae haiM / isa se ku~varapAla sonapAla ke usa samaya vartamAna parivAra ke prAyaH saba nAma naSTa ho gae haiM / paMkti 36-37 ke bhI kucha akSara r3he nahIM ge| 1 mandira kI eka koThaDI meM bahuta se patthara paDe the| jaba apraila maI san 1920 meM una pattharoM ko nikAlane lage to una meM se yaha lekha bhI nikalA / aba yaha zilA lekha mandira meM hI par3A hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ khaMDa 2 , 4. lekha ke akSara zuddha jaina lipi ke haiM jo ki hasta likhita pustakoM ( Mss. ) meM pAe jAte haiM / pustakoM kI bhAMti lekha kI Adi meM 'rda 0 ' yaha cinha hai jo zAyada 'om zabda kA dyotaka hai, kyoMki prAcIna zilAlekha tathA tAmrazAsanoM meM 'om' ke liye kucha aisA hI cinha huA karatA thA / ' ca ' aura ' va ' kI AkRti bahuta kucha milatI julatI hai / paMkti 6 aura meM mArga aura varga zabdoM meM 'ga' ke liye ' gra' 1 cinha AyA hai jo jaina lipi kA khAsa cinha hai | 8 26 ] jaina sAhitya saMzodhaka 5. varNavinyAsa ( Spelling ) meM vizeSatA yaha hai ki " parasavarNa " kahIM nahIM kiyA gayA arthAt sparzIya akSaroM ke pUrva nAsikya ke sthAna meM sarvadA anusvAra likhA gayA hai jaise paMkti 2 meM paGkaja, bimba, candra ke sthAna meM paMkaja, biMba, caMdra likhe haiM / isI prakAra zlokArdha vA zloka ke anta meM m ke sthAna meM anusvAra hI likhA hai jaise paMkti 16 meM aThArahaveM ardhazloka ke anta meM ' zrutvA kalyANadezanAM / ' paMkti 20 ardhazloka 21 'vittabIjamanutaraM / ' paMkti 22 zlokAnta 23 ' cittaraMjakaM / ' paMkti 26 zlokAnta 28 ' kAritaM / ' ityAdi / paMkti 1 triMzata ke sthAna meM SaTtriMzat likhA hai / virAma kA cinha ' / ' zlokapAdoM ke anta meM bhI lagAyA hai, kahIM kahIM paMkti ke anta meM akSara ke liye pUrA sthAna na hone se virAma likha diyA hai jaise paMkti 7, 9, 12, 11 Adi meM / 6. paTTAvali ko chor3a kara bAkI tamAma lekha zlokabaddha hai / isakI bhASA zuddha saMskRta hai parantu paMkti 15 meM pati zabda kA saptamI eka vacana ' patau' likhA hai jo vyAkaraNa kI rIti ' patyau ' honA cAhiye thA / yadyapi paMkti 16 meM 'kAritA ' aura paMkti 26 meM ' kAritaM ' zabda Ae haiM tathApi paMkti 32 meM kAritA ke liye ' kArApitA ' likhA hai / yaha zabda jaina lekhakoM ke saMskRta granthoM meM bahudhA pAyA jAtA hai aura prAkRta se saMskRta prayoga banA hai / paMkti 17 meM prAkRta zailI se Ananda zrAvaka kA nAma ' ANaMda ' likhA hai aura paMkti 11 meM 'utsukau' ke sthAna meM ucchukau ' zabda pratIta hotA hai / 7. yaha prazasti jahAMgIra bAdazAha ke samaya kI hai| vikrama saM0 1671 meM AgarA nivAsI kuMrapAla sonapAla nAma ke do bhAiyoM ne vahAM zrI zreyAMsa nAtha jI kA mandira banavAyA thA jisa kI pratiSThA aMcala gaccha ke AcArya zrI kalyANasAgara jI ne karAI thI / usa samaya yaha prazasti likhI gaI / mandira kI pratiSThA ke sAtha 450 anya pratimAoM kI pratiSThA bhI huI thI jina meM se 6, 7 pratimAoM ke lekha bAbU pUrNacanda nAhara ne apane " jaina lekha saMgraha meM diye haiM / (dekhiye ukta pustaka, lekha naM0 307 - 312, 433 ) / ina lekhoM se kuMrapAla sonapAla ke pUrvajoM kA kucha hAla mAlUma nahIM hotA lekina prazasti meM una kI vaMzAvali isa prakAra dI hai / "" 1 DAkTara vebara ( Weber ) isako gra ( gra) paDhate haiM jaisA ki barlina nagara ke jaina pustakoM kI sUci ke pRSTa 576 para Ae pograla. zabda se spaSTa pratIta hotA haiM, vAstava meM yaha zabda poggala ( Poggla. ) haiM / isI prakAra pRSTha 525 para miyaggAma ko miyagrama. ( miyagrAma ) likhA haiN| Weber's datalogue of Crakrit Mss in the Royal Lidrary at Berlin.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] kurapAla soNapAla prazasti [ 27 mpurnomwwwwwe zrIzraMga vesarAja zrIraMga rAjapAla jINAsIha mallasIha RSabhadAsa (apara nAma reSA, bhAryA reSazrI) premana (vA pemA) kuMrapAla sonapAla ? ghetasI netasI ( putrI ) jAdo kuMrapAla sonapAla osavAla jAti ke loDhA gotrIya the / ina ko jahAMgIra bAdazAha kA amAtya ( maMtrI) karake likhA hai| jahAMgIra ke rAjya sambandhI eka do phArasI kitAbeM dekhIM parantu una meM ina kA nAma upalabdha nahIM huA / 8. mUrtiyoM ke lekhoM se mAlUma hotA hai ki kuMrapAla sonapAla ke vaMza ko gANI vaMza kahate the aura ina lekhoM se una ke parivAra ke kucha nAmoM kA bhI patA calatA hai jo prazasti meM par3he nahIM jAte jaise kiH-- RSabhadAsa ke kuMrapAla sonapAla ke sivAya rUpacaMda, caturbhuja, dhanapAla, dunIcaMda Adi aura bhI putra the| premana kI bhAryA kA nAma zaktA devI thaa| SetasI kI bhAryA kA nAma bhaktA devI thA una kA putra0 sAMga thA / 9. isa ke atirikta " jainasAhitya saMzodhaka " khaNDa 1 aMka 4 meM jo saM.1667 kA " AgarA saMghano sacitra sAMtvasarika patra" prakAzita huA hai, usa meM kucha nAma prazasti ke nAmoM se milate haiM parantu yahasata nizcayapUrvaka nahIM kahI jA saktI ki donoM lekhoM meM eka hI vyakti kA ullekha hai yA bhinna 2 kAH 1 yeha lekha pairegrApha 13 me udhdRta kiye gae haiM /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 sAMvatsarika patra paMkti 30 sAH pemana, saMH netasI " " " 33 sAH SetasI " " 34 sAH netasI, saMH rISabhadAsa " " " 35 " rISabhadAsa sonI 10. prazasti ke samaya ke saMbaMdha meM yaha bAta baDI dhyAna dene yogya hai ki prazasti meM to sApha taura para vaizAkha zudi 3, vikrama saM0 1671 guruvAsara ( bRhaspativAra ) likhA hai paraMtu mUrtiyoM ke lekhoM meM vaizAkha zudi 3 vikrama saM. 1671 zani ( sanIcara vAra ) likhA hai 1 / yaha aisA virodha hai ki isa ke liye koI hetu nahIM diyA jA saktA; kyoMki eka hI sthAna para eka hI tithi meM vArabheda kaise ho saktA hai / yadi tRtIyA vRddhi tithi hotI to bhI kaha sakte ki vRhaspati vAra kI rAtri ke pichale pahara meM aura zani ko dina ke pahile pahara meM tRtIyA thii| magara tRtIyA vRddhi tithi na thI jaisA ki iMDiyan kaileMDara meM dI huI sAriNI ( Tables ) ke anusAra gANata karane para gata saMvat ( Expired ) 1671 vaizAkha sudi 3 zanivAra 2 apraila san 1614 (Old Style ) ko AtI hai aura usa dina vaha tithi 17 ghaDI ke anumAna bAkI thI / rohiNI nakSatra sUryodaya se 13 ghaDI pIche lagA / vaizAkha vadi 13 ( amAnta mAsoM se caitra vadi 13 ) vRddhi tithi AtI hai / 11. prazasti meM dI huI aMcala gaccha kI paTTAvali se jJAta hotA hai ki usa gaccha ke pravartaka AcArya, zrI AryarakSita sari, bhagavAna mahAvIra svAmI se 48 veM paTTa para baiThe the aura zrI kalyANa sAgara mAra gaccha ke 18 veM AcArya the| aMcala gaccha kI paTTAvali DA. bhAMDArakara aura DA. byUlara ne bhI chApI hai| ina meM DA. bhAMDArakara to pAMcaveM AcArya zrI siMhaprabha sari kA nAma chor3a gae haiM 3 aura DA. byUlara chaThe AcArya zrI ajitasiMhasUri aparanAma zrI jinasiMha sUri kA nAma chor3a gae haiM 4 / hAlAM ki jina AdhAroM parase unhoM ne yaha paTTAvali chApI hai una meM sAfa taura para ukta donoM AcAryoM ke nAma yathAsthAna diye hue haiN| 5 1 jaina lekha saMgraha, lekha naM. 308-11 " zrI matsaMvata 1671 varSe vaizASa sudi 3 zanau " -2 The Indian Calendar dy Sewel and Balkrishna Dikshit, 1896. 3 Report on the Search for Sanskrit manuscripts for the year 1883-84 Bomday 1887 p. 130 4 Epigraphia Indica p.39 5 bhAMDArakara-ukta pustaka pRSTha 321 48 zrIAryarakSitasUriH caMdragacche zrIaMcalagacchasthApanA zuddhavidhiprakAzanAt saM. 1159 49 zrIvijayasiMha sUriH 50 zrIdharmaghoSa sUriH - 51 zrImaheMdrasiMha mUriH 52 zrIsiMhaprabha sUriH 53 zrIajitasiMhasUriH pArake citrAvAlagacchato nirgatA saM. 1285 tapagacchamataM vastupAlataH gacchasthApanA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ aka 1 ] kuMrapAla somapAla prazasti [ 29 12. aMta meM maiM yaha nivedana karanA cAhatA hUM ki isa prazasti ke saMbaMdha meM do bAtoM kI adhika khoja Avazyaka hai eka to yaha ki mugala bAdazAhoM ke itihAsa meM kuM[ va ] pAla aura sonapAla yA una ke pitA kA nAma DhUMDanA cAhiye, aura dUsarI yaha ki vaisAkha sudi 2 ko bRhaspati aura zani kyoMkara ho sakte haiM; isa kA samAdhAna karanA cAhiye || [ - 13. mUrtiyoM ke lekha: jaina lekha saMgrahaH pRSTha 78, 79, 105 naM0 207. sambata 1671 AgarAvAstavya osavAla jJAtIya loDhA gotre gANI vaMse saM0 RSabhadAsa bhAryA reSa zrI tatputra saMgharAja saM0 rUpacanda caturbhuja saM0 dhanapAlAdi yute zrI madaMcalagacche pUjya zrI 5 dharmamUrti sUri tat paTTe pUjya zrI kalyANasAgara sUrINAmupadezena vidyamAna zrI visAla jinabiMba prati .... naM0 308. saMkta 1671 varSe osavAla jJAtIya loDhA gotre gANI vaMse sAha krurapAla 1 saM0 sonapAla prati0 aMcalagacche zrI kalyANasAgara sUrINAmupadezena vAsupUjyabiMbaM pratiSThApitaM // naM0 309. // zrImatsaMvata 1671 varSe vaizASa sudi 3 zanaiau AgarA vAstavyo savAla jJAtIya loDhA gotre gAvaMse saMghapati RSabhadAsa bhA0 reSazrI putra saM0 kuMrapAla saM0 sonapAla pravarau svapitR RSabhadAsa punyArtha zrImadaMcalagacche pUjya zrI 5 kalyANasAgarasUrINAmupadezena zrI padamaprabhu jinarvibaM pratiSThApitaM saM0 cAgAkRtaM // naM0 310. zrImatsaMvata 1671 varSe vaizASa sudi 3 zanau zrI AgarAvAstavya upa jJAtIya loDhA gotra sA0 premana bhAryA zaktAde putra sA0 ghetasI laghubhrAtA sA0 netasI sutena zrI - madaMcalagacche pUjya zrI 5 kalyANasAgarasUrINAmupadezena zrI vAsapUjyabiMbaM pratiSThApitaM saM0 kuMrapAla saM0 sonapAla pratiSThitaM / byUlara - ukta ( Epig. Ind. ) Jaina inscriptions from Satrunjaya, Nos. XXI, XXVII, aura Cv. XXI yaha lekha sa0 1-675 kA hai zrIsiMhaprabhasUrIzAH sUrayo'jitasiMhakAH / zrImaddevendrasUrIzAH zrIdharmaprabhasUrayaH // 8 // zrIsiMhatilakAvhAzca zrImahendraprabhAbhidhAH / zrImanto merutuGgAkhyA babhUvuH sUrayastataH // 9 // XXVII yaha lekha saM0 1683 kA hai tebhyaH krameNa guravo jinasiMhagotrAH babhUvuratha pUjyatamA gaNezAH // devendrasiMhaguravo'khilalokamAnyAH dharmaprabhA munivarA vidhipakSanAthAH // 9 // pUjyAzca siMhatilakAstadanu prabhUta - bhAgyA mahendravibhavA guravo babhUvuH // cakrezvarI bhagavatI vihitaprasAdAH zrImerutuGgasUro naradevavandyAH // 10 // CV yaha lekha saM 1921 kA hai / isa meM AcArya kalyANasAgara taka lekha naM XXVII ke hI zloka uddhRta kiye haiM / ina lekhoM kI bhASA jaina saMskRta hai / 1 sivAya lekha 433 ke aura saba jagaha kuMra ko kuMra yA krUra paDhA hai / 2 prazasti meM tathA mUrti ke anya lekhoM me netasI /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 naM0 311. zrImatsaMvat 1671 vaizASa sudi 3 zanau zrI AgarAnagare osavAla jJAtI loDhA gote-gAvaMse sA0 pemana bhAryA zrI zaktAde putra sA0 SetasI bhA0 bhaktAde putra sA0-sAMgazrA aMcalagacche pUjya zrI 5 kalyANasAgarasUrINAmupadezena zrI vimalanAtha biMba pratiSThApitaM sA0 Qrpaal....| naM. 312. [saM0 1671 ] // saMghapati zrI kuMrapAla saM0-sonapAlaiH svamAtRpunyArtha zrI aMcalagacche pUjya zrI 5 zrI dharmamUrtisUri paTTAmbujahaMsa zrI 5 zrI kalyANasAgarasarINAmupadezena zrIpArzvanAthabiMba pratiSThApitaM pUjyamAnaM ciraM naMdatu // naM0 433. zrImatsaMvata 1671 varSe vaizASa sudi 3 zanau zrI AgarAvAsta-yosavAla jJAtIya loDhA gotre gAvaM-jrA sa0 RSabhadAsa bhAryA reSazrI tatputra zrI kuMrapAla sonapAla saMghAdhipe svAnujavara dunIcaMdasya puNyArtha upakArAya zrI aMcalagacche pUjya zrI 5 kalyANasAgarasUrINAmupadezena zrI AdinAthabiMba pratiSThApitaM // ] prazasti kI nakala ( noTa:- [ ] ina cinhoM meM diye akSara TUTa gae haiM yA sApha nahIM paDhe jAte ) // pAtasAhi zrI jahAMgI[2] // 1. // OM // zrI siddhebhyo namaH // svasti zrI viSNuputro nikhilaguNayutaH pArago vIta rAgaH / pAyAd vaH kSINakA surazikharisamaH ka [lpa]2. tIrthapradAne // zrI zreyAn dharmamUrti vikajanamana: paMkaje bimbalbhAnuH / kalyANAmbhodhicandraH suranaranikaraiH sevya [ mA]3. naH kRpAluH // 1 // RSabhapramukhAH sArvA / gautamAdyA munIzvarAH / pApakarmavinirmuktAH kSemaM kurvantu sarvadA // 2 // kuMra4. pAlasvarNapAlau / dharmakRtyaparAyaNau / svavaMzakujamArtaNDau / prazastilikhyate tayoH // 3 // zrImati hAyane ramye candrarSirasa5. bhUmite 1671 / SaD triMzattithizAke 1936 vikrmaaditybhuupteH|| 4 ||raadhmaase vasa tattau zuklAyAM tRtIyAtithau / yukte tu 6. rohiNIbhena nirdoSe guruvAsare // 5 // zrI madaJcala gacchAkhye / sarvagacchAvataMsake / siddhAntAkhyAtamArgeNa / rAjite vizvavistRte / 6 / ugrase1 lekha meM viva 2 visarga khodakara kATI gaI hai jisa se visama sA pratIta hotA hai / 3 SaT caahiye| 4 "la" khodane se raha gayA thaa| pIche ca ga ke nIce khodA gayA hai| 5 gga ke liye pra cinha likhA gayA hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] kurapAla soNapAla prazasti [31 Imaanuman 7. napure ramye nirAtaGkarasAzraye / prAsAdamandirAkINe / sadjJAtau hyupakezave / 7 / loDhA ___ gotre vivasvA~strijagati suyazA brahmaca8. ryAdiyuktaH / zrIzraGgakhyAtanAmA guruvacanayutaH kAmadevAditulyaH / jIvAnIvAditatve para ruciramatirlokavargeSa yAva- jIyA9. zcandrArkabimbaM parikarabhRtakaiH sevitastvaM mudA hi / 8 / loDhA santAnavijJAto / dhanarAjo guNAnvitaH / dvAdazavratadhArI ca / zubha10. karmaNi tatparaH / 9 / tatputro vesarAjazca / dayAvAn sujanapriyaH / tUryavratadharaH zrImAn __cAturyAdiguNairyutaH / 10 / tatputrau dvA11. vabhUtAM c| surAgAvardhitau sdaa| jeThU zrIraGgagotrau ca / jinAjJApAlAnocchukau / 11 / tau jANAsIhamallAkhyau neTvAtmajau babhUvatu12. : / dharmavidau ca dakSau ca / mahApUjyau yshodhnau| 12 / AsIcchrIraGgajo nUnaM jina___ pAdArcane rataH / manISI sumanA bhavyo rAjapA13. la udAradhIH / 13 / AryA / dhanadau carSabhadAsa / pemAkhyau vividhasaukhyadhanayuktau / __ AstAM prAjJau dau ca tattvajJau tau tu tatpu14. trau| 14 / reSAbhidhastayoryeSThaH / kalpadruriva sarvadaH / rAjamAnyaH kulAdhAro / dayAlurdharmakarmaThaH / 15 / reSazrIstatpriyA 15. bhavyA / zIlAlaGkAradhAriNI / pativratA patau3 raktA / sulazArevatInimA / 16 / zrI padmaprabhabimbasya navInasya jinAla16. ye / pratiSThA kAritA yena satzrAddhaguNazAlinA4 / 17 / lalau tUryavrataM yastu / zrutvA kalyANadezanAM / rAjazrInandanaH 17. zreSTha / Ananda zrAvakopamaH / 18 / tatsUnuH kuMrapAlaH / kila vimalamatiH svarNapAlo dvitIya- zcAturyaudAryadhairyapramu18. khgunnnidhirbhaagysaubhaagyshaalii| tau dvau rUpAbhirAmau / vividhajinavRSadhyAnakRtyaikaniSThau / tyAgaiH karNAvatArau nija19. kulatilako vastupAlopamAhau~ / 19 / zrI jahAMgIrabhUpAlAmAtyau dharmadhurandharau / dhaninau puNyakartArau / vikhyAtau bhrA20. tarau bhuvi / 20 / yAbhyAmuptaM navakSetre / vittabIjamanuttaram / tau dhanyau kAmadau loke / loDhAgotrAvataMsakau / 21 / avA 1 ccha ke liye jaina lipi kA cinha / 2 lekha meM AsIjhIraMga0 likhA hai| 3 pasyau honA cAhiye thaa| 4 saczrAddha. yA sacchAddha honA cAhiye thaa| 5 lekha meM ANaMda0 likhA hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 mnnnnnnnirmanirmaamannaamananewmananamangaonmanner 21. pya zAsanaM cAru / jahAMgIrapaternanu / kArayAmAsaturma / kriyAsarva sahodarau / 22 / zAlA poSadhapUrvA vai yakAbhyAM sA1 22. vinirmitA / adhityakAtrikaM yatra rAjate cittaraJjakam / 23 / sametazikhare bhavye zatruJjayerbudAcale / anyeSvapi ca tIrtheSu gi23. rinArigirIza tathA / 24 / saGghAdhipatyamAsAdya / tAbhyAM yAtrA kRtA mudA / mahadhdA sarvasAmagryA / zuddhasamyakttvahetave / 25 / turaGgA24. NAM zataM kAntaM / paJcaviMzatipUrvakam / dattaM tu tIrthayAtrAyai / gajAnAM paJcaviMzatiH / 26 / anyadapi dhanaM vittaM / prattaM saMkhyAtigaM khalu 25. arjayAmAsatuH kiirti-| mitthaM tau vasudhAtale / 27 / uttuGga gaganAlambi / saccitraM sadhvajaM param / netrAsecanakaM tAbhyAM / yugmaM caitya26. sya kAritam / 28 / atha gadyam / zrI aJcalagacche / zrI vIsadaSTacatvAriMzattame paTTe / zrIpAvakagirau zrIsImandharajinakcasA zrIcakre [ zvarIda ]27. ttavarAH / siddhaantoktmaargprruupkaaH| zrIvidhipakSagacchasaMsthApakAH / zrIAryarakSita sUraya-1 / statpade zrIjayasiMhasUri [ 2 zrI dharma gho]28. pasUri 3 zrImahendrasUri 4 zrIsiMhaprabhasAra 5 zrI jinasiMhasUri 6 zrIdevendrasiMhamUri 7 zrIdharmaprabhasUri 8 zrI[ siMhatilakasU ]29. ri 9 zrImahendraprabhamUri 10 zrImerutuGgasUri 11 zrIjayakIrtisUri 12 / zrIjaya kezarisUri 13 zrIsiddhAntasAgara [ sUri 14 zrI bhAvasA ] 30. garasUri 15 zrIguNanidhAnasUri 16 zrIdharmamUrtisUraya 17 statpaTTe samprati virAja mAnAH / zrIbhaTTAraka puravarAH [--------]4 31. NayaH zrIyugapradhAnAH / pUjya bhaTTAraka zrI 5 zrI kalyANasAgara sUraya 18 steSAmupa dezena zrIzreyAMsajinabimbA [ dInA ------]5 32. kuMrapAlasonapAlAbhyAM pratiSThA kArApitA / punaH zlokAH / zrIzreyAMsajinezasya bimba sthApitamuttamaM prati [ --------] 33. NAmupadezataH / 29 / catvAri zatamAnAni / sArdhAnyupari tatkSaNe / pratiSThitAni bimbAni / jinAnAM saukhyakAri [ NAm / 30 / ----] 1 sA zabda kA I cinha 22 vIM paMkti meM hai| 2 girinAra0 cAhiye thA kyoM ki yaha zabda girinagara kA apabhraMza hai| 3 caityayoH cAhiye thaa| 4 yahAM se sAta ATha akSara TUTa gae haiN| 5 yahAM se pAMca akSara TUTa gae haiN| 6 sArdA0 likhA hai /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [33 www aka 1] kuMrapAla sonapAla prazasti 34. tu lebhAte / prAjyapuNyaprabhAvataH devaguvoMH sadA bhaktau / zazvatI nandatAM ciram / 31 / matha tayoH parivAraH / saGgharAja [ ----1--1 35. - - - - - - / - - - - - - - - / - - - - - - - - / 32 / sUnavaH ___ svarNapAla - / - - - - [ caturbhuja ] - - - - - - - - [putrI ] yugalamuttamam / 43 / premanasya trayaH pu[ zrAH - - -] 36. SetasI tathA / netasI vidyamAnastu saccholena sudrshnH| 34 / dhImataH saGgharAjasva / tejasvino yazasvinaH / catvArassanujanmAna ------ matAH 35kuMrAlasya sa37. dAryA / - - - - - - - - / - - - - - - - - / - - - - pAtapriyA / 36 / tadaGgajAsti gabhbhIrA jAdo nAmnI [sa]- - - / -------- jyeSThamaLo guNAzrayaH / 37 / 38. saGghazrIsulasazrIrdA / durgAzrIpramukhainijaiH / vadhUjanaiyutau bhAtA / reSazrI nandanI sadA / 38 / bhUmaNDalasamAraGga / sindhvarkayukta [- - - / - - - - - - - - - - - - - - - - - / 38] 2 lekha kA sArAMza (lekha kI bhASA sarala hone ke kAraNa pUrA anuvAda nahIM diyA ) ki 1-3 maMgalAcaraNa / , 4-5 prazasti kA racanA kAla / vikrama saMvat candra RSi rasa bhU arthAt 1671,zaka saMvat 1536, rAdha ( vaizAkha ) mAsa, vasaMta Rtu, zukla pakSa, tRtIyA tithI, guruvAra rohiNI nakSatra / 6 aMcala gaccha kI prazaMsA / 7 uprasenapura (AgarA nagara ) kI zobhA kA varNana / 8-9 upakeza (osavAla ) jJAtIya, loDhA gotrIya, zrImaMga kI stuti / 10 ukha ke putra vesarAja ke guNoM kA varNana / 11 besarAja ke putra jeThU aura zrIraMga kA varNana / 11-12 jeThU ke putra jINAhi aura malla[sIha ] kA varNana / 12 zrIraMga kA putra rAjapAla, tisa kA varNana | 13 rAjapAla kI rAjadarabAra meM bar3I pratiSThA thI, aura usa ke RSabhadAsa aura pemana do putra the| 14 una meM RSabhadAsa ( aparanAma reSA) baDA thA / isa kI bhAryA reSazrI / , 15-16 RSabhadAsa ne maMdira meM zrIpapraprabha ke naye biMba kI pratiSThA karAI thii| aura yaha nibaya pUrvaka nahIM kahA jA sakA ki paMkti 34 ke aMta aura paMkti 35 ke Adi meM kitane akSara 1 pratIta hotA hai ki prazasti yahA~ samApta ho gii|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] 39 "" " "" 39 "" "" 22 "" " 39 39 99 19 jaina sAhitya saMzodhaka [ khaNDa 2 kisI AcArya kI kalyANakArI dezano ko sunakara rAjazrI ke pulane brahmacarya vrata dhAraNa kiyA / 17-18 RSabhadAsa ke putra kuMrapAla svarNapAla ( sonapAla ) / tina ke guNoM kA varNana | dAna dene meM una kI karNa se upamA | 19- 20 ye jahAMgIra bAdazahA ke amAtya ( maMtrI ) the; baDe dhanavAna the; sadA zubhakAma karate aura puNya kSetroM meM dhana lagAte the / 21 jahAMgIra kI AjJA se donoM bhAI dharma kA kAma karate the / 22-23 unhoM ne tIna bhavana vAlI eka pauSadhazAlA banavAI | saMghAdhipati banakara - zikhara, zatruMjaya, AbU, giranAra tathA anya tIrthoM kI yAtrA kI / 24 125 ghoDe, 25 hAthI yAtrA ke liye judA kara choDe the / 25 unhoM ne do caitya banavAe jo bahuta hI UMce, citroM aura jhaMDoM se saje huye the / 26 aMcala gaccha kI utpatti | bhagavAna mahAbIra se 48 veM paTTa para zrI Arya rakSita sUri hue / unhoM ne zrI sImaMdhara svAmI kI AjJA pUrvaka cakrezvarI devI se vara prApta karake vidhipakSa arthAt aMcalagaccha calAya' / 27-30 paTTAvali | 31-32 kuMrapAla sonapAlane zrI kalyANakhAgarake upadeza se zreyAMsa nAthajI kA maMdira banavAyA / 33-34 aura usI samaya 450 anya pratimAoM kI pratiSThA huii| isa se una kI baDI kIrtI huii| 35 saMgharAje ... beTe sonapAla... caturbhuja... do beTiyAM / premana ke tIna putra... 36 vetasI aura netasI jo zIlapAlane se mAno sudarzana hI vidyamAna thA / buddhimAna, tejasvI aura yazasvI saMgharAja ke cAra beTe the / 37 kuMrapAla kI bhAryA.. . DaMkha kI putrI kA nAma jAdo thA / jeSThamalla guNoM kA dhAma ...... " 38 revazrI ke dono putra ( kuMrapAla sonapAla ) apanI putravadhuoM saMghazrI sulasazrI, durga zrI Adi ke guNoM se zobhA pAte raheM / AzIrvAda ( jisa ke bahuta se akSara TUTa gae hai ) | 1 kalyANadezanA se zAyada zrIkalyANasAgara jI ke upadeza kA Azaya ho / 2 zAyada RSabhadAsa kI mAtA kA nAma rAjazrI yA / 3 mahAvideha kSetra meM vartamAna tIrthakara / 4 ina pratimAoM kA patA lagAnA cAhiye / 5 yahA~ se leva kA sambaMdha ThIka nahIM baiThatA /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ aka 1 kurapAla sonapAla prazasti [TippaNI-kuMvarapAla senapAlakI prazaMsAmeM kisIeka kavine hindI bhASAmeM eka kavitA likhI haibo pATaNake kisIeka bhaMDArameM hamAre dekhanemeM AI thI aura jisakI nakala hamane apanI noTabukameM kara lI thii| usakA saMbaMdha isa lekhake sAtha honese hama yahAM use prakaTa kiye dete haiM |-sNpaadk / - - - - korapAla sonapAla loDhA guNaprazaMsA kavitta sagara bharatha jagi, jagaDu jAvaDa bhaye / pAmarAya sAraMga, sujaza nAma dharaNI / / 1 / seje saMgha calAyo, sudhana sukheta bAyo / saMghapatipada pAyo, kavi koTi kiti baraNI / / 2 lAhani kaDAhi ThAma, ThAMma duga bhAMna kahi / AnaMda maMgala ghari pari gAve gharaNI / / 3 bastapAla tejapAla, huye rekhacaMda naMda / korapAla sonapAla, kInI bhalI karaNI / / 4 .. kahi lakhamaNa loDhA, dUnIkuM dikhAi dekha | lachiko pramAna jope, eso lAha lIjiye / / 5 Ana saMghapati kou, saMgha jope kIyo cAhe / korapAla sonapAla,-ko so saMgha kIjiye / / 6 sabala rAya bibhAra, nibala thApanA cAra / bAdhA gai baMdi chora, ari ura khAjako / / . . aDerAya avaThaMbha, khitIpatI rAyakhaMbha / maMtrIrAya AraMbha, pragaTa subha sAjako / / 8 kaSi kahi rUpa bhUpa, rAina mukaTamani / tyAgI rAI tilaka, birada gaja pAjako / / 9 . haya gaya hemadAna, mAMna naMdakI samAna | hiMdu suratANa, sonapAla rekharAjako // 10 saina bara Asanake, paijapara pAkhanake / nijadala raMjana, bhaMjana para dalako // 11 madamatavAre, vikarAre,ati bhAre bhAre / kAre kAre bAdarase, bAkhava sujalake / / 12 / kavi kahi rUpa, nRpa bhupatinike siMgAra / ati vaDavAra airApati samabalake / / 13 rekharAjanaMdakora pAla sonapAlacaMda / hetavaMni deta aise hAthinaka halake / / 14
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ somadevasUrikRta nItivAkyAmRta / (grantha parica ya) [ lekhaka-zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premI.] [zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premIkI dekharekhameM bambaIse jo mANikacandra--digambara jainagranthamAlA prakaTa hotI hai, usameM abhI hAla hI sopadevasUrikRta nItivAkyAmRta nApakA eka amUlya grantha prakAzita huA hai / isa pranthake kartA aura viSaya AdikA vistRta paricaya karAneke lie prepIjIne pranthake prAraMbhameM eka pANDityapUrNa aura aneka jJAtavya bAtoMse bharapUra sundara prastAvanA likhI hai jo pratyeka sAhitya aura itihAsa prepIke lie avazya paThanIya aura mananIya hai / isa lie hama lekhaka mahAzayakI anumati lekara, janasAhityasaMzodhakake pAThakoMke jJAnArtha, usa prastAvanAko avikalatayA yahA~ para prakaTa karate haiM-saMpAdaka / ] zrImatsomadevasUrikA yaha ' nItivAkyAmRta' saMskRta sAhitya-sAgarakA eka amUlya aura anupama ratna hai| isakA pradhAna viSaya rAjanIti hai| rAjA aura usake rAjyazAsanase sambandha rakhanevAlI prAyaH sabhI Avazyaka bAtokA isameM vivecana kiyA gayA hai| yaha sArA prantha gadyameM hai aura sUtrapaddhatise likhA gayA hai / isakI pratipAdanazailI bahuta hI sundara, prabhAvazAlinI aura gaMbhIratApUrNa hai| bahuta bar3I bAtako eka choTese vAkyameM kaha denekI kalAmeM isake kA siddhahasta haiM / jaisA ki pranyake nAmase hI prakaTa hotA hai, isameM vizAla nItisamudrakA manthana karake sArabhUta amRta saMgraha kiyA gayA hai aura isakA pratyeka vAkya isa bAtakI sAkSI detA hai| nItizAstrake vidyArthI isa amRtakA pAna karake avazya hI santRpta hoNge| . yaha pranya 32 samudezoMmeM x vibhakta hai aura pratyeka samuddezameM usake nAmake anusAra viSaya pratipAdita hai| prAcIna rAjanItika saahity| rAjanIti, cAra puruSAmise dUsare arthapuruSArtha ke antargata hai| jo loga yaha samajhate haiM ki prAcIna bhAratavAsiyoMne 'dharma' aura 'mokSa' ko chor3akara anya puruSArthokI ora vizeSa dhyAna nahIM diyA, ve isa dezake prAcIna sAhityase aparicita haiN| yaha saca hai ki pichale samayameM ina viSayoMkI orase loga udAsIna hote gaye, inakA paThana pAThana banda hotA gayA aura isa kAraNa inake sambandhakA jo sAhitya thA vaha dhIre dhIre naSTaprAya hotA gyaa| phira bhI isa bAtake pramANa milate haiM ki rAjanIti bhAdi vidyAoMkI bhI yahA~ khUba unnati huI thI aura inapara anekAneka prantha likhe gaye the| vAtsyAyanake kAmasUtrameM likhA hai ki prajApatine prajAke sthitiprabandhake lie trivargazAsana-(dharma-artha-kAma viSayaka mahAzAstra) banAyA jisameM eka lAkha adhyAya the| usameMke eka eka bhAgako lekara manune dharmAdhikAra, bRhaspatine adhikAra, aura nandIne kAmasUtra, isa prakAra tIna adhikAra banAye * / isake bAda ina tInoM viSayoMpara uttarAtta x"samuddezazca saMkSepAbhidhAnama"kAmasatraTIkA. a.| " prajApatirhi prajAH sRSTA tAsAM sthitinibandhanaM trirvagasya sAdhanamadhyAyAnAM zatasahastreNAne provAca / tasyaikadezikaM manuH svAyaMbhuvo dharmAdhikArakaM pRthaka cakAra / bRhaspItararthiidhakAram / nandI sahaleNAdhyAyAno pRthakkAmasUtra cakAra |"-kaamsuutr a01|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ aka] sAmadevasUrikRta nAtivAkyAmRta [37 saMkSipta pranyoMkA nirmANa huaa| purANoMmeM bhI likhA hai ki prajApatike ukta eka lAkha adhyAyavAle trivarga-zAsanake nArada, indra, bRhaspati, zukra, bhAradvAja, vizAlAkSa, bhISma, parAzara, manu, anyAnya maharSi aura viSNugupta ( cANakya) ne saMkSipta karake pRthak pRthak granthoMkI racanA kI + / parantu isa samaya ukta saba sAhitya prAyaH naSTa ho gayA hai| kAmapuruSArtha para vAtsyAyanakA kAmasUtra, arthapuruSArtha para viSNugupta yA cANakyakA arthazAstra aura dharmapuruSArtha - para manuke dharma-zAstrakA saMkSiptasAra 'mAnava dharmazAstra'--jo ki bhRgu nAmaka AcAryakA saMgraha kiyA huA hai aura manusmRtike nAmase prasiddha hai--upalabdha hai| ukta granthoMmeMse rAjanItikA mahattvapUrNa grantha 'kauTilIya arthazAstra' abhI 13-14 varSa pahale hI upalabdha huA hai aura use maisUrakI yUnIvarsiTIne prakAzita kiyA hai| yaha abase lagabhaga 2200 varSa pahale likhA gayA thA |suprsiddh mauryavaMzIya samrAd candraguptake lie -jo ki hamAre kathApranyoMke anusAra jainadharmake upAsaka the aura jinhoMne antameM jinadakSiA dhAraNa kI thI *--Arya cANakyane isa pratyako nirmANa kiyA thA x / nandavaMzakA samUla uccheda karake usake siMhAsana para candraguptako AsIna karAnevAle cANakya kitane bar3e rAjanItijJa hoMge, yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai / unakI rAjanItijJatAkA sabase adhika ujjvala pramANa yaha arthazAstra hai| yaha bar3A hI adbhata grantha hai aura usa samayakI zAsanavyavasthA para aisA prakAza DAlatA hai jisakI pahale kisIne kalpanA bhI na kI thii| ise par3hanese mAlUma hotA hai ki usa prAcIna kAlameM bhI isa dezane rAjanItimeM Azcaryajanaka unnati kara lI thii| isa granthameM manu, bhAradvAja, uzanA (zukra), bRhaspati, vizAlAkSa, pizana, parAzara, vAtavyAdhi, kauNapadanta aura bAhudantIputra nAmaka prAcIna AcAryoMke rAjanItisambandhI matoMkA jagaha jagaha ullekha milatA hai| Arya cANakya prAraMbhameM hI kahate haiM ki pRthivIke lAbha aura pAlanake lie pUrvAcAryoMne jitane arthazAstra prasthApita kiye haiM, prAyaH una sabakA saMgraha karake yaha arthazAstra likhA jAtA hai / isase mAlUma hotA hai ki cANakyase bhI pahale isa viSayake anekAneka grantha maujUda the aura cANakyane una sabakA adhyayana kiyA thaa| parantu isa samaya una granthoMkA koI patA nahIM hai| cANakyake bAdakA eka aura prAcIna grantha upalabdha hai jisakA nAma 'nItisAra' hai aura jise saMbhavataH cANakyake hI ziSya kAmandaka nAmaka vidvAnane arthazAstrako saMkSipta karake likhA hai| arthazAstra prAyaH gadyameM hai| paranta nItisAra zlokabaddha hai| yaha bhI apane DhaMgakA apUrva aura prAmANika grantha hai aura arthazAstrako samajhanemeM isase bahuta sahAyatA milatI hai / isameM bhI vizAlAkSa, pulomA, yama Adi prAcIna nItigranthakartAoMke matoMkA ullekha hai| + brahmAdhyAyasahasrANAM zataM cake svabuddhijam / tannAradena zakreNa muruNA bhArgaveNa ca // bhAradvAjavizAlAkSabhISmapArAzaraistathA / saMkSiptaM manunA caiva tathA caanyairmhrssibhiH|| prajAnAmAyuSo hrAsaM vizAya ca mahAtmanA / saMkSiptaM manunA caiva tathA cAnyairmaharSibhiH / prajAnAmAyuSo hA vijJAya ca mhaatmnaa| saMkSiptaM viSNuguptena nRpANAmarthasiddhaye // ye zloka hamane gujarAtITIkAsAhita kAmandakIya nItisArakI bhUmikA parase uddhRta kiye haiN| parantu usase yaha nahIM mAlUma ho sakA ki ye kisa purANake haiN| * suprasiddha itihAsajJa mi-vinseNTa-smitha Adi vidvAn bhI isa bAtako saMbhava samajhate haiM ki candragupta maurya jainadharmake upAsaka the| trailokyaprajJapti' nAmaka prAkRta granthameM-jo vikramakI pA~cavIM zatAbdike lagabhagakA hai-likhA hai ki mukuTadhArI rAjAoMmeM sabase antima rAjA candragupta thA jisane jinadIkSA kii|-dekho jainahitaiSI varSa 13, aMka 12 / - sarvazAstrAnupakramya prayogAnupalabhya ca / kauTilyena narendrAtheM zAsanasya vidhiH kRtH|| yena zAstraM ca zastraM ca nandarAjagatA ca bhuuH| amarSeNoddhRtAnyAzu tena zAstramidaM kRtam // + pRthivyA lAbhe pAlane ca yAvantyarthazAstrANi pUrvAcAryaiH prasthApitAni prAyazastAni saMhatyaikamidamarthazAstraM kRtam / +dekho gujarAtI presa bambaIke 'kAmandakIya nItisAra' kI bhUmikA /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ khaMDa . kAmandakake nItisArake bAda jahA~ taka hama jAnate haiM, yaha nItivAkyAmRta prantha hI aisA banA hai, jo ukta donoM pranyoMkI zreNImeM rakkhA jA sakatA hai aura jisameM zuddha rAjanItikI carcA kI gaI hai| isakA adhyayana bhI kauTilIya arthazAstrake samajhanameM bar3I bhArI sahAyatA detA hai| nautivAkyAmRtake kone bhI apane dvitIya pranya ( yazastilaka ) meM guru,zukra,vizAlAkSa, bhAradvAjake nItizAstrokA ullekha kiyA hai| manuke bhI boso zlokoMko uddhata kiyA hai + nItivAkyAmRtameM viSNugupta yA cANakyakA aura unake arthazAstrakA ulekha hai| bRhaspati, zukra, bhAradvAja, Adike abhiprAyoko bhI unhoMne nItivAkyAmRtameM saMgraha kiyA hai jisakA spaSTIkaraNa nItIvAkyAmRtakI isa saMskRta TIkAse hotA hai| smRtikAroMse bhI ve acchI taraha paricita mAlUma hote hai| isase hama kaha sakate haiM ki nItIvAkyAmRtake katI pUrvokta rAjanItika sAhityase yatheSTa paricita the| bahuta saMbhava hai ki unake samayameM ukta sabakA saba sAhitya nahIM to usakA adhikAMza upalabdha hogaa| kamase kama pUrvokta AcAyA~ke pranyoMke sAra yA saMgraha Adi avazya milate hoNge| ina saba bAtose aura notivAkyAmRtako acchI taraha par3hanase hama isa pariNAma para pahuMcate haiM ki nItivAkyAmRta prAcIna mAtisAhityakA sArabhUta amRta hai| dUsare zabdoMmeM yaha una sabake AdhArase aura kavikI vilakSaNa prAMtabhAsa prasata huA saMgraha prantha hai| jisa taraha kAmandakane cANakyake arthazAstrake AdhArase saMkSapameM apane nAtisArakA nirmANa kiyA hai, usI prakAra sAmadevamArane unake samayame jitanA nItisAhitya prApta thA usake AdhArase yaha nAtivAkyAmRta nirmANa kiyA hai| donoM meM antara yaha hai ki nAtisAra zlokabaddha hai aura kevala arthazAstrake AdhArase likhA gayA hai, parantu nItivAkyAmRta gadyameM hai aura anekAneka granthoke AdhArase nirmANa huA hai, yadyapi arthazAstrako bhI isameM yatheSTa sahAyatA lI gaI hai| kauTilIya arthazAstrako bhUmikAmeM zrIyuta zAmazAstrAne likhA hai ki, " yaca yazodharamahArAjasamakAlena somadevasUriNA nItivAkyAmRtaM nAma nItizAstra viracitaM tadapi kAmandakIyamiva kauTilIyArthazAstrAdeva sakSipya saMgRhItAmati sadAnyapadavAkyazailIparIkSAyAM nissaMzayaM jJAyate / " arthAt yazodhara mahArAjake samakAlika somadevasarine jo nAtivAkyAmRta' nAmakA prantha likhA hai usake pada aura vAkyoMkI zailIko parIkSAse yaha nissandeha kahA jA sakatA hai ki vaha bhI kAmandakake nItisArake samAna kauTilIya arthazAstrase hI saMkSipta karake likhA gayA hai *" parantu hamArI samajhameM *" nyAyAdavasaramalabhamAnasya cirasevakasamAjasya vijJaptaya iva narmasacivoktayaH pratipannakAmacAravyavahAreSu svairavihAreSu mama guruzukravizAlAkSaparIkSitaparAzarabhImabhISmabhAradvAjAdipraNItanItizAstrazravaNasanAthaM zrutapathamabhajanta / "-- yazastilakacampU , AzvAsa 2, pR0 236 / +"dUSito'pi careddharma yatra tatrAzrame rataH / samaM sarveSu bhUteSu na liGgaM dharmakAraNam // iti kathamidamAha vaivasvato manuH / " --yazastilaka A0 4, pRSTha 100 / yaha zloka manusmRti a0 6 kA 66 vau zloka hai| isake sivAya yazastilaka AzvAsa 4, pR. 90-91-116 (prokSitaM bhakSayet ), 117 (krItvA svayaM ), 127 ( sabhI zloka ), 149 ( sabhI zloka ), 287 (adhItya ) ke zloka bhI manusmRti meM jyoMke tyoM milate haiM / yadyapi vahA~ yaha nahIM likhA hai ki ye manuke hai / 'uktaM ca ' rUpameM hI diye hai| x nItivAkyAmRta pRSTha* 36 sUtra 9, pR0 107 sUtra 4, pR. 171 sUtra 14 aadi| ___ + "viprakItAbUDhApi punarvivAhadIkSAmahatItismRtikArAH"-nI0vA pR0377,sU027, "zruteHsmRterbAdhavAyatare;" yazastilaka A. 4, pR0 105; " zrutismRtIbhyAmatIva bAhye"-yazastilaka A04, pR0 111; "tathA ca smRtiH" pR. 116; aura " iti smRtikArakIrtitamapramANIkRtya " pR. 287 / yazastilaka A04 pR0 100 meM nItikAra bhAradvAjake pAiguNya prastAvake do zloka aura vizAlAkSake kucha vAkya diye haiN| ye vizAlAkSa saMbhavataH ve hI nItikAra haiM jinakA ullekha arthazAstra aura nItisArameM kiyA gayA hai| zAstrIjIkA yaha bar3A bhArI bhrama hai, jo somadevasUriko ve yazodhara mahArAjake samakAlika samajhate haiN| yazodhara jainoMke eka purANapuruSa haiN| inakA caritra somadevase bhI pahale puSpadanta, baccharAya Adi kaviyoMne likhA hai| puSpadantakA samaya zakasaMvat 606 ke lagabhaga hai| aura baccharAya puSpadantase bhI pahale hue haiN|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka - 1 ] somadevasUrikRta nItivAkyAmRta / [ 39 zAstrIjIne ukta parIkSA bArIkIse yA acchI taraha vicAra karake nahIM kI hai / yaha hama mAnate haiM ki nItivAkyAmRta kI racanAmeM arthazAstrakI sahAyatA avazya lI gaI hai, jaisA ki Age diye hue donoM ke avataraNoMse mAlUma hogA / pAThaka dekheMge ki donoMmeM vilakSaNa samatA hai, kahIM kahIM to donoMke pATha bilkula ekase mila gaye haiM / parantu isase yaha siddha nahIM hotA ki nItivAkyAmRta arthazAstrakA hI saMkSipta sAra hai / arthazAstrakA anudhAvana karanevAlA hokara bhI vaha aneka aMzoM bahuta kucha svataMtra hai / arthazAstra ke atirikta anyAnya nItizAstroMke abhiprAya bhI usameM apane DhaMgase samAvezita kiye gaye haiM / isake sivAya granthakartAne apane deza-kAla para dRSTi rakhate hue bahuta sI purAnI bAtoMko -- jinakI usa samaya jarUrata nahIM rahI thI yA jo unakI samajhameM anucita thIM--chor3a diyA hai yA parivartita kara diyA hai| sAtha hI bahutasI samayopayogI bAteM zAmila bhI kara dI haiM / yahA~ hama arthazAstra aura nItivAkyAmRtake aise avataraNa dete haiM jinase donoMkI samAnatA prakaTa hotI hai:1 - duSpraNItaH kAmakrodhAbhyAmajJAnAdvAnaprasthaparivrAjakAnapi kopayati, kimaGga punargRhasthAn / apraNIto hi mAtsyanyAyamudbhAvayati / balIyAnabalaM prasate daNDadharAbhAve / - arthazAstra pR0 9 / duSpraNIta hi daNDaH kAmakrodhAbhyAmajJAnAdvA sarvajanavidveSaM karoti / apraNIto hi daNDo mAtsyanyAyamuddhAvayati / balIyAnabalaM prasate ( iti mAtsyanyAya : ) / - nItivA0 pR0 104-5 / - artha0 pR0 10 / nI0 167 / - 2- brahmacaryaM cASoDazAdvarSAt / ato godAnaM dArakarma ca / brahmacaryamASoDazAdvarSAttato godAnapUrvakaM dArakarma cAsya / 3 - gurohitamuditoditakulazIlaM SaDaGge vede deve nimitte daNDanItyAM ca abhivinItamApadAM devamAnuSINAM atharvabhirupAyaizva pratikarttAraM kurvIta / purohitamuditakulazIlaM SaDaMgavede daive nimitte daNDanItyAmabhivinItamApadAM daivInAM mAnuSINAM ca pratikarttAraM kurvIta / nIti0 pR0 159 / artha0 pR0 15-16 / 4 paramarmajJaH pragalbhaH chAtraH kApaTikaH / --artha pR0 18 / paramarmajJaH pragalbhaH chAtraH kApaTikaH / nI0 pR0 173 / 5 - zrUyate hi zukasArikAbhiH mantro bhinnaH zvabhiranyaizca tiryagyonibhiH / tasmAnmamjoddezamanAyukto nopagacchet / artha0 pR0 26 / anAyukto na mantrakAle tiSThet / zrUyate hi zukazArikAbhyAmanyaizca tiryagbhirmantrabhedaH kRtaH / --nIti0 pR0 118| 6- dvAdazavarSA strI prAptavyavahArA bhavati / SoDazavarSaH pumAn / -- artha0 154 / --nIti0 373 / dvAdazavarSA strI SoDazavarSaH pumAn prAptavyavahArau bhavataH / isa taraha ke aura bhI aneka avataraNa diye jA sakate haiM / vic yahA~para pAThakoM ko yaha bhI dhyAnameM rakhanA cAhie ki cANakyane bhI to apane pUrvavartI vizAlAkSa, bhAradvAja, bRhaspati Adike granthoMkA saMgraha karake apanA grantha likhA hai| aisI dazAmeM yadi somadevakI racanA arthazAstra se milatI julatI ho, to kyA Azcarya hai / kyoMki unhoMne bhI unhIM pranthoMkA manthana karake apanA nItivAkyAmRta lilA hai / yaha dUsarI bAta hai ki nItivAkyAmRtakI racanAke samaya granthakartA ke sAmane arthazAstra bhI upasthita thA / parantu pAThaka isase nItivAkyAmRtake mahatvako kama na samajha leN| aise viSayoMke granthoMkA adhikAMza bhAga saMgraharUpa hI hotA hai / kyoMki usame una saba tatvoMkA samAveza to nitAnta Avazyaka hI hotA hai jo pranthakartA ke pUrvalekhakoM dvArA usa zAstrake sambandha meM nizcita ho cukate haiN| unake sivAya jo naye anubhava aura naye tatva upalabdha hote haiM unheM hI vaha vizeSarUpase apane prantha meM lipibaddha karatA hai| aura hamArI samajhameM nItivAkyAmRta aisI bAtoM se khAlI nahIM hai / pranthakartAkI svataMtra pratibhA aura maulikatA usameM jagaha jagaha prasphuTita ho rahI hai| dekho pRSTha 5 kI TippaNI 'pRthivyA lAbhe' Adi /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ [khaMDa 2 40] jaina sAhitya saMzodhaka granthakartAkA paricaya / guruprmpraa| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai nItivAkyAmRtake kartA zrIsomadevasUri haiN| ve devasaMghake AcArya the| digambarasampradAyake suprasiddha cAra saMghoM se yaha eka hai / maMgarAja kavike kathanAnusAra yaha saMgha suprasiddha tArkika bhaTTAkalaMkadekhake bAda sthApita huA thA / akalaMkadevakA samaya vikramakI 9 vIM zatAbdikA prathama pAda hai|* somadevake gurukA nAma nemideva aura dAdAgurukA nAma yazodeva thaa| yathAH zrImAnasti sa devasaMghatilako devo yazaHpUrvakaH, ziSyastasya babhUva sadguNAnidhiH zrInemidevAlyaH / tasyAzcaryatapaH sthitastrinavatejeMturmahAvAdinAM, ziSyo'bhUdiha somadeva iti yastasyaiSa kaavykrmH|| --yazastilakacampU / nAtivAkyAmRtakI gadyaprazastise bhI yaha mAlUma hotA hai ki ve nemidevake ziSya the / sAtha hI usameM yaha bhI likhA hai ki ve mahendradeva bhaTTArakake anuja the / ina tInoM mahAtmAoM-yazodeva, mideva aura mahendradevake sambandhameM hameM aura koI bhI bAta mAlUma nahIM hai / na to inakI koI racanA hI upalabdha hai aura na anya kisI granthAdimeM inakA koI ullekha hI milA hai| inake pUrvake AcAyoMke viSayameM bhI kucha jJAta nahIM hai| somadevasUrikI ziSyaparamparA bhI ajJAta hai / yazastilakake TIkAkAra zrIzrutasAgarasUrine eka jagaha likhA hai ki vAdirAja aura vAdImasiMha, donoM hI somadevake ziSya thex; parantu isake lie unhoMne jo pramANa diyA hai vaha kisa pranthakA hai. isake jAnanekA koI sAdhana nahIM hai / yazastilakakI racanA zakasaMvat 881 ( vikrama 1016 ) maiM samApta huI hai aura vAdirAjane apanA pArzvanAthacarita zakasaMvat 947 (vi0 1082) meM pUrNa kiyA hai| arthAt donoMke bIcameM 66 varSakA antara hai / aisI dazAmeM unakA guru ziSyakA nAtA honA durghaTa hai / isake sivAya bAdirAjake gurukA nAma matisAgara thA aura ve draviDa saMghake AcArya the| aba rahe vAdIbhasiMha, so unake gurukA nAma puSpaSaNa thA aura puSpaSaNa akalaMkadevake gurubhAI the, isalie unakA samaya somadevase bahuta pahale jA par3atA hai| esI avasthAmeM vAdirAja aura vAdIbhasiMhako somadevakA ziSya nahIM mAnA jA sktaa| pranthakartAke guru bar3e bhArI tArkika the| unhoMne 93 vAdiyoM ko parAjita karake vijayakIrti prApta kI thii| isI taraha mahendradeva bhaTTAraka bhI digvijayI vidvAn the| unakA 'bAdIndrakAlAnala' upapada hI isa bAtakI ghoSaNA karatA hai| tArkika somdev| zrIsomadevasari bhI apane guru aura anujake sadRza bar3e bhArI tArkika vidvAn the| ve isa granthakI prazastimeM kahate haiM:aspe'nugrahadhIH same sujanatA mAnye mahAnAdaraH, siddhAnto'yamudAttacitracarite zrIsomadeve mAyA yA spardheta tathApi darpaDaDhatAprauDhipragADhAgraha-stasyAstrarvitagarvaparvatapavirmadvAkkRtAntAyate // sArAMza yaha ki maiM choToMke sAtha anugraha, barAbarIvAloM ke sAtha sujanatA aura bar3oM ke sAtha mahAna AdarakA karatA hai| isa viSayameM merA caritra bahuta hI udAra hai| parantu jo mujhe aiMTha dikhAtA hai. usake lie garmI parvatako vidhvaMsa karanevAle mere vajra-vacana kAlasvarUpa ho jAte haiN| *dekho jainahitaiSI bhAga 11, aMka -8 // x"uktaM ca vAdirAjena mahAkavinA-...... ....sa vAdirAjo'pi zrIsomadevAcAryasya ziSyaH-- bAdIbhAsiMho'pi madIyAziSyaH zrIvAdirAjo'pi madIyaziSyaH' ityuktatvAca / " nyazastilakaTIkA A. 2, pR0 165 / + yazastilakake Upara ur3ata hue zlokameM una mahAvAdiyoMkI saMkhyA-jinako zrInamidevane parAjita kiyA thAtirAnave batalAI hai| parantu nItivAkyAmRtakI gayaprazastimeM pacapana hai / mAlUma nahIM, isakA kyA kAraNa hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] somadevasUrikRta nItivAkyAmRta / darpAndhabodhabudhasindhurasiMhanAde, vAdidvipohalanadurdharavAgvivAde / zrIsomadevamunipe vacanArasAle, vAgIzvaro'pi purato'sti na vaadkaale|| bhAva yaha ki abhimAnI paNDita gajoMke lie siMhake samAna lalakAranevAle aura vAdigajoMko dalita karanevAlA durdhara vivAda karanevAle zrIsomadeva munike sAmane, vAdake samaya vAgIzvara yA devaguru bRhaspati bhI nahIM Thahara sakate haiM ! isI tarahake aura bhI kaI padya haiM jinase unakA prakhara aura pracaNDa tarkapANDitya prakaTa hotA hai| yazastilaka campUkI utthAnikAmeM kahA hai: - AjanmakRdabhyAsAcchuSkAttarkAttRNAdiva mamAsyAH / matisaramerabhavadidaM sUktapayaH sakRtinAM punnyaiH||17 arthAt merI jisa buddhirUpI gaune jIvana bhara tarkarUpI sUkhA ghAsa khAyA, usIse aba yaha kAvyarUpI dugdha utpanna ho rahA hai| isa uktise acchI taraha prakaTa hotA hai ki zrIsomadevasUrine apane jIvanakA bahuta bar3A bhAga tarkazAstrake abhyAsameM hI vyatIta kiyA thaa| unake syAdvAdAcalasiMha, vAdabhipaMcAnana aura tArkikacakravartI pada bhI isI bAtake yotaka haiN| parantu ve kevala tArkika hI nahIM the-kAvya, vyAkaraNa, dharmazAstra aura rAjanIti Adike bhI dhuraMdhara vidvAna the| mahAkavi somadeva / / unakA yazastilakacampU mahAkAvya-jo nirNagasAgara kI kAvyamAlAmeM prakAzita ho cukA hai-isa bAtakA pratyakSa pramANa hai ki ve mahAkavi the aura kAvyakalA para bhI unakA asAdhAraNa adhikAra thA / samUce saMskRta sAhityameM yazastilaka eka adbhata kAvya hai aura kavitvake sAtha usameM jJAnakA vizAla khajAnA saMgRhIta hai| usakA gadya bhI kAdambarI tilakamaJjarI AdikI TakkarakA hai| subhASitoMkA to use Akara hI kahanA cAhie / usakI prazaMsAmeM svayaM pranyakarttAne yatratatra jo sundara padya kahe haiM, ve sunane yogya haiM: asahAyamanAdarza ratnaM ratnAkarAdiva / mattaH kAvyAmidaM jAtaM satAM hRdayamaNDanam ||14-prthm AzvAsa / samudrase nikale hue asahAya, anAdarza aura sajjanoMke hRdayakI zobhA bar3hAnavAle ratnakI taraha mujhase bhI yaha asahAya ( maulika ), anAdarza ( bejor3a / aura hRdayamaNDana kAvyaratna utpanna huaa| kAMjalipuTaiH pAtuM cetaH sUktAmRte ydi|| zrUyatAM somadevasya navyAH kAvyoktiyuktayaH // 246 // -dvitIya aa0| yadi ApakA citta kAnoMkI aMjulIse sUktAmRtakA pAna karanA cAhatA hai, to somadevakI naI naI kAvyAktiyA~ sunie / lokavittve kavitve vA yadi caaturycnycyH| somadevakaveH mUrti samabhyasyantu sAdhavaH // 513||-tRtiiy aa*| yadi sajjanoMkI yaha icchA ho ki ve lokavyavahAra aura kavitvameM cAturya prApta kareM to unheM somadeva kavikI saktiyoMkA abhyAsa karanA caahie| - mayA ghAgarthasaMbhAre bhukte sArasvate rse| ____ kavayo'nye bhAviSyanti nuunmucchissttbhojnaaH|| -caturtha A0, pR0 165 / maiM zabda aura arthapUrNa sAre sArasvata rasa ( sAhitya rasa ) kA svAda le cukA hU~, ataeva aba jitane dUsare kavi hoMge, ve nizcayase ucchiSTabhojI yA jUThA khAnevAle hoMge-ve koI naI bAta na kaha skeNge| arAlakAlavyAlena ye lIDhA sAmprataM tu te| zabdAH zrIsomadevena protthApyante kimadbhatam ||-pNcm A0, pR. 266 / samayarUpI vikaTa sarpane jina zabdoMko nigala liyA thA, ataeva jo mRta ho gaye the, yadi unheM zrIsomadevane uThA diyA, jilA diyA-to isameM koI Azcarya nahIM honA caahie| ( isameM somadeva' zabda viSTa hai| soma candravAcI hai aura bannakI amRta-kiraNoMse viSamAJchita jIva saceta ho jAte hai|)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] jaina sAhitya saMzodhaka [khaM2 uddhRtya zAstrajaladhonatale nimagnaH - paryAgatairiva cirAdabhidhAnaratnaiH / yA somadevaviduSA pihitA vibhUSA vAgdevatA vAhatu samprati tAmanardhAm ||-pN. A0, pR. 266 / cirakAlase zAstrasamudrake bilkula nIce DUbe hue zabda-ratnoMkA uddhAra karake somadeva paNDitane jo yaha bahumUlya AbhUSaNa (kAvya ) banAyA hai, use zrIsarasvatI devI dhAraNa kreN| ina uktiyoMse isa bAtakA AbhAsa milatA hai ki AcArya somadeva kisa zreNIke kavi the aura unakA ukta mahAkAvya kitanA mahattvapUrNa hai| pUrvokta uktiyoMmeM abhimAnakI mAtrA vizeSa rahane para bhI ve aneka aMzoMmeM satya jAna par3atI haiM / sacamuca hI yazastilaka zabdaratnoMkA bar3A bhArI khajAnA hai aura yadi mAghakAvyake samAna kahA jAya ki isa kAvyako par3ha lene para phira koI nayA zabda nahIM raha jAtA, to kucha atyukti na hogii| isI taraha isake dvArA sabhI viSayoMkI vyutpatti ho sakatI hai| vyavahAradakSatA baDhAnekI to isameM Dhera sAmagrI hai| mahAkavi somadevake vAkkallolapayonidhi, kavirAjakuMjara aura gadyapadyAvidyAdharacakravartI vizeSaNa, unake zreSThakavi. svake hI paricAyaka haiN| dharmAcArya somdev| yadyapi abhItaka somadevasarikA koI svataMtra dhArmika grantha upalabdha nahIM hai| parantu yazastilakake antima do AzvAsa-jinameM upAsakAdhyayana yA zrAvakoM ke AcArakA nirUpaNa kiyA gayA hai-isa bAtake sAkSI haiM ki ve dharmake kaise marmajJa vidvAna the| svAmI samantabhadrake ratnakaraNDake bAda zrAvakoMkA AcArazAstra aisI uttamatA, svAdhInatA aura mArmikatAke sAtha itane vistRtarUpameM Ajataka kisI bhI vidvAnkI kalamase nahIM likhA gayA hai| jo loga yaha samajhate haiM ki dharmagrantha to paramparAse cale Aye hue pranthoM ke anuvAdamAtra hote haiM--unameM granthakartA vizeSa kyA kahegA, unheM yaha upAsakAdhyayana avazya par3hanA cAhie aura dekhanA cAhie ki dharmazAstroMmeM bhI maulikatA aura pratibhAke lie kitanA vistRta kSetra hai / kheda hai ki jainasamAjameM isa mahattvapUrNa prandhake paThana pAThanakA pracAra bahuta hI kama hai aura aba taka isakA koI hindI anuvAda bhI nahIM huA hai| nItivAkyAmRtakI prazastimeM likhA hai: sakalasamayata nAkalaMko'si dhAdina na bhavasi samayoktau hNssiddhaantdevH| na ca vacanavilAse pUjyapAdo'si tattvaM vadasi kathamidAnIM somadevena saardhm|| arthAt he vAdI, na to tu samastadarzana zAstroM para tarka karaneke lie akalaMkadevake tulya hai, na jainasiddhAntako kahaneke lie haMsasiddhAntadeva hai aura na vyAkaraNameM pUjyapAda hai, phira isa samaya somadevake sAtha kisa birate para bAta karane calA hai ?* isa uktise spaSTa hai ki somadevasari tarka aura siddhAntake samAna vyAkaraNazAstrake bhI paNDita the| rAjanItiza somadeva / somadevake rAjanItijJa honekA pramANa yaha nItivAkyAmRta to hai hI, isake sivAya unake yazastilakameM bhI mazodhara mahArAjakA caritracitraNa karate samaya rAjanItikI bahuta hI vizada aura vistRta carcA kI gaI hai / pAThakoMkocAhie ki ve isake lie yazastilakakA tRtIya AzvAsa avazya pddh'eN| ____ yaha AzvAsa rAja tike tattvoMse bharA huA hai / isa viSayameM vaha advitIya hai / varNana karanekI zailI bar3I hI sundara hai| kavitvakI kamanIyatA aura sarasatAse rAjanItikI nIrasatA mAlUma nahIM kahA~ calI gaI hai| nItivAkyAmRtake *akalaMkadeva-aSTazatI, rAjabArtika Adi pranthoMke raciyatA / hasasiddhAntadeva- ye koI saiddhAntika AcArya jAna par3ate haiM / inakA aba taka aura kahIM koI ullekha dekhanemeM nahIM AyA / pUjyapAda-devanAnda, anendra vyAkaraNake krtaa|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaMka 1] somadevasUrikRta nItivAkSyAmRta / aneka aMzoMkA abhiprAya usameM kisI na kisI rUpameM antarnihita jAna par3atA hai| jahA~ taka hama jAnate haiM jainavidvAnoM aura AcAryoMmeM-digambara aura zvetAmbara donoMmeM-eka somadevane hI 'rAjanItizAstra' para kalama uThAI hai| ataeva janasAhityameM unakA nItivAkyAmRta advitIya hai / kamase kama aba taka to isa viSayakA koI dUsarA jainagrantha upalabdha nahIM huA hai| prnth-rcnaa| isa samaya somadevasUrike kevala do hI anya upalabdha haiM -nItivAkyAmRta aura yazastilakacampU / inake sipAya-jaisA ki nItivAkyAmRtakI prazastise mAlUma hotA hai- tIna grantha aura bhI haiM-1 yukticintAmaNi, 2tridhargamahendramAtalisaMjalpa aura 3 SaNNavatiprakaraNa / parantu abhItaka ye kahIM prApta nahIM hue haiN| ukta pranthoMmese yukticintAmANi to apane nAmase hI tarkagrantha mAlUma hotA hai aura dUsarA zAyada nItiviSayaka hogaa| mahandra aura usake sArathI mAtalika saMvAdarUpameM usameM trivarga arthAt dharma, artha aura kAmakI carcA kI gaI hogii| saranAmasesivAya isake ki usameM 96 prakaraNa yA adhyAya hai, viSayakA kucha bhI anumAna nahIM ho sakatA hai| ina saba granthoMmeM nItivAkyAmRta hI sabase pichalA grantha hai| yazodharamahArAjacarita yA yazastilaka isake pahalekA hai| kyoMki nItivAkyAmRtameM usakA ullekha hai / bahuta saMbhava hai ki nItivAkyAmRtake bAda bhI unhoMne grantharacanA kI ho aura ukta tIna granthoMke samAna ve bhI kisI jagaha dImaka yA cUhoMke khAdya bana rahe hoM, yA sarvathA naSTa hI ho cuke hoN| vizAla adhyayana / yazastilaka aura nItivAkyAmRtake par3hanese mAlUma hotA hai ki somadevasUrikA adhyayana bahuta hI vizAla thaa| aisA jAna par3atA hai ki unake samayameM jitanA sAhitya-nyAya, vyAkaraNa,kAvya, nIti,darzana Adi sambandhI upalabdha thA. usa sabase unakA paricaya thaa| kevala jaina hI nahIM, janetara sAhityase bhI acchI taraha paricita the / yazastilakake cauthe AzvAsameM (pR. 113 meM) unhoMne likhA hai ki ina mahAkaviyoMke kAvyoMme nagna kSapaNaka yA digambara sAdhuoMkA ullekha kyoM AtA hai ? unakI itanI adhika prasiddha kyoM hai ?- urva, bhAradhi, bhavabhati. bhartahari. bhameNTha, kaNTha, guNADhya, vyAsa, bhAsa, vosa, kAlidAsax, bANa+, mayUra, nArAyaNa, kamAra mAgha aura rAjazekhara / ___isase mAlUma hotA hai ki ve pUrvokta kaviyoMke kAvyoMse avazya paricita hoNge| prathama AzvAsake 90 veM pRSTha unhoMne indra, candra, jainendra, Apizala Ara pANinike vyAkaraNoMkA jikara kiyA hai| pUjyapAda + nItivAkyAmRta aura yazastilakake kucha samAnArthaka vacanoMkA milAna kIjie:-- 1-bubhukSAkAlo bhojanakAla:-nI0 vA0, pR. 253 / / cArAyaNo nizi timiH punarastakAle, madhye dinasya dhiSaNazcarakaH prbhaate| bhuktiM jagAda nRpate mama caiSa sargastasyAH sa eva samayaH kSudhito yadaiva ||328||-yshstilk,aa0 3 / (pUrvokta padyameM cArAyaNa, timi, ghiSaNa aura caraka ina cAra AcAryoMke matoMkA ullekha kiyA gayA hai|) 2--kokavahivAkAmaH nizi bhuJjIta / cakoravannaktaMkAmaH divApakvam |-nii0 vA. pR. 257 / anye tvidamAhuH-- yaH kokavahivAkAmaH sa naktaM bhoktumrhti| sa bhoktA vAsare yazca rAtrau rantA cakoravat // 330 // --yazastilaka, A02 * bhAsa mahAkavikA 'peyA surA priyatamAmukhamIkSAyaM' Adi padya bhI pA~caveM AzvasameM (pR. 25.) uddhRta hai| 4 raghuvaMzakA bhI eka jagaha ( AzvAsa 4, pR0 194) ullekha hai| + bANa mahAkavikA eka jagaha au bhI (A.4, pR.1.1) ullekha hai aura likhA hai ki unhoMne zikArakI nindA kI hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka -wwwnaniwwwwwwwwww.nirawinnary.rrounuwanwwwwimwwwimwers' (jainendra kA ) aura pANinikA ullekhna aura bhI eka do jagaha huA hai / muru, zukra, vizAlAkSa, parI. kSita, parAzara, bhIma, bhISma, bhAradvAja Adi nItizAstrapraNetAoMkA bhI ve kaI jagaha smaraNa karate haiM / kauTilIya arthazAstrase to ve acchI taraha paricita haiM hii| hamAre eka paNDita mitrake kathanAnusAra nItivAkyAmRtameM sau savA sau ke laganaga aise zabda haiM jinakA artha vartamAna kozoMmeM nahIM miltaa| arthazAstrakA adhyetA hI unheM samma sakatA hai| azvavidyA, gajaividyA, ratnaparIkSA, kAmazAstra, vaidyaka Adi vidyAoke AcAryoMkA bhI unhoMne kaI prasaMgo kara kiyA hai / prajApatiprokta citrakarma, varAhamihirakRta pratiSTAkANDa, AdityamaMta, nimittAdhyAya, mahAbhArata, ranarIkSA, pataMjalikA logazAstra aura vararuci, vyAsa, harabodha, kumArilakI uktiyoMke uddharaNa diye haiN| naddhAntavaizeSika, tArkika vaizeSika, pAzupata, kulAcArya, sAMkhya, dazabalazAsana, jaiminIya, bAIsatya, vedAntavAdi, kANAda, tAthAgata, kApila, brahmAdvaitavAdi, avadhUta Adi darzanoMke siddhAntopara vicAra kiyA hai / inake sivAya mataga, bhRgu, bharga, bharata, gautama, garga, piMgala, pulaha, puloma, pulasti, pagazara, marIci, virovana, dhUmadhvaja, nIlapaTa, ahila, Adi aneka prasiddha aura aprasiddha AcAryoMkA nAmobekha kiyA hai / bahutase aitihAsika dRSTAntoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai / jaise yavanadeza (yUnAna? ) meM maNikuNDalA rAnIne apane putrake rAjyake lie viSadUSita zarAbake kuralese ajarAjAko, sUrasena (mathurA) meM vasantamatine viSamaya Alase raMge hue adharoMse suratavilAsa nAmaka rAjAko, dazArNa ( milasA) meM vRkodarIne viSalipta karadhanIse madanArNava rAjAko, magadha dezameM madirAkSIne tIkhe darpaNase manmathavinedako, pAcya dezameM caNDarasA rAnIne kavarIme chupI huI churIse muNDIra nAmaka rAjAko mAra DAlA * / ityAdi / paurANika AkhyAna bhI bahutase Aye haiN| jaise prajApati brahmAkA citta apanI lar3akI para calAyamAna ho gayA, vararuci yA kAtyAyanane eka dAsIpara rIjhakara usake kahanese mayakA ghar3A uThAyA, Adi / ina saba bAtose pAThaka jAna sakeMge ki AcArya somadevakA jJAna kitanA vistRta aura vyApaka thaa| udAra vicaarshiiltaa| yazastilakake prAraMbhake 20 veM ve kameM somadevasUri kahate haiM: loko yuktiH kalAzchando'laMkArAH samayAgamAH / sarvasAdhAraNAH sadbhistIrthamArga iva smRtAH // . arthAt sajjanoMkA kathana hai ki vyAkaraNa, pramANazAstra (nyAya ), kalAyeM, chandaHzAstra, alaMkArazAstra aura (Aheta, jaimini, kapila, cArvAka, kaNAda, bauddhAdike ) darzanazAstra tIrthamArgake samAna sarvasAdhAraNa hai| arthAt jisa taraha gaMgAdike mArga para brAhmaNa bhI cala sakate haiM aura cANDAla bhI, usI taraha inapara bhI sabakA adhikAra hai| 1-" pUjyapAda iva zabdaititheSu...paNiputra iva padaprayogeSu " yaza0 bhA. 2, pR0 236 / -2, 3, 4, 5, -" romapAda iva gajavidyAsu raivata iva hayanayeSu zukanAza iva ratnaparIkSAsu, dattaka iva kantusiddhAnteSu "-A04, pR. 236-237 / 'dattaka' kAmazAstrake prAcIna AcArya haiM / vAtsyAyanane inakA ullekha kiyA hai| 'cArAyaNa' bhI kAmazAstrake AcArya haiN| inakA mata yazastilakake tIsare AzvAsake 509 pRSThameM carakake sAtha prakaTa kiyA gayA hai| 1, 2, 3, 4,5-ukta pA~coM pranyoMke uddharaNa yaza. ke cauthe AzvAsake pR. 112-13 aura 119 meM uddhata haiN| mahAbhAratakA nAma nahIM hai, parantu-purANaM mAnavo dharmaH sAgo vedazcikitsitam' Adi Thoka mahAbhAratase hI uddhRta kiyA gayA hai| 6-taduktaM ratnaparIkSAyAm-'na kevalaM' Adi; AzvAsa 5, pR. 256 / 7-yazastilaka A0 6, pR. 276-77|8--9-aa0 4, pR. 99|10,11-aa0 5, pR0251-54 / 12-ina saba darzanoMkA vicAra pA~caveM AzvAsake pR0 269 se 277 taka kiyA gayA hai| 13-dekho AzvAsa 5, pR. 252-55 aura 299 / / * yazastilaka A0 4, pR. 153 / inhIM AkhyAnoM kA ullekha nItivAkyAmRta (pR. 232) meM bhI kiyA gayA he| AzvAsa 3. pR0 431 aura 550 meM bhI aise hI kaI aitihAsika dRSTAnta diye gaye haiN| 4 yaza. A0 4. pR. 138-39 / + "loko byAkaraNazAstram , yuktiH pramANazAstram , .....samayAgamAH jinajaiminikapilakaNacaracArvAkazAkyAnA siddhAntAH / sarvasAdhAraNAH sadbhiH kAthatAH prtipaaditaaH| ka iva tIrtha mArga iva / yathA tIrthamAgeM brAhmaNAzcamanti, pANDAlA bhapi gacchanti, nAsti tatra dossH| "-zrutasAgarI TIkA /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ somadevatArikata motiSAkyAmRta wwwwwwananewww isa uktise pAThaka jAna sakate haiM ki unake vicAra jJAnake sambandhameM kitane udAra the / use the sarvasAdhAraNakI cIja samajhate the aura yahI kAraNa hai jo unhoMne dharmAcArya hokara bhI apane dharmase itara dharmake mAnanevAloMke sAhityakA bhI acchI tarahase adhyayana kiyA thA, yahI kAraNa hai jo ve pUjyapAda aura bhaTTa akalaMkadevake sAtha pANini AdikA bhI Adarake sAtha ullekha karate haiM aura yahI kAraNa hai jo unhoMne apanA yaha rAjanItizAstra bIsoM jainetara AcAryoMke vicAroMkA sAra khIMcakara banAyA hai| yaha saca hai ki unakA jaina siddhAntoM para acala vizvAsa hai aura isIlie. yazastilakameM unhoMne anya siddhAntokA khaNDana karake jainasiddhAntakI upAdeyatA pratipAdana kI hai| parantu isake sAtha hI ve isa siddhAntake pakke anuyAyI haiM ki 'yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH prigrhH|' unakI yaha nIti nahIM thI ki jJAnakA mArga bhI saMkIrNa kara diyA jAya aura saMsArake vizAla jJAna-bhANDArakA upayoga karanA chor3a diyA jaay| samaya aura sthaan| nAtivAkyAmRtake antakI prazastimeM isa bAtakA koI jikara nahIM hai ki vaha kaba aura kisa sthAnameM racA gayA thA; parantu yazastilaka campUke antameM ina donoM bAtoMkA ullekha hai: zakanapakAlAtItasaMvatsarazateSvaSTasvekAzItyadhikeSu gateSu aDakataH (881) sidvArthasaMvatsarAntargatacaitramAsamadanatrayodazyAM pANDya-siMhala-cola-ceramaprabhRtInmahIpatInprasAdhya melapATIpravardhamAnarAjyaprabhAve zrIkRSNarAjadeve sati tatpAdapadmopajIvinaH samadhigatapaJcamahAzabdamahAsAmantAdhipatezcAlukyakulajanmanaH sAmantacUDAmaNeH zrImadarikesariNaH prathamaputrasya zrImavadyagarAjasya lakSmIpravardhamAnavasudhArAyAM gaGgAdhArAyAM vinirmApitamitaM kAvyAmiti / " arthAt caitra sudI 13, zakasaMvat 881 (vikrama saMvat 1036) ko jisa samaya zrIkRSNarAjadeva pANya siMhala, cola, cera Adi rAjAoM para vijaya prApta karake melapATI nAmaka rAjadhAnImeM rAjya karate the aura unake caraNakamalopajIvI sAmanta bahiga-jo cAlukyavaMzIya arikesarIke prathama putra the-gaMgAdhArAkA zAsana karate the, yaha kAvya samApta huaa| ___dakSiNake itihAsase patA calatA hai ki ye kRSNarAjadeva rASTrakUTa yA rAThaura vaMzake mahArAjA the aura inakA dUsarA nAma akAlavarSa thaa| yaha vahI vaMza hai jisameM bhagavajjinasenake paramabhakta mahArAja amoghavarSa (prathama) utpanna hue the| amoghavarSake putra akAlavarSa (dvitIya kRSNa) aura akAlavaSeke jagattuMga hue / ina jagattugaka indra yA nityavarSa aura bahiga yA amoghavarSa ( tRtIya ) mese-amoghavarSa tRtIyake putra kRSNarAjadeva yA tRtIya kRSNa the| inake samayake zaka saMvat 865, 873, 876, aura 881 ke cAra zilAlekha mile haiM, isase inakA rAjyakAla kamase kama 867 se 881 taka sunizcita hai| ye dakSiNake sArvabhaumarAjA the aura bar3e pratApI the / inake adhIna aneka mANDalika yA karada rAjya the| kRSNarAjane-jaisA ki somadevasarine likhA hai-siMhala, cola, pANya aura cera rAjAoMko yuddha meM parAjita kiyA thaa| inake samayameM kanar3I bhASAkA suprasiddha kavi pona huA hai jo jaina thA aura jisane pANDya-vartamAnameM madrAsakA 'tinevlii'| siMhalasilona yA lNkaa| cola-madarAsakA kAromaNDala / cera kerala, vartamAna trAvaNakora / 2 mudrita --anyameM 'melyATI' pATha hai| 3 mudrita pustakameM 'zrImadvAgarAjapravardhamAna-- pATha hai| * jagattuMga maddIpara nahIM baiThe / akAlavarSake bAda jagattuMgake putra tRtIya indrako gaddI milii| indrake do putra ye-amoghavarSa ( dvitIya ) aura govinda (caturtha ) / inameMkhe dvitIya amoghavarSa pahale siMhAsanArUDha hue; parantu kucha, hI samayake bAda govinda caturthane unheM gaddIse utAra diyA aura Apa rAjA bana baitthe| govindake bAda unake kAkA arthAt jagattaMgake dUsare putra amoghavarSa (tRtIya) gaddIpara baitthe| amoghavarSake bAda hI kRSNarAjadeva siMhAsanAsIna hue / ina sabake viSayameM vistArase jAnaneke lie DA0 bhANDarakarakRta 'hisTrI Apha dI Dekkana' yA usakA marAThI anubAda pddh'ie|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] jaina sAhitya saMzodhaka [ khaMDa 2 zAntipurANa nAmaka zreSTha pranthakI racanA kI hai| mahArAja kRSNarAja devake darabArase ise ' ubhayabhASAkavicakravartI kI upAdhi milI thI / nijAma rAjya meM malakher3a nAmakA eka prAma hai jisakA prAcIna nAma 'mAnyakheTa' hai / yaha mAnyakheTa hI amogha - varSa Adi rASTrakUTa rAjAoMkI rAjadhAnI thI aura usa samaya bahuta hI samRddha thii| saMbhava hai ki somadevane isako melapATI yA milyATI likhA ho / 'hisTarI Apha kanArI liTarecara' ke lekhakane likhA hai ki pona kaviko ubhayabhASAkavicakravartIkI upAdhi denevAle rASTrakUTa rAjA kRSNarAjane mAnyakheTameM san 939 se 968 taka rAjya kiyA hai / isase bhI mAlUma hotA hai ki mAnyakheTakA hI nAma melapATI hogA; paraMtu yadi yaha melapATI koI dUsarA sthAna hai to samajhanA hogA ki kRSNarAja devake samaya meM mAnyakheTase rAjadhAnI uThakara ukta dUsare sthAna meM calI gaI thii| isa bAta kA patA nahIM lagatA ki mAnyakheTameM rASTrakUTAkI rAjadhAnI kaba taka rhii| =9 rASTrakUToMke samaya meM dakSiNakA cAlukyavaMza ( solaMkI ) hataprabha ho gayA thaa| kyoMki isa vaMzakA sArvabhaumatva rASTrakUToMne hI chIna liyA thaa| ataeva jaba taka rASTrakUTa sArvabhauma rahe taba taka cAlukya unake AjJAkArI sAmanta yA mANDalika rAjA banakara hI rahe / jAna par3atA hai ki arikesArakA putra bahiga aisA hI eka sAmantarAjA thA jisakI gaMgAdhArA nAmaka rAjadhAnI meM yazastilakakI racanA samApta huI hai / cAlukyoMkI eka zAkhA ' jola' nAmaka prAntapara rAjya karatI thI jisakA eka bhAga isa samayake dhAravAr3a jilemeM AtA hai aura zrIyukta Ara. narasiMhAcArya ke matase cAlukya arikesarIkI rAjadhAnI 'pulagerI' meM thI jo ki isa samaya ' lakSmezvara' ke nAmase prasiddha hai / isa arikesarI ke hI samaya meM kanar3I bhASAkA sarvazreSTha kavi pampa ho gayA hai jisakI racanA para mugdha hokara arikesarIne dharmapura nAmakA eka grAma pAritoSika meM diyA thA / pampa jaina thA / usake banAye hue do grantha hI isa samaya upalabdha hai - eka AdipurANa campU aura dUsarA bhArata yA vikramArjunavijaya / pichale grantha meM usane arikesarIkI baMzAvalI isa prakAra dI hai- yuddhamala -arikesarI - nArasiMha - yuddhamalla baddiga yuddhamallanArasiMha aura arikesarI / ukta grantha zaka saMvata 863 ( vi0 998 meM ) samApta huA hai, arthAt vaha yazastilakase koI 18 varSa pahale bana cukA thA / isakI racanA ke samaya arikesarI rAjya karatA thA, taba usake 18 varSabAda-yazastilakakI racanAke samaya -- usakA putra rAjya karatA hogA, yaha sarvathA ThIka ja~catA hai / kAvyamAlA dvArA prakAzita yazastilaka meM arikesarIke pulakA nAma 'zrImadvAgarAja ' mudrita huA hai; parantu hamArI samajhameM vaha azuddha hai / usakI jagaha ' zrImadvaddigarAja ' pATha honA caahie| dAnavIra seTha mANikacaMdajIke sarasvatIbhaMDArakI vi0 saM0 1464 kI likhI huI pratimeM ' zrImadvayagarAjasya ' pATha hai aura isase hameM apane kalpanA kiye hue pAThakI zuddhatA aura bhI adhika vizvAsa hotA hai / Upara jo hamane pampakavi-likhita arikesarIkI vaMzAvalI dI hai, usa para pAThakoMko jarA bArIkI se vicAra karanA caahie| usameM yuddhamala nAmake tIna, arikesarI nAma do aura nArasiMha nAmake do rAjA hai / aneka rAjavaMzoMmeM prAyaH yahI paripATI dekhI jAtI hai ki pitAmaha aura pautra yA prapitAmaha aura prapautra ke nAma ekase rakkhe jAte the, jaisA ki ukta vaMzAvalIse prakaTa hotA hai * / ataeva hamArA anumAna hai ki isa vaMzAvalIke antima rAjA arikesarI ( pampake AzrayadAtA ) ke pulakA nAma baddiga X hI hogA jo ki lekhakoM ke pramAdase 'vadyaga' yA 'vAga' bana gayA hai / * mahArAjA amoghavarSa ( prathama ) ke pahale zAyada rASTrakUToMkI rAjadhAnI mayUrakhaNDI thI jo isa samaya nAsika jilemeM morakhaNDa kileke nAmase prasiddha hai / * dakSiNake rASTrakUToMkI vaMzAvalImeM bhI dekhie ki amoghavarSa nAmake cAra, kRSNa yA akAlavarSa nAma ke tIna, govinda nAmake cAra, indra nAmake tIna aura karka nAmake tIna rAjA lagabhaga 250 varSake bIca meM hI hue haiN| x zraddheya paM0 gaurIzaMkara hIrAcanda ojhAne apane ' solaMkiyoM ke itihAsa ' ( prathama bhAga ) meM likhA hai ki somadevasUrIne arikesarIke prathama putrakA nAma nahIM diyA hai; parantu aisA unhoMne yazastilakakI prazastike azuddha pAThake kAraNa samajha liyA hai; vAstavame nAma diyA hai aura vaha ' vaddiga' hI hai /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] somadevasUrikRta nItivAkyAmRta / [47 'gaMgAdhArA' sthAna ke viSayameM hama kucha patA na lagA sake jo ki baddigakI rAjadhAnI thI aura jahA~ yazastilakakI racanA samApta huI hai / saMbhavataH yaha sthAna dhAravAr3ake hI AsapAsa kahIM hogaa| . zrIsomadevasUrine nAtivAkyAmRtakI racanA kaba aura kahA~ para kI thI, isa bAtakA vicAra karate hue hamArI dRSTi usakI saMskRta TIkAke nimnalikhita vAkyoM para jAtI hai| " ana tAvadakhilabhapAlamaulilAlitacaraNayagalena raghavaMzAvasthAyiparAkramapAlitakasya ( kRtsna) karNakabjena mahArAjazrImahendradevenaM pUrvAcAryakRtArthazAstraduravabodhagranthagauravakhinnamAnasena subodhalalitalaghunItivAkyAmRtaracanAsu pravartitaH sakalapAriSadatvAnnatigranthastha nAnAdarzanapratibaddhazrotRNAM tattadabhISTazrIkaNThAcyutaviraMcyarhatA vAcanikamanaskRtisUcanaM tathA svaguroH somadevasya ca praNAmapUrvakaM zAstrasya tatkartRtvaM khyApayituM sakalasattvakRtAbhayapradAnaM municandrAbhidhAnaH kSapaNakavratadhatI nAtivAkyAmRtakartA nirvighnasiddhikaraM...zlokamekaM jagAda-" pRSTha 2. isakA abhiprAya yaha hai ki kAnyakubjanarezvara mahArAjA mahendradevane pUrvAcAryakRta arthazAstra ( kauTilIya arthazAstra ? ) kI durbodhatA aura gurutAse khinna hokara pranthakartAko isa subodha, sundara aura laghu nItivAkyAmRtakI racanA karanemeM pravRtta kiyaa| kannaujake rAjA mahendrapAladevakA samaya vi0 saMvat 960 se 964 taka nizcita huA hai| karpUramaMjarI aura kAvyamImAMsA Adike kartA suprasiddha kavi rAjazekhara inhIM mahendrapAladevake upAdhyAya the*| parantu hama dekhate haiM ki yazastilaka vi0 saMvat 1016 meM samApta huA hai aura nItivAkyAmRta usase bhI pIche banA hai| kyoMki nItivAkyAmRtakI prazastime granthakarttAne apaneko yazodharamahArAjacarita yA yazastilaka mahAkAvyakA kartA prakaTa kiyA hai aura isase prakaTa hotA hai ki ukta prazasti likhate samaya ve yazastilakako samApta kara cuke the| aisI avasthA mahendrapAladevase kamase kama 50-51 varSa bAda nItivAkyAmRtakA racanAkAla ThaharatA hai| taba samajhameM nahIM AtA ki TIkAkArane somadevako mahendrapAladevakA sAmAyaka kaise ThaharAyA hai| Azcarya nahIM jo unhoMne kisI sunI sunAI kiMvadantIke AdhArase pUrvokta bAta likha dI ho| nItavAkyAmRtake TIkAkArakA samaya ajJAta hai; paraMtu yaha nizcita hai ki ve mUla pranyakartAse bahuta pIche hue haiM, kyoMki aura to kyA ve unake nAmase bhI acchI taraha paricita nahIM hai| yadi aisA na hotA to maMgalA. caraNake zlokakI TIkAmeM jo Upara uddhRta ho cukI hai, ve graMthakartAkA nAma 'municandra ' aura unake gurukA nAma 'somadeva' na likhte| isase bhI mAlUma hotA hai ki unhoMne granthakartA aura mahendradevakA samakAlikatva kiMvadantaki AdhArasehI likhA hai| somadevasUrine yazastilakameM eka jagaha jo prArcAna mahAkavIyoMkI nAmAvalI dI hai, usameM sabase antima nAma rAjazekharakA hai| isase mAlUma hotA hai ki rAjazekharakA nAma somadevake samayameM prasiddha ho cukA thA, ata eva rAjazekhara unase adhika nahIM to 50 varSa pahale avazya hue hoMge aura mahendradevake ke upAdhyAya the| isase bhI nItivAkyAmRtakA unake samayameM yA unake kahanese bananA kama saMbhava jAna par3atA hai| aura yadi kAnyakubjanarezake kahanese sacamuca hI nItivAkyAmRta banAyA gayA hotA, to isa bAtakA ullekha granthakartA avazya karate; balki mahArAjA mahendrapAladeva isakA ullekha karaneke lie svayaM unase Agraha krte| pahale batalAyA jA cukA hai ki somadevasUri devasaMghake AcArya the aura jahA~ taka hama jAnate haiM yaha saMgha dakSiNameM hI rahA hai| aba bhI uttarameM jo bhaTTArakoMkI gahiyoM haiM, unameMse koI bhI devasaMghakI nahIM hai / yazastilaka bhI dakSiNameM hI banA hai aura usakI racanAse bhI anumAna hotA hai ki usake kartA dAkSiNAtya haiM / aisI avasthAmeM unakA -* dekho nAgarIpracAriNI patrikA (navIna saMskaraNa), bhAga 2, aMka 1 meM svargIya paM0 candradhara zarmA gulerIkA 'avantisundarI' zIrSaka noTa / x" tathA--urva-bhAravi-bhavabhUti-bhartRhari-bhartRmeNTha-guNAnya-vyAsa-bhAsa-bosa-kAlidAsa-bANa-mayUra-nArAyaNa-kumAramAgha-rAjazekharAdimahAkavikAvyeSu tatra tatrAvasare bharatapraNIte kAvyAdhyAye sarvajanaprasiddheSu teSu teSUpAkhyAneSu ca kathaM saviSamA mahatI prasiddhiH / " --yazastilaka A04, pR.113||
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] jaina sAhitya saMzodhaka [ khaMDa 2 nirmantha hokara bhI kAnyakubja ke rAjAkI sabhAmeM rahanA aura usake kahanese nItivAkyAmRtakI racanA karanA asaMbhava nahIM to vilakSaNa avazya jAna par3atA 1 mUlagrantha aura usake kattI ke viSaya meM jitanI bAteM mAlUma ho sakIM unheM likhakara aba hama TIkA aura TIkAkArakA paricaya denekI ora pravRtta hote haiM: TIkAkAra | jisa eka pratike AdhArase yaha TIkA mudrita huI hai, usame kahIM bhI TIkAkArakA nAma nahIM diyA hai / saMbhava hai ki TIkAkAra kI bhI koI prazasti rahI ho aura vaha lekhakoM ke pramAdase chUTa gaI ho / parantu TIkAkArane granthake AraMbhameM jo maMgalAcaraNakA zloka likhA hai, usase anumAna hotA hai ki unakA nAma bahuta karake ' haribala ' hogA / hari haribalaM natvA harivarNa hariprabham / harIjyaM ca bruve TIkA nItivAkyAmRtopari // yaha zloka mUla nItivAkyAmRtake nimnalikhita maMgalAcaraNakA bilkula anukaraNa hai:somaM somasamAkAraM somAbhaM somasaMbhavam / somadevaM muniM natvA nItivAkyAmRtaM bruve || jaba TIkAkArakA maMgalAcaraNa mUlakA anukaraNa hai aura mUlakArane apane maMgalAcaraNameM apanA nAma bhI paryAyAntarase vyakta kiyA hai, taba bahuta saMbhava hai ki TIkAkArane bhI apane maMgalAcaraNameM apanA nAma vyakta karanekA prayatna kiyA ho aura aisA nAma usameM haribala hI ho sakatA hai jisake Age mUlake somadeva ke samAna 'natvA' pada par3A huA hai| yaha bhI saMbhava hai ki haribala TIkAkArake gurukA nAma ho aura yaha isalie ki somadevako unhoMne mUlapranthakartA ke gurukA nAma samajhA hai / yadyapi yaha kevala anumAna hI hai, parantu yadi unakA yA unake gurukA nAma haribala ho, to isameM koI Azcarya nahIM hai / TIkAkArane maMgalAcaraNa meM hari yA vAsudevako namaskAra kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki ve vaiSNava dharmake upAsaka hoNge| ve kahA~ ke rahanevAle the aura kisa samaya meM unhoMne yaha TIkA likhI haiM, isake jAnanekA koI sAdhana nahIM hai| parantu yaha bAta niHsaMzaya hokara kahI jA sakatI hai ki ve bahuzruta vidvAn the aura eka rAjanItike granthapara TIkA likhanekI unameM yatheSTa yogyatA thI / isa viSayake upalabdha sAhityakA unake pAsa kAphI saMgraha thA aura TIkAmeM usakA pUrA pUrA upayoga kiyA gayA hai / nItivAkyAmRtake adhikAMza vAkyoMkI TIkAme usa vAkyase milate julate abhiprAyavAle uddharaNa dekara unhoMne mUla abhiprAyako spaSTa karanekA bharasaka prayatna kiyA hai / vidvAn pAThaka samajha sakate haiM ki yaha kAma kitanA kaThina hai aura inake lie unheM kitane pranthokA adhyayana karanA par3A hogA; smaraNazakti bhI unakI kitanI prakhara hogI / yaha TIkA pacAsoM granthakAroM ke uddharaNoMse bharI huI hai| isameM kina kina kaviyoM, AcAryoM yA RSiyoM ke zloka udadhRta kiye gaye haiM, yaha jAnane ke lie pranthake antameM unake nAmoMkI aura unake padyoMkI eka sUcI varNAnukramase lagA dI gaI hai, isalie yahA~ para una nAmoMkA pRthak ullekha karanekI AvazyakatA nahIM hai / pAThaka dekheMge ki usameM aneka bilkula aparicita haiM aura aneka aise haiM jinake nAma to prasiddha haiM; parantu racanAyeM isa samaya anupalabdha haiM / isa dRSTise yaha TIkA aura bhI bar3e mahattvakI hai ki isase rAjanIti yA sAmAnyanItisambandhI prAcIna granthakAroMkI racanAke sambandha meM aneka naI naI bAteM mAlUma hoMgI / saMzodhaka ke AkSepa | isa granthakI presakApI aura prupha saMzodhanakA kAma zrIyuta paM0 pannAlAlajI sonIne kiyA hai / Apane kevala apane uttaradAyitva para merI anupasthitimeM, kaI TippaNiyA~ aisI lagA dI haiM jinase TIkAkArake aura usakI TIkAke viSameM eka bar3A bhArI bhrama phaila sakatA hai ataeva yahA~ para yaha Avazyaka pratIta hotA hai ki una TippaNiyoM para bhI eka najara DAla lI jAya / sonIjIkI TippaNiyoM ke AkSepa do prakAra ke haiM: --
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] somadevasArikRta nItivAkyAmRta [49 1-TIkAkArane jo manu, zukra aura yAjJavalkyake zloka udhRta kiye haiM, ve manusmRti, zukranIti aura yAjJavalkyasmRtimeM, nahIM hai| yathA pRSTha 165 kI TippaNI-"zloko'yaM manusmRtau tu naasti| TIkAkartA svadauSTayena granthakartRparAbhavAbhiprAyeNa bahavaH zlokAH svayaM viracayya tatra tatra sthaleSu vinivshitaaH|' arthAt yaha zloka manusmRtimeM to nahIM hai, TIkAkArane apanI duSTatAvaza mUlakartAko nIcA dikhAneke abhiprAyase svayaM hI bahutase zloka banAkara jagaha jagaha ghuser3a diye haiN|| 2-isa TIkAkArane-jo ki nizcayapUrvaka ajaina hai-bahutase sutra apane matake anusAra svayaM banAkara jor3a diye haiM / yathA pRSTha 49 kI TippaNI-"asya granthasya karttA kazcidajainavidvAnastIti nizcitaM / atastena svamatAnusAreNa bahUni sUtrANi viracayya saMyojitAni / tAni ca tatra tatra nivedyissyaamH|" .. pahale AkSepake sambandhameM hamAsa nivedana hai ki sonIjI vaidika dharmake sAhitya aura usake itihAsase sarvathA anabhijJa haiN| phira bhI unake sAhasakI prazaMsA karanI cAhie ki unhoMne manu yA zukrake nAmake kisI granthake kisI eka saMskaraNako dekhakara hI apanI adbhuta rAya de DAlI hai| kheda hai ki unheM eka prAcIna vidvAnake viSayama-kevala itane kAraNase ki vaha jaina nahIM hai itanI bar3I ekataraphA DikrI jArI kara denemeM jarA bhI jhijhaka nahIM huI : sonIjIne sArI TIkA manuke nAmake pA~ca zlokopara, yAjJavalkyake eka zlokapara, aura zukrake do zlokopara apane noTa diye haiM ki ye zloka ukta AcAryoM ke granthoM meM nahIM haiN| sacamuca hI upalabdha manusmRti, yAjJavalkyasmRti aura zukranItima uddhRta zlokoMkA patA nahIM cltaa| parantu jaisA ki sonIjI samajhate haiM, isakA kAraNa TIkAkArakI duSTatA yA mUlakartAko nIcA dikhAnekI pravRtti nahIM hai| sonIjIko jAnanA cAhie ki hinduoMke dharmazAstroM meM samaya samaya para bahuta kucha parivartana hote rahe haiN| apane nirmANasamayameM ve jisa rUpameM the, isa samaya usa rUpame nahIM milate haiN| unake saMkSipta saMskaraNa bhI hue haiM pranthoMke naSTa ho jAnese unake nAmase dUsaroMne bhI usI nAmake grantha banA diye haiM / isake sivAya eka sthAnakI pratike pAThoMse dUsare sthAnoMkI pratiyoMke pATha nahIM milte| isa viSayameM prAcIna sAhityake khojiyoMne bahuta kucha chAnabIna kI hai aura isa viSaya para bahuta kucha prakAza DAlA hai| kauTilIya arthazAstrakI bhUmikAme usake suprasiddha sampAdaka paM. Ara. zAmazAstrI likhate haiM: " atazca cANakyakAlakaM dharmazAstramadhunAtanAdyAjJavalkyadharmazAstrAdanyadevAsIditi pratibhAti / evameva ye punarmAnava-bArhaspatyauzanasA bhinnAbhiprAyAstatra tatra kauTilyena parAmRSTAH na te'adhunopalabhyamAneSu tataddharmazAstreSu dRzyanta iti kauTilyaparAmRSTAni tAni zAstrANyanyAnyeveti bADhaM suvacam / " arthAt isase mAlUma hotA hai ki cANakyake samayakA yAjJavalkya dharmazAstra vartamAna yAjJavalkya zAstra (smRti) se koI judA hI thaa| isI taraha kauTilyane apane arthazAstrameM jagaha jagaha bAIspatya, auzanasa Adise jo apane bhinna abhiprAya prakaTa kiye haiM ve abhiprAya isa samaya milanevAle una dharmazAstroMmeM nahIM dikhalAI dete| ataeva yaha acchI taraha siddha hotA hai ki kauTilyane jina zAstroMkA ullekha kiyA hai, ve inake sivAya dUsare hI the| svargIya bAbU ramezacandra dattane apane prAcIna sabhyatAke itihAsa' meM likhA hai ki prAcIna dharmasUtroMko sudhAra kara uttarakAlameM smRtiyA~ banAI gaI haiM jaise ki manu aura yAjJavalkyakI smRtiyA~ / jo dharmasUtra khoye gaye haiM unameM eka manukA sutra bhI hai jisase ki pIcheke samayameM manusmRti banAI gaI hai| yAjJavalkya smRtike suprasiddha TIkAkAra vijJAnezvara likhate haiM:-" yAjJavalkyaziSyaH kazcana praznottara. rUpaM yAtravalkyapraNItaM dharmazAstraM saMkSipya kathayAmAsa, yathA manuproktaM bhRguH / ' arthAt yAjJavalkyake kisI ziSyane yAjJavalkyapraNIta dharmazAstrako saMkSipta karake kahA-jisa taraha ki bhRgune manupraNIta dharmazAstrako saMkSipta karake manusmRti likhI hai / isase mAlUma hotA hai ki ukta donoM smRtiyA~, manu aura yAjJavalkya ke prAcIna zAstroMke unake ramezabAbUne apane itihAsake cauthe bhAgameM isa samaya milanevAlI pRthak pRthak bIsoM smRtiyoM para apane vicAra prakaTa kiye haiM aura usameM batalAyA hai ki adhikAMza smRtiyA~ bahuta pIche kI banI huI haiM aura bahutoMmeM jo prAcIna bhI haiM-bahuta pIche taka naI naI bAteM zAmila kI jAtI rahI haiN|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jaina sAhitya saMzodhaka ziSyoM yA paramparAziSyoM dvArA nirmita kiye hue sAra haiM aura isa bAtako to sabhI jAnate haiM ki upalabdha manusmRti bhUgupraNIta haiM-svayaM manupraNIta nhiiN| bambaIke gujarAtI presake mAlikoMne kullUkabhaTTakI TIkAke sahita manusmRtikA eka sundara saMskaraNa prakAzita kiyA hai| usake pariziSTame 355 zloka aise diye haiM jo vartamAna manusmRti meM to nahIM milate haiN| parantu hemAdi, mitAkSarA, parAzaramAdhavIya, smRtiratnAkara, nirNayasindhu Adi granthoMmeM manu, vRddhamanu aura bRhanmanuke nAmase 'uktaMca' rUpameM uddhata kiye haiN| isake sivAya saikar3oM zloka kSepakarUpameM bhI diye hai, jinakI kullaka bhaTThane bhI TIkA nahIM kI hai| hamAre jainapranthome bhI manuke nAmase aneka zloka uddhata kiye gaye haiM jo isa manusmRtimeM nahIM hai| udAharaNArtha svanAmadhanya paM0 ToDaramallajIne apane mokSamArgaprakAzake pA~ca adhikArameM manusmRtike tIna zloka diye haiM, jo vartamAna manusmRtimeM nahIM haiN| isI taraha 'dvijavadanacapeTa' nAmaka digambara jainagranthame bhI manuke nAmase 7 zloka uddhata haiM jinamese vartamAna manusmRti kevala 2 milate haiM, zeSa 5 nahIM haiN|* zukranIti jo isa samaya milatI hai usake viSayameM to vidvAnoMkI yaha rAya hai ki vaha bahuta pIchekI banI huI haipA~ca chaH sau barSase pahalekI to vaha kisI taraha ho hI nahIM sakatI / zukrakA prAcIna pranya isase koI pRthak hI thA + kauTilIya arthazAstra likhA hai ki zukrake matase daNDanIti eka hI rAjavidyA hai, isameM saba vidyAyeM garmita hai; parantu vartamAna zukranItikA kartA cAroM vidyAoko rAjavidyA mAnatA hai--vidyAzcatastra evetAH' Adi (a01 lo051)| ataeva isa zukranItiko zukrakI mAnanA bhrama hai| . ina saba bAtoM para vicAra karanese hama TIkAkAra para yaha doSa nahIM lagA sakate ki usane svayaM hI zloka gaDhakara manu Adike nAma para mar3ha diye haiN| hama yaha nahIM kahate ki vartamAna manusmRti ukta TIkAkArake bAdakI hai, isa lie usa samaya yaha na upalabdha hogaa| kyoMki TIkAkArase bhI pahale mulakartA zrIsomadevasarine bhI manuke bAsa zloka uddhata kiye haiM aura ve vartamAna manusmRti meM milate haiN| ataeva TIkAkArake samayameM bhI yaha manusmRti avazya hogI; parantu isakI jo prati unheM upalabdha hogI, usameM TIkoddhata zlokoMkA rahanA asaMbhava nahIM mAnA jA sakatA / yaha bhI saMbhava hai ki kisI dUsare granthakartAne ina zlokoko manuke nAmase uddhRta kiyA ho aura usa pranyake AdhAraserIkAkArane bhI udhuta kara liyA ho / jaise ki abhI mokSamArgaprakAzake yA dvijavadanacapeTake AdhArase unameM uddhata kiye hue manusmRtika bokoko, koI nayA lekhaka apane granthameM bhI likha de| yAjJavalkyasmRtika zlokake viSayameM bhI yahI bAta kahI jA sakatI hai| aba rahI zukranIti, so usakI prAcInatAto bahatahI saMdeha hai| vaha to isa TIkAkArase bhI pIchekI racamA jAna par3atI hai| isake sivAya zukrake nAmase to TIkAkArane do cAra nahIM 17.lagabhaga zloka uddhata kiye haiN| to kyA TIkAkArane pe sabake saba hI mUlakattoko nIcA dikhAnekI garajase gar3ha liye hoMge? aura mulakartA to isameM apanI koI tauhIna hI nahIM samajhate haiN| unhoMne to apane yazastilakameM na jAne kitane vidvAnoMke vAkya aura padya jagaha jagaha udhRta karake apane viSayakA pratipAdana kiyA hai| sonIjIkA dUsarA AkSepa yaha hai kiTakAkArane svayaM hI bahutase sUtra (vAkya ) gaDhakara mUlameM zAmila kara diye haiN| vidyAvRddhasamuddezake, nIce lAle 21 veM, 23 meM aura 25 ve sUtroko Apa TIkAkartAkA batalAte haiM: 1-"baivAhikaH zAlIno jAyAvaro'ghoro gRhsthaaH||" 21 2-bAlAkhilya audumbarI vaizvAnarAH sadya prakSalyakazceti vAnaprasthAH" // 23 4 dekho mokSamArgaprakAzakA bambaIkA saMskaraNa, pRSTha0 2.1 / (r) 'dvijavadanacapeTa ' saMskRta grantha hai, kolhApurake zrIyuta paM0 kallAppA bharamAppA niTavene 'jainabodhaka' meM aura svataMtra pustakAkAra bhI, abase koI 12-14 varSa pahale, marAThI TIkAsahita prakAzita kiyA thaa| x dekho gujarAtI presakI zukranItikI bhUmikA /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] somadevasUrikRta nItivAkyAmRta / [51 3 - " kuTIrakabahAdaka - haMsa- paramahaMsA yatayaH // 25 isakA kAraNa Apane yaha batalAyA hai ki mudrita pustakameM aura hastalikhita gUlapustakameM ye sUtra nahIM haiN| parantu isa kAraNa meM koI tathya nahIM dikhalAI detA / kyoMki 1 - jaba taka daza pA~ca hastalikhita pratiyA~ pramANameM peza na kI jAsakeM, taba taka yaha nahIM mAnA jA sakatA ki mudrita aura mUlapustakameM jo pATha nahIM haiM ve mUlakarttA nahIM haiM - Uparase jor3a diye gaye haiM / isa tarahake haoNna adhika pATha judI judI pratiyoMmeM akasara milate haiM / 2-mUlakattIne pahale varNoMke bheda batalAkara phira AzramoMke bheda batalAye haiM- brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha aura yati / phira brahmacAriyoMke upakurvANa, naiSThika, aura Rtuprada ye tIna bheda batalAkara unake lakSaNa diye haiM / isake Age gRhastha, vAnaprastha aura yatiyoke lakSaNa kramase diye haiM; taba yaha svAbhAvika aura kramaprApta hai ki brahmacAriyo ke samAna gRhasthoM, vAnaprasthoM aura yatiyoM ke bhI bheda batalAye jAya aura ve hI ukta tIna sUtroMmeM batalAye gaye haiM / taba yaha nizvaya pUrvaka kahA jA sakatA hai ki prakaraNake anusAra ukta tInoM sUtra avazya rahane cAhie aura mUlakatane hI unheM racA hogaa| jina pratiyoMme ukta sUtra nahIM haiM; unameM unheM bhUlase hI chUTe hue samajhanA cAhie / 3 - yadi isa kAraNa se ye mUlakattAMke nahIM hai ki inameM batalAye hue bheda jainamatasammata nahIM haiM, to hamArA prazna hai ki upakurvANa, kRtuprada Adi brahmacAriyoMke bheda bhI kisI jainamanyameM nahIM likhe haiM, taba unake samba ndhake jitane sUtra haiM, unheM bhI mUlakattAMke nahIM mAnane cAhie / yadi sUtroMke mUlakartAkRta honekI yahI kasauTI sonIjI ThaharA deva, taba to isa granthakA aghase bhI adhika bhAga TIkAkArakRta Thahara jaaygaa| kyoki isameM saikar3oM hI sUtra aise hai jinakA janadhamaka sAtha kucha bhI sambandha nahIM hai aura koI bhI vidvAn unheM janasammata siddha nahIM kara sakatA / 4 -- jisataraha TIkApustakameM aneka sUtra adhika haiM aura jinheM sonAjI TAkAkatAkI gar3hanta samajhate haiM, usI prakAra mudrita aura mUlapustaka meM bhI kucha sUtra adhika hai ( jo TIkApustakame nahIM hai ), taba unheM kisakI gar3hanta samajhanA cAhie ? vidyAvRddhasamuddezake 59 ve sUtrake Age nimnalikhita pATha chUTA huA hai jo mudrita aura mUlapustakameM maujUda hai: "C 'sAMkhya yogo lokAyataM cAnvIkSikI / bauddhArhatAH zruteH pratipakSatvAt ( nAnvIkSikItvaM ), prakRtipuruSazeo hi rAjA sattvamavalambate / rajaH phalaM cAphalaM ca pariharati, tamAbhinAbhibhUyaMta / ' bhalA ina sUtroMko TIkAkArane kyoM chor3a diyA ? isameM kahI huI bAteM to usake pratikUla nahIM thI ? aura mudrita tathA mUlapustaka donoM hI yadi janoMke lie vizeSa prAmANika mAnI jAve to unameM yaha adhika pATha nahIM honA cAhie thA / kyoMki isameM vedavirodhI honeke kAraNa jaina aura bauddhadarzanako AnvIkSikIsa bAhara kara diyA hai / aura mudrita pustakameM to mUlakatIka maMgalAcaraNa takakA abhAva hai| vAstavika bAta yaha hai ki na isame TIkAkArakA doSa hai| aura na mudrita karAnevAlakA / jise jaisI prati milI hai usane usIke anusAra TIkA likhI hai aura pATha chapAyA hai| eka pratise dUsarI ora dUsarIse tIsarI isa taraha pratiyAM hote hote lekhakoM ke pramAdase akasara pATha chUTa jAte haiM aura TippaNa Adi mUlameM zAmila ho jAte haiM / hama samajhate haiM ki ina bAtoMse pAThakokA yaha bhrama dUra ho jAyagA ki TIkAkArane kucha sUtra svayaM racakara mUlameM jor3a diye haiM / yaha kevala sonIjIke mastakakI upaja hai aura nissAra hai / kheda hai ki hameM unakI bhramapUrNa TippaNiyoM ke kAraNa bhUmikAkA itanA adhika sthAna rokanA par3A / eka vicAraNIya prazna / isa AzAse adhika bar3hI huI bhUmikAko samApta karaneke pahale hama apane pAThakoMkA dhyAna isa aura vizeSarUpase AkarSita karanA cAhate haiM ki ve isa pranthakA jarA gaharAIke sAtha adhyayana kareM aura dekheM ki isakA jainadharmake sAtha kyA sambandha hai | hamArI samajhameM to isakA jainadharmase bahuta hI kama mela khAtA hai / rAjanIti yadi dharmanirapekSa hai, arthAt vaha kisI vizeSa dharmakA pakSa nahIM karatI, to phira isakA jisa prakAra jainadharmase koI vizeSa sambandha nahIM hai
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] jaina sAhitya saMzodhaka [saMra2 usI prakAra aura dharmoMse bhI nahIM rahanA cAhie thaa| paraMtu hama dekhate haiM ki isakA varNAcAra aura AzramAcArakI vyavasthAke lie vaidika sAhityakI ora bahuta adhika jhukAva hai / isa granthake vidyAvRddha, AnvIkSikI aura trayI samuddezoMko acchI taraha par3hanese pAThaka hamAre abhiprAyako acchI taraha samajha jAveMge / jainadharmake marmajJa vidvAnoMko cAhie ki ve isa praznakA vicArapUrvaka samAdhAna kareM ki eka janAcAryako kRtimeM AnvIkSikI aura trayIko itanI adhika pradhAnatA kyoM dI gaI hai| yazastilakake nIce likhe padyoMko bhI isa praznakA uttara socate samaya sAmane rakha lenA cAhie: dvau hi dharmA gRhasthAnAM laukikaH paarlaukikH| - - lokAzrayo bhavedAdyaH prsyaadaagmaashryH|| jAtayo'nAdayaH sarvAstakriyApi tthaavidhaa| zrutiH zAstrAntaraM vAstu pramANaM kAtra na ksstiH|| svajAtyaiva vizuddhAnAM varNAnAmiha ratnavat / takriyAviniyogAya jainAgamAvidhiH param // yadbhavabhrAntinirmuktihetudhIstatra dulebhA / saMsAravyavahAre tu svataHsiddha vRthAgamaH // tathA ca-- sarva eva hi jainAnAM pramANaM laukiko vidhiH| yatra samyaktvahAnina yatra na vratadUSaNam // kahIM zrIsomadevasUri varNAzramavyavasthA aura tatsambandhI vaidika sAhityako laukika dharma to nahIM samajhate haiM ? aura isI lie to yaha nahIM kahate haiM ki yadi isa viSaya meM zruti (veda) aura zAstrAntara (smRtiyA) pramANa mAna jAyeM to hamArI kyA hAni hai ? rAjanIti bhI to laukika zAstra hI hai| hamako AzA hai ki vidvajjana isa praznako aisA hI na par3A rahane deNge| mudrnn-pricy| abase koI 25 varSa pahale bambaIkI mesarsa gopAla nArAyaNa kampanIne isa granthako eka saMkSipta vyAkhyAke sAtha prakAzita kiyA thA aura lagabhaga usI samaya vidyAvilAsI baDodAnarezane isake marAThI aura gujarAtI anuvAda prakAzita karAye the / ukta tInoM saMskaraNoMko dekhakara-jina dinoM meM svargIya syAdvAdavAridhi paM0 gopAladAsajIkI adhAMnatAmeM jainamitrakA sampAdana karatA thA--merI icchA isakA hindI anuvAda karanekI huI aura tadanusAra maiMne isake kaI samuddezokA anuvAda jainamitrameM prakAzita bhI kiyA; parantu isake AnvIkSikI aura trayAM Adi samuddezoMkA jainadharmake sAtha koI sAmajasya na kara sakaneke kAraNa meM anuvAdakAryako adhUrA hI chor3a kara isakI saMskRta TIkAko khoja karane lgaa| tabase, itane dinoMke bAda, yaha TIkA prApta huI aura aba yaha mANikacandragranthamAlAke dvArA prakAzita kI jA rahI hai| kheda hai ki isake madhyake 25-26 patra gAyaba haiM aura ve khoja karanepara bhI nahIM mila / isake sivAya isakI koI dUsarI prati bhI na mila sakI aura isa kAraNa isakA saMzodhana jaisA cAhie vaisA na karAyA jA skaa| dRSTidoSa aura anavadhAnatAse bhI bahutasI azuddhiyA~ raha gaI haiN| phira bhI hameM AzA hai ki mUlagranthake samajhanemeM isa TIkAse kAphI sahAyatA milegI aura isa dRSTise isa apUrNa aura azuddharUpameM bhI isakA prakAzita karanA sArthaka hogaa| hastalikhita pratikA itihaas| pahale jainasamAjameM zAstradAna karanekI prathA vizeSatAse pracalita thii| aneka dhanI mAnI gRhastha grantha likhA likhAkara jainasAdhuoM aura vidvAnoMko dAna kiyA karate the aura isa puNyakRtyase apane jJAnAvaraNIya karmakA nivAraNa karate the| bahutoMne to isa kAryake lie lekhanazAlAyeM hI khola rakkhI thI jinameM nirantara prAcIna avAcIna granthoMkI pratiyA~ hotI rahatI thiiN| yahI kAraNa hai jo usa samaya mudraNakalA na rahane para bhI pranyoMkA yatheSTa pracAra rahatA thA aura jJAnakA prakAza manda nahIM hone pAtA thaa| striyoMkA isa ora aura bhI adhika lakSya thaa| hamane aise pacAsoM hastalikhita grantha dekhe haiM jo dharmaprANA striyoMke dvArA hI dAna kiye gaye haiN|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ MTANDARAAAAAAAAAAAA aMka1] somadevamUrikRta nItivAkyAmRta / isa zAstradAna prathAko uttejita karane ke lie usa samayake vidvAn prAyaH pratyeka dAna kiye hue pranthake antameM dAtAkI prazasti likha diyA karate the jisameM usakA aura usake kumbakA guNakartina rahA karatA thaa| hamAre prAcIna pustaka-bhaMDAroMke granthoM se isa tarahako hajAroM prazastiyA~ saMgraha kI jA sakatA hai jinase itihAsa-sampAdanake kAryameM bahuta kucha sahAyatA mila sakatI hai| nItivAkyAmRtaTIkAkI vaha prati bhI jisake AdhArase yaha prantha mudrita huA hai isI prakAra eka dhanI gRhasthakI dharmaprANA stroke dvArA dAna kI gaI thii| granthake antama jo prazasti dI haI hai, usase mAlUma hotA hai ki kArtika sudI 5 vikramasaMvat 1541 ko, hisAra nagarake candraprabhacaityAlayameM, sulatAna bahalola (lodI)ke rAjyakAlameM, yaha prati dAna kI gaI thii| __nAgapura yA nAgaurake rahanevAle khaNDelavAlavaMzIya kSetrapAlagotrIya saMghapati kAmAkI bhAryA sAdhvI kamaladhIna hisAra nivAsI paM0 mehA yA mAhAko ise bhaktibhAvapUrvaka bheTa kiyA thaa| kalaha nAmaka maMghapatiko bhAyAMkA nAma rANI thaa| usake cAra putra the-havA. dhArA. kAmA aura srpti| inamese tIsare putra saMghapati kAmAko bhAyA ukta sAdhvI kamalazrI thA jisana pranya dAna kiyA thaa| kamalazrIse bhISA auvacchUka nAmake do putra the| inameM se bhIvAkI bhAyAM bhiuMsirike murudAsa nAmaka putra yA jisakI guNazrI bhAyAMke garbhasa raNamala aura jaTTa nAmaka do putra th| dasare vacchakakI bhAyA vAsArika rAvaNadAsa patra thA jisakI strIkA nAma sarasvatI thaa| pAThaka dekheM ki yaha parivAra kitanA bar3A aura kitamA dIrghajIvI thaa| kamalazrIke sAmane usake prapautra taka maujUda the| paNDita mehA yA mAhAkA dUsarA nAma paM. medhAvI thaa| ye vahI medhAvI haiM jinhoMne dharmasaMgrahazrAvakAcAra nAmakA prantha banAyA hai aura jo mudrita ho cukA hai| paM. mIhA apanI guruparamparAke viSayameM kahate haiM ki nandisaMgha, balAtkAragaNa aura sarasvatIgacchake bhaTTAraka pananandike ziSya bha0 zubhacandra aura unake ziSya bha0 jinacandra mere guru the| jinacandrake do ziSya aura the-eka ratnanandi aura dUsare vimalakIrti / yaha pustakadAtAkI prazasti paM. medhAvIkI hI likhI huI mAlUma hotI hai / unhoMne lokyaprApti. mUlAcArakI vasunandivRtti Adi pranyoMmeM aura bhI kaI bar3I bar3I prazastiyA~ likhI haiM / vasunandi vRttikI prazasti vi0 saM0 1516 kI aura trailokyaprajJapti kI 1519 kI likhI huI hai * / dharmasaMgrahazrAvakAcAra unhoMne kArtika vadI 13 saM0 1541 ko samApta kiyA hai| nautivAkyAmRtaTIkAkI yaha prazasti dharmasaMgrahake samApta honeke koI ATha dina bAda hI likhI gaI hai| dharmasaMgrahameM paM0 medhAvIne apane pitAkA nAma uddharaNa, mAtAkA bhISahI aura putrakA jinadAsa likhA hai| ve agravAla jAtike the aura apane samayake eka prasiddha vidvAna the| unhoMne dakSiNake pustakagacchake AcArya zrutamunise anya kaI vidvAnoMke sAtha aSTasahastrI (vidyAnandasvAmIkRta paDhI thii| jAna par3atA hai ki usa samaya hisArameM jaina vidvAnoMkA acchA samUha thaa| bhaTTArakoMkI gaddI bhI zAyada vahA~ para thii| yaha TIkApustaka hisArase Amerake pustaka bhaMDArameM kaba aura kaise pahuMcI, isakA koI patA nahIM hai / Amerake bhaMDAramese saM0 1964 meM bhaTTAraka mahendrakIrti dvArA yaha bAhara nikAlI gaI aura usake bAda jayapura nivAsI paM. indralAlajI zAstrIke prayatnase hamako isakI prApti huii| isake lie hama bhArakajI aura zAstrIjI donoMke kRtajJa haiN| isa pratimeM 133 patra haiM aura pratyeka pRSThama prAyaH 20 paMktiyA~ haiM / pratyeka patrakI lambAI 190 iMca aura caur3AI pAraMcase kucha kama hai| 50 se 75 takake pRSTha maujuda nahIM haiN| nivedakapauSazuklA tRtIyA 1979 vi| nAthUrAma premii| * dekho janahitaiSI bhAga 15, aMka 3-4 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54] al daabi baa [noTaH- bhAratIya vADyaya ' kA jarmana bhASAmeM vistRta aura paripUrNa itihAsa likhanevAle prasiddha jarmana vidvAn DaoN. viSTaranits, jo vartamAnameM baDgIya sAhitya samrAT kavIndra ravIndramAya ThAkura saMsthApita zAMtiniketamakI vizvabhAratI saMsthAko apane jJAnakA dAna kara rahe hai| unake pAsa 'nautivAkyAmRta' kI 1 prati abhiprAyArtha bheTa kI gaI thii| isa bheTake svIkArarUpameM DaoN. mahAzayane pranthamAlAke maMtrI aura isa prastAvanAke lekhaka zrIyuta premIjIke pAsa jo eka patra bhejA hai vaha yahA~para mudrita kiyA jAtA hai / isase, somadevasUrike nItivAkyAmRtake bAremeM DaoN. mahAzayakA kaisA abhiprAya hai vaha thoDemeM jJAta ho jAtA hai| isa granthake bAremeM, jaisA ki DaoN. mahAzayane apane isa patrameM sUcita kiyA hai. vizeSa ullekha, unhoMne apane bhAratIya vAdhyayake itihAsake tIsare bhAga, (jo hAlahImeM prakAzita huA hai) pR0 5025-530 meM kiyA hai| -saMpAdaka / (Santiniketana, Birbhum, Bengal) Srinagar ( Kashmir ) 28-4-23, To Nathurama Premi, Mantri, Manikachanda-Jaina Granthamala, Bombay. Dear Sit beg to aoknowbee Saing Granth Literatura I beg to acknowledge the receipt of one copy of Nitivakyamritam Satikam, published in the Jaina Granthamala. As I have pointed out in the third volume of my 'History of Indian Literature,' the work is of the greatest importance both on account of its contents and especially as the date of its author is well known. Though quoting largely from the Kautilya Arthssastra, Somadeva is yet quite on original writer and treats his subject from a different point of view. The late Jaibacharya Vijaya Dharma Suri had lent me a copy of the old edition of the book which is very rare. I often urged upon him the necessity of a new edition of this important work. I am very glad that the work is now accessible in such a handy and excelent edition, and I am very mucb obliged to you for sending me a copy. It is a pity that the introduction is not in English or in Sanskrit, as few Europeans read the Vernacular. Yours truly, M. WINTERNITZ. (zAntiniketana, bIrabhUma baMgAla) zrInagara (kAzmIra ) tA. 25-4-21 nAthUrAma premI, maMtrI mANikacandra jaina graMthamAlA muMbaI. priya mahAzaya, ApakI jaina graMthamALAmeM prakAzitaka saTIka nItivAkyAmRtI pustaka mujhe milI / jaisA ki maiMne apane 'bhAra tIya vAdhyayakA itihAsa' nAmaka granthake tIsare bhAgameM likhA hai, yaha grantha, andarake viSaya aura isake kartAke samayakI dRSTise bahuta mahatvakA hai / yadyapi kauTilyake granthakA isameM anusaraNa kiyA gayA hai tathApi somadevasUri svataMtra lekhaka ho kara viSaya pratipAdanakI zailI unakI nirAlI hI hai| jainAcArya vijayadharmasUrine isa granthakI atyaMta durlabhya aisI eka prati mujhe dI thI aura isa mahattvake granthakI dUsarI AvRtti prakaTa karanI cAhie aisA maiMne Agraha bhI unase kiyA thaa| aba isa pranyakI sundara AkArameM uttama rItIse prakaTa kI huI isa AvRttiko dekha kara mujhe AnaMda hotA hai aura bhApane jo isakI eka prati mujhe bhejI isa lie maiM ApakA bahuta hI upakRta huuN| isakI prastAvanA iMgrejI yA saMskRtameM nahIM likhI gaI isa lie mujhe kheda hotA hai, kyoM ki dezabhASA jAnane vAlA yurapiyana kacit hI hotA hai| ApakA, ema. viMTaranits
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1 kIragrAmano janai zilAlekha kIra grAmano jaina zilAlekha. [paMjAba prAMtanA kAMgaDA jillAmA kIraNAma karIne eka sthAna che ane tyAM ziva-vaidyanAthanuM prAcIna ane prakhyAta dhAma che. e vaidyanAthanA maMdiramAM koI jaina pratimAnuM pASANanuM siMhAsana kyAMethI AvI gaela cha janA upara nIce Apelo lekha kotarelo cha. e lekha epigrAphiA iMDikAnA, 1 lA bhAganA, 118 pAna upara DaoN0 jI. bulhare saMkSipta vivecana sAthe prakaTa karalo che. e vivecana ane lekha A pramANe che.-- saMpAdaka ] nIce Apelo lekha kAMgaDAnoM kIragrAmamAM AvelA ziva-vaidyanAthanA devAlayAthI maLI Avelo cha. e lekha jaina nAgarI akSaromAM be lITiomAM lakhelo cha. A lITio mahAvAranI pratimAnI beThakanI traNa bAjue cAra moTA ane be nAnA bhAgamAM heMcAelI che. lekha lagabhaga sArI sthitimA che. e| dolhaNa ane AlhaNa nAmanA be vyApArioe A pratimA banAvyA viSa tathA devabhadrasUrie enI, pratiSThA karyA viSa ullekha karelo che. vaLI kAraNApamA A baMne bhAIoe mahAvInuM eka maMdira baMdhAvyAnI noMdha paNa emAM karelI che. vartamAnamAM, kAragrAmamAM koI paNa janA jaina maMdiranI hayAtI jaNAtI nathI tethI ema lAge che ke e maMdira naSTa thaI gayu che ane A besaNI koIe tyAMthI upADI lAvI zivanA devAlayamA mUkI dIdhI che. e devAlayanA adhikArionI ajANatAne lIdhe A lekha sahI salAmata rahevA pAmyo hoya ema lAge che. mUrti ane maMdira banAvanArA gujarAtI hovA joIe ; paMjAbI nahIM. pratiSThA karanAra bhi paNa gujarAtanA hatA. kAraNa ke dolhaNa ane AlhaNa brahmakSatra gotra agara jJAtinA hatA ke je jJAti gujarAtamAM vadhAre che. 1881 nA sensasa rIporTa pramANe paMjAbamAM te jJAti jaNAtI nathI. sarI devabhadrano gujarAta sAthe saMbaMdha temanA guru abhayadevanA lIdhe che. A abhayadevane 'rudra pallIya ' kahevAsAM Ave che; ane te jinavallabha sUrinI ziSyasaMtatimAMnA hatA. A jinavallabha te kharatara gacchanI paTTAvalImAM kalA je 43 mAM paTTadhara ane yugapradhAna padadhArI che te ja.. teo eka navo saMpradAya jene ahIM saMtAna' nA vizeSaNathI ullekhelo che te calAvyA pachI vi. saM. 1167 mA svargastha thayA hatA. temanA pachI thaelA AcArya jinadatvanA vakhatamA kharatara gacchanI rudrapallIya zAkhAnI sthApanA jinazekharAcArya vi. saM. 1204 mAM karI hatI. tethI A lekhamA jaNAvelA devabhadrasUri zvetAMbara matanA kharatara gacchanI eka zAkhAnA hatA. janI paraMparA pramANe kharatara gacchanI sthApanA gujarAtanA aNahilavADa pATaNamAM thaI hatI. lekhanI miti * saMvata eTale vi.saM. 1996 phAlguNa vadi 5, ravivAra ' te DaoNkTara skema (Dr. Sohram) mI gaNanA prasANe I. sa. 1240 nI 15 jAnyUArI barAbara thAya che. janarala sara kaniMgahAma jeNe A lekha prathama zodhI kAnyo hato temaNe potAnA ArkiolaoNjikala rIporTas (pu. 5 pAna 183) mAM pa lekhanI je nakala ApI che, te adharI che. kAraNa ke temA kSetragotro thI 'putrAbhyAM ane 'prati ahIM ApalI lekhanI nakala-paMjAba ArkiAlaoNjikala mhaseM taraphathI maLelI eka sArI chApa uparathI pADelI che. 1 juo-klaeNTa (klata) I. e., pu.1, pA. 240 ane 254.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka khaMDa SThitaM ' thI 'saMtAnIya' sUdhInI be lITio mUkI dIdhelI che. Ane lIdhe tema ja keTalAka khoTApAThone lIdhe temanI nakala uparathI bhASAMtara kara kevaLa azakya che'. mULa lekha 1. o0 saMvat 1296 varSe phAlguNa vadi 5 ravI kIrapAle brahmakSatra gotrotpanna vyava0 mAnU putrAbhyAM vya0 dolhaNa AlhaNAbhyAM svakArita zrImanmahAvIra deva caitya // .. ___2. zrImahAvIra jina mUla biMbaM Atmazreyo []] kAritaM / pratiSThitaM ca zrIjinavallabha sUrisaMtAnIya rudrapallIya zrImadabhayadevasUri ziSyaiH zrIdevabhadra sUribhiH // bhASAMtara OM. (laukika) varSa 1296 nA phAlguNa vadi paMcamIne [ divase] -kAraprAmamA brahmakSatra jJAtinA vyApArI mAnUnA be putro vyApArI dolhaNa ane AlhaNe pote baMdhAvelA zrImanmahAvIra devanA mandiramA zrI mahAvIra jinanI mukhya pratimA, potAnA kalyANamATe karAvI. tenI pratiSThA zrIjinavallabha sUrinA -- saMtAnIya' rudrapallIya zrImatsUri abhayadevanA ziSya zrIsUri devabhadre karI'. 3. janarala kaniMgahAma kahe zivavaidyanAthanA devAlayanA itihAsa sAye A lekhano koI saMbaMdha nathI. pakti 1lI-bAMca kIragrAme nAra tathA prajoDelA che te bhala che brahma vAcavaM jha nI upara eka bhAlapI karela mAtra kADhI nAkhela che kadAca 'mAtapatrAbhyAM kharopATha hoya. kAraNa ke ta tathA na oLakhAya tevA nathI. paNa te barAbara nayI; 'mAna' zabda jabarAbara che. kAraNa ke tenI pahelA vya yavahArI zabda paDelo cha je mAtRAtrA. pATha ketA nirarthaka bhane asaMbaddha bhaI jAya che-saMpAdaka.] ..paMkti 1 jI-zreyothai no yajato rahyo che; saMtAnIya no tA spaSTa nathI. varSene bhASAMtara laukika varSe kara DUM, kAraNa ke vikrama saMvat pachI varSene badale ghaNIvAra laukika varSe vApara. hAsa bhAve ke. pazcima tathA uttara pazcima hiMdusthAnamA vikrama saMvatanAM varSoMne kaukika varSoM kahecha. ane zaka saMvatane zAstrIya varSoM ko che. kAraNa ke te jyotiSa vigere viSayomA Ave che. ..lekhamA je phAguNa lakhyuM che te ardha prAkRta ane ardha saMskRta kapa che. mahabiba zabdane bhASa'tara karyA zivAya jahu~ rahevA daUM chaM. temo khAsa zo cha tenI khabara nathI. huM bhAcha kebIjI nAnI moTI pratimAoSI tene khAsa bhoLasAvA mATe temuM mAma AvaM pAbyu haze. eno artha kadAca madhya pratimA'thaI zake.[ artha thAya che..1 9. pratiSThitaM ca e saMskRtanA niyama pramANe zuddha nayI. paNa jaina pustakomA e paNA ThekANe jovAmA bhAve che. kharI te pratiSThApita va bhagara pratihA katAra eSo pATha joIe.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa | >>% [ apabhraMza bhASA kA eka mahAkavi aura mahAn grantha / ] ( lekhaka - zrIyuta paM. nAthUrAmajI premI / ) bhArata meM aneka zatAbdiyoM taka jo zrArya bhASAyeM pracalita rahI haiM, ve saba prAkRta kahalAtI haiM / prAkRta zabda kA artha hai svAbhAvika - kRtrimatA ke doSa se rahita aura saMskRta kA artha hai saMskAra kI huI mArjita bhASA / vaidika sUkta jisa sarala aura pracalita bhASA meM likhe gaye the, usa bhASA ko prAkRta hI kahanA cAhie / isa zrAdi prAkRta bhASA se jina saba zrArya bhASAoM kA vikAsa huA hai, unakI gaNanA dUsarI zreNI kI prAkRta meM hotI hai / yaha dvitIya zreNI kI prAkRta azoka ke zilAlekhoM meM milatI hai / bauddhazAstroM kI pradhAna bhASA pAlI bhI isI dUsarI zreNI kI prAkRtoM meM se hai / isa samaya prAkRta kahane se pAlI kI apekSA unnata bhASA kA bodha hotA hai / / azoka ke samaya kI Arya bhASA kI do pradhAna zAkhAyeM thIM, eka pazcimI prAkRta aura dUsarI pUrvIya prAkRta / pazcimI prAkRta ko saurasenI yA sUrasena (mathurA) kI bhASA kahate the aura pUrvIya ko mAgadhI yA magadha kI bhASA / ina donoM pUrvIya aura pazcimI bhASAoM ke bIcoM bIca eka aura bhASA bolI jAtI thI jo zrardha mAgadhI ke nAma se prasiddha thI / kahA jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra ne isI bhASA ke dvArA apane siddhAMtoM kA pracAra kiyA thaa| prAcIna jaina grantha isI bhASA meM likhe gaye the / prAcIna marAThI ke sAtha isa bhASA kA bahuta hI nikaTa sambandha hai / prAcIna prAkRta kAvya isI prAcIna marAThI meM likhe gaye haiM / ukta dUsarI zreNI kI prAkRta bhASAoM ke bAda kI bhASA apabhraMza kahalAtI hai / jo dUsarI zreNI kI prAkRta kA pichalA aura vizeSa vikasita rUpa hai / yo apabhraMza kA sAdhAraNa zrartha duSita yA vikRta hotA hai; parantu bhASA ke sambandha meM prayukta hone para isa kA artha unnata yA vikasita hotA hai| vartamAna pracalita Arya bhASAyeM jina bhASAoM se nikalI haiM, unakI gaNanA apabhraMza meM hotI hai / ina apabhraMza bhASAoM meM bhI eka samaya anekAneka grantha likhe gaye the jinameM se bahuta se isa samaya bhI milate haiN| jAna par3atA hai, ina bhASAoM kA sAhitya bahuta praur3ha ho gayA thA aura sarvasAdhAraNa meM bahuta hI Adara kI dRSTi se dekhA jAtA thA / isa sAhitya meM hama usa samaya kI bolacAla kI bhASAoM kI aspaSTa chAyA pA sakate haiN| vikrama kI sAtavIM zatAbdi taka ke apabhraMza sAhitya kA patA lagA hai| isake bAda jAna par3atA hai ki isa bhASA kA pracAra nahIM rahA / apabhraMza ke pahale kI prAkRta bhASAoM kA pracAra dasavIM zatAbdi ke bAda nahIM rahA / ukta apabhraMza bhASAoM kI gaNanA dUsarI zreNI kI hI prAkRta meM kI jAtI hai unake bAda zradhunika bhASAoM kA kAla zrAtA hai jinheM hama tIsarI zreNI kI prAkRta meM ginate haiM / ina bhASAoM kA nidarzana hama terahavIM zatAbdi ke lagabhaga pAte haiM / zrataeva mauTe hisAba se kahA jA sakatA hai ki dazavIM zatAbdi se zrAdhunika zrArya bhASAoM kA pracalana Arambha huA hai aura apabhraMza se hI ina saba kA vikAsa huA hai / saMkSepa meM prAkRta bhASAoM kA yahI itihAsa hai /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDa 2 isa lekha meM hama jisa mahAkavi kA paricaya denA cAhate haiM, usakI racanA inhIM apabhraMza bhASAoM meM kI eka bhASA meM huI hai jise hama dakSiNa mahArASTra kI apabhraMza kaha sakate haiN| dakSiNa kI hone para bhI pAThaka dekheMge ki isakI prakRti hamArI hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI bhASAoM se kitanI milatI julatI huI hai| ___hameM puSpadanta se bhI pahale ke apabhraMza sAhitya ke kucha grantha mile haiM jina kA paricaya hama Age ke kisI aMka meM denA cAhate haiN| mahAkavi puSpadanta kahAM ke rahanevAle the, isakA patA nahIM lgtaa| unake granthoM meM jo kucha likhA hai usake anusAra hama unheM saba se pahale melADi nagara meM jo saMbhavataH mAnyakheTa kA hI dusarA nAma hai, pAte haiN| vahAM ve pRthvI para bhramaNa karate hue zrA pahuMcate haiM aura vahIM se unake kavi-jIvana kA prArambha hotA hai| ve kAzyapagotrIya brAhmaNa the| unake pitA kA nAma kezava aura mAtA kA mugdhAdevI thA / eka jagaha unhoMne apane pitA kA nAma kanhar3a likhA hai* jo kezava ke hI paryAyavAcI zabda kRSNa kA apabhraMza rUpa hai| 'khaNDa' yaha zAyada unakA pracalita nAma thA jo unake granthoM meM jagaha 2 vyavahRta huA hai / abhimAnamaru, kAvyaratnAkara, kavvApasalla (kAvyApazAca) yA kAvyarAkSasa, kavikulatilaka, sarasvatInilaya Adi unake upanAma the / ___ ve zarIra se kRza the, kRSNavarNa the, kurUpa the parantu sadA prasannamukha rahate the| unhoMne Apako strIputra hIna likhA hai; parantu saMbhava hai yaha usa samaya kI hI avasthA kA dyotaka ho jaba ve mAnyakheTapura meM the aura apane (upalabdha ) granthoM kI racanA kara rahe the| isake pahale jahAM ke ve rahanevAle the vahAM zAyada ve gRhastha raheM hoM aura vivAha Adi bhI huA ho| yadyapi apane granthoM meM unhoMne apanA bahuta kucha paricaya diyA hai; parantu usase yaha nahIM mAlUma hotA hai ki mAnyakheTa meM Ane ke pahale unakI kyA avasthA thI aura na yahI spaSTa hotA hai ki vAstava meM unhoMne apanI janmabhUmi kyoM chor3I thii| kevala yahI mAlUma hotA hai ki duSToM ne unako apamAnita kiyA thA aura unhIM se saMtrasta hokara ve bhaTakate bhaTakate bar3e hI durgama aura lambe rAste ko taya karake mAnyakheTa taka Aye the / unake hRdaya para koI bar3I hI gaharI Thesa lagI thI aura isa se unheM sArI pRthvI durjanoM se hI bharI huI dikhalAI detI thii| logoM kI isa durjanatA kA aura saMsAra kI nIrasatA kA unhoMne apane granthoM kI utthAnikAoM meM bAra bAra aura bahuta adhika varNana kiyA hai| apane samaya ko bhI unhoMne khUba hI kosA hai, use kalimalamalina, nirdaya, nirguNa, durnItipUrNa aura viparIta vizeSaNa diye haiM aura kahA hai ki "jo jo dIsaI so so dujaNu, NiSphalu nIrasu NaM sukkaDa vnnu|" arthAt jo jo dikhate haiM ve saba durjana haiM, sUkhe hue bana ke samAna niSphala aura nIrasa haiN| aisA jAna par3atA hai ki ve kisI rAjA ke dvArA satAye hue the aura usI ke kAraNa unheM apanI janmabhUmi chor3anI par3I thii| isI kAraNa unhoMne kaI jagaha gajAoM para gahara kaTAkSa kiye haiN| unake bhrakuTita netroM aura prabhuvacanoM ko dekhane sunane kI apekSA mara jAnA acchA batalAyA hai / ve bharata maMtrI se kahate haiM ki-"vaha lakSmI kisa kAma ko jisane durate hue ca~varoM kI havA se sAre guNoM ko ur3A diyA hai, abhiSeka ke jala se sujanatA ko dho DAlA hai, aura jo vidvAnoM se virakta rahatI hai| x x isa samaya loga nIrasa aura nirvizeSa ho gaye ha, ve guNIjanoM se dveSa karate haiM, isI lie mujhe isa vana ko zaraNa lenI par3I hai|" * gaMdhavvekaNhaDaNaM daNeNa AyaI bhavAiM kiya thira mnnnn|-yshodhrcaartr|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ aka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa jisa rAjAse saMtrasta hokara puSpadantakavi mAnyakheTa meM Aye vaha zAyada vIrarAva thaa| AdipurANa ke prabhAcandrakRta TippaNa meM isa zabda para 'zUdraka' aura 'kAvIpati ' TippaNa diyA hai aura hamArI samajha meM 'kAMcI' kI jagaha kAvI lipikartA ke doSa se likha gayA hai| isa se mAlUma hotA hai ki vIrarAva kAMcI (kAJjIvaram ) kA rAjA hogA aura zUdraka usakA nAmAntara hogaa| yaha saMbhavataH pallavavaMzakA thaa| AdipurANako utthAnikA ke 'Niya siri visesa' aura 'paimarANA' Adi do padyoM kA abhiprAya acchI taraha spaSTa nahIM hotA hai. phira bhI aisA bhAsa hotA hai ki puSpadanta kA ukta vorarAva se pahale sambandha thA aura usa ke sambandha meM usa ne kucha kAvya racanA bhI kI thii| zAyada isI kAraNa bharatamaMtrI ne puSpadanta se kahA hai ki ghorarAva kA varNana karane se jo mithyAtva bhAva utpanna huA hai, usa ke prAyazcittasvarUpa yadi tuma AdinAtha ke carita kI racanA karo to tumhArA paraloka sudhara jaay*| jAna par3atA hai ki vArarAva koI duSTa aura jainadharma kA dveSI rAjA thaa| ___puSpadanta bhramaNa karate karate mAnyakheTa ke bAhara kiso udyAna meM par3e hue the| vahAM ammaiyA aura indrarAja nAmaka do puruSoM ne Akara unase kahA ki Apa isa nirjana sthAna meM kyoM par3e hue haiM, pAsa hI yaha bar3A nagara hai vahAM calie / vahAM zubhatuMgarAjA ke mahAmAtya bharata bar3e vidyApremI aura kaviyoM ke lie kAmadhenu haiM bharata ko lAkottara prazaMsA suna kara puSpadanta nagara meM gye| vahAM bharatamaMtrI ne unakA bahuta hI satkAra kiyA aura unheM apane pAsa rakkhA / kucha dinoM ke bAda bharata ne una se kAvyaracanA karane ke lie khaa| isa para kavi ne kahA ki yaha samaya bahuta burA hai / saMsAra durjanoM se bharA huA hai / jahAM tahAM chidrAnveSI hI dikhalAI dete haiN| pravarasena ke setubandha jaise utkRSTa kAvya kI bhI jaba loga nindA karate haiM, taba mujhe isa kArya meM korti kaise milegI? isa para bharata ne kahA ki durjanoM kA to yaha svabhAva hI hai, ulla / bhI acchA nahIM lgtaa| unakI zrApa ko paravA na karanI caahie| isa ke uttara meM kavi ne apanI laghutA prakaTa kI aura kahA ki maiM darzana, vyAkaraNa, kAvya, chandazAstra Adi ke jJAna se korA hUM, aisI dazA meM mujha se mahApurANa kI racanA kaise hogI, yaha to samudra ko eka kuMDe meM bharane jaisA azakya kArya hai, phira bhI Apa ke Agraha se aura jina bhakti vaza maiM isa kI racanA meM pravRtta hotA hUM, madhukara jaisA kSudra prANI bhI vizAla AkAza meM bhramaNa kara sakatA hai| ukta saba bAteM AdipurANa kI utthAnikA se lI gaI haiN| isa ke bAda uttarapurANa kA prAraMbha hotA hai / usa samaya kavirAja kA citta udvigna ho utthaa| racanA se una kA jI ucaTa gayA / taba eka dina sarasvato devI ne unheM svapna meM darzana diyA aura kahA ki arihaMta bhagavAn ko namaskAra kro| yaha sunate hI kavirAja jAga utthe| unhoM ne cAroM aura dekhA; parantu kahIM koI bhI deikhalAI na diyA / bar3A Azcarya huaa| isa ke bAda bharatamaMtrI una se mile / unhoM ne kahA ki, kyA Apa sacamuca ho pAgala ho gaye haiM ? Apa kA mukha utarA huA hai, citta ThikAne nahIM hai| grantharacanA kyoM nahIM karate ? kyA mujhase zrApa kA koI aparAdha bana par3A? kyA bAta hai / maiM hAtha jor3a kara prArthanA karatA huuN| maiM ApakA cAhA huA saba kucha dene ke lie taiyAra huuN| yaha jovana asthira aura asAra hai| jaba Apa ko sarasvatI kAmadhenu siddha hai, taba zrApa usakA navarasarUpa dUdha kyoM nahIM dohate? isa para kavirAja ne phira vahI samaya x purAnI lipi meM 'va' aura ' ca ' lagabhaga eka se likhe jAte haiM aura isa kAraNa pIche ke lekhakoM ne ina donoM ke bheda ko acchI taraha na samajhane ke kAraNa akasara 'ca' ko 'va' likhA hai| *paI maNNiuM vaNNiuM vIra rAu, uppaNNauM jo micchatta bhAu / pacchitu tAsu jai karahi ajja, tA ghaI tujjha paraloyakajju //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka kI aura durjanoM kI zikAyata kI aura kahA ki isa kAraNa mujha se eka pada bhI nahIM likhA jAtA hai| anta meM unhoM ne kahA ki phira bhI maiM tumhArI prArthanA ko nahIM TAla sakatA / tuma mere mitra ho aura zAlivAhana tathA zrIharSa se bhI bar3hakara vidvAnoM kA Adara karanevAle ho / tumane mujhe sadA prasanna rakkhA hai| parantu jo yaha kahA ki maiM saba kucha dene ke lie taiyAra hU~, so maiM tuma se akRtrima dharmAnurAga ke sivAya aura kucha bhI nahIM cAhatA huuN| dhana ko maiM tinake ke samAna ginatA huuN| merA kavitva kevala jinacaraNoM kI bhakti se hI prasphuTita hotA haijIvikA kI mujhe jarA bhI paravA nahIM hai / ye saba bAteM kavine uttarapurANakI utthAnikA meM prakaTa kI hai| puSpadanta digambara jaina sampradAya ke anuyAyI the; parantu ve apane kisI guru kA kahIM koI ullekha nahIM karate haiN| isakA kAraNa yahI ho sakatA hai ki ve gRhatyAgI sAdhu nahIM the / yaha bhI saMbhava hai ki pahale ve vedAnuyAyo rahe hoM aura pIche kisI kAraNa se jainadharma para unakI zraddhA ho gaI ho, athavA bharatamaMtrI ke saMsargase hI ve jainadharma ke upAsaka bana gaye hoM, kisI jaina sAdhu yA munise unakA paricaya na huA ho| unhoMne apane ko jagaha jagaha jinapadabhakta, dharmAsakta, vratasaMyukta (vratIzrAvaka ) aura vigAletazaMka (zaMkA hita samyagdRSTI) Adi vizeSaNa diye haiM, isa lie unake dRr3ha jaina hone meM koI sandeha nahIM ho sktaa| apane granthoM meM jainadharma ke tattvoM kA bhI unhoMne bar3I yogyatAse pratipAdana kiyA hai| puSpadanta kA svabhAva eka vicitra hI prakAra kA mAlUma hotA hai| unakA 'abhimAnameru' nAma unake svabhAva ko aura bhI vizeSatA se spaSTa karatA hai| 'mAna' ke sivAya ve aura kisI cIja ke bhUkhe nahIM jAna par3ate / eka bar3e bhArI rAjA ke vaibhavazAlI mantrI kA Azraya pAkara bhI ve dhana vaibhava se alipta hI rahe jAna par3ate haiN| mahApurANa ke anta meM unhoMne apane liye jo vizeSaNa diye haiM, ve dhyAna dene yogya hai-zUnyabhavana aura devakulikAoM meM rahanevAle, binA ghara-dvAra ke, strI-putra rahita, nadI vApI aura tAlAvoM meM snAna karanevAle, aura valkala pahinanevAle, dhUlidhUsarita, jamIna para sonevAle tathA apane hAthoM ko ho or3hanA banAnevAle, aura samAdhi maraNa kI AkAMkSA rakhanevAle / ye vizeSaNa isa akiJcana mahAkavi ke citra ko A~khoM ke sAmane khar3A kara dete haiN| sacamuca hI puSpadanta adbhuta kavi the| ve apane hRdaya ke AvegoM ko roka nahIM sakate haiN| ve jise hRdaya se cAhate haiM usakI prazaMsA ke pula bAMdha dete haiM aura jisase ghRNA karate haiM usa kI nindA karane meM bhI kucha uThA nahIM rkhte| apanI prazaMsA karane meM bhI unakI kavitA ka. pravAha svachanda gati se pravAhita huA hai| isa prazaMsA ke aucitya anaucitya kA vicAra bhI unakA svecchAcArI kavihRdaya nahIM kara sakA hai| jI kholakara unhoMne apanI prazaMsA ko hai| saMbhava hai, isa samaya kI dRSTi se vaha ThIka mAlUma na ho; parantu una kI sarasa aura sundara racanA ko dekhate hue to usa meM koI atyukti nahIM jAna pdd'tii| puSpadantane apanA AdipurANa siddhArthasaMvatsara meM likhanA zurU kiyA thA jisa samaya tuDigu nAma ke rAjA rAjya karate the aura unhoMne kisI cola rAjA kA mastaka kATA thaa| isa 'tuDigu' zabda para isa grantha kI prAyaH sabhI pratiyoM meM 'kRSNarAjaH' TippaNI dI huI hai| isI grantha meM ukta rAjA kA eka jagaha 'samatuMgadeva ' aura dUsarI jagaha 'bhairavanarendra ' nAma se ullekha kiyA gayA hai aura donoM jagaha u sI para TippaNI de kara 'kRSNarAjaH' likhA hai| isI taraha yazodhara caritra meM 'vallamanarendra nAma ullekha kiyA hai aura vahAM bhI TippaNI meM 'kRSNarAjaH' likhA hai| arthAt tuDigu, zubhatuMgadeva, bhairavanarendra, vallabhanarendra aura kRSNarAja ye pA~coM eka hI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa rAjA ke nAma haiM aura inhIM ke samaya meM puSpadantane apane granthoM kI racanA kI hai| eka jagaha Diga ko 'bhuvanaikarAma' vizeSaNa diyA hai, jo ki usakI eka viruda thii| isake sivAya use 'rAjAdhirAja' likhA hai| zrAdipurANa ke 27 ve pariccheda ke prAraMbha meM bharatamantrI kI prazaMsA karate hue use 'bhArata' ( mahAbhArata ) kI upamA dI hai:-"guru dharmodbhavapAvanamabhinanditakRSNArjunaguNopetaM / bhImaparAkamasAraM bhAratamiva bharata tava caritam // " isakA 'abhinandita kRSNArjunaguNopetam ' vizeSaNa nizcaya se kRSNarAja ko lakSya karake hI likhA gayA hai| uttarapurANa ke anta meM grantha ke samApta hone kA samaya saMvat 606, AsAr3ha sudI 10, krodhanasaMvatsara likhA hai| krodhanasaMvatsara se 6 varSa pahale siddhArthasaMvatsara AtA hai, ataH AdipurANa kI racanA kA samaya saMvat 600 honA cAhie / dakSiNa meM zaka saMvat kA hI pracAra adhika rahA hai, ataeva ukta 600 aura 606 ko zaka saMvat hI mAnanA caahie| uttarapurANa kI prazasti se mAlUma hotA hai ki ukta grantha mAnyakheTa nagara meM banAyA gayA thA, jo isa samaya mAlakheDa nAma se prasiddha hai aura nijAma ke rAjya meM hai| uttarapurANa ke 50 veM pariccheda ke prAraMbha meM likhA hai: dInAnAthadhanaM sadAbahujanaM protphullavallIvanam, ___ mAnyAkheTapuraM puraMdarapurIlIlAharaM sundaram / dhArAnAthanarendrakopazikhinA dagdhaM vidagdhapriyam, kvedAnI vasatiM kariSyati punaH zrI puSpadantaH kviH|| isase mAlUma hotA hai, zaka saMvat 600 aura 606 ke bIca meM kisI samaya dhArAnagarI ke kisI rAjA ne isa bar3e bhArI vaimavazAlI nagara ko barabAda kiyA thaa| _ puSpadantane apanA mahApurANa pUrvokta zubhatuMga yA kRSNarAja ke mahAmAtya bharata ke Agraha se aura yazodhara carita bharatamaMtrI ke putra gaeNa yA NaNNarAja ke lie karNAbharaNasvarUpa banAyA hai / NaraNa bhI apane pitA ke sadRza vallabhanarendra yA kRSNarAja kA mahAmAtya ho gayA thA / bharata aura NaNNa kI puSpadantane bahuta hI prazaMsA kI hai aura una ke lokottara guNoM kA varNana kiyA hai| mahApurANa ke saba milAkara 102 pariccheda haiM, jina meM se koI 40 paricchedoM ke prAraMbha meM puSpadanta ne bharatamaMtrI kI prazaMsA ke sUcaka sundara saMskRta padya diye haiM jinheM hamane isa lekha ke anta meM uddhata kara diyA hai| unheM par3hane se pAThakoM kA bharata kI mahimA kA bahuta kucha paricaya ho jaaygaa| isI taraha yazodhara carita ke cAra paricchedoM meM gaeNarAja kI prazaMsA ke jo padya haiM, ve bhI udhdata kara diye gaye haiN| ukta prazasti-padyoM ke sivAya paSpadantane zrAdi aura uttarapurANa kI utthAnikAnoM meM bharatamaMtrI ko niHzeSa kalAvijJAnakuzala, prAkRtakavikAvyarasAvalubdha, amatsara, satyapratijJa, yoddhA parastroparAkamukha, tyAgabhogabhAvodgamazaktiyukta, kavikalpavRkSa Adi aneka vizeSaNa diye haiN| ___ yazodharacArita meM bharata ke putra nanna kA gotra kauNDiNya batalAyA hai / ataH saMbhavataH ye hI hoMge: parantu jainadharma ke pragAr3ha bhakta the / bharata ke pitA kA nAma aiyaNa yA aNNayyA aura mAtA kA zrIdevI thaa| una ke sAta putra the-1 devala, 2 bhogalla, 3 NaNNa, 4 sohaNa, 5 guNavarma, 6 daMgaiyA, aura 7 sNtiyaa| ina meM tIsarA putra NaNNa thA, aura bharata ke bAda, isI ne mahAmAtya yA pradhAnamaMtrI ke pada ko suzobhita kiyA thaa| AdipurANa ke 34 ce pariccheda ke prAraMbha meM nIca likhA dumA eka saMskRta padya diyA hai:
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jaina sAhitya saMzodhaka tIvrApaddivaseSu bandhurahitenaikena tejasvinA santAnakramato gatApi hi ramA''kRSTA prabhoH sevayA / yasyAcArapadaM vadanti kavayaH saujanyasatyAspadaM so'yaM zrIbharato jayatyanupamaH kAle kalau sAmpratam // [ khaNDa 2 arthAt bar3I hI vipatti ke dinoM meM jisa akele aura bandhurahita tejasvI ne santAnakrama se calI gaI huI bhI lakSmI ko apane prabhu kI sevA se phira zrAkuSTa kara lI aura kavigaNa jisa ke caritra ko saujanya aura satya kA sthAna batalAte haiM, vaha bharata isa kalikAla meM apanI jor3a nahIM rakhatA / isase jAna par3atA hai ki bharata ke pUrvajoM ke hAtha se ukta maMtrIpada calA gayA thA aura use bharata ne hI apanI yogyatA se phira se prApta kiyA thaa| apanI pUrvAvasthA meM unhoMne bar3I vipatti bhogI thI aura usa samaya una kA koI bandhu yA sahAyaka nahIM yA / yazodharacarita kI racanA mahApurANa ke kitane samaya bAda huI, isa ke jAnane kA koI sAdhana nahIM hai / yazodharacarita meM samaya sambandhI koI ullekha nahIM hai; parantu yaha nizcaya hai ki usa samaya rAjasiMhAsana ko vallabhanarandra yA kRSNarAja ho suzobhita karate the / hA~, maMtrI kA pada bharata ke putra gaNa ko mila gayA thA / garaNa ke usa samaya kaI putra bhI maujUda the jina ko yazodharacaritra ke dUsare pariccheda ke prAraMbha meM AzIrvAda diyA gayA hai| mAlUma nahIM usa samaya bharata jIte the yA nahIM / mahApurANa jisa samaya banAyA gayA hai usa samaya puSpadanta - bharata ke hI ghara rahate the - " devIsuzra sudaNihi terA hauM lie tuhArapa zracchami / 67 veM pariccheda ke prAraMbha meM kahA hai: dz iha paThitamudAraM vAcakairgIyamAnaM iha likhitamajastraM lekhakaizcArukAvyam / gatavati kavimitre mitratAM puSpadante bharata tava gRhe'sminbhAti vidyAvinodaH // isa se bhI zrabhAsa milatA hai ki kavirAja bharata ke hI gRha meM rahate the aura una kA kAvya vahIM par3hA, gAyA aura likhA jAtA thA / isa ke bAda yazodharacarita jaba likhA gayA hai, taba ve gaNNa ke hI ghara rahate the-gaNNahu maMdiraNivasaMtu saMtu, himANameru kavipupphayaMtu / " parantu isI grantha ke anta meM likhA hai ki gandharva ( nagara ? ) meM kanhar3a (kezava) ke putra ne pUrvabhavoM kA varNana sthira mana hokara kiyA -" gaMdhavveM kaNhaDarAMdaNeNa " ityAdi / taba kyA yaha gandharva nagara koI dUsarA sthAna hai ? saMbhava hai, yaha mAnyakheTakA hI dUsarA nAma athavA koI dUsarA sthAna ho jahA~ kucha samaya Tikakara kavine grantha kA ukta aMza likhA ho / yaha bhI saMbhava hai ki garaNa ke mahala kA hI nAma gandharva yA gandharvabhavana ho / yazodharacarita jisa samaya samApta huA hai usa samaya koI bar3A bhArI durbhikSa par3A thA jisa kA varNana kavine ina zabdoM meM kiyA hai-- jagaha jagaha manuSyoM kI khopar3iyAM aura ThaThariyAM par3I thIM, raMka hI raMka dikhalAI par3ate the| bar3A bhArI duSkAla thA / aise samaya meM bhI gaNane mujhe rahane ko acchA sthAna, khAne ko sarasa zrAhAra, pahinane ko svaccha vastra dekara upakRta kiyA / " jAna par3atA hai yaha ghaTanA usa samaya kI hogI jaba dhArAnarezane mAnyakheTa ko lUTa kara barabAda kara diyA thaa| aisI sainika lUToM ke bAda aksara durbhikSa par3A karate haiM / mahApurANa meM kavine nIce likhe granthakAroM aura granthoM kA ullekha kiyA hai / kavi ke samaya nirUpaNa meM ina nAmoM se bahuta sahAyatA mila sakatI hai
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa 1akalaMka,2 kapila, 3 phavAra yA kaNAda, 4 dvija (brAhmaNa), 5 sugata (bauddha), 6 purandara (cAka), 7dantila, 8 mizAkha, 1 luddhAcArya, 10 bharata ( nATya zAstra kartA ), 11 pataMjali ( vyAkaraNa bhASyakAra ), 12 itihAsapurANa, 13 vyAsa, 14 kAlidAsa, 15 caturmukha svayaMbhU. 16 zrIharSa, 17 droNa, 18 kavi IzAna bANa, 16 dhavala jaya dhavala siddhAnta, 20 rudraTa, 21 nyAsakAra, aura 22 jasacinha (prAkRta lakSaNa kartA), 23 jinasena, 24 viirsen| ___ yazodhara carita ke anta meM kevala eka hI granthakAra kavi 'vaccharAya' (vatsarAja) kA ullekha kiyA gayA hai jisa ke kathAsUtra ke AdhAra para ukta carita kI racanA kI gaI hai"mahu dosu Na dijai puve kaii kaivaccharAya taM sutta laii " yaha to kahane kI AvazyakatA nahIM ki ye vaccharAya koI jainakavi hI the / kyoMki yazodhara ko kathA jainasAhitya kI hI cIja hai| uttarapurANa ke anta meM mahAvIra bhagavAn ke nirvANa ke bAda kI guruparamparA dI gaI hai| usameM lohAcArya taka kI paramparA trilokaprajJapti, jaMbUdvIpaprajJapti, guNabhadrakRta uttarapurANa, indranandikRta zrutAvatAra ke hI samAna hai / jambUdvIpaprajJapti meM jahAM jasabAhu nAma hai, vahAM isameM bhadrabAhu hai| eka baDA bhArI antara yaha hai ki isameM govardhana ke bAda bhadrabAhu kA nAma hI nahIM hai, sAtha usake badale koI dUsarA nAma bhI nahIM diyA hai / itihAsakoM ke lie yaha bAta khAsa dhyAna dene yogya hai| saba ke bAda isameM jinasena aura vIrasena kA nAma diyA huA hai, jo aAcArAMga ke ekadeza ke jJAtA the| jAna par3atA hai ye jinasena saMskRta AdipurANa ke kartA se bhinna hai| zrAdipurANa (puSpadantakRta) ke pAMcave pariccheda meM nIce likhe dezoM ke nAma diye haiM jinheM bhagavAn RSabhadeva ne basAyA thA pallava, saindhava (sindha), kokaNa, kauzala, Takka, AbhIra, kIra, khasa, kerala, aMga, kaliMga, baMga, jAlaMdhara, vatsa, yavana, kuru, gurjara, barbara, draviDa, gauDa, karNATa, varADiva (vairATa ?), pArasa, pAriyAtra, dhunnATa, sUra, soraTha, videha, lADa, koga, vaigi, mAlava, pAMcAla, magadha, bhaTTa, bhoTa (bhUTAna ), nepAla, oNTa, pauNDU, hari, kuru, mNgaal| puSpadanta ke banAye hue do grantha hameM prApta hue haiM, eka tisaTTimahApurisaguNAlaMkAra jisa kA dUsarA nAma mahApurANa hai aura jisake AdipurANa aura uttarapurANa ye do bhAga haiM / isakI zlokasaMkhyA 13 hajAra ke lagabhaga hai aura isameM saba milAkara 102 pariccheda haiM / zrAdipurANa meM prathama tIrthaMkara AdinAtha kA aura uttarapurANa meM zeSa 23 tIrthaMkaroM kA aura anya zalAkApuruSoM kA caritra hai / uttarapurANa meM padmapurANa aura harivaMzapurANa bhI zAmila haiM aura ye pRthak rUpa meM bhI aneka pustakabhaNDAroM meM milate haiM / puSpadanta kA dUsarA grantha yazodhara carita hai jisa ke cAra pariccheda haiM aura choTA hai| isameM yazodhara nAmaka rAjA kA caritra varNita hai jo koI purANa pUruSa thaa| ukta do granthoM ke sivAya nAgakumAra cArata nAma kA eka grantha hai jo kAraMjA (barAra) ke pugtakabhaNDAra meM hai aura jisa ke prApta karane ke lie hama prayatna kara rahe haiN| 1 yaha eka jaina kavi hai| isa ke banAye hue do grantha hameM prApta hue hai-'paumacariya' yA rAmAyaNa jisake pichale kucha sarga usa ke putra tribhuvana svayaMbhudevane pUrNa kie haiM aura dUparA harivaMzapurANa jisa kA uddhAra vikrama kI 16 vI zatAbdi ke eka dUsare vidvAnne kiyA hai| zAyada isakA adhikAMza naSTa ho gayA thaa| ye donoM prantha apabhraMza bhASA meM hI haiN| inakA vistRta paricaya zIghra hI diyA jAyagA /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDa 2 hameM saba se pahale baMbaI ke suprasiddha saThe sukhAnandajI kI kRpA se puSpadanta kA AdipurANa dekhane ko milA aura usI ko dekhakara hameM isa kavi kA paricaya likhane kA utsAha huA / seThajI isa grantha ko phatehapura (jayapura) ke sarakhatIbhaNDAra se lAye the / ukta sarakhatAbhaNDAra kA yaha 86 3 nambara kA grantha hai aura bahuta hI zuddha hai| usameM kahIM kahIM TippaNI bhI dI hai, vi0 saMvat1528 kA likhA huA hai usameM prati karAnevAle kI eka vistRta prazasti dI huI hai jo upayogI samajha kara isa lekha ke pariziSTa meM de dI gaI hai| isa grantha kI do pratiyAM hame pUne ke bhANDArakara zroriyaNTala risarca insTiTayaTa meM milIM jinameM se eka vi0 saM0 1925 kI likhI huI hai aura dUsarI vi0 saM0 1883 kI likhI huI hai / isa grantha kA eka TippaNa bhI hameM ukta saMsthA meM milA jo prabhAcandra kRta hai aura jisakI zlokasaMkhyA 1650 he* / isameM prati likhane kA aura TippaNakAra kA samaya Adi nahIM diyA hai| isake bAda ukta insTi0 meM hameM uttarapurANa kI bhI eka zuddhaprati mila gaI jo bahuta hI zuddha hai aura saM0 1630 kI likhI huI hai| isa para yatra tatra TippaNiyAM bhI dI huI haiN| yazodhara carita kI eka prati hameM baMbaI ke terahapanthI mandira ke pustakabhaNDAra se prApta huI jo bahuta hI purAnI hai arthAt 1360 kI likhI huI hai aura prAyaH zRddha hai, aura dusarI bhANDArakara insTi0 se, jo vi0 saMvat 1615 ko likhI huI hai|| isa insTiTayUTa meM harivaMzapurANa kI bhI eka bahuta hI zuddha, TippaNayukta, aura prAcIna prati hai, milAna karane se mAlUma huA ki yaha uttarapurANa kA hI eka aMza hai| puSpadanta ke grantha pUrvakAla meM bahuta prasiddha rahe haiM aura isa kAraNa unakI pratiyAM aneka bhaNDAroM meM milatI haiN| una para TippaNapaMjikAyeM aura TippaNagrantha bhI likhe gaye haiM aura talAza karane se aba bhI prApta ho sakate haiM / jayapura ke pATodI ke mandira meM uttarapurANa kA eka TippaNa grantha hai jisake kartA zrIcandra (?) muni mAlUma hote hai aura jo vikrama saMvata 1080meM bhojadeva ke rAjya meM banAyA gayA hai| jayapura ke bAbA dulIcandajI ke bhaNDAra meM puSpadanta ke prAyaH sabhI granthoM kI paMjikAyeM haiM; Agare ke motIkaTare ke mandira meM uttarapurANa kI paMjikA hai / prayatna karane para bhI hama inheM prApta nahIM kara ske| isa samaya hama puSpadanta ke nAgakumAra carita aura unake granthoM ko paMjikAoM ko prApta karane kA prayatna kara rahe haiN| unake mila jAne para AgAmo aMka meM puSpadanta kA samaya nirNaya kiyA jAyagA aura unake granthoM meM jina jina vyaktiyoM kA ullekha huA hai una saba ke samaya para vicAra karake nizcita kiyA jAyagA ki vAstava meM puSpadanta ke grantha kaba bane haiN| AgAmI aMka meM puSpadanta kI bhASA aura unake kavitva ko bhI AlocanA karane kA vicAra hai| pariziSTa meM puSpadanta ke granthoM ke ve saba aMza de diye gaye haiM jo mahatvapUrNa haiM aura jinake AdhAra se yaha lekha likhA gayA hai| adhika prayojanIya aMzoM kA anuvAda bhI TippaNI meM de diyA hai| isa lekha ke taiyAra karane meM zrImAn munimahodaya jinAvajayajI se bahuta aAdhaka sahAyatA milI hai| isakI bahuta kucha sAmagrI bhI unhIM kI kRpA se prApta huI hai, ataeva meM unakA bahuta hI kRtajJa huuN| * naM. 1139 Apha 1891-954 naM. 1050 Apha 1887-91 / * naM. 563 Apha 1875-76 x naM 1106 Apha 1884-87 / naM. 1163 Apha 1891-95 / 1135 Apha 1884-87 / . dekhA jainamitra, guruvAra, Azvina sudI 5 vIra saM. 2447 meM zrIyuta paM. pannAlAlajI vAkalIvAla kA "saM. vi. 1080 ke prabhAcandra " zIrSaka lekha /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ X aka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa pariziSTa naM. 1 (AdipurANa ke prAraMbha kA kucha aMza / ) oM namo vatirAgAya / siddhivarmaNaraMjaNu paramaniraMjaNu bhuSaNakamalasaraNesaru / paNavevi vigdhaviNAsaNu niruvamasAsaNu rishnnaahprmesru|| dhruvakam // taM kahami purANu pasiddhaNAmu, siddhatyavarise bhuvaNAhirAmu / uvaddhajjaDa bhUbhaMgabhIsa, toDeppiNa coDaho taNauM sIsa // 1 // bhuvaNekarAma rAyAhirAu, jahiM acchA tuDiNU mahANubhAu / taM (baM?) dINa diNNa ghaNakaNayapayaru, mahiparibhamaMta mevADiNayaru // 2 // avaheriya khalayaNu guNamahaMtu, diyahehiM parAiu pupphayaMtu / duggamadIharapaMtheNarId, Nava iMdu jema deheNa khINu // 3 // tarukusumareNuraMjiyasamIra, mAyaMdaguMcha guMdaliyakIra / NaMdaNavaNe kira vosamai jAma, tahiM viNNi purisa saMpatta tAma // 4 // paNaveppiNu tehiM pavutta eva, bho khaNDai galiya pAvAvaleva / paribhamirabhamararavagumugumaMta, kiM kira Nivasahi NijjaNavaNaMta // 5 // karisarabahiriya dizcakaighAle, paisarahiNa kiM purvrvisaale| taM suNevi bhaNaI ahimANameru, bari khajjau girakaMdarakaseru // 6 // Nau dujaNabhauMhA vaMkiyAMI, dasiMtu kalusabhAvaMkiyAI // pattA / varu Naravaru dhavalacchiha, hou makucchiha, marau soNimuhaNiggame / khalakucchiyapahuvayaNaI, bhiuDiyaNayaNaI, ma NihAlau sUrumgame // 7 // camarANilauDDAviyaguNAeM, ahiseyadhoyasuyaNataNAeM / bhAvArtha-isa prasiddha purANako maiM siddhArtha saMvatsara meM kahatA hUM jaba rAjAdhirAja bhuvanaikarAma tuDigune coDa rAjA kA sundara jaTAyukta aura bhrakuTi bhaMgise bhISaNa mastaka kATA // 1 // unhoM ne dIna dukhiyoM ko pracura dhana diyA / isI samaya pRthvI para bhramaNa karate hue aura khalajanoM dvArA apamAnita hue puSpadanta kavi mevADi yA melATI nagarI meM Aye / durgama aura lambA rAstA taya karate karate unakA zarIra navIna candramA ke samAna kSINa ho gayA thaa| 2-3 // ve nandana vana nAmaka udyAna meM vizrAma le rahe the jahAM kA vAyu puSyoM ke parAga se mahaka rahA thA aura AmravRkSoM para zukoM ke jhuNDa krIDA kara rahe the| itane meM hI vahAM do puruSa pahuMce // 4 // unhoMne praNAma karake kahA ki he niSpApa khaMDakavi, Apa isa nirjana vana meM jo bhramaroM ke guMjAra se gUMja rahA hai kyoM Thahare haiM ? hAthiyoM ke zabdoM se dizAoM ko badhira karanavAle isa vizAla nagara meM kyoM nahIM calate ? yaha suna kara AbhimAnameru puSpadantane kahA ki girikandarAoM ke jaMgalI phala khA lenA acchA, parantu durjanoM kI kaluSita TeDhI bhoMheM dekhanA acchA nahIM // 5-6 // ujjvala netroMvAlI mAtA kI kUkha se janma lete hI mara jAnA acchA parantu prabhu ke duSTa vacana aura bhrakuTita nayana savere savere dekhanA acchA nahIM // 5 // vaha lakSmI kisa matalaba kI jisane durate hue caivaroM kI havA se sAre guNoM ko ur3A diyA ho, AbhiSeka ke jala 1siddhArtha saMvatsare / 2 virudH| 3 kuSNarAjaH / 4 durgmdiirghtraakaashmaargennaagtH| 5 mndtejH| 6 milita 7 pusspdntH| 8 hastizabdAt / dikcvkrvlye|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka (khaNDa 2 aviveyaeM dapputtAliyAeM, mohaMdhayAeM mAraNasIlayAeM // 8 // sattaMgarajabharabhAriyAeM, piuputtaramaNarasayAriyAeM / visasahajammaeM jaDarattiyAeM, kiM lacchie viusavirattiyAeM // 4 // saMpai jaNu NIrasu Nivvisesu, guNavaMtau jahiM suraguruvi des| tahiM amhahaM lai kANaNu je saraNu, ahimANe sahUM vari hou maraNu // 10 // ammaiya iMdarApahi tehiM, AyariNaya taM pahasiya muhahiM / guruviNayapaNayapaNaviyasirehiM, paDiSayaNu diNNu NAyaraNarohiM // 11 // ghattA / jaNamaNatimirosAraNa, mayataruvAraNa, NiyakulagayaNadivAyara / bho bho kesavataguruha, Navasararuhamuha, kavvarayaNarayaNAyara // 12 // baMbhaMDamaMDavArUDhakitti, aNavaraya rahaya jiNaNAhabhatti / suhatuMgadavakamakamalabhasalu, gIsesakalAvieNANakusalu // 13 // pAyayakaikavva rasAvaludu, saMpIya sraasisuraahidudhu| kamalacchu amaccharu saJcasaMdhu, raNabharadhuradharaNugghiTakhaMdhu // 14 // savilAsavilAsiNihiyaya yeNu, supasiddha mahAkaikAmadheNu / kANINadINaparipUriyAsu, jasapasarapasAhiyadasadisAsu // 15 // pararamaNiparammuha suddhasIlu, uNNayamai suyAddharaNalIlu / * guruyaNapayapaNaviyauttamaMgu, siridevidhavagambhubbhavaMgu // 16 // aNNaiyataNa taNuruhu pasatthu, hatthivadANolliyadIhahatthu / mahamattavaM sadhayavaDu gahIru, lakkhaNalakkhakiya varasarIru // 17 // se sujanatA ko dho DAlA ho, aviveka se darpa ko bar3hAyA ho, jo mohase andhI ho, mAraNazIla ho, saptAMga rAjya ke bhAra se ladI huI ho, pitA aura putra donoM meM ramaNa karanevAlI (ghRNitavyAbhacAriNI) ho, viSake sAtha jisakA janma huA ho, jo jar3a ( yA jala) meM rakta ho, aura jo vidvAnoM se virata rahatI ho // 8-9 // isa samaya loga nIrasa aura vizeSatArahita ho gaye haiN| aba to guNavanta bRhaspati kA bhI dveSa kiyA jAtA hai| isI lie maiMne isa vana kA zaraNa liyA hai / maiMne socA hai ki isa taraha abhimAna ke sAtha mara jAnA bhI acchA hai // 10 // kavi ke ye vacana sunakara una do Agata nAgarikoMne-ammaiya (?) aura indrarAjane-prasanna mukha se aura bar3e vinaya se mastaka jhukAkara kahA-"he manuSyoM ke hRdayAndhakAra ko dUra karanevAle, navIna kamalasadRza mukhavAle, madarahita, apane kularUpI AkAza ke candramA, kAvyaratnaratnAkara, aura kezava ke putra puSpadantajI, kyA Apane bharata ( maMtrI) kA nAma nahIM sunA ? jisa kI kIrti bramhANDarUpamaNDapapara ArUDha ho rahI hai, jo nirantara jina bhagavAna kI bhakti meM anurakta rahatA hai, zubhatuMgadeva ( rAjA aura isa nAma kA mandira ) ke caraNakamaloM kA bhramara hai, sArI kalA aura vidyAoM meM kuzala hai, prAkRta kaviyoM ke kAvyarasapara lubdha rahatA hai aura jisane sarasvatIrUpa surAbhi kA khUba dUdha piyA hai, lakSmI jise cAhatI hai, jo matsara rahita hai, satyapratijJa hai, yuddhoM ke bojhe ko Dhote Dhote jisa ke kandhe ghisa gaye haiM, jo vilAsavatI sundariyoM ke hRdaya kA curAnevAlA hai, bar3e baMr3a prasiddha mahAkaviyoM ke lie kAmadhenu hai, dIna dukhiyAoM kI AzAoM ko pUrA karanevAlA hai, jisa ke yaza ne dazoM dizAoM ko jIta liyA hai, jo parAstriyoM kI ora kabhI najara nahIM uThAtA, zuddha zIlayukta hai, jisa kI mati unnata hai, lIlA mAtra se jo sujanoM kA uddhAra kara detA hai, gurujanoM ke caraNoMpara jisa kA mastaka sadaiva jhukA rahatA hai, jo zrIdevI mAtA aura aNNaya pitA kA putra hai, jisa ke hAtha hAthI ke samAna dAna (yA madajala) se AI rahate haiM, jo mahAmAtyavaMzakA dhvajapaTa hai, gaMbhIra hai, jisa kA zarIra zubha lakSaNoM se yukta hai aura jo durvyasanarUpI siMhoM ke lie jo aSTApada ke samAna hai // 11-17 // Aie, usake netroM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa duvvasaNa sIhasaMghAyasarahu, NadhiyANahi kiM NAmeNa bharahu / - ghttaa| Au jAhuMtaho maMdiru NayaNANaMdiru sukAkaittaNu jANa / so guNagaNatattillau tihupraNibhallaDa Nicchau paI smmaannii|| 18 // jo vihiNA NimmiuM kavvapiDu, taM NisuNevi so saMcaliu khaMDu / AvaMtu dichu bharaheNa kema, vAIsarisarikallolu jema // 16 // puNu tAsu teNa virahau pahANu, gharu prAyaho abbhAgayavihANu / saMbhAsaNu piyavayasehiM rammu, himmukkaDaMbhu NaM paramadhammu // 20 // tuhuM Ayau NaM guNamaNi NihANu, tuhuM pAyau NaM paMkayaho bhANu / puNu ema bhaNeppiNu maNaharAI, pahakhINarINataNu suhayarAI // 21 // vara rAhANavilevaNabhUsaNAI, dieNaI devNginnivsnnaaii| aJcaMta rasAlaI bhoyaNAI, galiyAI jAma kAvaya diNAiM // 22 // devIsupaNa kai bhANauM tAma, bho pupphayaMta sasilihiyaNAma / NiyasirivisesaNijjiyasuriMdu, giridhardhAru vIru bhairava pariMdu // 23 // pai mAriNauM variNauM vIrarAu, uppaNNauM jo micchattabhAu / pacchintu tAsu jaikarahi aja, tA ghaDA tujma paraloyakajju // 24 // tuI deu kovi bhavvayaNabaMdhu, puruevacariyabhArassa khNdhu| abhatthinosi dedehi tema, Nivvigdhe lahu NivahA jema // 25 // ghttaa| ailaliyaeM gaMbhIraeM sAlaMkAraeM vAyaeM tA kiM kijai / jai kusumasaraviyArau aruhu bhaDArau sambhAveNa zuNijjaha // 26 // ko Ananda denevAle mandira meM cAlie / vaha sukaviyoM ke kavitvakA marmajJa hai, guNagaNoM se tRpta hai aura tInoM bhuvanoM ke lie bhalA hai, vaha nizcaya se Apa kA sammAna karegAM // 18 // yaha suna kara vaha khaNDa kavi-jisa ke zarIra ko mAnoM vidhAtAne kAvya kA mUrtimAna piNDa hI banAyA haiusa ora ko cala diyaa| usa samaya bharata maMtrIne usa ko isa taraha Ate dekhA jisa taraha sarasvatIrUpI saritA kI eka taraMga hI A rahI hai // 19 // taba usa ne abhyAgata vidhAna ke anusAra usa kA saba prakAra se atithisatkAra kiyA aura bahuta hI priya, daMbharahita dharmavacanoM se saMbhASaNa kiyA // 20 // kahA-he guNamaNinidhAna, Apa bhale padhAre, kamala ke lie jaise sUrya prasannatAkA kAraNa hai, usI taraha Apa mere lie haiN| aisA kahakara usa ke mArga zrama se kSINa hue zarIra ko sukha denevAle manohara snAna, vilepana aura AbhUSaNoM se usa kA satkAra kiyA aura devoM ke nivAsa karane yogya sthAna meM tthhraayaa| isake bAda atyanta rasAla bhojana se use tRpta kiyA / isa taraha kucha dina bIta gaye // 21-22 // devI suta (bharata ) ne kahA-he zlAghanIya nAmadhArI puSpadanta, bhairava narendra ( kRSNarAja ) apane vaibhava se sarendra ko bhI jItanevAle aura parvata ke samAna dhIra vIra haiM // 23 // tumane kAMcI nareza vIrarAja zUdraka (1) kA varNana kiyA hai, aura use mAnA hai ataH isa se jo mithyAtvabhAva utpanna huA hai usa kA yadi tuma Aja prAyazcitta kara DAlo to isa se tumhArA paraloka kA kArya bana jAya // 24 // bhavyajanoM ke lie bandhutulya tumheM parudeva ( AdinAtha) caritra kI racanA karanI caahie| maiM tumhArI abhyarthanA karatA huuN| isa kAvyaracanA se tuma nirvighnatA pUrvaka nivRti prApta karoge // 25 // vaha atizaya lalita, gaMbhIra aura alaMkArayukta racanA bhI kisa kAma kI jisa meM kAmabANoM ko vyartha karanevAle aIta bhaTAraka kI sadbhAvapUrvaka stuti na kI gaI ho ? // 26 // 1 bhirv-kRssnnraajH|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDaM 2 siyadaMtapaMtidhavalIkayAsu, tA jaMpai ghrvaayaavilaasu| bho devINaMdaNa jayasirIha, kiM kijjai kanyu supurisasIha // 27 // govajiehiM NaM ghaNadiNohiM, suravaracAvahiM vaNigguNohaM / mailiyacittahiM NaM jaragharehiM, chihaNNesihiM NaM visaharohiM // 28 // jaDavAiehiM NaM gayarasehiM, dosAyarehiM NaM rakkhasohiM / - Acakkhiya parapuDhIpalehiM, vara kA Nidijjai hayakhalehiM // 26 // jo vAla buddha saMtosaheu,rAmAhirAmu lkkhnnsmeu| jo summaI kovaha vihiyeseDa, tAsu vi dujaNu kiM pare ma hou // 30 // ghattA / Nau mahu buddhipariggahu, Nau suyasaMgahu, gau kAsuvi kerau balu / bhaNu kiha karami kahattaNu, Na lahami kittaNu, jagu je pisuNasayasaMkulu // 31 // taM NisuNevi bharaheM vutsu tAva, bho kAkulatilaya vimukkatAva / simisimisimaMtakimi bhariyaraMdhu, mellevi kalevaru kuNimagaMdhu // 32 // ghavagayaviSeu mAsikasaNakAu, suMdarapaese kiM ramaI kAu / NikAraNu dAruNu baddharosu, dujjaNu sasahAveM lei dosu|| 33 // yatimiraNiyaru barakarANahANu, Na sahAi ulUyaho uiu bhANu / jai tA kiM so maMDiyasarAhaM, u ruccA viysiysirihriihN|| 34 // ko gaNaI pisuNu adhisahiyateu, bhukkau chaNa yaMdaho saarmeu| jiNa calaNakamala bhattillapaNa, tAjaMpiu kavvapisallapaNa // 35 // ghattA / gau hauM homi dhiyakkhaNu, Na muNami lakkhaNu, chaMdu desi Navi yaannmi| taba usa vANI vilAsa kavi ne apanI zveta dantAvalI se dizAoM ko ujjvala karate kahA-he devAnandana (bharata ) he supuruSasiMha, maiM kAvya kyA karUM ? zreSTha kaviyoM kI khalajana nindA karate haiN| ve meghoM se ghire hae dina ke samAna govarjita (prakAzarahita aura vANIrahita), indradhanuSa ke samAna nirguNa, jIrNa gRha ke samAna malinacitta (citra), sarpa ke samAna chidrAnveSI, gata rasa ke samAna jar3avAdI, rAkSasoM ke samAna doSAyara ( doSAcara aura doSAkara) aura pITha pIche nindA karanevAle hote haiM / kavipati pravarasena ke setubandha (kAvya) kI bhI jaba ina durjanoM ne nindA kI taba phira oroM kI to bAtahI kyA hai ? // 29-30 // phira na to mujha meM buddhi hai, na zAstrajJAna hai aura na aura kisI kA bala hai, taba batalAie ki maiM kaise kAvyaracanA karUM ! mujhe isa kArya meM yaza kaise milegA ? yaha saMsAra durjanoM se bharA huA hai // 31 // yaha sunakara bharata ne kahA-he kavikulatilaka aura he vimuktatApa, jisa meM kIr3e bilabilA rahe haiM aura bahuta hI ghRNita durgandha nikala rahI hai, aisI lAzako chor3a kara vivekarahita kAle kaue kyA aura kisI sundara sthAna meM krIr3A kara sakate haiN| akAraNa hI Atizaya ruSTa rahanevAle durjana khabhAva se hI doSoM ko grahaNa karate haiM // 32-33 // ulluoM ko yadi andhakAra kA nAza karanevAlA aura tejasvI kiraNoMvAlA UgA huA sUrya nahIM suhAtA to kyA sarovaroM kI zobhA baDhAnevAle vikasita kamaloM ko bhI na suhaayegaa?||34|| ina khalajanoM kI paravA kauna karatA hai ? hAthI ke pIche kutte bhauMkate hI rahate haiN| yaha sunakara jina bhagavAna ke caraNakamaloM kI bhakti meM lIna rahanevAle kAvyarAkSasa (puSpadanta ) ne kahA // 35 // Apa kA yaha kathana ThIka hai, parantu na to maiM vicakSaNa hUM aura na vyAkaraNa, chanda Adi jAnatA 1 parapRSThimAMsaiH parokSavAdaizca / 2 bAlA aMgadAdayaH, vRddhA jAMbavadAdayaH anyatra zrutahInAH zrutAvyAzca / / hanumAna / 4 kRtasamudravaMdhaH anyatra kRtasetubaMdha nAma kAvyaM / 5 panAnAM / 6 kAvyarAkSasena / 7 kukkurH|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa jA viraiya jayavaMdAhiM AsimuNiMdAhiM sA kaha kema samANami // 36 // akalaMka kavila karNayara mayAI, diya sugaya puraMdara Naya sayAI / dantilavisAhi luddhAriyAI, Na NAyaI bharaha viyAriyAI // 37 // gau pIyai pAyajelijalAI, aihosa purANaI nnimmlaaii| bhAvAhiu bhAraha-bhAsi vAsu, kohalu komalagiru kAlidAsu // 38 // caumuhaM sayaMbhu siriharisu doNu, NAloiDa kA isANu vANu / gau dhAu Na liMguNa guNasamAsu, mau kammu karaNu kiriyA visesu // 36 // Nau saMdhi Na kArau payasamatti, Nau jANiya maI ekkavi vihatti / gau vujjhiupAyama sahadhAmu, siddhaMtu dhavala jayadhavala nnaamu||40|| paDuruddaDu jaDa NiNNAsayAru, pariyacchiDa nnaalNkaarsaaru| piMgala patthAru samuhe paDiu, Na kayAi mahArara citte caDiu // 41 / / jaisadhu siMdhu kallolasittu, Na kalAkosale hiyavau Nihittu / hauM vappa nirakkharu kuktimukkhu, Naravese hiMDami cammarukkhu // 42 // zrA duggamu hoi mahApurANu, kuMDapaNa mavaI ko jalavihANu / amarAsuraguruyaNamaNaharohi, jaM Asi kayau muNigaNaharohiM // 43 // taM hAM kahami bhattIbharaNa, kiM Nahe Na mamijjA mahuareNa / paDa viNau payAsiu sajjaNAhaM, muhe masi kuccau kau dujjaNAhaM // 44 // hUM, aisI dazA meM jisa carita ko bar3e bar3e jagadvandha muniyoM ne racA hai use maiM kaise banA sakU~gA ? // 36 // maiM akalaMka ( jaina dArzanika ), kapila (sAMkhyakAra ), kaNacara (kaNAda) ke matoM kA jJAtA nahIM hUM, diya (brAhmaNa), sugata (bauddha), purandara ( cArvAka ), Adi saikaDoM nayoM ko, dantila, vizAkha,lubdha (prAkRlarakSaNakartA ) Adi ko nahIM jAnatA / bharata ke nATyazAstra se maiM paricita nahIM // 37 // pataMjali ( bhASyakAra ) ke aura itihAsa purANoM ke nirmala jala ko maiMne piyA nahIM, bhAvoM ke adhikArI bhAratabhASI vyAsa, komalavANIvAle kAlidAsa, caturmukha vayaMbhu kavi, zrIharSa, droNa, kavIzvara bANa kA avalokana nahIM kiyA / dhAtu, liMga, guNa, samAsa, karma, karaNa, kriyAvizeSaNa, sandhi, padasamAsa, vibhakti ina saba meM se maiM kucha bhI nahIM jaantaa| Agama zabdoM ke sthAnabhUta dhavala aura jayadhavala siddhAnta bhI maine nahIM par3he // 38-40 // catura rudraTa kA alaMkAra zAstra bhI mujhe parijJAta nahIM. piMgala prastAra Adi bhI kabhI mere cittapara nahIM car3he // 41 // yazaH cinhakavi ke kAvyasindhu kI kalloloM se maiM kabhI sikta nahIM huA / kalAkauzala se mI meM korA huuN| isa taraha maiM becArA nirakSara mUrkha hUM, manuSya ke veSa meM pazu ke tulya ghUmatA phiratA hUM // 42 // mahApurANa bahuta hI durgama hai| samudra kahIM eka kUDe meM bharA jA sakatA hai ? phira bhI jise sura asuroM ke manako haranevAle muni gaNadharoM ne kahA thA, use aba maiM bhakti bhAvavaza karatA huuN| bhaurA choTA honepara bhI kyA vizAla AkAza meM bhramaNa nahIM karatA hai ? aba maiM sajjanoM se yahI vinatI karatA hUM ki Apa durjanoM ke muMha para syAhI kI grUcI phera deM // 44 // 8 sAMkhyamate muulkaarH|9 vaizeSikamate muulkaarH| 10 cArvAkamate prnykaarH| 11 pANinivyAkaraNabhASyaM ( ptNjli)| 12 ekapuruSAzrita kathA / 13 bhAratabhASI vyAsa / 14 zrIharSa / 15 kavi IzAnaH vANaH / 16 prijnyaatH| 17 prAkRta lakSaNa krtaa|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 jaina sAhitya saMzodhaka pariziSTa naM0 2 uttara purANa ke maMgalAcaraNa ke bAda kA aMza / ) maNe jApaNa kiMpi zramaNojje, kahavayara dina keNa vikajje / zivviNNauSTi jAma mahAkara, tA sivaNaMtari patta sarAsaI // 1 // bharAI bhaDArI suhaya ahaM, paNavaha aruhaM suhayarumedaM / iya suikhevi viDeMDa kahabaru, sayalakalAya ga chaNa sasaharu // 2 // disau siMhAlA kiMpi ga pecchA, jA viMbhiyamA giyaghare acchai / tAma parAi layavaMtai, maDaliya, karavalela paNavate // 3 // dasa disa pasariya jasata kareM, varamademasavaMsarAIcaMdeM / chaNasalimaMDala sahi bayarSe, rAva kuvalayadaladIharaNyarNe // 4 // ghatA / khala saMkule kAle kusIlamA ciNaDa karepiNu saMvairiya / vaccaMti visuraNa susurANavahe je sarAsara uddhariya // 5 // deviyahavata jAeM, jayaduMduhilaragahiraNiNAeM / jiNavara samayaNiheleNakhaMbhe, dutthiyamitte vavagayaDaMbhe // 6 // parauvayarahAraNivvaharNe, viusavidura sayabhaya miha / te zrahAmiya pavarakcareMdeM, terA vigeTave bhavve bharahe // 7 // vollAvi kaha kavvapisallau, kiM tuDuM sacau vappargelliu / kiM dIsahi vicchAyau dummaNa, gaMghakaraNe kiM Na karahi ziyamaNu // 8 // kiM kiu kAI vimaI avaroha, avaru kovi kiM vi summAhau / [ khaNDa 2 kucha dinoM ke bAda mana meM kucha burA mAlUma huA / jaba mahAkavi nirviNNa ho uThA taba sarasvatI devI ne svapna meM darzana diyA // 1 // bhaTTarikA sarasvatI bolI ki puNyavRkSa ke lie meghatulya aura janmamaraNarUpa rogoM ke nAzaka arahaMta bhagavAna ko praNAma karo / yaha sunakara tatkAla hI sakalakalAoM ke Akara kavivara jAga uThe aura cAroM ora dekhane lage parantu kucha bhI dikhalAI nahIM diyA / unheM baDhA vismaya huA / ve apane ghara hI the ki itane meM nayavanta bharata maMtrI praNAma karate hue vahAM Aye, jina kA yaza dazoM dizAoM meM phaila rahA hai, jo zreSTha mahAmAtyavaMzarUpa AkAza ke candramA hai, jina kA mukha candramaNDala ke samAna aura netra navIna kamaladaloM ke samAna haiM, // 2-4 // jinhoM ne isa khalajana saMkula kAla meM vinaya karake zUnyapatha meM jAtI huI sarasvatI ko roka rakkhA aura usa kA uddhAra kiyA // 5 // jo aiyaNa pitA aura devI mAtA ke putra haiM, jo jinazAsanarUpa mahala ke khaMbha haiM, dusthitoM ke mitra haiM, daMbharahita haiM, paropakAra ke bhAra ko uThAnevAle haiM, vidvAnAM ko kaSTa pahu~cAnevAle saikaDoM bhayoM ko dUra karanevAle haiM, teja ke dhAma haiM, garvarahita haiM aura bhavya haiN| // 6-7 // unhoM ne kAvyarAkSasa puSpadanta se kahA ki bhaiyA, kyA tuma sacamuca hI pAgala ho gaye ho ? tuma unmanA aura chAyAhRnise kyoM dikhate ho ? prantharacanA karane meM tumhArA mana kyoM nahIM lagatA ? // 8 // kyA mujha se tumhArA 1 sarasvatI / 3 suSThu hato rujAM rogANAmoghaH saMghAto yena sa taM / 3 puNyatarumeSaM / 4 gatanidro jAgaritaH / 5 AkAra | 6 pazyati / 7 bharatamaMtriNeti sambandhaH zrIpuSpadantaH AlApitaH / 8 vando meghaH / 9 mahAmAtra mahattara / 10 candreNa 11 saMvRtA rakSitA: sarasvatI / 12 eyaNa pitA devI mAtA tayoH putreNa bharatena / 13 prAsAda | 14 mayi puSpadante upakArabhAvanirvAhakena / 15 nirmathakena / 16 rathena vimAnena / 17 garva rahitena / 18 komalAlApe / 19 aparAdhaH / 29 anyakAvyakaraNavAMchaH kiM tvaM /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1 mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa 71 bhaNu bhaNu bhaNiyauM sayalu paDicchemi, hau kayapaMjaliyaru zrohacchami // 11 // ghavA / zradhireNa asAre jIvipaNa, kiM zrappaDa sammohAI / tu siddha vANIdhe ahe, gavarasakhIru Na dohAI // 10 // taM soppa dara vihasaMteM mittamuhAraviMdu joyate / kasaNasarIreM suddhakururve, muddhApavigaSmi saMbhUrve // 11 // kAsava gote kesava pute, kara kulatilaeM sarasayagilapaM / uttamasante, jiNApayabhante // 12 // (1) puSyaMta kaNA paDiuttara, bho bho bharaha zisuNi gittakkhutta / kalimalamaliNu kAlu vivarerau~, NigdhiNu gimguNa durAyagArau || 13 // jo jo dIsaha so so dujjaNu, gipphalu gIrasu gaM sukkau vaNu / urAu NaM saMjha kerau, atthe payaTTara maNu Na mahAra u / uvve se vittharaha girAriDa, eku vi paiDa viraeva bhAriu || 14 || ghattA / dose hou taM guDa bhagami cojja avarumaNe thakkau / jae cAvi cauujiha tiha guNeNa sahayaMkara // jayavi to vi jigamuNagaNu varANami, ki hUM paI abbhatthiu zravagaNNAmi / koI aparAdha bana paDA hai athavA aura kisI rasa kA umAha huA hai arthAt koI dUsarA kAvya banAne kI icchA huIM hai ? bolo, bolo, maiM hAtha joDa kara tumhAre sAmane khaDA hU~, tuma jo kucha kahoge maiM saba kucha dene ke lie taiyAra hUM // 9 // isa asthira aura asAra jIvana se tuma kyoM Apa ko sammohita kara rahe ho ? tumheM vANIrUpa kAmadhenu siddha ho gaI hai, usa se tuma navarasarUpa dUdha kyoM nahIM dohate ? // 10 // yaha sunakara musakarAte hue aura apane mitra ke mukhakamala kI, ora nihArate hue kuzazarIra, atizaya kurUpa, mugdhAdevI aura kezava brAhmaNa ke putra, kAzyapagotrIya, kavikulatilaka, sarasvatInilaya, dRDhavrata aura jinapadabhakta puSpadanta kavi ne pratyuttara diyA ki, he bharata, yaha nizcaya hai ki isa kalimalamalina, nirdaya, nirguNa aura dunatipUrNa viparIta kAla meM jo jo dikhate haiM so saba durjana haiM, saba sUkhe hue vana ke samAna niSphala aura nIrasa haiN| rAjA loga sandhyAkAla kI lAlimA ke sadRza haiM / isa lie merA mana artha meM arthAt kAvya racanA meM pravRtta nahIM hotA hai| isa samaya mujhe jo udvega ho gayA hai, usa se eka pada banAnA bhI mere lie bhArI ho gayA hai // 11-14 // yaha jagata yadi doSa se vakra hotA to mere mana meM Azcarya nahIM hotA kintu yaha to car3hAye hue cApa ( dhanuSa sadRza guNa se bhI vakra hotA hai ( dhanuSa kI DorI 'guNa' kahalAtI hai / dhanuSa guNa yA DorI car3hA ne se TeDA hotA ) // 15 // yadyapi jagata kI yaha dazA hai to bhI maiM jina guNavarNana karUMgA / tuma merI abhyarthanA karate ho, taba maiM tumhArI avagaNanA kaise kara sakatA hUM ? tuma tyAga bhoga aura bhAvodgama zakti se aura nirantara kI jAnevAlI kavimaitrI se 21 sarve pratIcchAmi / 22 eSa tiSThAmi / 23 tava siddhAyAH / 1 bharatasya / i suSThu kurUpeNa / 3 mugdhAdevI / 4 vANInilayena mandireNa / 5 satvena dRDhavratena / 6 nizcitaM / 7 viparItaH / 8 zuSkavanamiva janaH / 9 rAjA sandhyArAgasadRzaH / 10 zabdArthe na pravartate / 11 ekamapi padaM racituM bhAro mahAn / 12 doSeNa saha jagat cet vakaM bhavati tadAzvaye na, kintu guNenApi saha vakraM tadAzcaryamacite / 13 cApaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vvorrespons jaina sAhitya saMzodhaka [ khaNDa 2 cAyeM bhoya bhAumgamasattie, paI aNavaraya raiya kaimittie // 16 // rAu sAlivAhaNu vi visasiu, paiMNiyajasu bhuvaNayale payAsiu / kAlidAsu je khaidha NIyau, taho siriharisaho tahuM jagi bIyarDa // 17 // tuhuM kaikAmadheNu kaivacchala, tuhuM kaikapparukkhu Dhoiyaphalu / tuhu kai suravarakolAgirivaru, tuhUM kA rAyahaMsamANasasaru // 18 // maM? mayAlasu mayaNummattau, lou asesuvi tiThThae bhuttu| keNa vi kavvapisalau mariNo, keNa vi thaTTu bhaNevi avagariNau / Nizcameva sabmova pauMjiuM, paI puNu viNau kare vihauM rNjiuN||11|| ghttaa| dhaNu taNusamu ma Na taM gahaNu Nehu NikaoNrimu icchami / devIsuzra sudaNihi teNa hauM Nilae tuhArae acchami // 20 // mahu saimayAgame joyahe laliyA~, vollai koila aMbayakaliyA~ / kANaNe caMcarIu ruNuruMTai, kIru kiraNa hariseNa visaTTai // 21 // majmu kAttaNu jiNapayamattihe, pasarai u NiyajIviyavittiheM / vimalaguNAharaNaMkiyadehau, paha bharaha NisuNai paiM jehauM // 22 // kamalagaMdhu ghipaMha sAraMge, u sAlUre nniisoNrNgeN| gamaNalIla jA kayariMge sA kiM NAsijai sAraMge // 23 // vaDhiyasajaNa dUsaNavasaNe, sukA kitti kiM hammaii pisuNe / kahaimi kavvu vammaihasaMhAraNu, ajiyapurANu bhavaraNavatAraNu // 24 // zAlivAhana rAjA se bhI bar3ha gaye ho aura apane yaza ko tumane pRthvItalapara prakAzita kara diyA hai| isa samaya jagata meM tuma dUsare zrIharSa ho jisane kavikAlidAsa ko apane kandhe para car3hA liyA thaa| 6-7 // tuma kavikAmadhenu, kavivatsala, kavikalpavRkSa, kavinandanavana aura kavirAjahaMsa samAna sarovara ho // 10 // ye sAre loga mUrkha, madAlasa, aura madonmatta bane raheM, ( ina se mujhe kucha prayojana nahIM ) / kisI ne mujhe kAvyarAkSasa kaha kara mAnA aura kisI ne DhU~Tha kaha kara merI avamAnanA kI / parantu tumane sadA hI sadbhAvoM kA prayoga karake aura vinaya karake mujhe prasanna rakkhA hai // 19 // maiM dhana ko tina ke ke samAna ginatA hUM aura use nahIM cAhatA huuN| he devIsuta zrutanidhi bharata, maiM akAraNa prema kA bhUkhA hUM aura isI se tumhAre mahala meM rahatA hUM // 20 // ___ vasanta kA Agamana honepara jaba AmoM meM sundara maura Ate haiM taba koyala bolatI hai aura bagIcoM meM bhaure guMjArava karate haiM, aise samaya meM kyA tote bhI harSa se nahIM bolane lagate haiM ? // 21 // jina bhagavAna ke caraNoM kI bhakti se hI merI kavitA sphurAyamAna hotI hai apane jIvita kI vRtti se yA jIvikAnirvAha ke khayAla se nhiiN| he vimalaguNAbharaNAkita he bharata, aba merI yaha racanA suna // 22 // kamaloM kI sugandha bhramaragaNa grahaNa karate haiM, niHsAra zarIra meMDhaka nhiiN| hAthI yA haMsa jisa cAla se calate haiM, usa se kyA hariNa cala sakate haiM? isI taraha se jinheM sajjanoM ko doSa lagAne kI Adata par3a gaI hai, aise durjana kyA sukaviyoM kI kIrti ko miTA sakate haiM ? aba maiM manmathasaMhAraka aura bhavasamudratAraka ajitapurANa nAmaka kAvya ko kahatA huuN| 14 tyaagH| 15 skandhe dhRto yena zrIharSeNa / 16 tena sadRzo mahAn tvaM / 17 mUkhoM lokaH / 18 sadbhAva / 19 akRtrima dharmAnurAgaM / 1 vasantasamAgame / 2 jAtAyAH shkaarklikaayaaH| 3 Amra kalikAnimittaM / 4 gRhyate / 5 bhramareNa / 6 bhekana / 7 niHsArAMgeNa nikRSTa zarIreNa / 8 hastinA haMsena vaa| 9mRgeNa / 10 hanyate / 11 kathayAmi / 12 manmatha /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMka.] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa pariziSTa naM. 3 ( uttarapurANa ke anta kA kucha aMza / ) NiSue dhIre galiyamayarAyau iMdabhUi gaNi kevali jaayu| so viulairihe gau NitvANaho kammavimukko sAsayaThANaho // 1 // tahiM vAsare uppaeNau kevala muNi he sudhammaho pakvAliyamalu / taM zivANae jaMbU NAmaho paMcamu divvaNANu hayakAmaho // 2 // gaMdi suNadimitu avaruvi muNi, govaddhaNu cautthu jalaharaNi / e pacchae samattha suyapAraya NirasiyamicchAmayabhavaNIraya // 3 // puNu vi visahu jai pohila khattiu jayaNAu vi siddhatthuha yattiu / dihiseNaMkau vijau buddhilau, gaMgu dhammaseNu viNIsallau // 4 // puNu Nakkhattau puNu jasavAlau, paMDu NAmu dhuvaseNu gunnaalu| ghattA / aNu kaMsau appau jiNe vi thiu puNu suhaddu jnnsuhyru| jasabhaddu zrakhudu amaMdamahaNANe NAvai gaNaharu // 5 // bhahabAhu lohaMku bhaDArau aAyArAMgadhAri jssaaru| eyahiM savvu satyu maNe mANiu, sesAhiM ekku desu pariyANi // 6 // jiNaseNeNa vIraseNeNa vi jiNasAsaNu seviu mayagiripavi / punSayAle NisuNiuM saI bharahe, rAeM rikhu-bahudAviyavirahe // 7 // evaM rAyaparivADie NisuNiuM, dhammu mahAmuNiNAhahiM pisuNiu / seNiyarAu dhamma soyArahaM, pacchillau vajiyabhayabhArahaM // 8 // tAhami pacchae bahurasaNaDie, bharahe kArAviu paddhaDiyae / paDhevi suNevi pAyaraNevi hayakale, payaDiu mammAeM iya mAhiyale / / 6 // kammakkhayakAraNu gaNe diThThalaM, ema mahApurANu maI siThThauM / patthu jiNiMda magge zroNAhiu, buddhivihANe jaM maI sAhiu / 10 // taM maho khamaho tiloyahI sArI, aruhuggaya supraevi bhddaarii| cauvIsa vi mahuM kalusa khayaMkara, daMtu samAhi bohi titthaMkara // 11 // pattA / duI chiMdau NaMdau bhuyaNayale Niruvama karaNarasAyaNu / AyaeNau maraNau tAma jaNu jAma caMdu tArAyaNu // 12 // varisau mehajAlu vasuhArahi, mahi piJcau bahu dhrnnpyaaraahiN| yaMdau sAsaNu vIra jiNesaho, seNiu Niggau garayaNivAsaho // 13 // laggau pahavaNAraMbhaho suravai, NaMdau paya suhaM NaMdau grvh| NaMdau desa suhikkha viyaMbhau, jaNu micchattu ducitta nnisuNbhu||14|| dAkhoM kA nAza ho aura yaha karNarasAyana kAvya pRthvItala para vistAra lAbha kare / jaba taka candramA aura tAre taba taka loga ise suneM aura isakA Adara kareM // 12 // pRthvI para megha khUba baraseM aura taraha taraha ke dhAnya pakeM, vIrabhagavAna kA zAsana bar3he, rAjA zreNika naraka nivAsa se bAhara nikale aura (tIrthaMkara hone para ) indra usa kA janmAbhiSeka kareM / prajA kA sukha bar3e aura rAjA Anandita ho| deza meM suAbhekSa (sukAla) ho aura logoM kA mithyAtva bhAva naSTa ho // 13-14 // aMkita X x x
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jaina sAhitya saMzodhaka paDivaraNa paDipAlaNa sUraho, hou saMti bharahaho giridhIraho / saMti bahu guNaguNavaMtAM, saMtaraM dayavaMtahaM bhayavaMtahaM // 15 // hou saMti bahu guNahi mahallaho, tAsu je puttaho siri devalaho / euM mahApurANu rayaNuJjale, je payaDevau sayale dharAyale // 16 // caviha dANujaya kayacittaho, bharaha paramasanbhAva sumittaho / bhogalaho jayajasavicchuriyaho, hou saMti Niru Niruvamacariyaho // 17 // hou saMtiSNaho guNavaMtaho, kulavacchala sAmattha- mahaMtaho / zcimeva pAliya jiNadhammahaM, hou saMti sohaNa guNavammahaM // 18 // hou saMti suzraNaho daMgAiyaho, hou saMti saMtahI saMtaiya ho / jiNapayapaNamaNa viyaliyagavvahaM, hou saMti NIsesahaM bhavvahaM // 16 // ghattA / iya divvaho kavvaho tarAuM phalu lahuM jirANAhu-payacchau / siri bharahaho aruhaho jahiM gamaNu pupphayaMtu tarhi gacchau // 20 // siddhivilAsiNi maNaharadUpaM, muddhAevI taNusaMbhUeM / giddhaNasadhaNaloyasamacitte, savvajIvaNikkAraNamiteM // 21 // sahasalila parivaDDhiyasote, kesavaputte kAsavaguteM / vimala sarAsara jaNiyavilAseM, suraNabhavaNa- devaulaNivAse // 22 // kalimala pavala paDala paricate, NigdhareNa nipputtakalapte / ivAvItalAya saraNhANe, jara cIvara vakkala parihAroM // 23 // dhIreM dhUla dhUsariyaMge, dUrayarujbhiya dujjaNasaMgeM / mahi yaNayale karapaMguraNe, maggiya paMDiyapaMDiyamaraNeM // 24 // maNNakheDapuravare zivasaMte, maNe zrarahaMtu deu bhAyaMte / bharahamaNNaNirje rAyaNilaeM, kavvapavaMdhajaNiyajaNapulapaM // 25 // puNphayaMta kayaNA dhuyapaMkeM, jai zrahimANamaruNAmake / khaNDa 2 pAlana meM zUra aura parvata ke samAna dhIra bharata (maMtrI) ko zAnti prApta ho / guNavanta, dayAvanta, jJAnavanta sajja - noM ko zAnti prApta ho // 15 // usa ke ( bharata ke ? ) putra atizaya guNavanta zrI devala ko zAnti mile jisa ne ki isa mahApurANa ko ratnojjvala dharAtala para phailAyA aura jisa kA citta cAroM prakAra ke dAna karane meM udyata rahatA hai tathA jo bharata ke lie parama sadbhAvayukta mitra ke tulya hai / jisa kA yaza saMsAra meM phaila rahA hai aura jisa kA caritra upamArahita hai, usa bhogala ko zAnti prApta ho / 16-17 // kulavatsala, samartha, guNavanta aura mahanta gaNa ko zAnti prApta ho / nirantara jaina dharma kA pAlana karanevAle sohaNa aura guNavarma ko zAnti mile // 18 // sujana daMgaiya aura santa saMtaiya ko zAnti prApta ho / jinabhagavAna ke caraNoM meM mastaka jhukAnevAle aura garvarahita anya saba bhavyajanoM ko 1 bhI zAnti mile // 19 // isa divya kAvya kI racanA kA phala jinanAtha kI kRpA se maiM yaha cAhatA hUM ki zrI bharata aura arhata kA gamana jahA~ ho puSpadanta bhI vahIM jAve // 20 // siddhirUpI vilAsinI ke manohara dUta, mugdhAdevI ke putra, nirdhanoM aura saghanoM ko barAbara samajhanevAle, sarvajIvoM ke niSkAraNa mitra, zabda khalila se baMDhA hai kAvya srota jina kA, kezava ke putra, kAzyapa gotrIya, vimala sarasvatI se utpanna vilAsoMvAle, zUnya bhavana aura deva kuloM meM rahanevAle, kalikAla ke mata ke prabala paTaloM se rahita, binA gharadvAra ke putrakalatrahIna, nadI, vApikA aura sarovara meM snAna karanevAle, phaTe kapar3e ora valkala pahananevAle, dhUlidhUsarita aMga, durjanoM ke saMga se dUra rahanevAle, jamIna para sonevAle, apane hAthoM ko hI oDhanevAle, paNDitapaNDitamaraNa kI pratIkSA karanevAle, mAnyakheTa pura meM nivAsa karanevAle, mana meM arahanta devakA dhyAna karanevAle, bharatamaMtrIdvArA sammAnita, nIti ke nilaya, apane kAvyaracanA se logoM ko pulakita karanevAle, pAparUpa kIcar3a jina ka
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa kaDaM kavvu bhaktie paramatyeM, isaya chaDottara kayasAmarthe // 26 // kohaNa saMvacchare AsADhae, dahamae diyahe caMdaruharUe // ghattA / siri aruho bharahaho bahuguNaho karakulatila bhAsiu / supahANu purANa tisaTThihimi purisahaM cariu samAsiu // 27 // 75 iya mahApurANe tisaThThimahApurisaguNAlaMkAre mahAbhavvabharahANumaNie mahAkaipuSphayaMta viraipa mahAvve duittarasaimo paricchetro samatto // 102 // ( prAcIna patra ) saMvat 1630 varSe bhAdrapada mAse zuklapakSe pUrNimAtithau kavivAsare uttarA bhAdrapada nakSatre neminAthacaityAlaye zrImUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche zrIkuMdakuMdAcAryAnvaye bha0 zrI padmanaMdidevAstatpaTTe bha0 zrIzu [ bhacandradevAsta ] paTTe bha0 zrIjinacandradevAstatpaTTe bha0 zrIprabhA candradevAstatsiSya maM0 zrIdha... . statsiyya maM0 zrI lalitakIrti devAstatziSya maM0 zrI caMdrakIrti devAstad.. .... ( khaMDela ) vAlAnvaye sAvaDA gotre sA0 ghelhA tadbhAryA dhilhasaristatputrau dvau pra0 sA.. .. chAyalade tatputraH sA0 vIrama tadbhAryA vIramade tatputraH sA0 nAthU tadbhAryA. .tIya jinapUjApuraMdara sA0 zrI dhaNarAja tadbhArye dve pra0 satI sItAka...... pariziSTa naM0 4 ( mahApurANa ke paricchedoM ke prAraMbhika padya ) 1 Adityodaya parvatAdgurutarAccandrArkacUDAmaNe rAhemAcalataH kuzezanila yAdA setubandhAdRDhAt / ApAtAlatalAdahIndrabhavanAdA svargamArge gatA kIrtiryasya na vetti bhadra bharatasyAbhAti khaNDasya ca // 3 balijImUtadadhIciSu sarveSu svargatAmupagateSu / saMpratyananyagati kastyAgaguNo bharatamAvasati / 4 zrAzrayavasena bhavati prAyaH sarvasya vastuno'tizayaH / bharatAzrayeNa saMprati pazya guNA mukhyatAM prAptAH // 5 bhrUlIlAM tyaja muMca saMgatakucadvaMdvAdigarvvAkSamA, mA tvaM darzaya cArumadhyalatikAM tanvaMgi kAmAhatA / mugdhe zrImadaniMdyakhaMDa kaverve dhurguNairunnataH svapnapyeSa parAMganAM na bharataH zaucAMbudheSAMchati // 6 zrIrvAgdevyai kupyati vAgdevI dveSTi saMtataM lakSmyai / bharatamanugamya sAMpratamanayorAtyAMtakaM prema // do bhadra pracaDAvanipatibhavane tyAgasaMkhyAtakarttA koyaM zyAmapradhAnaM pravarakarikarAkArabAhuH prasannaH / dhanyaH prAleyapiNDopamadhavalayazo dhautadhAtrItalAMtaHkhyAto bandhuH kavInAM bharata iti kathaM pAMgha jAnAsi no tvaM / / ar gayA hai aura abhimAnameru jina kA cinha yA upanAma hai, una puSpadanta kavi ne yaha kAvya bhakti ke vaza ho kara 606 ke krodhana nAmaka saMvatsara meM AsADha ke dazaveM dina somavAra ko banAyA // 25-26 // kavikulatilaka ne purANaprasiddha tresaSTa puruSoM kA carita saMkSepa se varNana kiyA // 27 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka 8 mAtarvasuMdhari kutUhalino mamaitadApRcchataH kathaya satyamapAsya sAvyaM / tyAgI guNI priyatamaH subhago'bhimAnI kiM vAsti nAsti saDazo bhrtaarytulyH|| 9 eko divyakathAvicAracaturaH zrotA budho'nyaH priya ekaH kAvyapadArthasaMgatamatizcAnyaH praarthodytH| ekaH satkaviranya eka mahatAmAdhArabhUto budhA dvAvetau sakhi puSpadanta-bharatau bhadre bhuvo bhUSaNau // . 1. jegaM hammaM rammaM dIvao caMdavivaM dharatI palako do vi hatyA suvrvN| piyA NihA NizaM kavvakIlAviNono adINataM vittaM isaro pussphyNto| 11 sUryAtteja gabhIrimA jalanidheH sthairya surAtarvidhoH saumyatvaM kusumAyudhAtu subhagaM tyAgaM baleH saMbhramAt / ekIkRtya vinirmito'ticaturo dhAtrA sakhe sAMprataM bharatAryoM guNavAn sulabdhayazasaH khaNDaH kavellamaH // 14 kelAsubbhAsikaMdA dhavaladisigogaNNadaMtAMkurohA, sesAhI baddhamUlA jalahijalasamunbhUyaDiMDIravattA / baMbhaMDe vittharaMtI amayarasamaya caMdavibaM phalaMtI, phulaMtI tArohaM jayaha NavalayA tujjha bharahesakittI // 15 tyAgo yasya karoti yAcakamanastRSNAMkurocchedanaM, kIrtiryasya manISiNAM vitanute romAMcacA vapuH / saujanyaM sujaneSu yasya kurute premAMtarAM nirvRti, zlAghyo'sau bharataH prabhuta bhavetkAbhiriMgaraM sUktimiH // 16 pratigRhamaTati yatheSTaM vadijanaiH svairasaMgamAvasati / ___ bharatasya vallabhA'sau kIrtistadapIha citrataraM // 17 bailibhaMgakaMpitatanu bharatayazaH sakalapANDuritakezam / atyaMtavRddhigatamapi bhuvanaM baMbhramati tazcitram // 18 shshdhrbimbaatkaantistejstpnaagbhiirtaamuddheH| iti guNasamuccayena prAyo bharataH kRto vidhinA / 19 zyAmarucinayanasabhagaM lAvaNyaprAyamaMgamAdAya / bharatacchalena saMprati kAmaH kaamaakRtimupetH|| 21 yasya janaprasiddhamatsarabharamanavamapAsya cAruNi, pratihatapakSapAtadAnazrIrurasi sadA viraajte| -- vasati sarasvatI ca sAnandamanAvilabadanapaMkaje, sa jayati jayatu jagati bharahezvara sukhamayamamalamaMgalaH // 22 madakaradalitakumbhamuktAphalakarabharabhAsurAnanA, mRgapatinAdareNa yasyo'ddhRtamanaghamanarghamAsanam / nirmalatarapavitrabhUSaNagaNabhUSitavapuradAruNA, bhAratamalla sAstu devI tava pahuSidhamavikA mude // 23 aMgulidalakalApamasamAti nakhanikuraMbakarNikaM yaha padya 953 pariccheda ke prAraMbha meM bhI hai| yaha 1 yahI paca 5.meM pariccheda ke prAraMbha meM bhI diyA hai| 102 veM pariccheda meM bhI hai| 4 yaha 39 veM pari0 meM bhI hai
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka, mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa surapatimukuTakoTamANikyamadhuvratacakracuMbitam / vilasadapratApanimalajalajanmAvilAsakomalaM ghaTayatu maMgalAni bharatezvara tava jinapAdapaMkajam // 24 himagirizikharanikaraparipaMDuradhavaliyagaganamaNDalaM pulakamivAtanoti ketakataruvaratarukusamasaMkaTe / vikasitapaNiphaNAsusurasaritAmaNirucigatamadhaH kSitaridamaticitrakAri bharatazvara jagatastAvakaM yshH|| 25 unnatAtimanumAtrapAtratA bhAti bhadra bharatasya bhUtale / kAvyakIrtighaMTAravo gRhe yasya puSpadaMto dishaagjH|| 26 ghanadhacalatAzrayANAmacalasthitikarANAM muhurbhamatAm / gaNanaiva nAsti loke bharataguNAnAmarINAM ca // gurudharmodbhavapAcanamAbhinaMditakRSNArjunaguNopetam / bhImaparAmakrasAraM bhAratamiva bharata tava caritaM // 28 mukhamalinodarasadmani guNahRtahRdaye sadeva yadvasati / citramidamatra bharate zuklApi sarasvatI rktaa| 29 taMtrIvAdyairanidharvarakaviracitairgadyapadhairanekaiH, kAMta kaMdAvadAtaM dizi dizi ca yazo yasya gItaM sdhaiH| kAle tRSNAkarAla kalimalakalitepyadya vidyAvinodo soyaM saMsArasAraH priyasakhi bharato bhAti bhUmaNDale'smin // 3 bNbhNddaahNddlkhonnimNddlucchliykittipsrss| khaMDassa samaM samasIsiyAe karaNo Na lajati / / 33 vinayAMkurasAtavAhanAdau nRpacakre divamIyuSi krameNa / bharata tava yogyasajjanAnAmupakAro bhavati prasakta evaM // 34 tIvrApadivaseSu bandhurahitenaikena tejasvinA santAnakramato gatApi hi ramAkRSTA prabhoH sevayA / yasyAcArapadaM vadaMti kavayaH saujanyasatyAspadaM so'yaM zrIbharato jayatyanupamaH kAle kalau sAMpratameM // 35 iti bharatasya jinezvarasAmAyikaziromaNerguNAnvaktum / mAtuM ca vArddhitoyaM culukaiH kasyAsti sAmarthyam / 56 atra prAkRtalakSaNAni sakalA nItiH sthitizchandasA marthAlaMkRtayo rasAzca vividhaastttvaarthnirnntyH| kiMcAnyadyadihAsti jainacarite nAnyatra tadvidyate deve to bharateza-puSpadasanau siddhaM yayorIzam // 63 bandhuH saujanyavAddheH kavikhaladhiSaNAdhyAMtavidhvaMsabhAnuH prauDhAlaMkArasArAmalatanuvibhavA bhAratI yasya nityam / vaktrAbhojAnurAgakramanihitapadA rAjahaMsIva bhAti prodyadvaMbhIrabhAvA sa jayati bharate dhArmika pusspdntH|| pAkhaMDoDumarArucaMDamarukaM caMDIzamAzritya yaH / kurvakAmamakAMDatAMDavavidhiM DiMDIrapiMDacchaviH / haMsADaMbaramuMDamaMDalalasadbhAgIrathInAyakaM yahI padya 27 veM pariccheda meM bhI diyA hai| 2 yahI padya 88 veM pariccheda meM bhI hai| 3 yahI paJca 4.3 paribAda meM bhI hai| 4 pUne kI prati meM yaha padya terahaveM pariccheda meM bhI likhA hai| -
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . . . lAna...- jaina sAhitya saMzodhaka vAMchannitthamahaM kutUhalavatI khaMDasya kIrtiH kRteH| 65 Ajanma kavitArasaikadhiSaNA saubhAgyabhAjo girA dRzyante kavayo vizAlasakalagranyAnugA bodhataH / kiMtu prauDhanirUDhagUDhamatinA zrIpuSpadaMtena moH . sAmyaM bibhrati naiva jAtu kavinA zIghraM tvataH praakRteH|| 16 yasyeha kuMdAmalacandrarAciH samAnakIrtiH kakubhAM mukhaani| - prasAdhayaMtI nanu baMbhramIti jayatvasau zrIbharato nitAntam // pIyUSasUtikiraNA hrhaasuhaarkuNdprsuunsurtiirinnishkrnaagaaH| kSIrodazeSabalasattamahaMsa caiva kiM khaMDakAvyadhavalA bharatastu yUyam // 67 iha paThitamudAraM vAcakairgIyamAnaM iha likhitamajalaM lekhakaizcArukAvyam / gatavati kavimitre mitratAM puSpadante bharata tava gRhesminbhAti vidyAvinodaH // 68 caMcecaMdramarIcicaMcuracurIcAturyacakrociMtA caMcaMtI vicaTarcamatkRtikaviH prodAmakAvyakriyAm / acaMtI trijagatsukomalatayA bAMdhuryadhuryA rasaiH khaNDasyaiva mahAkaveH samaratAnnityaM kRtiH zobhate // loke durjanasaMkule hatakule tRSNAvase nIrase sAlaMkAravacovivAracature lAlityalIlAdhare / bhadre devi sarasvati priyatame kAle kalau sAMprataM kaM yAsyasyabhimAnaratnanilayaM zrIpuSpadaMtaM dhinA // pariziSTa na0 5 (yazodharacarita ke kucha aMza / ) tihuyaNasirikataho aisayavaMtaho arahaMto dhammahaho / paNavivi parameSTihiM pavimaladiSTihiM caraNajuyalu Nayasayamahaho // dhruvakam / kuMDillaguttaNahadiyarAsu, vllhnriNdghrmhyraasu| garaNahu maMdiraNivasaMtu saMtu, ahimANameru kaha pupphayaMtu // citai ho vaNa nArIkahApa, pajattau kaya dukkhayapahAe / kaya dhammaNivaddhI kAvi kahaviM, kahiyAIjAisiva sokkhlhmi|| amgA kaharAu puSphayaMta srsinnilo| deviyahaM sarUzro vaNNai kiynnkultilo|| iya jasaharamahArAyacarie mahAmahala NaNNakaNNAharaNe mahAkai puSphayaMtavirahae mahAkave jasahararAyapabaMdho nAma paDhamo paricchetro sammatto // 1 // nityaM yo hi padAravindayugalaM bhaktyA namatyarhatAmartha ciMtayati trivargakuzalo jainazrutAnAM bhRzam / sAdhubhyazca caturvidhaM caturadhInaM dadAti nidhA sa zrImAniha bhUtale saha sutainanAbhidho naMdatAt // xx. 1 zobhamAna / 2 capala / 3 caurya / 4 smuuh| 5 zobhamAnA / 6 vidyutat camatkRtyA kavayo yayA / acchaMtI mnohrtaa| 9 yaha padya bambaI kI prati meM nahIM hai| X x
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] mahAkaSi puSpadanta aura unakA mahApurANa 79 . X nakSatrAdhIzarocipracayazucirohAmakA niketo, nirnnaataashessshaastraastridshptinutaashessvitpaadbhktH| bhrAtA bhavyaprajAnAM satatamiha bhavAmbhodhisaMsArabhIru nItijJo nirjitAkSaH praNayavinayatAnnaMdatAnnannanAmA / ' prAdhAntadAnaparitoSitavandhavRndo daaridrraudrkrikuNbhvibheddkssH| zrIpuSpadantakavikAvyarasAbhitRptaH zrImAnsadA jagati naMdatu nannanAmA // 2 gaMdhace kaNhaDaNaMdaNeNa prAyaI bhavAiMkiya thiramaNeNa / mahu dosu Na dijjA puvve kaiu kaiyaccharAya taM sutta lahaI / / ' pAvanimuMbhaNi muddAbaMbhaNi, uaruppaNiNa sAmalavarNiNa / kAsavagutti kesavaputti, jiNapayabhAtta dhammAsati // vayasaMjuttaM uttamasattaM, viyaliyasaMkaM himaannekN| pahasiyatuMDaM kayaNA khaMDaM, jiyabuhasaha kayajasaharakaha // jo zrAyaNNai caMgau maNNA, lihA lihAvA paDhai paDhAvai / jo maNasAvaha so nara pAvai, vihuNiyaghaNaraya sAsayasaMpaya // jaNavayanIrasi duriyamalImasi, kayaniMdAyari dUsahi duhyri| paDiyakavAlae narakaMkAlae, bahuraMkAlae aidukkAlae // pavarAgAri sarasAhAri, sanhai celA varataMbolai / mahu uvayAriu puNNipperiu, guNabhattillau NaNNamahallau // hou cirAusu varisau pAusu, tippau meiNi dhnnknndaainni| vilasau goviNi gapau kAmiNi, ghummau mahala pasarau maMgala // satti viyaMbhau dukkha nisuMbhau, dhammucchAhiM shunrnaahiN| suha naMdau paya jaya paramappaya, jaya jaya jiNavara jaya bhavabhayahara // vimalu sukevalaNANasamujjalu, maha uppajau icchiu diju| maha amuNaMtai kavvu kuNaMtai, jaM hINAhiu kAivi saahiu|| pattA-taM mAi mahAsaha devi sarAsai nihayasayalasaMdeha duha / mahu khamahu bhaDArI tihuyaNasArI pupphayaMta jiNavayaNaruha // 23 // iyajasaharamahArAyacarie...............catyo pariccheo sammatto // cha / maMgalamastu / saMvat 1360 varSe ASADha sudi 13 zanau adyeha zrImahArAjAdhirAja zrIsuratrANa mahamadarAjye durgamaMDapa paDiganAyAge vagaDI nAmani prAgvATavaMzIya sA0 bhAvaDasaMtAne sA0 malhau putra rAmA bhrAta delhAkena dvAbhyAM jasodharapustikA lekhitaa| sA ciraM naMdatu // ch|| zubhamastu / pariziSTa naM06 (AdipurANa kI prati likhAnevAle kI prazasti / ) paNavidhi risahesaha viNihayapaNasaru loyAloya payAsaNu / gharamuttiramaNavaru jammamaraNaharu kammamahAri viNAsaNu // mayanayaNavAesasaharamiesusaMvaccharesu pacchai gpsu| vikkamarAyaho suiseyapakkha NavamI buhavAre sacittarikkha // govegirINayari Niu DuMgariMdai, huu pypaaddiysaamNtrvidu| 1 yaha padya tIsare pariccheda ke prAraMbha meM hai| 2 yaha padya cauthe pariccheda ke prAraMbha kA hai, parantu bambaI aura pUne kI donoM pratiyoM meM nahIM hai| chapI huI bhASAvalI prati meM hai / 3 yaha padya bambaI kI prati meM nahIM hai| 4 mada-nayana-vANa-zazadhara mitesu, arthAt vi. saMvat 1521 / 5 gvAliyara-gopAcala / 6 dUMgara siMharAjA /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jaina sAhitya saMzodhaka taho u sakittidhavaliyAdiyaMtu sikiti siMhu vilacchikaMtu // sirikasaMga maMDaNU murkhidu, guNAkiti jaIsaru japa zradu / jasakiti kiti maMDiya tilou taho sIsu malayAkitti jinasou // guNabhadadu bhaddu to paTTi sUri jeM jiNavayaNAmiu rasiu bhUri / siri jasavAla - kulagahU sasaMku, siri ulhAsAhu sayA saMku // taho jAyA gayasiri NAmadheya, tahi sutra haMsarAju dayA zrameya / ulhA caudhariyahu NAri zraraNa, bhAvasiriNAma ziyaguNapasaraNa | tarhe putta cayAri hayArimalla, siri paumasiMhu jiu tulla / lacchIharumANika maNisamANu, ghenA rAyAlayadavamANu // dhattA - siri haMsarAya vaudhariya ghare vijasiri bhajjA mahiyA / ta suya guNasAra suhapaurelara parimiyama gaNarahiyA // tarhi lallA rayaNu subuddhidhAmu, mayaguji vIrU maMDehihANu / siri paumasiMha bhajjA supujja, vIrANAme varaguNasamuja // tarhe suu soniga gAmeNa dhIru, sUA ghariNi esahu jaNi abhIru / vII vallahalaDahaMgavamga, vIdho hihANa sayadalakaragga / zraraNaji ghariNI mIyA ahikkha, siri paramasiMha ghare lIlasikkha / tarhe cAriputta hiyapiyaracitta siri citta vAlU DAlU vicit // tIya kuladaviu so payacchu, taha mayaNavAlu cauthau pasatyu / mANika mANiNiNaM kAmamali, lakhaNasiri NAma NArI matalli // ghenn| ghariNiu NaM kAmaRtyu, saMgahiu jAhi jidhammavatthu / mayaNAbhajjo yati bhAha bhIya NAmeNa sayA sIleNa sIya // lallA piya maNasiri paDhama zraNa, paTTo maMgAbhikkho suvaNNa / sutra rAmacaMdra kulakamalanaMdu, naMdau ciru iha gaM vIyacaMdu | naMdA pUnA se bhajjajutta, ciru jIvau vIrU kamalavata // yA mabhi siri pomasiMha, jiNa sAsaNaNaMdarAvaNasusiMha / vijjulacaMcalu lacchI sahAu, Aloivi huu jiNadhammabhAu // jiNa gaMdhu lihAviDa lakkhu ekku, sAvayalakkhAhArAtirikku / muNi bhoyaNa bhuMjAviya sahAsU, caDavIsa jigAlau kiu subhAsu // dhanA caudhAreya nimitta davvu, terAjjiu lAivijeM ubva / puruvajiNAyada ji vicintu, sasiharu supADiherata // Nimmaviu bhavaMbuhi jANavatu, rayaNattayajuyajuyapAsajutta / kAriya paTTa jisamai diTTha, avaloivi sayala sacittiriThTha ' / battA - gaMdau sirihaMsarAu suhau, gaMdau paramasiMha sasura / - gaMdau parivAru lacchikaliGa, gaMdara loDa guNoha juu // zrAyAsassa jiNassa ya jiha aMta kovi lahai na guNassa / siri pomasiMha tica te ko pAraha guNaNihANassa // 1 siri paumasiMha paDamaM iha loe jaha Na hotu tA paumA / kIlA kattha karatI sudANapUyA viNopahiM // 2 // [ khaNDa 2 4 kIrtisiMha, DUMgara siMha kA putra / 5 guNakIrti yatIzvara / 6 yazaH kIrti / 7 malayakIrti yazaH kIrti ke ziSya / 8 jinavacanAmRtasika / 9 gayasiri jAyA - gajazrI nAmakI bhAryA / 10 jyeSTha-jeThA /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pro. lyumana ane Avazyaka sUtra jarmanInA prasiddha prophesara lyumana jaina AgamonA ghaNA UMDA abhyAsI che. lagabhaga arthA saikA jeTalA lAMbA samayathI teo jaina sAhitya, avagAhana karatA AvyA che ane aneka jaina sUtropranthonA sULa, niyukti, bhASya, TIkA,TippaNI Adine arvAcIna zAstrIya paddhatie saMzodhita-anuvAdita karI temaNe prakAzamAM ANyA cha.e badhAmAM AvazyakasUtra ane tene lagatA sAhitya upara je temaNe athAga parizrama uThAnyo che ane te viSayamA je nibandho Adi lakhyA che te to kharekhara temanI jaina sAhitya viSayaka sUkSma-pravINatAnI Azcarya-kAraka sAkSI Ape che. . jarmanInA lIpjhIka zaheramAthI prakaTa thatI orienTala sosAyaTInI pranthamALA (Abhand. lungen fur die Kunde des Morgenlandes) mAM Avazyaka-kathA ( Die Avashyaka Erzahlungen) nAme eka prantha chapAvavAnI temaNe suruAta karI hatI,jemA Avazyaka sUtranI cUrNi ane TIkAmAM AvatI badhI kathAo mULa rUpe ApI, judI judI pratomA maLI AvatAM temanAM pAThAntaro tathA bIjA bIjA pranthomAM maLI AvatAM rUpAntaronI ghaNI vistRta rUparekhA AlekhavAnI temanI icchA hatI. paraMtu, te mATe joitAM badhAM sAdhano-bhASya, cUrNi, TIkA AdinI judI judI prato vigere-na maLI zakavAthI, pacAseka pAnAM chApI temane e kArya bandha karavU paDayuM hatuM. te daramyAna sane 1894 mAM jinevA (Geneve) mAM bharAelI inTara nezanala orienTala koMgresamAM vAMcavA mATe AvazyakasUtra sAhitya upara jarmana bhASAmAM eka vistRta nibaMdha temaNe taiyAra kayoM hato jemAM Avazyaka sUtrane lagatuM jeTaluM sAhitya maLI Ave che tenuM atisUkSmarIte vivecana karyu hatuM.e nibandha (Uebersicht uber die Avashyaka-Litteratur) nA nAme temaNe svataMtrarIte prakaTa karyo che; jenA DemI sAijhanA AkhA kAgaLa jevaDA 50 upara pAnAM che. emAM prathama zvetAMbara ane digaMbara bane jaina saMpradAyomA Avazyakane zu sthAna che te batAvyu cha; ane pachI Avazyaka sUtranI bhadrabAhukRta niyuktimA AvatA badhA viSayono bahu khUbI bharelo sAra Apyo che. e sAramA sAthe sAthe niyuktimA AvatA viSayone bIjAM bIjAM sUtro ane bhASyo vigairemA AvatA teja viSayo sAthe, koSTako karI karI gAthAovAra sarakhAvyA che. AvazyakacUrNi ane haribhadrakRta TIkAmAM paraspara je je vizeSa che te sapaLA mULa pATho sAthe samajAvyA che. pachI jinabhadra kSamAzramaNakRta vizeSAvazyaka bhASyanuM laMbANathI vivecana karyu cha. emAM paNa pahelA, vizeSAvazyaka e zuM che, tenI TIkA vigere koNe karelI he, e batAvyuM che; ane tyAra bAda niyuktinI gAthAone bhASyanA vivaraNa sAthe viSayavAra samajAvI che. ane e uparAMta pachI AkhA bhASyano sAra Apyo che. eTalaM karIne paNa e jarmanadezIya gItArthane saMtoSa na thayo tethI e nibandhanI eka jUdI pUrti karI che, jemA vizeSAvazyaka bhASyanI zIlAMkAcAryakRta prAcIna ane turlabhya TIkAmA je je vizeSa vizeSa ullekho che te badhA mULarUpe gAthAvAra chapAvI dIdhA che ane chevaTe e TIkAnI sAthI jUnI tADapatranI prati je hAlamAM pUnAnA bhAMDArakara
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 orienTala rIsarca insTITayuTamA surakSita cha, tenA atijIrNa zIrNathaelAM keTalAe pAnAnA phoTogrAphara ApyA che.' pro0 lyumananA athAga parizrama bharelA e AkhA nibandhano avikala gujarAtI anuvAda karAvavAno amAro vicAra cAlI rahyo che paNa kamanasIbe hajI amane e nibandhanI pUrI nakala maLI nathI. pUnAnA bhAMDArakara o0 rI0 insTITayUTamAMnA sara bhAMDArakaranA pustakasaMgrahamAMthI phakta enA kaTelAka pruphasITas ja amane jovA maLyA che, je pro0lyUmane DaoN0bhAMDArakarane, e nibandha chapAtI vakhate, pUnAnI prato sAthe sarakhAvI jovA mATe mokalyA hoya ema dekhAya che. e saMbandhamA khudda pro0 lyumanasAthe ja amAro patravyavahAra cAle che jeno savistara khulAso maLatAM bhASAMtaranI vyavasthA karavAmAM Avaze. te daramyAna, jaina sAhitya saMzodhakanA vAcakone e amUlya nibandhano kAika paricaya thAya teTalA mATe majakura prophesare e nibandhamA Avazyaka niyukti ane vizeSAvazyaka bhASyamAM AvatA gaNadharavAda nAme viSayanA upara je eka prakaraNa lakhyU che teno anuvAda ApAe chIe. e anuvAda kAryamAM, mi. Ara. DI. vADekara, bI. e. nAmanA sajjane jarmana bhASA samajAvavA mATe je sahAyatA apI che tenI AbhAra sAthe amAre ahIM khAsa noMdha levI joIe. bhArata jaina vidyAlaya; pUnA hai -muni jina vijaya vaizAkha, saMvat 1979 -kezavalAla, pre. modI. vizeSAvazyakabhASya ane tenI TIkAmAM maLI AvatAM paidika ane dArzanika avataraNo. Avazyaka niyuktinA chaThThA bhAganI 1 thI 64 mI sudhInI gAthAomAM gaNadharavAda nAme viSaya Avelo che. emAM kevI rIte mahAvIre 11 brAhmaNonA tattvajJAna viSayaka saMzayo dUra karI, ziSyo sAthe temane potAnA ziSyo banAvyA enuM TraMka ane eka ja prakAranuM varNana ApeluM che. e agyAre brAhmaNo mahAvIranA mukhya ziSya hoI gaNadharo kahevAya che. zaruAtamA 2 thI 7 sudhI gAthAmAM saMkSepamAM gaNadharono DhUMka paricaya ane saMzayAtmaka viSayanI noMdha ApI che ane pachI 8 thI 64 sudhI gAthAmAM teno ja vistAra Apelo che. gAthAvAra hakIkata A pramANeH 2. unnata ane vizAlakulamA utpanna thaelA agyAre brAhmaNa pAvAnAmaka sthAnamAM somila bAmaNe AraMbhelA yajJapATakamA AvelA hatA. 3-4. temanAM nAma 6 maNDiya 8 akaMpiya 7 moriyaputta 9 ayalabhAya 5 vAubhUi 10 meyajja 4 viyatta 11 pahAsa 2 aggibhUi 5. A agyAremAthI phakta eka sudharma (5mA gaNadhara ) nIja ziSya paraMparA AgaLa cAlI. bAkInA koIno ziSya samudAya rahyo nahIM. 1e AsvA pustakanA ame paNa phoTogrAphara paDAvyA che. kharekhara e prati eka darzanIya prati che bhane enA e phoTogrAphasUnI nakala dareka pustaka bhaMDAramA mukavAmAM Ave evI mAmArI khAsa bhalAmaNa che.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. 31. 35. 39. aMka 1] pro. lyumana ane AvazyakasUtra 6ThI gAthAmAM kramathI e agyArenA manamA je je bAbatano saMzaya hato tanI noMdha che ane te A pramANe che jIve' kamme tajjIva' bhUya' tArisaya bandha-mokkheya / devA neraiyA' vA puNNe paraloga nivvANe' // 6 (596) ___7. pahelA pAMce gaNadharone 500-500 ziSyo hatA; 6-7 ne 350-350 ane chellA 4 ne 300-300 ziSyo hatA. mahAvIra darekane nAma gotra pUrvaka bolAve che ane pachI tenA mananA saMzayanuM nAma laI, 'tUM vedanA padono artha jANato nathI, teno artha A pramANe cha' ema eka ja prakArano javAba Ape che. gAthAvAra gaNadharonI ullekha A pramANe17. pahelo gaNadhara, jIva viSayaka saMzaya. bIjo karma viSayaka trIjo tajjIva taccharIra vi. , cautho paJca bhUta vi0 pAMcamo sadRzotpatti vi0 , 43. bandha mokSa vi0 47. sAtamo devasRSTi vi0 51. AThamo narakasRSTi vi0 navamo puNya viSayaka dazamo paraloka vi0 63. agyAramo , nirvANa vi. A agyAre gaNadharonA mananA saMzayano mahAvIre je khulAso kayoM hato teno ullekha mULa niyuktimAM karavAmAM Avyo nathI. ninhavonI hakIkatanI peThe ja e hakIkata paNa nirNaya vagara ja ApavAmAM AMvalI cha. cUrNimAM phakta pahelA gaNadharanA saMzayano khulAsA karavAno thoDoka prayatna karavAmAM Avyo che. paNa jinabhadra A bAbatano ghaNo uttama vistAra kare che. e viSaya mATe temaNe 400 uparAMta gAthAo lakhI che ane tenA vivaraNamA ghaNI vizeSa vAto ApI 2. haribhadrasUri A vivaraNamAMthI ghaNAMka avataraNo potAnI TIkAmAM le che ane eja avataraNo vizeSAvazyaka bhASyamAMnA gaNadharavAdanI TIkAonA AdhArabhUta bane che. vaLI haribhadranI TIkA uparathI kiJcidgaNadharavAda nAmano paNa eka prantha lakhAyo che, jemAM keTaloka vadhAre vistAra karavAmAM Avelo hoI vedanAM ghaNAM kharAM avataraNo uparAMta chaThThI ane te pachI AvatI gAthAmAMnI hakIkatanuM paNa nirUpaNa kareluM che. AnI zloka saMkhyA lagabhaga 250 jeTalI ke ane pUnAnA pustakabhaMDAramA naM0 16; 291 vALI pratanA 20 thI 23 mA sudhInA pAnAomAM e lakhelo che. dazavaikAlikanI laghuvRttimAM paNa saMkSepathI A viSaya carcelo che. ___ A viSayane lagatA je keTalAMka vaidika ane dArzanika avataraNo jinabhadra Ape cha ane temano je artha jaina matAnusAra kare che te jANavAM javAM che. AmAMnAM ghaNAM kharAM avataraNo to temaNe phakta
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka. [ khaMDa 2 potAnI TIkAmAM ja ApelAM che; paNa te svopajJa TIkA upalabdha nathI; tethI haribhadra, zIlAMka ane hemacandra - ke jemaNe e svopajJa TIkAno potAnI TIkAomAM upayoga karyo che-temaNe e avataraNo ladhilA hovAthI ApaNe e TIkAomAMthI ja te levAnAM che. bhASyanA mULamAM ja je avataraNo ApalA che te khAsa kALA akSaromAM ApavAmAM AvyAM che. bAkInAM kayA TIkAkAre kayAM avataraNo che te judI judI rIte batAvavAmAM AvyAM che. e avataraNo kayA pranthomAthI levAmAM AvelAM cheteno kAMI ullekha TIkAkAro karatA nathI. tethI jekabanA upaniSadvAkyakoSa ane bIjAM tevAM veda saMbaMdhI pustako uparathI ghaNAMkanAM sthaLo khoLI kADhavAno prayatna karyo che. e to cokasa che ke je avataraNa jinabhadre lIthAM che te ghaNAM pramANabhUta che ane temanA vakhatanA brAhmaNo vAdavivAdamA e vAkyAnI khUba carcA karatA hovA joIe. brAhmaNonAM darzanazAkhomAM paraspara viruddha vicAra darzAvaari e vAkyo uparathI dareka gaNadharano saMzaya ubho karavAmAM Avyo che. prasiddha upaniSadonA mULa paatth| sAthai sarakhAvatAM e vAkyomA je keTalIka bhUlo najare paDe che tenuM kAraNa binakALajIpUrvaka no upayoga karavAmAM Avelo hovu joIe. x2, 5 ( 1553 ). * ( dArnAstikaH ) * +93 etAvAneva puruSo'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre, vRkapadaM pazya yad vadanti bahuzrutAH 6 // I piba khAda va sAdhu zobhane yadatItaM varagAtri tana te / na hi bhIru gataM nivartate, samudayamAtramidaM kaDevaram // ( bhaTTo'pyAha ) * * x A aMka te pro0 lyumane potAnA mULa nibandhamA vizeSAvazyakabhASyanA je 5 vibhAgo pADapA che tenA sUcaka che. emI pahalo aMka prakaraNane ane bIjo gAthAnaMbarane sUcave che. A pachI je kauMsamA AMkaDA Apela che te kAzInI yazovijaya jainapranthamAlAmA prakaTa thaela saTIka vizeSAvazyakabhASyamAMnI cAlU gAthAsaMkhyA sUcave che. mudrita prathama 1548 mI gAthA jyAM pUrI thAya che tyAM ukta pro0 nA vargIkaraNa pramANe prathama vibhAga pUro thAya che ane 1549 mI gAthAthI bIjo vibhAga zarU thAya che te 2024 mI gAthAe pUro thAya che. e vibhAgamAM gaNadharavAda nAmaneo viSaya Ave che ane tenI kula 476 gAthA ke. * - ( ) AbA goLa kauMsamAM ApelA pATho AvazyakasUtranI hAribhadrI TIkAmAM ApavAmAM AvelA nathI; teja [ ] AvA caukhuNA kauMsamA ApelA pATho vizeSAvazyaka bhASyanI zIlAMkAcAryakRta TIkAmA ApelA nathI; ema samaja. + A aMko AvazyakanI hAribhadrI TIkAmAM dareka gaNadharanA mATe je zaMkA-samAdhAnAtmaka avataraNo ApavAma AvelA cheteno kramanirdeza sUcave che. emAMno moTo akSara e gaNadharanI saMkhyA batAve che ane tenI AgaLa je nAno akSara te avataraNanI saMkhyA jaNAve che. I A cinhavALA avataraNo phakta Avazyaka cUrNimA ja maLI Ave che. * A bane Thoko haribhadrakRta SaDdarzanasamuccayanA chevaTanA lokAyata prakaraNamA, zloka 81-82, che ( mudrita pR0 301, 304, kalakattA ) tyAM bIjA zlokano prathama pAda' piba khAda ca cArulocane ' A pramANe che. 2. zIlAMkAcAryanI TIkAmA 'yathAhuH' pATha che. 3. zI. TI. 'eke.' 4 cUrNimA 'eke AhuH' eTalo ja pATha che. 5. vizeSAvazyakanI hemacaMdrakRta TIkAnI keTalaki pratomAM AnA ThekANe ' loko'yaM ' pATha che. 6. cU0 zI0 ha. he0 nI keTalIka pratomA ' vadantyabahuzrutAH ' paNa pATha che.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mw Annnnnnow mo. lyumana ane avazyakasUtra [85 vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati, na pretya sjnyaasti| - bRhadAraNyakopaniSad 2, 4, 12.-AgaLa gAthA 39ane 137, nI TIkAmA, (mudrita pRSTha 680 tathA 720 mA) paNa A avataraNa Ave che. tathA bhASyanA mULamAM, gAthA 402,41, 421 (mu. pR. 681) mA A avataraNa anuvAdita che. (sugatastvAha) na rUpaM bhikSavaH pudgala iti [ Adi ]* anye svAhuH I vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANyaparAparANi jahAti gRhNAti ca pArtha jIvaH // [ ( tathA ca vedaH)] na ha vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti, azarIraM vAva santaM priyApriye na spRshtH| -chAndogyopaniSad 8,12,1.-AgaLa ( gAthA) 43.103. 256. 313 nI TIkAmA (mudrita pRSTha 682.706. 759. 777.mA) paNa A avataraNa udhdata che. tathA bhASya-mULa gAthA 3131 = 4671 (mu.pR. 777. 831) mA A avataraNa anuvAdita che. ([tathA] agnihotraM juhuyAt svargakAmaH) maithyapaniSad 6,36.-AgaLa gAthA 43.95. 252. 334. (ma. pR. 682. 702.758. 784 ) nI TIkAmA punaH udhdRta. mULa gAthA 922= 1362= 3992 =4222, (mu. pR. 700.720. 807.814) mA anuvAdita. gAthA 334. (mu. pR. 784 ) mA sUcita / sarakhAvo-haribhadranI AvazyakavRttimA caityavandanavRtti Ava05.193 tathA zAstravArtAsamuccaya 605, vaLI e chelA pranthanA 157 mA zlokamA AnA jevU ja eka avataraNa che je taittirIyasaMhitAnA 2 jAnI AdimAM che. ([kapilAgame tu pratipAdyate ] asti puruSaH) akartA nirguNo bhoktA (cidrUpaH) 7. AnA ThekANe ha0 mA ' tathA ' pATha che. 8. bhagavadgItA 2, 22 ( mahAbhArata 6, 900) mA uttarArddha A pramANe che: tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI // - cUrNimA eka bIjuM vadhAre nIce pramANenuM avataraNa cha:-- - kAyA anno mutto nicco kattA taheva bhottA ya / taNumetto guNavanto uDDha-gaI vaNNio jiivo|| sarakhAvo-dazavakAlika niyukti gAthA 227 ane te pachInI. ( mu. pR0 121) 9 sUtrakRtAMga 1, 1,1-14 nI TIkAmA zIlAMkAcArya ' tathA cokaM' karIne A avataraNa nIce pramANe Ape cha:
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [khaMDa 2 jaina sAhitya sazAdhaka [ nIlavijJAnaM me utpannamAAt ] sarakhAvo-sarvadarzanasaMgraha pR. 2,33(1580). (eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte pratiSThitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat / / - brahmabindu-upaniSat 12. yazastilaka campU, AzvAsa 6, kalpa 1. (pR.273 nirNayasAgara) yathAvizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saGkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate // tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prakAzate // "UrdhvasUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAhuravyayam / chandAMsi yasya parNAni yastaM veda sa vedavit // " -bhagavadgItA15-1; ( mahAbhArata 6-1383.). . puruSa evedaM niM sarva yad bhUtaM yacca bhAvyaM / " utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati // -vAjasaneyI saMhitA 31, 2., zvetAzvataropaniSad -15. 29. akartA nirguNo bhoktA AtmA sAMkhyanidarzane / syAdvAdamajarI, zloka 15 mA malliSeNa Akho zloka A pramANe Ape che: amUrtazcetano bhogI nityaH srvgto'kriyH| akartA nirmuNaH sUkSma AtmA kApiladarzane // ( banArasa, yazovijaya jaina granthamAlA, pR. 113 SaDdarzanasamuccayanI TIkAmA guNaratna paNa A zloka uddhRta kare che. (juo kalakattA AvRtti, pR. 105) vaLI sarakhAvo-SaDdarzanasamuccaya, mULa zloka 41. 1. brahmabindUpaniSad ( AnandAzrama mudrita, pR. 338) mAM bIjo pAda 'bhUte bhUte vyavasthitaH' A pramANe cha, ane yazastilaka campU ( nirNayasAgara-mudrita, pR. 273-uttara bhAga ) mAM bAjA ane trIjA pAdano pATha-'dehe dehe vyavasthitaH / ekadhAnekadhA cApi- A pramANe che. vaLI, zIlAMkAcAryanI AcArAMgasUtra TIkA (Agamodaya samiti mudrita, pR. 18) ane sUtrakRtAMga sUtra TIkA ( A. sa. mu. pR. 19) mA paNa A zlAka udhdRta che. 11. upaniSA 'bhavyaM' pATha upalabdha thAya che. pro. lyUmana A zabda upara eka nIce pramANenI khAsa noMdha kare cha: "keTalAka prasiddha upaniSadomAthI jaina vidvAnoe lIdhelA A avataraNo kAo sudhI bahu dhyAna khecAyA. vagara ja lakhAtA AvatAM hatAM ane tethI jainoe karelI temanI noMdhamAM svabhAvikarAte ja keTalIka bhUlo thaelI cha. udAharaNa tarIke21 mArnu gniM tathA 72 nu avataraNa."-AmAMnA prathama niM zabda UparanI noTamAM te lakhe cha ke-" vartamAnamA vaidika vAGyayanA hastalikhita pranthomAM anusvAra mATe je cinha vaparAya che, te 8 mA saikA agara tenI pahelo gniM akSara jevU dekhAtuM haze ane tethI vaidika cinhathI ajANa evA jaina pranthakAroe tene eka khAsa zabda mAnI lIdhelo lAge cha. ane tethI temaNe 'puruSa evedaM sarva'e asala vAkyamA niM zabda vadhArI 'ida' nA 'da upara bIjo anusvAra caDhAvI dIgho hoya ema jaNAya che." -pro. lyumananI A noMdha amane jarA vicAraNIya lAge che. lipibhedanA jJAnanA abhAve evI bhUlo thavI jo ke ghaNI saMbhavita mAtra ja nathI paNa sujJAta che. dAkhalA tarIke jaina lipimA 'ga' bhakSarane
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] pro. lyumana ane AvazyakasUtra yadejati yannaijati yadre ydvaantke| yadantarasya sarvasya yadu savasyAsya bAhyataH // 12 -vAjasaneyI saMhitA 40,5. 2,50 (1598).16 [ tathA ] zrutau [ api ] uktaM astamite Aditye yAjJavalkya candramasyastamite zAnte'gnau zAntAyAM . vAci kiMjyotirevAyaM puruSaH ? 'AtmajyotiH samrADiti hovAca / -yU. A. upa. 4, 3, 6, AmAMnA keTalAMka vAkyo e ja upaniSadnA 4.3. 2 mA paNa Ave che. bhASyanI mULa gAthA 2, 50 mAM paNa A avataraNa anuvAdita che. 2,95 (1643). (sa sarvavid yasyaiSA mahimA bhuvi divye / brahmapare zeSa vyomnyAtmA supratiSThitaH // ' -muNDakopaniSad, 2, 2, . pUrvArdha. tamakSaraM vedayate'tha yastu sa sarvajJaH sarvavit sarvamevAviveza // 14 -praznopaniSad, 4, 11. uttarArdha. ekayA pUrNAhutyA sarvAn kAmAnavApnoti / 15 / -sarakhAvo, tai* brA0 3, 8, 10,5. badale ghaNA bhAge jUnA lahiAo pra' AvA rUpamA lakhatA. e rUpane barAbara na samajavAthI pro. vebare barlina lAI.. brerInA myenuskripTas keTalaoNgamA 'samaggaya' jevI zabdonI romana joDaNI: 'Samugrya' AvI khoTI karI ghaNo ghoTALo ubho kayoM che. evI jarIte bIjA vidvAnonA hAthe paNa bhrama thaI zake te spaSTa che. paNa amane jI rIte e nedha vicAraNIya lAge cha; ane te e che ke AvazyakaTIkA kI haribhavasarine vaidika sAhitya ke tenA saMketathI aparicita mAnI zakAya tema nathI. kAraNa ke te pote jaina dIkSA lIdhA pahelo jAtie brAhmaNa ane vidyAe sarvazAstra niSNAta hatA. e suvicata che. ane jo te vAta bAjue mUkie to paNa temaNe judA jadA darzano ane matonA viSayamA je anekAneka apUrva ane gahana anyolakhyA cha tema ja sAMkhya,vedAMta, nyAya, mImAMsA Adi vaidika saMpradAyonI je khUba sUkSma rIte AlocanA-pratyAlocanA karI che te jotA spaSTa jaNAya che ke teo veda, brAhmaNa, sUtra, smRti ane upaniSadonA ghaNA UMDA abhyAsI ane jJAtA hatA. tethI temanA jevA vidvAn AvA AbAla-prasiddha anasvAranA cinhane na samajI zake ane tene kAiM bIjaM ja kalpI le, e mAnaveM bilkula azakya che. haribhavasari A zabdane 'ni' kahe cha bhane ene vAkyAlaMkAra rUpe ukta vAkyamAM vaparAelo lakhe che.- mimiti vAkyAlaMkAre-AvazyakasUtra, A. sa. pU. 244 ) vartamAna upaniSadomAM paNa pATha-bheda ane pATha-phera kyA ocha paelA che jethI ApaNe jaina vidvAnonA AbA pAThAntarone ekadama bhramotpanna kahI zakie. 12. IzAvAsyopaniSadA paNa A zruti AvelI che ane tyA 'yad' nA ThekANe sarvatra 'tat' pATha maLe che. 13. upalabdha upaniSadmA vartamAna pATha A pramANe che: -- yaH sarvajJaH sarvaviyasyaiSa mahimA bhuvi / divye brahmapure veSa vyomnyAtmA pratiSThitaH // 14. vartamAna pATha A pramANe tadakSaraM vedayate yastu somya sa sarvajJaH sarvamevAvivezeti / -haribhadrasUrie zAstravArtAsamuccaya, 624, mAM paNa A avataraNo sUcavela che ( mudrita pR0 345 ). 15. haribhadrasurie potAnI lalitavistarA nAme caityavandanavRtti 5-11 (mudrita pR. 11) mAM paNa A avataraNa uddharela che.-taittirIya brAhmaNa 3,8,10,5, mAM bhAme maLatI hakIkatano A pramANe ullekha AveLo -
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] 2,101 (1649). 32 2, 126 ( 1674 ). 2, 141 ( 1689 ). 4 ' 42 4 3 jaina sAhitya saMzodhaka [ a~Da 2 eSa vaH prathamo yajJo yo'miSTomaH, yo'nenAniSTvA'nyena yajate, sa gartamabhyapatat / dvAdaza mAsAH saMvatsaro agniruSNo-- agnirhrimasya bheSajaM--17 - tANDyamahAbrAhmaNa 16, 1, 2. - vA0 sa0 saM0 23, 10= tai0 saM0 7,4,18,2. satyena labhyastapasA hyeSa brahmacaryeNa nityas / -tai0 saM0 5, 2, 5.5. jyotirmayo hi zuddho yaM pazyanti dhIrA yatayaH saMyatAtmAnaH // 18 muNDa0 u03, 1, 5. hemacandra vaLI 2, 137 mI gAthAnI TIkAmAM paNa A avataraNa TAMke che. ( eka vijJAnasantatayaH sattvAH / [ yat sat tat sarvaM kSaNikam ] ) 19 ( [ kSaNikAH sarvasaMskArAH ] ) 10. TAMke - yA vAkya abhayadevasUrie bhagatI sUnI TIkA 30, 1 mAM tathA malayagirie nandrisUtranI TIkAmAM paNa che. vaLI juo SaDdarzanasamuccayanI guNaratnakRta TIkA 1. svapnopamaM vai sakalamityeSa brahmavidhiraJjasA vijJeyaH / dyAvA pRthivI / pRthivI devatA [ Apo devatA ] -- zIlAMkAcArya A avataraNa A pachInI gAthAmA Ape che. puruSo vai puruSatvamate, pazavaH pazutvas / - hemacaMdra mA avataraNa 2,214 (1772) 51 yo dIkSAmatirecayati / saptAhaM pracaranti / sapta vaizIrSaNyAH prANAH / prANA dIkSA / prANaireva prANAM dIkSAmavarundhe / pUrNAhutimuttama juhoti / sarva vai pUrNAhutiH / sarvamevApnoti / atho iyaM vai pUrNAhutiH / asyAmeva pratitiSThati / 16. AkhuM vAkya A pramANe che:- ' dvAdaza mAsAH saMvatsaraH saMvatsareNaivAsyA annaM pacati yadanicit / ' 17. pUruM avataraNa A pramANeekAkI carati candramA jAyate punaH / agnirhimasya bheSajaM bhUmirAvapanaM mahat // 17. upaniSadmAM upalabdha pATha A pramANe che satyena labhyastapasA hyeSa AtmA samyagjJAnena brahmacaryeNa nityam / antaH zarIre jyotirmayo hi zubhra yaM pazyanti yatayaH kSINadoSAH // 19. draSTavya - candraprabhasUrikRta prameyaratnakoSa 8, pR. 30 / mahApaNDita ratnakIrtikRta kSaNabhaGgasiddhiprakaraNa (bibliodhikA iNDikA) pR0 54, mAM A vAkya 'yat sat tat kSaNikam ' A pramANe che. vaLI, juo ratnaprabhakRta . ratnAkarAvatArikA pariccheda 5 . ( yazovijaya jainapranthamAlA mudrita, pR0 76 ) 20. e Akho loka A pramANe che kSaNikAH sarva saMskArA asmitAnAM kutaH kriyA / bhUtiyaSAM kriyA saiva kArakaM saina cocyate //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] 52 2, 252 (1800 ). 2, 256 ( 1804 ). 6' 2, 318 ( 1866 ). 7' 72 2, 335 ( 1883 ). pro. lyumana ane Avazyaka sUtra. 2, 252 - bAda gAthA 1800 mI paNa Ape che. zRgAlo vai eSa jAyate yaH sapurISo dahyate / yA avataraNa vaLI AgaLa 2, 252 - cAlU gAthA 1800-nI TIkAmAM Ave che; tathA mULa bhASya 2, 252 mAM paNa sUcita che. [ ( abhiSTomena yamarAjyamabhijayati / ) ] --mainyupani0 6, 36. sa eSa viguNo vibhurna baddhayate saMsarati vA, namucyate mocayati vA / --sarakhAvo sAMkhyakArikA 62 . na vA eSa bAhyamabhyantaraM vA veda / -sarakhAvo, bRhadAraNyakopaniSad 4, 3, 21. sa eSa yajJAyudhI yajamAno'JjasA svargalokaM gacchati / -- zatapatha brAhmaNa 12, 5, 2, 8. vaLI zIlAMkAcArya AgaLa 2,403cAlU gAthA 1951 -nI TIkAma paNa A avataraNa le che. apAsa somAm, amRtA abhUsa, agaman jyotiH, avidAma devAn / kiM nUnamasmAn tRNavadarAtiH, kimu dhUrtiramRta martyasya // Rgveda saMhitA 8, 48, 3, tathA atharvazirA upani0 3. 21 89 [ ko jAnAti mAyopamAn gIrvANAn indra - yama - varuNa - kuberAdIna ? ] - vaLI 2, 334 - cAlU gAthA 1882 - nI TIkAmA paNa A avataraNa che. ( uktha - SoDArI - prabhRti-RtubhiH yathAzruti yama- soma-sUrya- suramurusvArAjyAni jayati / -sarakhAvo, maitryupaniSad, 6, 36. ahIM mULa bhASyamA ca A avataraNa anuvAdita che. 22 [ ( indra Agaccha medhAtithe meSavRSaNa ) ] - taittirIya AraNyaka 1, 12, 3; zatapatha brAhmaNa 3, 3, 4, 18. (AkhaM vAkya a pramANe --' indrAgaccha hariva Agaccha medhAtitheH / meSa vRSaNasya mene / ' ) [nArako vai eSa jAyate yaH zUdrAnnamaznAti / 2, 339 (1887). 8 21. upaniSadmAM vartamAna pATha nIce pramANe che - apAma somamamRtA abhUmAganma jyotiravidAma devAn / kimasmAnkRNavada rAtiH kimu dhRtiramRtaM maye ca // -AnandAzramamudrita, pR0 10 ) 22. upaniSad A bAbatanA nIce pramANe rahekha maLe he --' abhihotraM juhuyAtsvargakAmo yamarAjyamabhiSTo. nAbhiyati somarAjyamukyena, sUryarAjyaM SoDazinA, svArAjyamatirAtreNa, prAjApatyamAsaharU saMvatsarAntaRtuneti / ' AnandAzrama mudrita, pR0 457 12 --
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.] jaina sAhitya saMzodhaka wamniwww na ha vai pratya narake nArakAH santi // ] 2, 360 ( 1908). (kenAJjitAni nayanAni mRgAGganAnAM ko vA karoti vividhAGgaruhAn mayUrAn / kazcotpaleSu dalasannivayaM karoti ko vA dadhAti vinayaM kulajeSu pussu // )23 sarasAvo, azvaghoSakRta buddha carita, kAvelasaMpAdita pR. 77. puNyaH puNyena [(kaNA) pApaH pApena karmaNA] -bRha * A0upa04, 4, 5.hemacaMdrasUri A avataraNa 2,95-cAra ___ gAthA 1543-nI TIkAmA le che. 2,03 (1951). 12102 savai ayamAtmA jnyaanmyH|-bR0 A0 u0 4, 4, 5. 2, 426 ( 1974 ) 111 jarAmayaM vA etatsarvaM yadagnihotram / tai. A. 10,64.mahA. nA. upa0 25.vaLI hemacandra gAthA 2,475-cAlU gA. 2023-nI TIkAmA paNa A avataraNa le che. dve brahmaNI [ veditavye ] paramaparaM ca [tatra paraM satyam; jJAnAnantaraM brahma] -sarakhAvo, maitryupaniSad 6, 22; brahmabindUpaniSad 17. (saiSA guhA duravagAhA) 2, 427 (1975). ( yathAH[saugatavizeSAH kecit tad yathA] dIpo yathA nirvRti pabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSa / 23. hemacandrasUri,gAthA1643nI TIkAmAM, A padyagata bhAvane jaNAvanArA nIce pramANenA traNa zloko Ape cha sarvahetunirAzaMsaM bhAvAnAM janma varNyate / svabhAvAdibhiste hi nAhuH svamapi kAraNam // rAjIvakaNTakAdInAM vaicitryaM kaH karoti hi / mayUracandrikAdirvA vicitraH kena nirmitaH // kAdAcitkaM yadatrAsti niHzeSaM tadahetukam / yathA kaNTakataipaNyAdi tathA caite sukhAdayaH // -sUtrakRtAGgasUtranI TIkAmAM zIlAMkAcArya (mudrita pR0 21 A. sa.) AvI ja matalabavAko eka anya zloka Ape cha kaNTakasya ca tIkSNatvaM, mayUrasya vicitratA / varNAzca tAmracUDAnA, svabhAvena bhavanti hi // 24. AcArAgasUtranI TIkAmAM zIlAMkAcArya (A. sa. mu. pR. 17) A uparanA padyanI sAthe azvaghoSavALa padya tathA ekatrIju paNa anya padya bhApe che. yathA 'kaH kaNTakAnAM prakaroti taiyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH ||'-(buddhcrit. 9-52 ) svabhAvataH pravRttAnA nivRttAnA svabhAvataH / nAhaM kataiti bhUtAnAM, yaH pazyatti spshyti|| -zAntyAcAyeM uttarAdhyayana sUtra adhyayana25 mAnI bIkAmAM A ane bAjAM keToka avataraNo (udAharaNArtha bhagavadUgItA 18,42) udhdata karelA che; tema ja AvI ja jAtanA bIjA phNa keTalAMka avataraNo (udAharaNArtha-mahAnArAyaNopaniSada 10,5 kaivalya u. 2; ane vAjasaneyI saMhitA 31, 18-zvetAzvataropaniSad 3,8) temaNe adhyayana 12, gAthA 11-15 nI TIkAmA ApelA che.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] pro. lyumana ane AvazyakasUtra. 91 dizaM na kAcid vidizaM na kAzcit snehakSayAt kevalapreti zAMtip / jIvastathA nirvRtiprabhyuM to naivAvaniM gacchati nAntarikSa / dizaM na kAzcid vidizaM na kAzcit klezakSayAt keva upreti zAMtip // yazastilaka campU 6, 1 mAM paNa A zloko ApelA che. paNa tyAM caraNavyatikrama thalo najare paDe che. eka avataraNa vaLI AveluM che je UparanA 1' vALA avataraNa sAthai saMbandha dharAvatuM hoya jaNAya che, ane hemacandranA lakhavA uparathI te koI upaniSadnI TIkApAMnuM (udA0 bRhadAraNyaka upaniSad ) hoya tema mAluma paDe che. jinabhadra mULa te A pramANe noMghe che. 40. goyama, veya-payANaM imANamatthaM ca taM na yANAsi / jaM vinnANaghaNo cciya bhUehiMto samutthAya // 41. mannAsa majjaMgesu va mayabhAvo bhUya-samudaya-bhUo / vinnANametaM AyA bhU'Nu viNassai sa bhUo // 42. asthi na ya peccakhannA jaM puvvabhave'bhihANaM ' asugo' tti / jaM bhaNiyaM na bhavAo bhavantaraM jAi jIvo ti // chevaTanI gAthAmAMnA vAkya upara hemacandra A pramANe TIkA kare che- ' kimiha vAkye tAtparyavRttyA proktaM bhavati ityAha - sarvathAtmanaH samutpadya vinaSTatvAt na bhavAntaraM ko'pi yAtItyuktaM bhavati / ' jyAre zIlAMka potAnI hamezanI virala - vyAkhyApaddhati pramANe eTaluM ja lakhe che ke - ' evaM na bhavAd bhavAtaramastItyuktaM bhavati ' vizeSAvazyaka 2, 226 mAM vanaspati ane prANI vidyA saMbaMdhI andhavizvAsa sUcavanAeM eka - avataraNo Ave che, te paNa huM AnI pUravaNI rUpe ahIM noMvI levA icchaM chaM. e avataraNono viSaya, sadRzamAMthI sadRzanI ja utpatti thaI zake, evo koI niyama nathI; e che enA ara TIkAkAre khUba vivecanA karI che. e avataraNa vALI gAthAo A pramANe che:-- 226. jAi saro saMga o bhUtaNao sAsavANu littAtro / saMjAya golomAviloma -saMjoga o duvvA 11 227. iti rukkhAuvvede, joNividdANe ya visarisehito / dIsai jamhA jammaM sudhamma, taM nAyameganto // sarakha vo, paMcatantra zloka 1, 107. e ThekANe kavisaMpradAyanI paddhati bAda karatAM UparanA andhvishvaasvaal| avataraNamAMnI trIjI hakIkatano ullekha karelo che - jepake 'durvA pi golomataH ' / A avataraNasAMnI pahelI hakIkata ke ' zRMgamAMthI zara utpanna thAya che' ten| ulleva vArtAnA rUpanAM eka pratyekabuddhI kathAmAM Ave che. tyAM jaNAvyA pramANe eka zatranI khoparI, AMkha ane moDhAmAMthI vAMsanA traNa phaNagA nIkaLyA hatA. A gAthAma je yonividhAna zabda Avelo che teno artha TIkA-kAre lakhyA pramANe ' yoniprAbhRta' ke ane e nAma eka pranthanuM che je pUnAnA keTalaoNgapAM naM0 16, -266; kyA 21, 1242 mAM noMghelo che.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92] jaina sAhitya saMzodhaka. [khaMDa 2 svAdhyAya-samAlocana Agare ke zrIAtmAnanda pustaka pracAraka maMDalane eka mahattvake pranthakA prakAzana kiyA hai| isakA nAma hai pAtaJjala yogadarzana / yoM to pAtaJjala yoga darzana ke aneka saMskaraNa, aneka sthAnoMse, aneka rItise aura aneka bhASAoMmeM prakaTa ho cuke haiM lekina hama jo isa saMskaraNako mahattvakA kahate haiM usakA khAsa kAraNa yaha hai ki isa saMskaraNameM jo vyAkhyA prakaTa huI hai vaha saMskRtasAhityake jJAtAoke liye eka vizeSa vastu hai / pAtaJjala yogadarzana eka vaidika saMpradAya hai| brAhmaNa saMpradAyake jo cha darzana gine jAte haiM unameM isakA viziSTa sthAna hai / sAMkhya aura yoga ye donoM darzana yugalarUpase vyavahRta hote haiM aura saba darzanoM meM prAcIna haiM / asalameM sAMkhya darzanakA hI eka vizeSarUpa yoga darzana hai / sAMkhya darzanameM IzvarasvarUpa kisI vyakti yA tattvakA astitva nahIM mAnA jAtA aura yogadarzanameM usako Azraya diyA gayA hai-itanA hI inameM mukhya bheda hai / jaina aura bauddha darzanameM aise aneka tattva aura siddhAnta haiM jo sAMkhya aura yoga darzanake tattva aura siddhAntoMke sAtha samatA rakhate haiN| isa liye bahuta prAcIna kAlase jaina aura bauddha vidvAnoMko sAMkhya aura yoga darzanake adhyayana aura mananakA paricaya rahA hai / isI paricayakA udAharaNa svarUpa yaha prastuta grantha hai / isa pranthameM pAtaJjala yogadarzanake sUtroM para jaina dharmake eka ati prasiddha aura mahAvidvAn puruSane vyAkhyA likhI hai vaha prakaTa kI gaI hai| byAkhyAkAra hai nyAyAcArya mahopAdhyAya zrIyazovijaya gaNI / isa vyAkhyAmeM mahopAdhyAyAne pAtaJjala yogasUtroMkA jaina prakriyAke anusAra artha kiyA hai / vyAsakRta sULa bhASyake vicAroMke sAtha jahAM jahAM apanA matabheda mAlUma diyA vahAM upAdhyAyajIne baDI gaMbhIra bhASAmeM apane vicArakA samarthana aura bhASyakArake vicAroMkA nirasana kiyA hai aura yahI isa vyAkhyAkI khAsa viziSTatA hai| ___isa granthakA saMpAdana vidvadvarya paM sukhalAlajIne kiyA hai / jahAM taka hama jAnate haiM, jaina sAhityameM abhI taka koI tAtvika graMtha aisI uttama rItise saMpAdita ho kara prakaTa nahIM huaa| pranthake mahattva aura rahasyako samajhAneke liye paMDitajIne paricaya, prastAvanA aura sAra isa prakArake tIna nibandha hindI bhASAmeM likhakara isake sAtha lagAye haiM jinake paDhanese eka anyake pUrNa abhyAsake liye jitane aMtaraMga aura bAhya praznottaroMkI AvazyakatA hotI hai, una sabakA jJAna pUrI tarahase ho jAtA hai / paricaya nAmaka nibandhaseM, paMDitajIne yogasUtra, yogavRtti, yogaviMzikA AdikA paricaya karAyA hai aura prastAvanAmeM jaina aura yogadazanakI tulanA tathA tadviSayaka sAhityakA vivecana kiyA hai / yaha prastAvanA kaisI mahattvakI aura kitane pAMDityase bharI huI hai isakA khayAla to pAThakoMko isake paDhane hI se A sakatA hai aura isI liye hamane isa sArI prastAvanAko isI aMkakI AdimeM udRta kI hai| ___isa pustakameM yogadarzanake sivA eka yogaviMzikA nAmakA prantha bhI sammilita hai jo mUlaharibhadrasUrikA banAyA huA hai aura usa para TIkA sainhIM yazovijayajIne kI hai / jaina darzanameM 'yoga' ko kyA sthAna hai aura usakI kyA prakriyA hai yaha jAnane ke liye yaha yogaviMzikA. bahuta hI upayogI hai| pustake aMtameM yogasUtravRtti aura yoga viMzikAvRtti kA hindI sAra diyA hai jisase saMskRta na jAnane vAle bhI ina granthagata padArthoMko saralatAse samajha sakate haiM / isa pustakakA aisA upayukta saMskaraNa nikAlaneke liye saMpAdaka mahAzaya paM. sukhalAlajI tathA maMDalake utsAhI saMcAlaka zrIyuta bAbU dayAlacaMdajI-donoM sajjana vidvAnoMka vizeSa dhanyavAdake pAtra haiN|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka graMthamALA adhyApaka kaoNvela likhita prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya saMpAdaka muni jinavijayajI em. Ar. e. em. ( AcArya-gujarAta purAtattva mandira-amadAbAda ) ( jaina sAhitya saMzodhaka-khaNDa 2, aMka 1-pariziSTa ) prakAzaka jaina sAhitya saMzodhaka kAryAlaya . bhArata jaina vidyAlaya-pUnA zahara.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana A prAkRta vyAkaraNa sakSipta-paricaya, kembrIja yunivarsiTInA eka vakhatanA saskRtanA adhyApaka ane eDInabarga yunivasiTInA onararI ee. DI. zrI I. khI. kaoNvele lakhelA A SHORT INTRODUCTION TO THE ORDINARY PRAKARIT OF THE SANSKRIT DRAMAS nAmanA nima`dhanA avikala gujarAtI anuvAda che. jemane saMskRta bhASAnA sAdhAraNa abhyAsa hAya ane je prAkRta bhASAnA TuMka paricaya karavA mAMgatA hAya temane A nima'dha ghaNA madata kartA thaI paDe evA jaNAyAthI, A rUpamAM prakaTa karavAmAM Ave che. A nibaMdha mULa san 1854 mAM majakura prephesare vazita prAnta kAraNa nI jyAre prathama AvRtti mhAra pADI hatI tenI prastAvanA rUpe lakhyA hatA. ane pachI 1875 mAM keTalAka sudhArA-vadhArA sAthe, laMDananI 'TRUBNER and Co. e eka pustikAnA rUpamAM ane jUdo pAbyA hatA. e pustikA Aje dulabhya hAI mukaselA tenI 3-4 rUpiA jeTalI kimata le che. tethI gujarAtI bhASAbhina vidyAthI one A niSadha sulabha thaI paDe tevA hetuthI A patranA pariziSTa rUpe prakaTa karavAmAM Ave che. AzA che ke sazASakanA vAMcanArAone temaja anya tevA abhyAsiAne A prayAsa upayAgI thaI paDaze. jyeSTha pUrNimA, 1979. saMpAdaka
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyApaka kaoNvela likhita prAkRta vyAkaraNa - saMkSipta paricaya I. sa. pUrvenA saikAomAM, bhAratavaSa mAM saMskRta bhASAmAMthI apabhraSTa thaI ne keTalIka bhASAo ( khelIo ) utpanna thaI jene sAdhAraNa rIte prAkRta kahevAmAM Ave che. A bhASAonI zeAdha khALanA viSaya bhASAzAstrIne temaja itihAsa lakhakane ghaze! rasa ApI zake tema che. hAlanI pracalita bhASAo ane mahA saskRta vacce saMbaMdha joDI zuMkhalAnuM kAma banAvanAra A prAkRta bhASAonuM (ane khAsakarIne ' prAkRta ' nAmaka bhASAnu) jJAna hAlamAM vaparAtAM keTalAMka rUpe. samajavAne upacAgI che eTaluM ja nahi, paraMtu te bhASAsaMdhanI eka IMDA-yuropIana zAkhAnA itihAsamAM prakAza pADe che, tathA laeNTInamAMthI utpanna thaelI Adhunika ITAlIana ane phreMca bhASAe sarakhAvatAM je svaramAdhuya nuM ApaNane bhAna thAya che te mAdhu nA niyamAnA anupama draSTAMtA pUrAM pADe che. taduparAMta khAjA ghaNA rasAtpAdaka aitihAsika praznA sAthe prAkRta bhASAnA nikaTanA saba`dha che. salAnanA madrenAM tathA bhAratavaSa~nA jainAnAM dhama pustakAnI bhASA prAkRtanAM bhinna bhinna rUpA che; ane kharekhara brAhmaNNAnI saskRtanA vizeSa darzAvIne janasamAjanA hRdaya upara saceATa asara karavA mATe aiAddha grathAmAM pAli bhASAnA upayoga karavAmAM AvyA che. jyAre alekajhAnDaranA Adhipatya taLe grIka lAkA bhAratavarSanA saMbadhamAM AvyA tyAre prAkRta bhASA janasamAjamAM pracalita haze. jemAM I. sa. pUrve lagabhaga 250 varSanA eNnTIAkasa ane khIjA grIka rAjAonAM nAmA Ava che evA azAka rAjAnA zilAlekhAnI bhASA paNa eka jAtanI prAkRtaja che; te ja pramANe enTrIyAnA grIka rAjAnA vaibhASika sikkAo upara paNa prAkRta bhASA lakhelI jovAmAM Ave che. junA hiMdu nATakAmAM paNa A bhASAonA hissA Ache nathI; kAraNa ke temAM mukhya nAyakA saskRtanA upayoga kare che, paNa strIe ane sevakA judI judI jAtanI prAkRta bhASA vApare che, jemAMnA paraspara pheraphAro khelanAranI kakSApramANe, svaramAdhuya nA niyamanu' anusaraNa kare che. vaiyyAkaraNA ' prAkRta ' zabdane teH sarva gAta ema jaNAvI prati eTale sa'skRta sAthe saMbaMdha joDe che. A viSayamAM hemacandre nIcepramANe jAvyu` che: mati saMskRta tatra maLyuM tata ApatuM vA mAtam / paNa mULa tenA atha ' sAdhAraNa' agara masa'skAro evA haze, kAraNa ke mahAbhAratamAM eka sthaLe brAmhaNAnA dhikkAra karavA nahi ema jaNAvI lakhyu` che keH-- durvedA vA suvedA vA prAkRtAH saMskRtAstathA // labhagala Adhunika vaiyyAkaraNA ' prAkRta ' nAma taLe ghaNI bhASAonA samAveza kare che, paraMtu temAMnI ghaNI kharI pAchaLathI thayelAM kSullaka rUpAMtara mAtra che. jema junA vaiyyAkaraNa tema tenA graMthamAM gheADI prAkRta bhASAo. teja pramANe ghaNA purANA vaiyyAkaraNa vararUcie phakta cAra ja prAkRta bhASAonuM vivecana karyuM che, jevI ke mahArASTrI, paizAcI,' mAgadhI, ane zArasenI. AmAMthI pahelI eTale mahArASTro bhASAne teNe vizeSa mahattvanI gaNI che; tathA sana sAhebe paNu pAtAnA 1. paizAcI bhASA khAsa upayeAgI che kAraNake vRttathA te bhASAmAM lakhAyalI che.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyApaka kavela likhita [: khaMDa 2 InsTITyuzansa' nAmanA lekhamAM tene ja mukhya gaNe che. vararUcinA prAkRta prakAzamAM prathama nava prakaraNamAM tenuM vyAkaraNa ApavAmAM AvyuM che, ane bAkInAM traNa prakaraNamAM bAkInI traNa bhASAenI viziSTatA jaNAvI che. mRcchakaTika nATakamAM prAkRta bhASAonuM eka vicitra maMDaLa bheguM karavAmAM AveluM che jethI karIne te nATaka upagI prAkRta rUponI khANa banyuM che. vaLI, vikamevazInA cethA aMkamAM pururava rAjAnA AtmapralApanI bhASA taddana bhinna ja che, ane eka jAtanI kAvyamAM vaparAtI a5bhraMza bhASA che, jene Adhunika vaiyAkaraNe mULa prAkRtathI, ghaNIja judI gaNe che. A apavAde sivAya saMskRta nATakamAM gadyamAM zairasenI, ane padyamAM mahArASTrI,- sAdhAraNa prAkRta ja vaparAya che. A banne mATenA niyamo sarakhAja che, paraMtu gadyamAM vaparAtI bhASA kevaLa vyaMjane uDADI devAmAM thoDI chUTa le che, tathA dhAtu ane prAtipadikanAM keTalAMka rUpa tenAM pitAnAM khAsa hoya che, je nIce jaNAvavAmAM Avaze. te paNa nATakanI bhASA, khAsa karIne gadyamAM, vararUcinA niyamothI ghaNI vAra virUddha jAya che. A laghu vyAkaraNa nATakamAM vaparAtI sAdhAraNa prAkRta mATe khAsa karIne banAvavAmAM AvyuM che. kharekhara, atyAra sudhI padyAtmaka prAkRtanAM ghaNAM udAharaNe jANavAmAM na hatAM; phakta nATakamAM tathA alaMkAranA graMthomAM AvelAM prAkRta pAnAM thoDAMka namunAo jaNAyA hatA paNa che. veba hAlakavinA saptazatakane keTalAka bhAga chapAvyuM che jene lIdhe mahArASTra bhASAnuM moTuM kSetra khulluM thayuM che. te kAvyamAM prAkRtanA abhyAsane mATe ghaNI upayogI evI AyA che paraMtu mArA prastuta kArya mATe te bahu upayogI nahi hovAthI meM A lekhamAM temane upaga bahuja cheDe karyo che. te paNa pariziSTamAM hAlakavinI dazeka AryAe meM ApI che. vibhAga 1. labhabhaga savathA saMskRta zabdamAM keTalAka pheraphAra karIne ane keTalAka akSare uDADIne prAkRta rUpa siddha thayAM che. saMskRtanA azuddha uccArene badale prAkRtamAM aspaSTa ane ardhauccAra karavAmAM Ave che, tathA saMskRta bhASAnA svabhAvanI virUddha jaIne vAraMvAra svarasamuhane bAdha karavAmAM Ave che. nIcenA prakaraNamAM, prathama te zabdanA akSaromAM thatA pheraphAra viSe ane, pachIthI, prAtipadika ane dhAtuonAM rUpamAM thatA pheraphAra viSe vivecana karIzuM. svara prakaraNa prAkRtamAM , , , che, sivAyanA badhA svare saMskRta pramANe che. ke zabdamAM prathama akSara = heya te tene ri thAya che, jema ke garabA ne badale Li; keTalIka vAra cA nI pahelAM vyaMjana hoya te te vyaMjanane lepa karavAmAM Ave che. jema ke sadaza li. je 4 nI pahelAM vyaMjana Avyo hoya te ne a athavA thAya che, ane je te vyaMjana ejhasthAnIya hoya te 4 no 3 thAya chejema ke , , gdi vidi, apRthavI-juhI, kari-pati. paraMtu AvA pheraphAra zabdanA prathamAkSara mAM bhAgye ja thAya che, te paNa li (vi), sq (1), 36 (). 1. junA nA cethA aMkamAM dhIvara mAgadhI bhASAno upayoga kare che, temaja mudrAkSasa mAM keTalAMka pAtre nikRSTa bhASA vApare che. - 2. DaoN. pIle zAsenIviSe mujanA bIjA putra 8 mAM vivecana karyuM che. paraMtu temanA keTalAka niye anizcita che,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1 ] prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya. prAkRta zabdamAM ja AvI zakatuM nathI, tethI kR antavALA saMskRta zabdanuM SaSThI bahuvacananuM rUpa cakArAnta athavA sukArAnta zabda pramANe thAya che. rAta nuM liTira thAya che. che nuM zu agara A 6 (kavacit athavA ) thAya che, jema ke 4 (4), sApa (caitra). au nuM je agara 23 (kavacita 3) thAya che, jema ke vAI ( jI), pa (f), huM (to ). bAkI rahelA svaramAMthI jU ane je sayakSara hotA nathI, ane yathAniyamAnusAra hu yA dIgha hoI zake. prAkRtane eka mukhya niyama nIce pramANe che - muLa zabdamAM joDAkSaranI pahelAM dIghA svara AvyA hoya te prAkRtamAM te svara hasva thAya che, jema ke mA, 6, 4 nuM anukrame 4, 5, 3 thAya che; (ane e ema ja rahI zake che), jema ke mAmA , viSa, pU-puchyuM. temAM be peTA niyama nIce pramANe che: (ka) je prAkRtamAM paNa dIgha vara rAkhavAmAM Ave te joDAkSaramAMthI eka vyaMjanane lepa thAya che, jema ke zyAi athavA , vizvAsa vaNA athavA vistA, () joDAkSaranI pahelAM Avela sva svara dIgha thAya che ane eka vyaMjanano lepa thAya che. jema ke zila, keIkavAra joDAkSa pahelAMnA ne 3 ne badale ane thAya che, jema ke pic- tu to ghaNI vAra nI pahelAMnA ne badale za thAya che, jema ke paryanta-venta, savarcasura, sAca- keTalAka zabdomAM pahelA akSaramAM 3 nuM ja thAya che, jema ke gura-kala puruSa ane mAtAnuM aniyamita rUpa puri ane ra thAya che. A niyamita pheraphAra uparAMta vyAkaraNamAM ane prAkRta lekhamAM, tathA khAsa karIne saptazatakamAM keTalAka svaranA pheraphAre aniyamita rIte thAya che jema ke ta -sAmiAja athavA sAmAjika utthAta-vaka athavA kahyAma, ra-pada, vi. sAmAsika zabda ke jemAM vAraMvAra svare hasva dIgha thayA kare che tathA keTalIka vAra AkhA akSare lupta karavAmAM Ave che temAM AvI aniyamitatA vAraMvAra jovAmAM Ave che, jema ke yamunAtaTa-amada ane kALAas sukumA-rUmAra ane sAmA; -rAtraDasTa ane kaha, vire (sarakhAve20 4, 6; bara, satarA pA0 32, 33.). 2. kevaLa vyaMjana prakaraNa (4). sAmAnya prAkRtamAM rA ane jU nathI, ane temane badale 6 vaparAya che. nI pachI daMtyAkSara na Avyo hoya te sAdhAraNa rIte tene thAya che. zabdanA AraMbhamAM AvelA 1 = thAya che. sAmAnya rIte ATalA niyama apavAda rUpe Ave che [te paNa, nATakamAM keTalIkavAra 3 (punaH ), () thAya che, paraMtu AvA pheraphAre vararUcie svIkAyo nathI. vaLI, va 2, 3ra-41 mAM AvelA zabda, je A pustakane aMte ApavAmAM AvyA che te juo ]. , evAM zabdo jyAre keTalAka zabdanA AraMbhamAM lagADavAmAM Ave che tyAre tevA zabdone pahele vyaMjana lupta thAya che, jema cha, bha3 Ayaputra-ajjautta, sukumAra-suumAra. () chevaTanA ane n je anusvAranA rUpamAM pariNata thAya che, te sivAyanA kheDA vyaMjanene lepa thAya che. ghaNI vAra chevaTanA anusvArane lepa thAya che. keTalAMka nAmanA aMtya vyaMjanane agara nA lagADavAmAM Ave che, jema ke prI-parasa, sIra-saribA,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyApaka kaoNvela likhita tkhaMDa 2 () vacamAM AvelA kheDA akSaro - g, , , 6, , , , , ne vikalpa lepa thAya che, paraMtu zuM ane jU ne jyAre lA5 na thAya tyAre temane badale ghaNI vAra 4 ane " agara thAya che. AvI rIte thate lApa gadya karatAM padyamAM vizeSa jovAmAM Ave che. prati upasagane badale prAkRtamAM lakhavAmAM Ave che. ne ghaNI vAra lepa thAya che, jema ke vAyu-vADa, nayana- ne Na thAya che; ane ne thAya che, ane keTalIka vAra ne jU thAya che. jU, 4, 5, 6, 5 ema ja rahe che, agara te temane 5 thAya che (jyAre chuM ne na thAya tyAre, ane khAsa karIne gadyamAM, ru thAya che.) 4, jU, ane TU mAM pheraphAra thatuM nathI. huM haMmezA 6thAya che; sAdhAraNa rIte avikRta rahe che, ane kadAca tene meM paNa thAya. (40 2, 26, sarakhAve lesana sAhebanuM vyAkaraNa, pAna 208.) ne badale ghaNI vAra thAya che ane A pramANe mAgadhI ane bIjI keTalIka haLakI bhASAemAM niyamitapaNe thAya che. 4, 5, , , 6 avikRta rahe che. ane jUne badale zuM thAya che, paraMtu rasa ane tenA uparathI thatA zabdomAM tathA livara mAM, 2 ne zuM thAya che, jema ke - -Ada, vivasa-vitra temaja, darA zabdanI madhyamAMnA kheDA vyaMjanene keTalIkavAra bevaDAvavAmAM Ave che, jema ke - athavA Ima, marAva-athavA ati (ghara0 3, 5, 58). 3. joDAkSara prakaraNa prAkRta bhASAnA khAsa pheraphAra joDAkSaromAM thAya che. jyAre vadhAre saMskRta joDAkSaro maLI jaIne ekAda prAkRta rUpa siddha thAya che tyAre te rUpa ekAeka oLakhI zakAtuM nathI. prAkRtamAM judA judA varganA be vyaMjanenuM joDANa rahI zakatuM nathI, tethI te baMnemAMthI ekane lepa karI, ane bIjAne bevaDAvI eka vaganA karavA paDe che. sAmAnya niyama tarIke, joDAkSaramAMnA pahelA vyaMjanane lepa thAya che, paraMtu 2, 5, 6 pahelA na hoya te paNa temane lepa thAya che, ane 2, jU, ane zuM ne sarvatra lepa thAya che. A uparAMta keTalAka apavAda paNa che. eka niyama khAsa yAda rAkhavuM joIe ke-jyAre kaI joDAkSaramAM USmAkSara Avyo hoya, tyAre tene lepa karI tene badale tenI sAthe joDAyelA vyaMjana pachIne mahAprANa vyaMjana mUkavAmAM Ave che. jema ke , 8 athavA ne badale vA thAya, agara te, UlamAkSaranI sAthe joDAyelA vyaMjananI pachI mahAprANa vyaMjana na hoya te USmAkSarane badale damakavAmAM Ave che, jema kena athavAdaor ne badale du. paraMtu jyAre AvI paristhiti sAmAsika zabdanA padamAM AvI hoya tyAre uparyukata niyama jaLavAtuM nathI, jema ke tirA-tikSA. (tirAje ema na thAya.) ane du kadI paNa bevaDAtA nathI. joDAkSaramAM zuM AvyuM hoya te chevaTe lakhAya che, jema ke grAha-vA. joDAkSaramAM AvyuM hoya tenuM anusvAra thAya che, A niyama n ane UmAkSaramAM paNa keIka vakhate lAgu paDe che, jema ke ra sana, vana-vai, azva-, aNuaMku (juo vara0 4, 15). keTalIka vAra joDAkSaranI vacamAM eka nA svara mUkavAmAM Ave che; 1. prAkRta akSara haze ke nahi te zaMkAspada che, kAraNa ke pratamAM haMmezAM lakhele hoya che. 2. huM ane 6 vAraMvAra eka bIjAne badale vaparAya che, jemake veLo, pA. 19, 1-2, mAM udivisAmo ( varirisAmaH ), tathA rAvuM, pA. 56, 1-12, ( bethalIMga ), mAtaramUjagA [magata-()]
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwww wwwvM 1] prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya. maharSa-harisa (zumA vara0 3, 56-16) apa pAra ye bhAM bhAva ya hAya cha, rema caurya-coria. prAkRta joDAkSarenI tAlikA nIcenI tAlikAmAM saMskRta joDAkSaranAM prAkRta rUpe ApyAM che, jemAMnA pheraphAra zabdanA madhyamAM thAya che ema samajavuM; paNa te prAkRta joDAkSaromAMnA pahelA akSarane lepa karavAthI te rUpe zahanA mAra mAM 5 mA Ave, ma yakSa-jakkha, 5 mata-khadA te pramANe zabdanI vacamAM hoya te ne ja thAya che, ane AraMbhamAM hoya te ka ne pa thAya che. ___kaka, kta (?), kya, R, ke, ka, kla, kama utkaNThA, mukta, cANakya, zakra, arka, viklava, ulkA, pakka, ne mahale manuSbha ukaNThA, mukka, cANaka, saka, aka, ukA, vikava, pika thAya che khatkha, khya, kSa, kSa, (kSya), ka, ska, (kha), skha, khaH bha utkhANData, AkhyA, yakSa, utkSipta, muSka, skandha, skhalita, duHkha ne maha ukkhaNDita, akkhA, jakkha, ukkhitta, mukkha, khanda, khalia, dukkha thAya che. ___gaDada, na, gma, gya, pra, ge, lagabha khaDga, mudra, nagna, yugma, yogya, samagra, varga, balgita 2 maha khamga, mugga, Nagga, jugga, jogga, samagga, vagga, vaggida thAya che. ____ ggha(i), ddha, dhana, ghra, ghanama udghATita, vighna, zIghra, nighRNa 2 mahale ugyADida, vigdha, siggha, NigghiNa thAya che. ma sobha-saloha ( athavA saGkkhoha ?). cacya, tya, caM; acyuta, nitya, carcarikA ne mahase acchuda, Nica, caJcariA thAya che.' ccha = thya, I, chU, kSa, sa, kSma, tsa, tsya, psa, zca ma : mithyA, sUrchA, kRcchrANaka, akSi, utkSipta, lakSmI, vatsa, matsya, lipsA, Azcarya ne male micchA, mucchA, kucchANaa, acchi, ucchitta, lacchI, vaccha, maccha, licchA, acchera thAya che. jja-bja, za ( mata) jra, ja, jva, dyA ye, yya. (Aya), bha, kubja, sarvajJa, vajra, garjita, prajvalita, vidyA, kArya, zayyA ne mahale khujja, savvajja, vajja, gajjida, pajjalida, vijjA, kajja, sejjAthAya che. jjha=dhya, hya; gema madhya, vAhAka, ne mahale majjha, vajjhama thAya che. hata; ma nartakI nu NaTTaI thAya che. duSTa, SThAbha dRSTi, goSThI nu diTTi, goTThI thAya che. Data, rda (bhAgya) bhagarta, gardabha nugaDa, gaDaha thAya che. 1. ka-kta dharata nATaabhAvAmAM Avecha, pusa mRccha0, 5.28 1-20052 sTearanI noTa. 2. bhAsazana sabhAsabhA kaka, ska 152ya cha, ma nikampa-niSkampa mI anya sthaNe vastra thAya che. te pramANe ca-zca mane ppa-spa, pa. 3. pathita zva maleca nevAmAM Ave che, 59 mAsa uzana niccaa (nizcaya) 21 zobhA jemAM nis upasarga 1 thI zarUthatA zabda sAthe joDAele che. 4. aSThi ( asthi-DA), tathA Thia ( sthita ) mA havye stha ne bhATa 152rAya che.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ] DDa = DhyaH ?bha } ADhya tu' aDDa thAya che. Na= na (?), za, mna, nna, Nya, nya, NaM, Nva, nva, bhaTThe rugNa, yaza, pradyumna, prasanna, puNya, anyonya, varNa, kaNva. anveSaNA, ne mahale ruNNa jaNNa, pajjuNNa, pasaNNa, puNNa, aNNoSNa, vaNNa, kaNNa, aNNesaNA thAya che. adhyApaka kaoNvela likhita Nha = kSNa zna, SNa, sna, hUNa, ha bha tIkSNa, prazna, viSNu, prastuta, pUrvAhNa, vahi ne mahale tive, paNha, viSa, paNhuda, puvvaNha, vahi thAya che. 6 =bda, ( ? ), dra, de, chaH addaia thAya che. nta = kta, pta, tna, tma, tra, tva, te bebha bhakta, supta, patnI, AtmA, zatru, sattva, muhUrta ne mahate bhatta, supta, patI, aptA, santu, sapta, muhutta thAya che. ttha = ktha, tra, 1 the, sta, stha; bha sikthaka, tatra, pArtha, hasta, avasthA ne mahale sitthabha, tattha, pattha, hattha, avasthA thAya che. [ 532 bha hai zabda, bhadra, zArdUla, advaita ne mahale sadda, bhadda, saddala, dU=gdha, bdha, dhaM, dhvaH prema ! snigdha, labdha, adhe, adhvan, ne mahale siNiddha, laddha, addha, addhA thAya che. nda = nta ( zaiaurasenIbhAM hAtha thAya che. ) prema De kintu, prabhAvAn ne mahale kindu, pahAvavando thAya che. 2 ppa = rapa, pya, pra, pe. lpa, la, kmaH 3 utpala, vizapya, apriya, sarpaNIya, alpa, viplava, rukma ne pahale uppala, viSNappa, appiya, sappaNIya, appa, viSpava, ruppa thAya che. bha madale epha = tpha, epha, ( :pha ), spha, Spa, spaH bha hai utphulla, niSphala, sphuTa, puSpa, zarIrasparza ne upphulla, Nipphalla, phuDa, puppha, sarIrapphaMsa thAya che. bba = dva, be, braH bhebha Ge udbandhya, abrAhmaNya ne mahale ubbandhiya, abbamhaNam. ke Sbha = gbha, dbha, bhya, bhra, bhe; prebha } prAgbhAra, sadbhAva, abhyarthanA, abhra, garbha ne mahale pabbhAra, sambhAva, aSbhatthaNA. abbha, gabbha thAya che. yya = the, rja, ( bhAgadhI ); ri= Da, ye (hAtha ); bha mma = khA, ema, nma, sya, maM, lmaH 5 bha hai diGmukha. SaNmukha, janma, saumya, varman gulma ne se dimmuha, chammuha, jamma, somma, vamma, gumma thAya che. mha = pma, kSma, sma, la bha 3 grISma, pakSman, vismaya, brAhmaNa ne mahale gimha, pamha, vimhaa, bamhaNa thAya che. bha } kArya, durjanaH ne mahale karaye, duyyaNe thAya che. tAdRza, caurya ne mahale tArisa, coria thAya che. 1. tra nehale ttha asA bhavyayogAMna vatharAya che, nebhaDe ettha ( atra ), tattha ( tatra ). 2. lugyo mothalinu zAkuM0, thA. 155 noTa 3. AtmA ppaho = catuSpathaH Ata appA tathA attA me che. ppa = spa, spha, 3 sabhAsamAna, prema cau , 4. bha=ha, iibhar3e vibbhala = vihala. 5. milU==lU, bhebha milANa = mlAna lugyo besana, pA. 258. vaNI, va=dva, ebhaGe vAraha=dvAdaza.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya. g= 2, 4, (), (bhAgyeja); jema ke zarA, nirjana, kaLa ne badale saTTa, Ligs, paSTa thAya che. ra=jema ke jahAra nuM vAra thAya che. a= " ca, (4), che, jema ke ci, pUrva ne badale vAva, putra thAya che. = , sa, zva, jema ke vana, , azva, manasvinI ne badale saMta, gaMdu, saMto, ati thAya che. - 4=1, 2, 4, 2, zva, dama, Na, gha, ca, jha, ; jema ke urSa, krima, rAkaphAsTa, vizcAtta, azva, sukha, puSya, vijJAmi, taca, , tapasvikU ne badala rassA, 3i, rAgasami, vitta, rasa, sosa, pura3, paribhrama, talsa, saddaDha, tavassI thAya che. ' - tA.ka.-je saMskRta zabdomAM traNa vyaMjane joDAyelA hoya che temAMnA adhasvarane prAkata karatI vakhate, lepa karavAmAM Ave che, ane tyAra pachI bAkI rahelA vyaMjana mATe upayukata niyama lAgu pADavAmAM Ave che; jema ke marca = acche; paraMtu AvA ( ardhasvara vALA) joDAkSaranI pahelAM anunAsika vyaMjana AvyuM hoya te bAkI rahelA joDAkSaranI bAbatamAM sAmAnya niyama lAgI zake che mAtra anunAsika pachI teo bevaDAtA nathI, (vara0 3, 56) jema ke vizva =vijJa. [ za ne 4 (vara0 3, 28) pramANe thAya che.] uparyukta niyama uparAMta, hAla kavinA saptazatakanI jema bIjA padyamAM ghaNuM aniyamitatA jovAmAM Ave che, jema ke paio nuM prAkRta rUpa vararUcie teDho tathA tene ApyuM che. teja pramANe namasta nuM prAkRta rUpa (3rAma, pA. 105, tathA satarA 74), tathA bahathaa (mAhitI), pA 90), vigere jovAmAM Ave che. vibhAga 2. prAkRta nAmo pAMca jAtanAM heI zake: 1 akArAMta tathA AkArAMta, 2 dakArAMta tathA kArAMta, 3 kArAMta tathA sAkArAMta 4 mULarUpe gAkArAMta 5 vyaMjanAMta. chellA be vibhAgamAM paDe evAM nAma ghaNu thoDAM che. sakArAMta puliMga zabdane sara athavA A aMtavALA banAvavAmAM Ave che, jema ke pitA-piza triA-pijhA, martA-mAno, martAmattAveja. prathama tathA dvitIyA bahuvacanamAM, tRtIyA ane pachI ekavacanamAM, temaja saptamI bahuvacanamAM, chevaTanA ne badale 3 mUkavAmAM Ave che, ane pachI sakArAMta zabdanI mAphaka tanAM rUpe cAle che jema ke mA-matuLA, martu-mago. AvuM rUpa vaparAyeluM paNa jovAmAM Ave che, jema ke maDha-magDha. saMbandhadazaka nAmanuM prathamA ekavacana A aMtavALuM paNa hoya che, jema ke pitA-pimA; mAtmAmA, ane tyAra pachI sAkArAMta strIliMga nAmanI mAphaka tanAM rUpo cAle che. ma nuM saMbadhanarUpa manna thAya che ane tenuM strIliMgarUpa madinI athavA maLI thAya che. vyaMjanAta nAmonI dvividha gati thAya che: (1) temane aMtya vyaMjana uDI jAya che ane tyAra bAda upara batAvelA pahelA traNa rIte temanAM rUpa cAle che (napuMsakaliMga nAma puliMga banI jAya che), jema ke (varajU) nuM prathamAnuM rUpa , ma (Armana) nuM kAma thAya che, athavA (2) mULa zabdane ke mA lagADavAmAM Ave che, jema ke rAjU nuM to mArAn nuM matinA je vibhaktionA pratyae vyaMjanathI zarU thatA hoya temane mATe sAdhAraNa rIte A niyama lAge che. A uparathI jaNAze ke A yuktio vAparavAnuM kAraNa vyaMjanathI zarU thatA 1. va=, jemake da te (vara0 8.41), jemAM 36 nI pachI ja Ave che.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyApaka vela likhita [572 pratyaya vyaMjanAta zabda sAthe joDAtAM je navA joDAkSare utpanna thAya tathA je navA pheraphAra karavA paDe te dUra karavAnuM hovuM joIe. paraMtu svarathI zarU thatA vibhaktinA pratye AgaLa ghaNuM kharuM saMskRta rUpaja rAkhavAmAM Ave che, alabata, temAM prAkRta niyamo pramANe pheraphAra thAya che, jema ke bhavadA (bhavat nu tRtIyAnu 35), AusA ( AyuSA, Ayus nu tRtIyAnu35). prAkRtamAM dvivacana nathI temaja catuthI vibhakti nathI (catuthIne badale pachI vaparAya che); 5yabhI makyananA meM prtyye| cha: hiMto 'bhAMthI' na a bhA pre24mA 15rAya cha, bhane suto mAthI' nA arthamAM sAdhAraNa rIte vaparAya che. khAsa upagI evAM pahelA traNa prakAranAM rUpe nIcepramANe che. sakArAMta zabdanA rUpa hakArAMta pramANe cAlatAM hevAthI khAsa ahIM ApavAmAM bhAvyAMnathI. nAmanAM rUpAkhyAna, vaccha-vRkSa (napuMsa0 vaNa-vana) eka vacana. vayana. pra0 vaccho (napuM0 varNa) vacchA (napuM. vaNAI,-i, vaNA; . vaNAni madhamA 15saya che). dvi0 vacchaM - " vacche; vacchA (napuM0 prathamA0) 40 vaccheNa,-Na vacchehi,-hi paM0 [vacchAdo, du-1 vicchehiM,-hi vacchAhi, vacchA . ' vacchAsuMto, vacchesuMto 10 vacchassa ghacchANaM-Na sa0 vacche, vacchammi vacchesu-suM saM0 ghaccha, vacchA (napuM0 vaNa) vacchA (napuM0 vaNAI-). aggi-agni (pulliMga) dahi-dadhi (napuMsa0). bahuvacana pra0 aggI (napuM0 dahiM) aggIo, aggiNo (napuM. dahII,-) dvi0 aggi - , aggiNo aggI (?).- " tu0 aggiNA aggIhiM,-hi paM0 aggIdo,-du-hi aggIhito,-saMto. 10 maggiNo, aggissa aggINaM,-Na. / amgimmi aggIsa,-saM saM0 aggi (napuM. dahi) aggIo, aggiNo (napuM. dahII,-i) mAlA (strIliMga) vayana bahuvacana. pra0 mAlA mAlAo,-u; mAlA' dvi0 mAlaM paM. mAlado, du,-hi. mAlAhiMto,-saMto. 1 gadyamAM sAmAnya rIte je vALuMja rU5 vaparAya che. 2. mAlA bhATemA vara5,20, tathA zAkuMbhA pA. 15952, daamANA zaN452 yApekSA hAthalIganI TIkA, meyana.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya. mA -hi' Sa0 mAlANe,-Na sa0 mAlAsu,-su saM0 mAle mAlAo,-u prAkRtamAM zrIlIMgI kArAMta ane kArAMta tathA kArAMta ane kArAMta nAmanAM rUpamAM pheraphAra hotuM nathI. 20 re , ra0 ) - eka vacana. bahuvacana.. keLo -3 (kitA ? juo dri pAruM laeNsana, pA. 307, noTa 2.). paM0 NaIdo,-du,-hi NaIhiMto,-saMto NaIhiM,-hi 10 . pANI - NaIsu-su saM0 gai tA tathA sva cheDAvALAM bhAvavAcaka nAme prAkRtamAM sA ane nA cheDAvALAM banI jAya che, jema ke rakhavA, utta. mana ane vara pratyayenAM prAkRtamAM judAM judAM rUpe thAya che, jema ke 33, 4, , vaita, daMta (gadyamAM caMdra, 9), jema ke virahag (viSa). tAzkIlyAthe Da pratyaya vaparAya che, jema ke li. svAthe ja (a) pratyaya joDavAmAM Ave che. jema ke mAmamatA, sarva dA. tu(su) pratyayane badale raMga thAya che, jema ke bhAvimAna pura, vAyoli-gAgAsattiA ( strIliMga). vibhAga 3 sarvanAma prakaraNa prAkRtamAM sarvanAmanAM rUpa nAma pramANe cAle che. ane te uparAMta keTalAMka navAM rUpe paNa umerAya che. nIce ApelA 1 = nAM rUpo uparathI bIjAM khAsa upayogI rUpa samajAI jaze. prAkRtamAM vyaMjanAta zabda rAkhavAmAM AvatuM nathI, tethI saMskRtanAM keTalAMka sarvanAmane prAkRtamAM vibhakitanA pratye lagADatAM keTalAka pheraphAra karavA paDe che, jema ke mica,ta ne badale , jha, ta thAya che. tijU nuM ghara ane kaIkavAra gha thAya che tethI pApamAna ); nuM mana thAya che, nuM su thAya che. vin, 26, ta6 nuM bIjuM rUpa , vi, ti paNa thAya che. joke A pAchaLanA rUpe strIliMgamAM vaparAya che te paNa puliMganI ane napuMsakaliMganI tRtIyA ane SaSThImAM temanAM keTalAMka rUpa Ave che. mi nuM paNa tRtIyAnuM manAi rUpa thAya che. kharI rIte prAkRtamAM sarvanAmanAM rUpamAM bahu niyamitatA jovAmAM AvatI nathI, tethI maNi kharI rIte puliMga saptamInuM rUpa hovA chatAM ghaNI vAra strIliMgamAM vaparAyuM che jema ke rAja (monIyara vilIyama), pA36, 2; 115, 3. vararUcie khAsa ApelAM keTalAMka rUpa huM nIce ApuM chuM. ta6 ane patarA ne badale to ane gho(6, 10, 20) tara ane tA badale (6,11) sevA ane tAla ne vyA0 2.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] adhyApaka kaula likhita [42 maha siM. adas prathamA kyana abhI aha. 123thiye na to paNa enam bhane emAm nema nAmANaM vaparAyedunnavAmAM Ave che. kiyat, tAvat vigairene maha kehaha, kettia, tehaha, tettiA vigere Ane cha (4, 25); 52'tu marI: kehaha vinara kIDaza vi.ne bhATa . janya ( puEiar) rg. vayana. vayana. pra0 jo (jaM napuM0 kiM-kim) je (jAI, napuM0) dvi0 jaM: - jeNa, jiNA jehi, jehi jatto,-tu, jado,-du jAhiMto, jAsuto jassa, jAsa' jANaM,-Na, jesi jassi,-ssi jesu, suM jammi,-mmi jahiM, jahi, jatya alian. kyana. hupayana pra0 jA .. jAo-u, jIo,-u paM0 jAdo,-tu, jIdo (1) jAhitI,saMto, jIhito,-saMto jAhiM, jIhiM jAsiM, jANaM,-Na, jINaM,-Na, jIsi, jIe,-, (jAsAM, jesi) jIA,-a jAsu,-suM, jIsu,-suM vararUcio (6, 25-53) mAM purUSa sarvanAme ApyAM che. je rUpe nATakamAM kadI paNa AvatAM nathI temane meM brakeTamAM mUkyA che. bahuvacananAM rUpa taddana judI ja rIte thAya che, jema ke tujjha, tumha, tumma, amha, tathA majha. asmad hu' 4 kyAna. bahuvacana pra. ahaM (I, aharaM, ahammi) amhe (varSa bhayabhI rAya, vara0 20, 25) dvi0 maM, marma (ahammi) amhe, No (Ne) tu. me, maya (maha, mamAha) amhehi,-hi 60 matto ( mahatto, mamAdo,-du mamAhi) amhAhito, suto 10 me, mama, mana, maha No, amha, amhANaM, amhe (majma ?). . sa0 maha (mae, mamammi) pa0 jassA jAse (P) jApa,-1, amhesu 1. 4jI, nAbhA nasImA kIsa 'zAmATe mevAma bhAzaya gAya che. 2. // 3 // 6id saptaza* bhA.mamaM bane mahaM 3 // 15videeye.. 3. 3sakSama aI, amma, maha, amhi, amhANa 3. 15vai reya cha,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..] prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya. [11 yuSmad 'tu' pra0 tuma, tuM (te) | tujo, tumhe di0 (taM, tuM) tumaM tujhe, tumhe, vo 10 taha, tae, tumae, tume, (tumAi) te, de / tuohiM, tummehi, tumhahiM paM0 tatto (taitto, tumAdo,-du, tumAhi) | tumhAhito,-suMto 10 (tumo) tuha, tujjha, tumha, tumma, tuva, vo, (bhe) tujhANa, tumhANaM tua, te, de sa0 taha, tui, tapa, (tumae, tume tumammi ] tujhesu, tumhesu ___ yamanai aY sabhyApAya Awari Ata35 ema 12 eka, do (pratha0 bitI-po, dube, doNi; SaSThI-doNha), ti (prathala-tiNNi, SaSThI-tiNDa) thAya che. SaS ne cha thAya cha. " vimA 4. kriyApada prakaraNa kharI rIte jotAM prAkRtamAM ekaja gaNa (= saMskRtane pahele ane chaTho) che. sAmAnya rIte badhA dhAtuone Aja gaNamAM lAvavAno prayatna karavAmAM Ave che, te paNa anyAnya gaNunAM keTalAMka rUpe nATakamAM levAmAM Ave che. nAma prakriyAmAM jaNAvyA pramANe kriyApadamAM paNa dvivacanarUpa thatAM nathI. kartari pragamAM phakta vartamAnakALa, sAmAnya bhaviSyakALa, tathA AjJAtha jevAmAM Ave che. vartamAna 35o. me kyana. kyana. pra0 pu0 hasAmi, hasami. hasAmo,-mu,-ma, hasimo,-mu,-ma hasamhi hasamo,-mu,-ma, hasamho, mha dvi0 pu0 hasasi hasaha (adhamA hasadha,-dhaM) hasitthA (hasattha?) tR0 pu0 hasadi' hasai hasanti madhyama prayogamA trale 53panA vayananA 3thAya cha, ma 1. maNe, 2. sahase, 3 sahade, athavA sahae. mAjJAya. eka vacana 1. hasamu (vara07.18) 2. hasasu, hasa, hasAhi, hasassa 3. hasadu', hasau mahupayana. hasAmo,-ma hasamo,-ma, hasamha. hasaha, hasadha,-dhaM 1. A gadyamAM vaparAtuM rUpa che. te ja pramANe huM vALAM sAmAnyarUpa, tathA sUra vALA bhUta kRdaMta paNa gadyamAM vaparAtAM rUpa che. 2. as 'cunAyA nIce pramANe che. me kyana. 1. mamhi, 2. asi, 3. mAttha, mahu50 amho, amha, 3 santi. te prabhAramensIsi0 1 mhi, 2 si 3 sthi, ma4101 mho, mha, 2 tya. bhanaghatalasUtabhA 101. AsiM, Asi, 2. 3. Asi,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] adhyApaka kola likhita [ khaMDa 2 kaI paNa purUSapratyayanI pahelAM ja ne badale vikalpe karI zakAya che (vara0 1, 34), jema ke darami, vigere dadi ku, vi. bIjA zabdomAM kahIe te, gaya nuM TUMkuM rUpa hevAthI ema kahI zakAya ke prAkRtamAM kriyApadanAM rUpe saMskRtanA dasamA gaNanA kriyApade pramANe vikalpa thAya che. kArAMta ane sakArAMta pahelA gaNanA saMskRta kriyApadanA anya ane ava ne badale ju ane go mUkavAmAM Ave che, jema ke gAtu-du, mahiri athavA te ne lopa thAya che, ane rUne rAkhavAmAM Ave che, jema ke namatu, dali. sakArAMta kriyApademAM mUkavAmAM Ave che, jemake hRti-4, tri -ma. cethA gaNanA dhAtuomAM aMtya vyaMjana bevaDAya che, jema ke kura-kuti, athavA 1 ne lepa karIne juduM ja rUpa karavAmAM Ave che, jema ke -sukSahi. sAtamA gaNanA dhAtuomAM anunAsika umeravAmAM Ave che, ane pachI bIjA gaNonI mAphaka temanAM rUpo calAvavAmAM Ave che, jema ke ddhi- ri, jyA, ghera. pAMcamA gaNanA dhAtuomAM ja umeravAmAM Ave che jema ke aLoma rUma, azvanuM suju keTalIka vAra saMskRta rUpa paNa rAkhavAmAM Ave che, jema ke vini, suku tathA suda navamA gaNamAM ane beu vaparAya che, jema ke jJAtri ane jJAtri (nAnAti). te uparAMta zAha ane kALAdi rUpa paNa jovAmAM Ave che. vidhyarthanAM mAtra keTalAMka truTita rUpe ja jovAmAM Ave che, jema ke 1. ma, nIvei, 3. maLe, phe (paNa juo vebaranuM satarA, pA. 62.). prAkRtamAM bhaviSyakALanAM ghaNAM rUpa che. (4) khAsa upayogamAM AvatAM rUpanA pratye nIce pramANe che. ekavacana. 1. raM, svAmi. 2. rasahi. 3. ri, sva. bahuvacana. 1. sAmo. 2. sanadha, stra 3 7i. A pratye lagADatAM pahelAM phu lagADavAmAM Ave che, jema ke tira vigere. mULa saMskRta pratyaya nuM A te prAkRta rUpa che. (5) bIjA pratyamAM rasa ne badale cha vaparAya che, jema ke toche (4 nuM prathama purUSI ekavacana). (juo vara0 7, 16, 17.). (%) trIjI jAtanAM pratyamAM rasa ne badale hi vaparAya che, jema ke siddhimi vigere. A uparAMta pahelA purUSa ekavacana ane bahuvacananAM vidyAmi ane dakSio evAM rUpa thAya che. [ vaLI, vahiM ( nuM rUpa), sAduM (vA nuM rUpa) paNa thAya che, vara0 7. 26; vAduM rUpa vebaranA sArA pAtra 10 mAM vaparAeluM che.] [ vaLI, , ane jJA pratye lagADatAM keTalAMka virala rUpa bane che, (40 7, 20-22), jema ke ghoSa, nA, dahi, hari, vigere. keTalAMka sTaMga ane na saMtavALA bhUtArtha vacananAM virala rUpe paNa dekhAya che, (vara0 7, 23-24) jema ke phuvA, dohIma ( na)juo laeNsansa InTaTa, pA. 353-9. sasarA mAM ane jJA cheDAvALAM keTalAMka vidhyatha rUpe vaparAelAM che.] prAkRtamAM kamaNi pragamAM karinAja pratyaye vaparAya che, ane 2 pratyayane badale A athavA datta pratyaya lagADe che, jema ke pIga6, pIri athavA dikara ( te). keTalIka vAra ja rAkhavAmAM AvatAM pUrvanA vyaMjana pramANe tenuM rUpAMtara thAya che, jema ke kamara ( ); sid agara rIla (22). preraka bhedanA paNa be rUpa che, ekamAM saMskRtanA ane i karavAmAM Ave che, jema ke - uparathI vAri thAya che (dhAtumAMnA pahelA akSaranA ne kA karavAmAM Ave che, vara0 7, 25)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya. [ 13 bIjAmAM Ave ( ?) lagADavAmAM Ave che, jema ke jAti athavA vevi ( ahIM, prathamanA ane vikalpa Ape che, va0 7. ra7). - jo dhAtune aMtyAkSara vyaMjana hoya te tumuna rUpa karatI vakhate tun lagADavAmAM Ave che, paNa aMtyAkSara svara hoya te guma lagADavAmAM Ave che, jema ke uparathI va nI uparathI nevuM. ghaNIvAra vyaMjanAMta dhAtune 4 athavA i lagADIne dhAtune svarAMta banAvavAmAM Ave che, ane tyAra pachI tene suku pratyaya lagADavAmAM Ave che, jema ke miDu (), kAvyamAM ghaNuM vAra lepa karavAmAM Ave che, jema ke uparathI , tiruM. saMskRtanA tyAM aMtavALA kRdanta banAvavAne prAkRtamAM TULa agara ja pratyaya lagADavAmAM Ave che, jema ke = uparathI zani, detra uparathI dejULa. saMskRtanA 2 saMtavALA kRdaMta banAvavAne prAkRtamAM rasa lAge che, ane gadyamAM ghaNuM kharAM AnA rUpe vaparAya che, jemake zuM nuM dila. keTalIka vAra gadyamAM tyAM ne sthAne Duba vaparAya che, jema ke vAkuba (rutvA); kuba (navA), vigere. (vara0 12. 10). kartari vartamAna kRdaMtane aMte saMta pratyaya (athavA, tha0 7. 34 pramANe to lAge che, jema ke daMta, suta. (vararuci 7. 11) nA kahevA pramANe strIliMganAM pada temaja paddhatI ema be rUpa thAya che. madhyama prayogamAM vartamAna kRdaMtane pratyaya mAna che (strIliMgamAM mALA athavA mAtA pratyaya lAge che ). - kamaNiprayAgamAM rA ane mAna pratye lAge che, ane tenI pahelAM juga pratyaya lAge che, vanta (AryakALa ), temaja, 34tta (ghamAna), ravIMganA kudatanA rUpa saMskRtapramANe thaI temAM prAkRtanA niyama pramANe pheraphAra thAya che, jema ke kudra athavA suzruta TakaaSa keIka vAra vacce umeravAmAM Ave che, jema ke dhari (vRta), (kRta). A uparAMta keTalAMka aniyamita rUpa thAya che, jema ke rupa (vita). vidhyartha kRdaMtanA ja ne tenI pahelAMnA vyaMjana pramANe paraphAra thAya che, jema ke vii (virANa), am ( ); enI pratyayane badale safrga, athavA mars thAya che, jema ke phUgaLI (pUnA ), vajanika (jaya). prAkRtamAM parokSabhUta kALa nathI. tenA ThekANe akamaka dhAtunA arthamAM bhatakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa ( kartari vatIne upayoga karavAmAM Ave che. ane sakarmaka dhAtunA arthamAM tevAja rUpanI kartanI tRtIyA ane sakamanI prathama vibhakti vaDe kAma levAmAM Ave che. avyaviSe prAtamAM vizeSa jANavA jevuM kAMI nathI. phakta eTaluM ja jANavuM joIe ke ti ne badalera mUkavAmAM Ave che, jenI pahelAM mA, athavA neharU banAvavAmAM Ave che, ane anusvAranI pachI Ave-te ti thaI jAya che. hasva svara agara , gau pachI vahu Ave tene zo thAya che, tathA dIrgha svaranI.pachI (tathA anusvAra pachI paNa) zu thAya che. te ja pramANe pavane badale jevA athavA teva, ane putra temaja ca thAya che. ne badale viga tathA kava thAya che; Apa je svara pachI Ave te tenuM vi athavA vi thAya che, ane anusvAra pachI Ave te ja thAya che, tathA vAkyanA AraMbhamAM ya thAya che. te A sthaLe mAgadhI bhASAnuM nAma jaNAvavAnI jarUra gaNuM chuM. temAM 3 agara ne badale ? 1. kAvyamAM svaranI pahelAM AveluM anusvAra pitAnI sAthenA aMtyasvarane dIgha banAve che. paNa je anusvArane 5 tarIke lakhavAmAM Ave che te svara - hasva ja rahe che, ane tyAra bAda e beu zabdanI saMdhi thAya che? juo vebara, satarA pA047,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] adhyApaka kaoNvela likhita [ bhAMDa 2 thAya che, tathA r ne mahale lU thAya che; j ne mahate yUM tebhaka rya ne maho yya thAya che; a arAMta nAbhanA prathabhA me vanyanabhAM chevaTe e agara-i Ave che, prema haiM mAze (mASaH). uparanA nibaMdhamAM,dharavApramANe, sAdhAraNa vidyAthIne kALidAsa agara bhAvabhUtinAM nATakAmAMnuM prAkRta samajavA mATe joIe teTaluM jJAna ApavAmAM Avyu che. alabata, mRcchakaTika agara vibhAvazIya AkRta sabhavAne DeTA vizeSa : jJAnanI 432 che. 1. nene AddhRtanA: abhyAsa : vadhArayeo: hoya tebho - nIcenA atheonu yavaseouna: u: 1 Lassen's Institutiones Linguae Pracritical, 1837.2. Weber's saptazataka of hAla "with his excellent introduction, 2870. 3. vararuci nA prAkRtaprakAza, 1854. 4. prAkRta bAlabhASA - ( mAgadhI)- vyAkaraNa of Hemchandra, Bombay, 1873; yA athanI vivecanAtma AvRtti DA~ pIzcale taiyAra kare che. te graMtha khAsa karIne jaina prAkRta mATe upayogI che. ? pariziSTaH- bhana morimenTala sosAyaTInA 'ala idugena' nA pAMthamA pustabhAM pro. vekhare prakaTa karelA hAlakavinA sama zatakamAMthI AyA'vRttanI dasa gAthAe nIce ApI che. 1. pAapaDiassa paiNo puTThi putte samAruhaMtammi / daDhamaNNudumiApa vi hAso ghariNIe nikkanto // (11.) aja mae teNa viNA aNuhUasuhAi saMbharantIe / 2. ahiNavamehANa ravo NisAmio vajjhapaDuho vva // ( 28 ) 3. tujjha vasaI ti hiaaM imehi diThTho tumaM ti acchI / tuha virahe kisiAi ti tIe aMgAi vi piAI // (40) 4. kalaM kira kharahiao pavasaha pio ti saNIai jaNammi / taha vaDDha bhaavai Nise jaha se kalaM via Na hoi // ( 45. ) 5. ahaMsaNeNa pemmaM avedda aidaMsaNeNa vi bhavei / pisuNajaNajampieNa vi aveI, pamea vi aveha // ( 80. ) 6. dakkhiNNeNa vi ento suhaa suhAvesi ahaM hiaAI / NikkaaveNa jANaM gao si, kA NivvudI tANa // ( 84. ) tahaA kaaggha mahuara Na ramasi aNNAsu puSkajAIsa / 7. baddhaphalabhAragaruDaM mAlaimehi paricayasi // (1) 8. uppaNNatthe kajje aicintanto guNAguNe tammi / aisuirasaNhapecchi-taNeNa puriso harai kajaM // ( 218 ). 9. kalaiMtare vi aviNi-gamAi hiaammiM jrmuvgii| suaNakaAi rahassA-i Dahara Auksara baggI // (328 ). 10. bolINolacchiarU-ajobvaNA puti kiSNa dUmeli / viTTappaNaTTaporA - NajaNavaA jammabhUmi vva // (142.) DISKE
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM arham // // namo'stu zramaNAya bhagavate zrImahAvIrAya // // upakezagacchIyA paTTAvaliH // // zrImatpArzvajineMdrAya namaH // zrImatkezI kumAragaNadharebhyo namaH // zrImadratnaprabhasUrisadgurubhyo namaH || okezazadvasyArthAH likhyate / / izika aizvarye, okeSu gRheSu iSTe pUjyamAnA satI yA sA okezA satyikA nAmnI gotradevatA / ala oka zadbo akArAMta : tasyAM bhavastasyA ayamiti vA okezaH / bhave ityaN pratyayaH, tasyedamityanena vA aNapratyayaH / satyikA devI hi navarAtrAdiSu parvasu asmin pUjyate sA cAsya gaNasya adhiSTAtI ataevAsya gacchasya okeza iti yathArtha nAma prodyate sadbhiriti prathamo'rthaH // 1 // IzanamIzaH aizvarya okairmaharddhika zrAddhapramukha lokAnAM gRharIzo yasyAM sA okezA osikA nayarI / tatra bhava okezaH / osikAnagaryo hi asya gaNasya okeza iti nAma zrIratnaprabhasUrIzvarato vikhyAtaM jAtamiti dvitIyo'rthaH // 2 // aH kRSNaH uH zaMkaraH ko brahmA / eSAM dvaMdvasamAse okAste Izate pUjyamAnAH saMto devatvena manyamAnAH saMtazca yebhyaste okezAH / oke kRSNazaMbhubrahmabhirdevairIzate yete vA okezAH / parazAsanajanAH kSatriyarAjyaputrAdayaH pratibodhavidhAnAtteSAmayaM okezaH / tasyedamityaNpratyayaH / zrIratnaprabhasUribhisteSAM pAratIrthakadharmaniSThAtaH siddhAntokta vizuddha jainadharmmaniSThAyAM pratibodhadAnena pravartanA kRtA / tathA ca zrUyate pUrvvaM hi zrIratnaprabhasUrINAM guravaH zrIpArzvApatyIyakezIkumArAnagArasaMtAnayitvena vikhyAtimato jagati jajJire / tataH prAptasUrimaMtAH sasattaMtrA ramaNIyA'tizayanicayAH svakIyanistuSazamukhIprAgbhArasaMbhArAt jJAtadizasUrayaH zrImacchrIratnaprabhasUrayaH kiyati gate kAle viharataH saMtaH zrIosikA nagaryA samavasRtAH / tasyAM ca sarve lokAH pAratIrthikadharmmadhAriNo saMti / na kopi jainadhammardhArI / tataH sAdhvAcAraM pratipAlayadbhiH siddhAntoktatIrthaMkara dharmma zubhakarmaprarUpaNAM kurvadbhiH sadbhiH zrIratnaprabhasUribhiH pAratIrthakAnekacchekaviveokilAkA : pratibodhitAstataH ete okezA iti virUr3ho vikhyAto jAtaH / iti tRtIyo arthaH // 3 // aH kRSNaH, AH brahmA, u: zaMkaraH, eSAM dvaMdve AvastataH obhiH kRSNabrahmazaMkaradevaiH kAyate stUyate devAdhidevatvAditi okaH prastAvAt zrIvardhamAnasvAmI kvaciditi Da pratyayaH, okazvAsau Izazva okezastasyAyaM okezaH vartamAnatIrthAdhipatizrIvardhamAnajinapatitIrthAzrayaNAditi caturtho'rthaH // 4 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakezagacchIyA paTTAvalI aH arhana,aH syAdarhati siddhe cetyukteH / prastAvAdiha a iti zabdena zrIvardhamAnasvAmI procyate / tataH asya oko gRhaM caityamiti yAvat , okaH zrIvardhamAnasvAmicaityamityarthaH / tasmAdIzaH aizvarya yasya sa okezaH yatoyaM gaNaH zrImahAvIratIrthakarasAnnidhyataH sphAtimavApeti paMcamo'rthaH // 5 // evamasya padamyAnekepyAH saMbobhuvati paraM kiM bahuzrameNeti // atha upakezazabdasya kiyaMto'rthA likhyateH / upa samIpe kezAH ziroruhAH satyasyeti upakezaH / zrIpArthApatyIyakezikumArAnagAraH / etadutpattivRttAMtastuH zrIsthAnAMgavRttyAdau saprapaMcaH pratIta evAsti / tata evaavgNtvyH| tataH upakezaH zrIkezikumArAnagAraH pUrvajo gururvidyate yasmin gaNe sa upakezaH / abhrAditvAda pratyayaH / asmingache hi zrI kezikumArAnagAraH prAcIno gururAsIt / tato yathArthamupakeza iti nAma jAtamiti prathamo'rthaH // 1 // upavarjitAstyaktAH kezA yatra saH upakezaH osikAnagarI tasyAM hi satyikA devyAzcaityamasti / tadane ca ghanaijanaiH prathamajAtabAlakAnAM sudine dine muMDanaM kAryate tata upakeza iti yathArtha nAma osikAnagaryAH prakhyAtaM jAtaM / tatra bhavo yo gacchaH sa upakezaH prodyate sadbhirvidvadbhiH / atra hi bhave ityanena sUtreNa aNi pratyaye saMjJApUrvakasya vidheranityatvAdvRddherabhAvaH / zrIratnaprabhasUrito anekazrAvaka pratibodhavidhAnAnaMtaraM loke gacchasya upakezeti nAma prasiddhaM jAtamiti dvitIyo'rthaH // 2 // . __ ko brahmA, aH kRSNaH, aH zaMkaraH, tato dvaMdve kAH / tairISTe aizvaryamanubhavati yaH saH kezakAnAM IzaH aizvarya yasmAdvA kezaH pAratIrthikadharmaH saH upavajitamtyakto yasmAtsa upakezastIrthakRduktavizuddhadharmaH sa vidyate yasmin gacche sa upakezaH / atrApi abhrAditvAdapratyayaH / iti tRtItho'rthaH // 3 // ___ kaM ca sukhaM I ca lakSmIH kayau te Ize svAyatte yatra yasmAdvA sa kezaH---arthAt jaino dharmaH / sa upasamIpe adhiko vA'smAdgacchAtsa upakezaH iti caturtho'rthaH // 4 // kazca azva Izazca kezAH-brahmaviSNumahezAH / taddharmanirAkaraNAtte upahatA yena saH upakezaH / prakaraNAdatra zrIratnaprabhasUriH guruH tasyAyaM upakezaH / atrApi tasyedAmityaNi pratyaye pUrvavadvRddheH abhAvo na doSapoSAyeti paMcamo'rthaH // 5 // itthamanye'pyaneke arthA granthAnusAreNa vidhIyate, paramalaM bahuzrameNeti / evamuktavyaktayuktivyaktizaktyA okezopalakSaNe ubhe api nAmnI yathArthe ghaTAM praactH|| iti okezopakezapadadvayadazArthI samAptA // saMvat 1655 varSe // zrImadvikramanagare sakalavAdivRMdakaMdakuddAlazrIkakkudAcAryasaMtAnIyazrImachrIsiddhasUrINAM AgrahataH zrImabRhatkharataragacchIyavAcanAcAryazrIjJAnavimalagaNiziSyapaMDitazrIvallabhagANAvaracitA ceyam / shriirstu|| grISmahemaMtikAn mAsAn, aSTau bhikSuH pracakrame / rakSArtha sarvajaMtUnAM varSAsvaikatra saMvaset // 1 // manuSyANAM sarveSu padArtheSu sAro dharma eva / manuSyatvaM dharmeNaiva varNyate // sa dhammo varSAsu munipArdhAt zrotavyaH / yatayo varSAsvakatra tiSThanti. kimarthaM sarva jaMtUnAM rakSArtha / dharmasya sAraM sarva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [3 jIveSu dayA / varSAm pRthvI jIvAkulA bhavati saMyamo virAdhyate / ato jIvarakSArtha caturmAsakalpa tiSThaMti / zivazAsane pi jIvadayAsvarUpamevaM vyAvANitaM -- __pazyan pariharan jaMtUna mArjanyA mRdusUkSmayA / ekAhavicaredyastu caMdrAyaNaphalaM bhavet // 1 // mahAbhArate kRSNadvIpAyanenApyuktaM yo dadyAtkAMcanaM meruH kRtsnAM cApi vasuMdharAM / ekasya jIvitaM dadyAt na ca tulya yudhiSThiraH // 2 // parepyevaM vadaMti jainavAkyasya kiM vAcyaM / munayaH kSetrasya trayodaza guNAn vIkSya tiSThati cakhila 1 pANa 2 thaMDila 3 vasahi 4 gorasa 5 jaNA 6 ule 7 vijje / / osaha 9 dhannA 10 hivai 10 pAsaMDA 11 bhikhu 12 sijjhAya // 13 // ete trayodaza guNAH / tatra sthitA dazadhA samAcArI pAlayaMti-- icchA 1 micchA 2 tahakAro 3 AvassiyA 4 nisIhiyA 5 ApucchaNA ya 6 paDipuccha 7 chaMdaNA ya 8 nimaMtaNA ya 9 upasaMpayAkAle // 10 // samAcArI bhave dasahA // 1 // punaH dharmazAstraNyupadizati / zrAddhA vAsanAvAmitacittAH zRNvaMti / paraM cAturmAsakAtpaMcAzaddine vyatikrAMte kalpAvasaraM / vIsahi diNehI kappo paMcagahANIya kappaThavaNAyaM / nava (9) saya teNU (93) ehiM vucchinnA saMghaANAe // 1 // adhunA kalpAvasare anyagranthAdaro na yathA divyakaustubhAbharaNaM prApya anyaratnAbharaNeSu nirAdaratvaM jAyate yathA ca kuMDapAtAlAmRtaM prApyAMbujalAsvAdo na rocate / bhAratIbhUSaNakavijanavacanaracanAmAsAdya sAmAnyajanavacAMsi na rocate / cakravartina agre sAmAnyarAjAno'pasarate devAnAM naMdIzravaNenAnyazabdA hInatAM vrajati / gandhahastino gaMdhe anyagajeMdrA madajalavikalA bhavaMti / kevalajJAnAgamane anya jJAnA apasaraMti / kalpavRkSAgre'nye taravAH na rAjate / sUryodaye khadyotasya kA prbhaaH| muktisaukhyAne kAni saukhyAni / siMhadhvaneH puro yathA anye zabdA na rAjate tathA kalpAvasare anyAni zAstrANi Adaro n| sa kalpo anekavidhaH-zrIzatrunayakalpaH giranAragira kalpaH kadaMba girikalpaH arbudAcalakalpaH aSTApadakalpaH sametagirakalpaH hastinApurakalpaH mathurAnagarIkalpaH satyapurakalpaH zaMkhesarakalpaH staMbhanArtha kalpaH yatInAM vihArakalpaH vastrasya kalpasaMjJA anena prakAreNa aneke kalpasaMjJAH / eke kalpAH evaM vidhA vartate / yasya pramANena zrI pAdaliptAcAryoM yAvadAyAti sAdhavo vihRtya tAvat paMca tIrtha namaskAra vidhAyAgacchaMti / eke kalpAste ucyate yeSAM pramANena adRzIkaraNaM AkAzagamanaM svarNasiddhiH lakSmI prApti mitra putra bAMdhavasvajana prApti prabhRti labdhayaH saMpadyate / paramayaM kalpo'meya mahimA nidhiH iha lokAbhISTa saukhyakAraNaM / ayaM kalpo dazAzrutaskaMdhasyASTamamadhyayana / navamapUrvAt zrI bhadrabAhu svAminovRtaH ameyamahimAnidhAnaH sarva pApakSayaM karaH yathA zrUyamAnaH drumeSu kalpadruH sarvakAmaphalapradaH yathauSadhISu pIyUSaM sarvaroga haraM paraM ratneSu guruDodgAra yathA / sarvaviSApahAraH maMtrAdhirAjo maMtreSu yathA sarvArtha sAdhakaH / yathA parvasu dIpAlI sarvAtmA sukhAvahA tathA kalpaH saddharma zAstreSu sarva pApaharastathA sarva siddhAnta madhye
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] upakezagacchIyA paTTAvaliH zrIkalpo gurutaraH yathA parvatAnAM madhye meruH tIrtha mAhi zatruMjayaH dAnamadhye abhayadAna akSaramadhye OMkAra deveSvindraH jyotiSISu caMdra gajeMndrepvairAvaNa samudreSu svayaMbhuramaNaH turaMgameSu revata RtuSu vasaMta mRtikayAM tUrI sugaMdhISu kasturI dhAtuSu pItaM mohaneSu gItaM kASTeSu caMdanaM iMdriyeSu vyavahAra dIpAlikA dharmazAstreSu kalpaH sarva pApaharaH sarva dukhakSayaMkaraH / yathA janamejaya rAjA aSTAdaza parva zravaNAt 18 vipra hatyAtyAgaH yavanikA zyAmatvaM jAtaM / yathA ekasmin divase janamejaya rAjAgre purohitena kathitaM pUrve tretAyuge pAMDavaizca kauravaH kRtA aSTAdazAkSohiNimRtAH mahAbhArato jAtaH / rAjA proktaM ko nAbhavat yatteSAM nivArayati purohitena kathitaM tvAM na nivArayAmi / yataH adya divasAt SaSThe mAse tvaM AkheTake na gaMtavyaM yadA gamiSyati tadA sUkaramRgaM teSAM keTake azvo na kSepaNIyaM yadA asvo kSepayati tadA sagarbhA mRgI tasyAM bANaM na mocanIyaM yadA muMcati tadA tasyA udaraM madhye putrikA bhaviSyati . sA na gRhItavyA yadA grAhayati tadA tasyA pANigrahaNaM na karaNIyaM yadA prANigrahaNaM karoti tadA tasyA paTTarAjJapidaM na dAtavyaM tasyA kathitaM na mAnyaM / ityAdi bhaviSyati vacanAni mayA tava kathitAH syuH paraM tvaM na tiSThasi / atha SaT mAsAH dvitridivasonA gatA tadA mAlAkAreNAgatya rAjJaH kathitaM bho rAjan tava vano sUkaraiH bhagnaH / rAjJA azvaM sajjIkRtya teSAM pRSThe gataH / te pUrvoktAni vacanAni sarve kRtA gaDhavA putrikA dattA eSA tvaM pAlaya tena pAlitA paraM svarUpA / anyadA rAjJA dRSTA sA pariNItA pUrvavacanAni sarve vismRtAH rAjJA paTTarAjJI kRtA / anyadA rAjJA yajJo maMDitaH aSTAdazapurANavettAraH aSTAdaza brAhmaNA AkAritAH yajJaM yajamAnaM kazciddUtena dezAntarAdAgatena nRpoH AhUtaH rAjJA viprANAM kathitaM ahaM uttiSThAmi te kathitaM nahi yajJasya vighAto bhavati paraM tava zarIrasamAnA paTTarAjJI asti rAjA utthita tataH kaTake kiMcicchAtvasya rahasyo AgataH te brAhmaNAH hasitAH rAjJI jJAtaM ete mama hasitA kruddhA rAjJaH kathitaM ete vinaSTA mAM hasati tataH yadi ete mArayiSyati tadA tava mama saMbaMdhaH / rAjJA te mAritA aSThAdazadhA kuSTa jAtaM / tataH pUrvapurohitena kathitaM varaM tvayA na kRtaM rAjJA kathitaM adhunA kathaya kiM karomi tena aSTAdazapurANAni nisaMdehAni zRNu / te cAmi Adi parva 1 sabhA parva 2 virATa parva 3 AraNyaka parva 4 udyAna parva5 bhISma parva6 droNa parva 7 karNa parva 8 zalya parva9 sautika parva 10 garbhapAla parva 11 zAnti parva 12 zAsana parva 13 AsumAsya parva 14 meSaka parva 15 mUzala parva 16 yajJa parva 17 svargArohaNa parva 18 // ebhiraSTAdazaviprahatyAkSayakRtAyavanikAzyAmatvaM jAtAH / tathA ayamapi adhunA ye munayaH upavAsatrayeNa vAcayaMti caturvidhasaMgho aSTamena zRNoti tadA tasminneva bhave mokSaH / yadi dravyakSetrakA sadbhAvA bhavaMti / na cettadA tRtIyabhave paMcame bhave saptame bhave avazya mokSaH / pUrva munayaH pAkSikasUtravat UrdhvasthAH kathayati caturvidha saMgha uddharvasanneva zraNoti paraM zrIvIranirvANAta 993 varSe te AnaMdapure dhruvasenarAjJaH sabhAyAM putrazokApanodAya devArddhamuninA sabhAsamakSaM vAcitaH zrAvakAH tAMbUladAnAdiprabhAvanA kRtA / tArddanAdAbhya sA rItiH / paraM tvasya kAlasya vAcanaivocyate na tu vyAkhyA / pUrve pAdaye liptAcArya-siddhasenadivAkaraprabhRtayo abhUvan tairapi vAcanaivoktA anyeSAM kA vArtA / yataH siddhAnte ityuktamasti savvanaINaM jaihu vAluA ityAdi / evaMvidhasya kalpasya yadahaM vAcanAmanorathaM karomi sa bAhubhyAM * samudrataraNamabhilaSAmi / yathA kubja uccaphalaM lAtumicchati tathA'haM yadicchAmi vAcanAM; kartuM tat saMghasya sAMnidhyaM punaH gurUNAM prAsAdaH / yadvarSAkAle mayUro nRtyaM karoti tajjaladharagarjitapramANaM / dRSadUpazcaMdra
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ 5 kAMtamaNiryadamRtaM sUte taccaMdrasya pramANaM / sUryasArathI raviH ArUNaH paMgopi yadAkAzamullaMghayati tatsUryasya pramANaM / puttAlikA nRtyaM karoti tadviMdajAlikasya pramANaM / tathA'haM maMdabuddhiH mUrkhaziromaNiH pramANe sapramANatA nAsti, lakSaNe sallakSaNatA na, alaMkArasyA'laMkaraNaM nahi, sAhitye sAhityaM nAsti, chaMdAsa suchaMdatA na evaMvidho pi vAcanAya sAhasaM karomi tat sadgurUNAM prasAdaH / purAtanairvyAkhyA kRtA / mamApi yuktiH / kathaM jaM devo sAyaro laharigajjaMtanIrapaDipunno / tA kiM gAmatalAo jalabhario laharigA deU // 1 // jai bharaha bhAvachaMde naI navaraMga caMgamA tarUNI / tA kiM gAmagahillI tAlichaMdena nacei // 2 // jai duddhadhavalakhIrI taDaphaDai vivihabhaMgehi / tA kukkasakaNasahiyA ravvaDiyA mA taDavvaDaha // 3 // ahaM yadvedmi tadgurUNAM prasAdaH / TAlo rolo rulaMto ahiyaM vinnANa nANa parihINo / divvuva vaMdaNijjo vihio gurusuttahAraNa || 4 || te guravaH zrI pArzvanAtha saMtAnIyAH / 1 zrIpArzvanAtha ziSyaH prathamo gaNadharaH zrIzubhadattaH / 2 tatpaTTe zrIharidattaH / 3 tatpaTTe zrI AryasamudraH / 4 tatpaTTe zrIkezIgaNadharaH tena paradezI nRpaH pratibodhitaH / rAjapraznIyaupAMge prasiddhaH / d tatpaTTezrIsvayaMprabhasUriH / ( svayaMprabhasUriziSya buddhakIrtisuM baudhamata nakilyo, AcArAMga TIkA su jANano ) anyadA svayaMprabhasUri dezanAM dadatAM upari ratnacUDavidyAdharo naMdIsvare gacchan tatra vimAnaH staMbhitaH / tena ciMtitaH madIyo vimAnaH kena staMbhitaH / yAvat pazyati tAvadadho guruM dezanAdadaMtaM pazyati / sa ciMtayate mayA'vinayaH kRtaH yataH jaMgamatIrthasya ullaMghanaM kRtaM / sa AgataH guruM vaMdati dharme zrutvA pratibuddhaH / sa guruM vijJapayati mama paraMparAgatA zrIpArzvajinasya pratimAsti tasyA vaMdane mama niyamo'sti sA rAvaNalaMkezvarasya caityAlaye abhavat / yAvat rAmeNa laMkA vidhvAMsatA tAvad madIyapUrvajena caMdracUDanaranAthena vaitADhya AnItA / sA pratimA mama pArzvesti / tayA saha ahaM cAritraM grahISyAmi / guruNA lAbhaM jJAtvA tasmai dIkSA dattA / krameNa dvAdazAMgI caturdaza pUrvI babhUva guruNA svapade sthApitaH / zrImadvIrajinezvarAt dvipaMcAzatavarSe (12) AcArya pade sthApitaH / paMcAzatasAdhubhisaha gharAM vicarati / zrIlakSmImahAsthAnaM tasyAbhidhAnaM 1 pUrva nAma gujarAtamadhye kRtayuge rayaNamAlA 2 tretAyuge rayaNamAlA 3 dvApare zrIvIranayarI 4 kaliyuge bhanimAla 5 tatra zrIrAjAbhImasena tatpulazrIpuMja tatputra utpalakumAra aparanAma zrIkumAra tasya bAMdhava zrIsurasuMdara yuvarAja raajybhaardhurNdhr| tayoramAtya cAMdravaMzIya dvau bhrAtA tatra nivAsI sA0 UhaDa 1 uddharaNa 2 laghu bhrAtA gRhe suvarNa saMkhyA ASTAdaza koTyaH saMti / vRdhdabhrAturgRhe 99 navanavati lakSA saMti / koTIzvarAste durgamadhye vasaMti ye lakSazvarAste bAhye vasaMti / tata UhaDena ekalakSa bhrAtuH pArzve ucchIrNa yAcitaM / tato bAMdhavena evaM kathitaM bhavate vinA nagaraM udhvasamasti bhavatAM samAgame vAso bhaviSyati / evaM jJAtvA rAjakumAra UhaDena AlocitavAn nUtanaM nagaraM kseyaM tato mama vacanaM agre AyAtaH / DhIlIpure rAjA zrI sAdhu tasya UhaDena 55 turaMgamA bheTikRtA uvaesA saMtuSTo dadau / tato bhInamAlAt aSTAdaza 18 sahasra kuTuMba agaat| dvAdaza yojanA nagarI jAtAH / tatra zrImadratnaprabhasUrIpaMcasayAsISya sameta luNadrahI samAyAti / mAsakalpa araNye sthitA / gocaryA munIzvarA vrajaMti paraM bhikSA na labhate / lokA mithyAtva vAsitAH yAdRzA gatA tAdRzA AgatA munIzvarAH / pAtrANi pratileSya mAsaM yAvat saMtoSeNa sthitAH pazcAt vihAraH kRtaH / punaH kadAcit tatrAyAtaH / zAsanadevyA kathitaM bho AcArya atra caturmAsakaM kuru /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6] upakezagacchIyA paTTAvaliH taba mahAlAbho bhaviSyati / guruH paMca triMzat munibhiH saha sthitaH / mAsI dvimAsI tRmAsI caturmAsI upposita kArikA / atha maMtrIzvara UhaDa sutaM bhujaMgena daSTaH / aneka maMtravAdinaH AhUtAH paraM na kopi samarthastaiH kathitaM ayaM mRtaH dAgho dayitAM / tasya strI kASTabhakSaNe smazAne AyAtA | zreSTasya mahAn * duHkho jAtaH / vAditrAn AkarNya laghuziSyaH tatrAgataH / jhaMpANo dRSTvA evaM kathApayati bho ! jIvitaM ka . jvAlayata taiH zreSTine kathitaM eSaH munIzvaraH evaM kathayati / zreSTinA jhaMpANo vAlitaH kSullakaH pranaSTaH guruH pRSThe sthitH| mRtakAMmAnIya guru agre muMcati zreSTi guru caraNe ziraM nivezya evaM kathayati bho dayAlu mama devo ruSTaH mama graho zUnyo bhavati / tena kAraNena mama putrabhikSAM dehi / guruNA prAsu jalamAnIya caraNau prakSAlya tasya chNttitN| sahasAtkAreNa sajjo babhUva harSa vAditrANi babhUva / lokaiH kathitaM zreSTa sutaH nUtana janmo AgataH / zreSTinA gurUNAM agre anekamaNi muktAphala suvarNa vastrAdi AnIya bhagavAn gRhyatAM / guruNA kathitaM mama na kArye paraM bhavadbhiH jina dharmo gRhyatAM / sapAda lakSa zrAvakAnAM prati bodhi kAraka / pUrva zreSThinA nArAyaNa prAsAdaM kArayitumArabdhaM / sa divase karoti rAtrau patati sarve darzaninaH pRSTA 1 kopi upAya kathitaM tena ratnaprabhAcAryo praSTaH- bhagavAn mama prAsAdo rAtrau patati / guruNA proktaM kasya nAmena kArayataH / nArAyaNa nAmena / evaM nahi mahAvIra nAmena kuru maMgalaM bhaviSyati / prAsAdasya vighnaM na bhaviSyati zreSTinA tathaiva pratipannaM / atha zAsanadevyA gurUNAM kathitaM he bhagavan asya prAsAda yogyaM mayA deva gRhAt uttarasyAM dizI lUNadrahAbhidhAnaM DuMgarikAyAM zrI mahAvIra biMbaM kArayitumArabdhaM / tatra tena zreSTinA gopAla vacanAt godugdha srAvakAraNaM jJAtvA sarvepi darzaninaH pRSTAH taiH pRthak pRthak bhASayA anyadanyaduktaM / tataH zreSTinA sa AcAryo'bhivaMdya pRSTaH tataH zAsana devyA vAkyAt AcAryo jJAtvA evaM kathayati tatra tvatprAsAda yogya biMbo bhaviSyati paraM SaT mAsaiH sArddha sapta dinaiH niSkAsanIyaM / zreSTi ucchuka saMjAtaH / kiMcidunairdinaiH niSkAsitaH niMbu phala pramANa hRdayastha granthIdvaya sahitaM / AcAryaiH proktaM adyApi kiMcit asaMpUrNa biMbaM vilaMbasva zreSTinA proktaM gurUNAM kara prAsAdAt saMpUrNa bhaviSyati / tenAvasare koraMTakasya zrAddhAnAM AvhAnaM AgataM / bhagavan pratiSThArthamAgaccha / guruNA kathitaM muhUrta velAyAM AgacchAmi / saptatyA 70 vatsarANAM carama - jinapatermuktajAtasya varSe paMcamyAM zuklapakSe suragurudivase brahmaNaH sanmuhurte / ratnAcAryaiH sakalaguNayutaiH sarvasaMghAnujJAtaiH zrImadvIrasya biMbe bhavazatamathane nirmiteyaM pratiSThA : // 1 // upakeze ca koraMTe tulyaM zrI vIrabiMbayoH pratiSThA nirmitA zaktyA zrIratnaprabhasUribhiH // 2 // nijarUpeNa upakese pratiSTA kRtA vaikriya rUpeNa koraMTake pratiSTA kRtA zrAddhai dravyavyayaH kRtaH / tatastena zreSThinA zrI aupakeza purastha zrImahAvIra biMba pUjA ArAtrikA snAtrakaraNa deva vaMdanAdividhiH zrIratnaprabhAcAryAt zikSitA / tadanaMtaraM mithyAtvAbhAvAt zrAvakatvaM keSAMcit zreSTisaMbaMdhinAM saMjAtaM / tataH AcAryeNa te samyaktvadhArI kRtA / ekadA proktaM bho yUyaM zrAdhdA teSAM devInAM nirdayacittAyA mahiSa botkaTAdi
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka jIvavadhAsthi bhaMgazabda zravaNa kutuhalapriyayA aviratAyAH raktAMkitabhUmitale ArdracarmabaddhavaMdanamAle niSThurajanasevitaM dharmadhyAnavidyApake mahAbIbhatsarodre zrI saccikAdevi gRhe gaMtuM na budhyate / iti AcAryavacaH zrutvA te procuH prabho yuktametat paraM raudrA devI yadi chalisyAma tadA sA kuTuMbAn maaryti| punarAcArya: proktaM ahaM rakSA karisyAmi / ityAcAryavAkyaM zrutvA te devI gRhe gamanAt sthitAH / AcAryANAM pratyakSIbhUya . devyA sakopamityaktaM AcArya mama sevakAna mama devagRhe AgacchamAnAn nivAraNAya tvaM na bhaviSyati / ityukttvA gatA devI paraM sAtizaya kAlabhAvAt mahAprabhAvAt anekasurakRtaprAtihArye AcArya devI na prabhavati / ekadA chalaM labdhvA devyA AcAryasya kAlavelAyAM kiMcit svAdhyAyAdi rahitasya vAmanetrabhrAdhiSTitA / vedAnA jAtA / AcAryaiH yAvat sAvadhAnIbhUya pIDAyAH kAraNaM ciMtitaM tAvat devI pratyakSIbhUya itti proktaM mayA paDiA kRtA / ahaM svazaktyA tvAM spheTayiSyAmi iti sAvaSTaMbhaM AcAryoktaM zrutvA sabhayAkUtaM sA vinayaM proktaM bhavAdRzAnAM RSINAM vigrahaM vivAdo na yuktaH / yadi tvaM kaDaDamaDaDaM dadAsi tadAhaM vedanAM apaharAmi / AcaMdrArka tvatkiMkarI bhavAmi iti zrutvA AcAryaiH proktaM kaDaDamaDaDaM dApayiSyAmi / ityuktA gatA devii| prabhAte zrAvakAnAmAkArya taiH pakvAnna khajjakAdi suMDakadvayaM kaptarakuMkumAdibhogazca AnIya zrIsaccikAdevI devagRhe zrIratnaprabhAcAryaH zrAvakaiH sArdhaM gtH| tataH zrAvakaiH pArthAt pUjAM karApya vAmadAkSaNahastAbhyAM pakvAnnasuMDakAdi cUrNayadbhiH AcAryaiH proktaM devI kaDaDamaDaDaM dattamasti / ataH paraM mamopAsikA tvaM iti vacanAnaMtaraM eva samIpastha kumArikA zarIre AvezaH kRtaH / tataH proktaM prabho mayA anyaM kaDaDamaDaDaM yAcitaM anyaM dattaM / AcAryaiH proktaM tvayA vadho yAcitaH sa tulAtuM dAtuM na budhyate ityAdisiddhAntavAkyaM kumArI zarIrasthA zrIsaccikAdevI sarvaloka pratyakSa zrIratnaprabhAcAryaiH pratibodhitA / zrIupakezapurasthA zrImahAvIrabhaktA kRtA samyaktvadhAriNI saMjAtA / AstAM mAMsaM kusumamapi raktaM necchati / kumArikA zarIre avatIrNA satI iti vakti bho mama sevakA yatra upakezapurasthaM svaMyabhU mahAvIrabiMbaM pUjayati zrIratnaprabhAcArya upasevati bhagavan ziSya praziSyaM vA sevati tasyAhaM toSaM gcchaami| tasya duritaM dalayAmi yasya pUjA citte dhaaryaami| etAni zarIre avattIrNA sA kumArI kathyatAM / zrIsaJcikAdevyA vacanAt krameNa zrutvA pracurA janAH zrAvakatvaM pratipannAH / krameNa zrIratnaprabhAcArya 84 varSe svarga gtH|| 8 tatpaTTe yakSadevAcAryaH mANabhadra yakSa pratibodha kartA saMghasya viSno nivAritaH / 9 tatpaTTe kakkasUri / 10 tatpaTe devaguptasAra / / 11 tatpaTTe siddha sUri / 12 tatpaTTe ratnaprabha suuri| 13 tatpaTTe yakSadeva sUri / 14 tatpaTTe kakka suuri| svayaMbhU zrImahAvIra snAtra vidhi kAle, kosau vidhiH kadA kimarthaM saMjAtaH ityucyate-tasminneva deva gRhe aSTAnhikAdikamahotsavaM kurvatAsteSAM madhye apariNatavayasA keSAMcit citte iyaM durbuddhiH sNjaataaH| yaduta bhagavat mahAvIrasya hRdaye granthI dvayaM pUjAM kurvatAM kuzobhA karoti ataH mazakarogavat chedayitAM ko dossH| vRddhaiH kathitaM ayaM aghaTitaH TaMkinA ghAto na arhH| vizeSato asmin svayaMbhU zrI mahAvIra biMbe / vRddhavAkyamavagaNya pracchannaM sUtradhArasya dravyaM datvA granthidvayaM cheditaM tatkSaNAdeva sUtradhAro mRtH| pranthicchedapradeze tu rakta dhArA chuTitA / tata upadravo jAtaH / tadA upakezagacchAdhipati zrIkakka sUribhiH pAyamdiH caturvidhasaMghenAhUtA vRttAMtaM kathitaM / AcAryaiH caturvidhasaMgha sa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakazagacchAyA pahAvaliH hitena upavAsa trayaM kRtaM / tRtIya upavAsa prAnte rAtisamaye zAsanadevI pratyakSI bhUya AcAryAya proktaM he prabho na yuktaM kRtaM bAlazrAvakaiH mad ghaTitaM kiMbaM AzAtitaM / kalAnIzakRtaM atonaMtaraM upakezanagaraM naiH 2 upabhraMsaM bhaviSyati / gacche virodho bhaviSyati / zrAvakANAM kalaho bhaviSyati |gosstthikaa nagarAt dizodizaM yAsyati / AcArya proktaM paramezvari bhavitavyaM bhavatyeva paraM tvaM zravatu rudhiraM nivAraya / devyA proktaM ghRta ghaTena dadhi ghaTena ikSurasa gharTana dugdha ghaTena jala ghaTena kRtopavAsatraya yadA bhaviSyati tadA aSTAdazA gotra melaM kuru; temI 1 tAtahaDaM gotraM / 2 bApaNA gotraM / 3 karNATa gotraM / 4 valagotraM / 6 morAkSa gotraM / 6 kula haTa gotraM / virihaTu gotraM / 8 zrI zrImAla gotraM / 9 zreSTigotraM / ete dakSiNa baahu| 1 sucaMtI gotraM / 2 AicaNA. gotraM / 3 cAraveDIyA gotraM / 4 bhAdra gotraM / 5 cIMcaTa gotraM (deshlhraasaakhaa)| 1 kuMbhaTa gotraM / 7 kanaujayA gotraM / 8 DiMDabha gotraM / 9 laghu zreSTi gotraM / ete vAma bAhu snAtraM kartavyaM nAnyathA'zivo zAntirbhaviSyati / mUla pratiSThAnaMtaraM vIra pratiSThA divasAtIte zatatraye 303 anehasi graMthiyugasya vIrorasthasya bhedo'jani daiva yogAt ityuktaM zrImadupakezagacchacaritra sUtre zloka-172 15 tatpaTTe shriidevguptsuuri| 19 tatpaTTe siddha suuri| 17 tatpaTTe ratnaprabha sri| 18 evaM anukrameNa zrIvIrAt varSe 585 zrIyakSadevasArarbabhUva mahAprabhAvakartA dvAdazavarSe durbhikSamadhye vajra svAmI ziSya vajrasenasya guroH paralokaprApte yakSadevasUriNA catvAri zAkhAH sthApitAH 19 tatpaTTe kakkasUri / 20 tatpaTTe devaguptasUri / 21 tatpaTTe siddha sUri / 22 tatpaTTe ratnaprabhasUri / 23 tatpaTTe yakSadeva sUri / 24 tatpaTTe kakka sUri / 25 tatpaTTe devaguptasUri / 26 tatpaTTe siddha sUri / 27 tatpaTTe ratnaprabhasUri / 28 tatpaTTe yakSadeva sUri / 29 tatpaTTe kakkasari / 30 tatpaTTe devagupta sUri / 31 tatpaTTe siddhasUri / 32 tatpaTTe ratnaprabha sUri / 33 tatpaTTe yakSadeva sUri / 34 tatpaTTe kakudAcArya / tatpaTTe devaguptAcArya / tatpaTTe siddhAcArya / etAni paMca upakezagacchAdhipAcAryANAM muulnaamaani| tatpaTTe kakkasUri dvAdaza varSayAvat SaSTa tapa AcAmlasahitaM kRtavAn / tasya smaraNastotreNa maroTakoTe somakazreSTisya zRMkhalA truTitA / tena ciMtitaM yasya guroH nAmasmaraNena baMdhanarahito jAtaH ekavAraM tasya pAdau vaMdAmi / sa bharukacche AgataH / aTaNavelAyAM sarve munIzvarA aTanArtha gatAsti / saccakA guro agre sthitaasti| dvAro dattosti tena vikalpaM kRtaM / zacyakA zikSA dattA mukhe rudhiro vamati / munIzvarA AgatA / vRddhagaNezena jJAtaM bhagavan dvAre somakazreSTI ptitosti| AcAryaiH jJAtaM ayaM saccikAkRtaM / saccikA AhUtA kathitaM tvayA kiM kRtaM / bhagavan mayA yogyaM kRtaM / re pApiSTa yasya gurunAmagrahaNe baMdhanAni zrRMkhalAni truTitAni suti sa aNAcAre rato na bhaviSyati / paraM etena AtmakRtaM labdhaM / guruNA proktaM kopaM tyaja zAMtiM kuru |tyaa kathitaM yadi asau zAntirbhaviSyati tadA asmAkaM AgamanaM na bhaviSyati pratyakSaM / guruNA ciMtitaM bhavitavyaM bhavatyeva sa sjjkRitH| saJcikAvacanAt dvayornAma bhaMDAre kRtAH zrIratnaprabhasUri aparazrI yakSadevasUri ete saprabhAvA etadanehasi asya upekazagaNasya dvAviMzati zAkhA nAmAni dattAni
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka 1 nAgendra 2 candra 3 nirvRtti 4 vidyAdharANAM sthAne 1 suMdara 2 prabha 3 kanaka 4 mesa / sAra 6 caMdra 7 sAgara 8 haMsa 9 tilaka 10 kalasa 11 ratna 12 samudra 13 kallola 14 raMga 15 zekhara 16 vizAla 17 rAja 18 kumAra 19 deva 20 AnaMda 21 Aditya 22 kuMbha iti / brataH / tenaiva kakkasUriNA abUMdAcalamekhalAyAM tRSArtasya saMghasya DaMDa sthApanana jalaM pragaTi kRtN| tenaiva sAdharmika / vAtsalye jesalapurAt bharukacche ghRto AnItaH / 35 tatpaTTe zrIdevaguptasUri / tatpadamahotsave pAThakAH paMca sthApitA jytilkaadi| tena jayatilakena zrIzAntinAthacaritraM nirmitaM / 36 tatpaTTe siddha suuri| 37 tatpaTTe kakka suuri| 38 tatpaTTe devaguptasUri / ___ 39 tatpaTTe siddhsuuri| 40 tatpaTTe kakka sUri / 41 tatpaTTe devaguptasUri / saM0 995 varSe babhUva / 42 kSatrIyavaMzotpannatvAt vINAvAdane tatparaM kriyAviSayaM sithilaH / tataH caturvidhasaMghena tatpaTTe vIsa visvopakArakaH sthApitaH zrIsiddhasUriH / / 43 tatpaTTe kakkasUriH paMcapramANagranthakartA / 44 tatpaTTe saMvat 1072 varSe zrIdevaguptasUri / 45 tatpaTTe navapada prakaraNa-svopajJaTIkAkartA siddhasUri / 46 tatpaTTe kakka sUri / 47 tatpaTTe devaguptasUri / 48 tatpaTTe siddha sUri / 49 tatpaTTe kakkasUri / 50 tatpaTTe saMvat 1108 varSe devagupta suurirbubhuuv| bhInamAla nagare sAha bhaIsAkSena pada mahotsave saptalakSa dhana vyayo kRtaH / tatoH guruNA pAdaprakSAlyena jale viSApahAra labdhI yena bhaisAkSa zreSThinA zrI devagupta sUreH pada mahotsavaH kRtH| sa pUrva DiMDuvANa pUre bhaisA bhAryA chagaNANi sthApyate tato gurUpadezena jvAlitAni chagaNAni rupyamayAni bhavaMti tato tena rupyena gadahiyA mudrA pAtitA / bhaisAkSa mAtA zrI zatrujaya yAtrAgatA kharaca tuTyate pattana madhye IzvarazreSThinaH pArthe kharaco yAcitA / tena pRSTaM bhavatI kasya mAtA tena kathitaM ahaM bhaisAkSa mAtA / tena hasitaM asmAkaM gRhe pAnIyamAnayaMti teSAM mAtA iti vita rkitN| tato'naMtaraM pazcAt dhanaM gRhItvA yAtrAM kRtvA saMghabhakti kRtvA gRhe jgaam| putreNa praSTa mAtaH mama kiyabhUmau nAmaM vartate / mAtA kathitaM bhavatAM pratolI dvAraM yAvannAmamasti / tena vacanena asaMtoSo jAtaH / zreSTi hAsyavacanaM kathitaM / tadvacanaM vAlayisyAmi tadA dvitIya velA bhojayiSyAmi / evaM pratijJAM kRtvA pattane sAmAnyaveSe dvAra haTTe gataH / bho zreSTi rUpyaM grahiSyasi / tena kathitaM roSabhareNa yatkicidAnayiSyasi tatsarve gRhNAmi / saMcakAro yAcitaH tena yuSmAbhirdIyate savAlakSa mudrikA dattA / tato gardabhayAni bhArayatvA pattane jagAma / pRSTaM etatki rupyaM vartate evaM zrutvA zreSTinaH camatkRtAH sa zreSTi samagra pattanazreSTi mela. yitvA caraNe papAta / bhaisAkSastadeva kathitaM gurjaradharItrImadhye mahiSeNa pAnIyamAnayetuM tadA mocayAmi / taddhanaM deze saptakSetre vyayo kRtaH / tato gAdiyA iti zAkhA jAtA / ..... 51tatpaTTe zrI siddhasUri / 52 tatpaTTe zrI kakkasUri saMvat 1154 varSe babhUvaH / yena hemasUri kumArapAla vacasA kRpAhInA munivarA niSkAsitA / 53 tatpaTTe devaguptasUri yena lakSa dravyaM tyajitaM / 54 tatpaTTe zrI siddhasUri / - 55 tatpaTTe saMvat 1252 zrI kakkasUrirvabhUva yena maroTa koTaH pragaTI kRtaM /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakezagacchIyA paTTAvaliH 56 tatpaTTe zrI devaguptasUri / 57 tatpaTTe zrI siddhsuuri| 58 tatpaTTe zrI kakkasUri / 60 tatpaTTe zrI siddhasUri / 61 tatpaTTe zrI kakkasUri / 59 tatpaTTe zrI devaguptasUri / ra tatpaTTe zrI devaguptasUri / 63tatpaTTe zrI siddhasUri / 64 tatpaTTe zrI kakkasUri / 65tatpaTTe zrIdevaguptasUri / * 66 tatpaTTe saMvat 1930 varSe cIcaTa gotre'taeva uvararAya sthApitaH zrI arbudAcala talahuTIkAlaMkAro varaNInamarataH zA0 dezalena zrI zatrunayAdi sapta tIrtheSu caudaza 14 koTi dravya vyayena caudaza yAtrA kRtA caturdaza vArAn / prathamaM devaguptasUri tatpaTTe siddhasUri pramukha samagra suvihita sUri hastena saMghapati tilakaH kAritaM / uktaM ca / zrI dezalaH sukRta pesala vitta kottii| caMcaccaturdaza jgjjnitaavdaatH| zatrunaya pramukha vizruta sapta tIrthaH / yAtrA caturdaza cakAra mahAmahena // 1 // __ tatputra samarasahajAbhyAM vimalavasatyuddhAraH kAritaH saMvat 1371 varSe / tathA evamaparerapi tirthayAtrA kRtvA saMdhapateH padaM svAkIritaM ityuktamupadezarasAle / sAha desalena pAlhaNapure zrI siddhasUri pada mahotsaMvoM kRtaH / tena siddhasUriNA samarAgraheNa zatrunaye SaSThoddhAre zrI AdinAthasya pratiSThA kRtaa| 67 tatpaTTe saMvat 1371 varSe sAha sahajAgareNa zrI kakkasUri pada mahotsavo kRtaH / yena gacchapabaMdhaH kRtaH / tatra desala putrAH samara-sahajAnAM caritramasti / evaM upakeza gacche aneka prabhAvakA granthakarttAro nirIhA sUrayo abhUvan teSAM kiyad gaNyate evaM 68 tatpaTTe zrI devaguptasUri babhUvaH / kavi sArvabhauma vidvaccakracUDAmaNi siddhantapAragAmI sarvazAstrapAraMgata / zrI sAraMgadhareNa saMvat 1409 varSe DhilyAM madhye pada mahotsavo vihitaH suvarNasahasra paMcaka vyayena / .... 19 tatpaTTe zrI siddhasUriH saMvat 1475 varSe guNabhUraya aNahilapATaka pattane coraveDIyA gotre sAha jhAvA nIvAgareNa pada mahotsavaH kRtaH gurUNAM / 70 tatpaTTe saMvat 1498 varSe zrI kakkasUrayaH citrakuTe coveDIyA mokne sAha sAraMga sonAgara sajAbhyAM pada mahotsavo kRtaH yena caturdaza zata catuH catvAriMsat adhika 1444 kaccha madhye amArI pravartAvitA / yAma zrI vIrabhadraH prtibodhitH| saMskRtaprAkRtaparamAmRtapravAhA viracita nikhilazAstrAvagAhAH vANIvilAsavAcaspatitulyAH sakalakalAraMjitakovidAH dharmabuddhidhuraMdharA sakaLapuraMdAH / 71 tatpaTTe saM0 1528 varSe jodhapure zreSTi gotre maMtrIzvara jayatAgareNa zrI devaguptasUreH mahotsave nava mahotsavo kRtaH / zrI pArzvanAthasya prAsAdaH kAritaH pauSadhazAlAyAM ca / zrI zatrujaya yAtrA kRtA / paMca pAThakAH sthApitAH / teSAM nAmAni zrI dhanasAra 1 u0 devakalola 2 u0 padmatilaka 3 u0 haMsarAja 4 u0 matisAgara 5 / . ___72 tatpaTTe zrI siddhasUrayA guNabhUrayaH / zrI zreSTi gotre maMtrIzvara dazarathAtmajena maMtrIzvara lolAgareNa saMvat 1965 varSe medinIpure pada mahotsavaH kRtaH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [19 73 tatpaTTe zrI kakkasUrayaH zrI jodhapure saMvat 1999 varSe gacchAdhipo jAtaH zreSTi gotre maMtri jagAtmajena maMtrIvara dharamasiMhena pada mahotsavo kRtaH / 74 tatpaTTe zrI devagupta sUrayaH zrI zreSTI gotre maMtri sahasavIra putreNa saMvat 1621 maMtrI dedAgareNa pada mahotsavaH kRtaH / 75 tatpaTTe vidyamAna saMvat 1655 varSe caitrasudi 13 siddhasUrirbabhUva zrI zreSTI gole maMtri mugu maMtra zekhara sarva vizva vikhyAta rAjyabhAra dhuraMdhara maMtrIzvara mahAmaMtri zrI ThAkurasiMha vikramapure mahA mahotsavena pada mahocchvo kRtaH / 76 saMvat 1689 varSe phAlguNa zuddhi 3 zrI kakkasUrirbabhUva / zrI zreSTi gotre maMtri-muguTa maMtri ThAkurasiMha tatputra maM0 sAvalakena tatpatnI sAhibana par3ha mahotsavo kRtaH / saMvat 1727 varSe mRgazira suda 3 dine zrI devaguptasUrirvabhUva zreSTi gotre maMtri IzvaradAsena par3ha mahotsava kRtaH / 78 tatpaTTe zrI siddhasUri saMjAtaH / zreSTi gotre maMtri sagatasiMhena paTTAbhiSekaH kRtaH saMvat 1767 varSe mRgazira sudi 10 dine jAtaH / 79 tatpaTTe zrI kakkasUrirbabhUva / maMtri dolatarAmena saM0 1783 varSe AsADha vadi 13 dine pada mahotsava kRtaH / 80 tatpaTTe devaguptasUri saM0 1807 varSe babhUva / muhatA dolatarAmajInA pada mahotsavo kRtaH / 81 tatpaTTe zrI siddhasUrirbabhUva / saMvat 1847 varSe mahAsudi 10 dine paTTAbhiSekaH saMjAtaH / muM0 zrI khuzAlacaMdreNa padamahotsavo kRtaH / teSAM prAsAdAt ahaM kalpavAcanaM karomi / punaH dIkSA guru prasAdAt 82 tatpaTTe zrIkakkasUrirbabhUva / saMvat 1891 rA varSe caitra suda8 aSTamIdine paTTAbhiSekaH saMjAtaH / 0 ThAkura suta muM0 siradArasiMha gRhe samasta zrIsaMtrena bIkAnera madhye padamahotsavaH kRtaH / I 83 tatpaTTe zrIdevaguptasUrirbabhUva / saMvat 1905 varSe bhAdravA sudi 13 caMdravAsare paTTAbhiSekaH saMjAtaH / zreSTi gotre vaidya muhatA zAkhAyAM premarAjo tasya parivAre haThIsiMghajI RSabhadAsajI megharAjajI - kAnAM ussaMge gRhItvA zrIphalodhInagaramadhye samasta vaidya muhatA paTTAbhiSeko kRtaH / teSAM prAsAdAt ahaM kalpavAcanAM karomi / 84 tatpaTTe zrIsiddhasUrirbabhUva / saMvat 1935 varSe mAgha kRSNa 11 dine paTTAbhiSeka saMjAtaH zraSTi gotre vaidyamuhatA zAkhAyAM ThAkura suta mahArAvajI zrIhari siMghajI pada mahotsavaH kRtaH vRddha gRha madhye bAMsIvAlA surajamalajI hastAt samasta zrIsaMghasahitena vikrama pura madhye devaduSya raMjita chATakA rAjya dvArAt samAgatA / teSAM prAsAdAt ahaM kalpavAcanAM karomi iti //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ .upakezagacchIyA paTTAvaliH // zrIratnaprabhasUristotram // 4 . // zrImadratnaprabhasUrisadgurubhyo namaH // vAmeyapaTTe zubhadattamAmA tacchipyajAto haradattamukhyaH // AryobudhiH kezI svayaMprabhopi sUrIzaratnaprabhalabdhipAtraH // 1 // bhavyAvalIkamalakAnanarAjazRMgaM zriyaHpravRttimunimAnasarAjahaMsaM // zrIpArzvanAthapadapakajacaMcarIkaM ratnaprabhaM gaNadharaM satataM stavImi // 2 // vidyAdharedrapadavIkalitopi kAmaM zrImatsvayaMprabhugiraH paripIya yotra / dIkSAvadhumudavahanmudamAdadhAno ratnaprabhassa dizatAtkamalAvilAsaM // 3 // maMtrI hiMDasuto bhujagena daSTaH saMjIvitaH sakalalokasabhAsamakSaM / yasyAMnivAriruhapuSkarasiMcanena ratnaprabhassa dizatAtkamalAvilAsaM // 4 / / mithyAtvamohatimirANi vidhUya yena bhavyAtmanAM manasi tigmaruceva vizve / saMdarzitaM sakaladarzanatattvarUpaM ratnaprabhassa dizatAtkamalAvilAsaM // 5 // yenopakezanagare gurudivyazaktyA koraMTake ca vidadhe mahatI pratiSThA / zrIvIrabiMbayugalasya varasya yena ratnaprabhassa dizatAtkamalAvilAsaM // 6 // zrIsatyikAbhagavartI samabhUtprasannA sarvajJazAsanasamunnativRddhikIM / yaddezanArasarahasyamavApya samyak ratnaprabhassa dizatAtkamalAvilAsaM // 7 // gRhNati yasya sugurorgurunAmamaMtraM samyaktvatattvaguNagauravagArbhataM ye / teSAM gRhe pratidinaM vilasaMti padmA ratnaprabhassa dizatAtkamalAvilAsaM // 8 // . kalpadrumaH karatale surakAmadhenu-zciMtAmaNiH sphurati rAjyaramAbhirAmA / yasyollasatkramayugAMbujapUjanena ratnaprabhassa dizatAtkamalAvilAsaM // 9 // itthaM bhaktibhareNa devatilakazcAturyalaliAguroH / zrIratnaprabhasUrirAjasuguroH stotraM karoti sma yaH / prAtaH kAmyamidaM paThatyavirataM tasyAlaye sarvadA / ___ sAnaMdaM pramadeva dIvyatitarAM sAmrAjyalakSmIH svayaM // 10 // iti oesanagare sapAlakSazrAvakAH pratibodhitA oesavAlajJAtiH sthApitA tasya stotramidaM "prAtAkhyAna paddhatau pratyahaM paThanIyaM // saMpUrNa // graMthAgraMtha // 315 // zrIrastu //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka samiti -- -DHOKAR peTana. zrIyuta hIrAlAla amRtalAla zAha. bI. e. muMbaI. vAIsa peTUna. zrIyuta kezavalAla premacaMda modI. bI. e. elel. bI. vakIla amadAbAda. zrIyuta aparacaMda ghelAmAI gAMdhI, muMbaI.. sahAyaka. zeTha paramAnaMdadAsa ratanajI, muMbaI. zrIyuta manasukhalAla ravajIbhAI mehatA, muMbaI. zeTha kAMtilAla gagalabhAI hAthIbhAI, pUnA. zeTha kezavalAla maNIlAla zAha, pUnA. zeTha bAbUlAla nAnacaMda bhagavAnadAsa jhaverI, pUnA. sabhAsada. zrIyuta bAbU rAjakumAra siMhajI badrIdAsajI, kalakattA. zrIyuta bAbU pUraNacaMdajI nAhAra. es. e. elaela. bI. kalakattA. zeTha lAlabhAI kalyANabhAI jhaverI, vaDodarA ( muMbaI.) zeTha narottamadAsa bhANajI, muMbaI. zeTha dAmodaradAsa, trimuvanadAsa bhANajI, muMbaI. zeTha tribhuvanadAsa bhANajI jaina kanyAzAlA, bhAvanagara. zeTha kezavajIbhAI mANekacaMda, muMbaI. zeTha devakaraNabhAI mULajIbhAI, muMbaI. zeTha gulAbacaMda devacaMda, muMbaI. zrIyuta motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, bI. e. elaela bI. solIsITara, muMbaI. zrIyuta kezarI caMdajI bhaMDArI, iMdaura. zAha amRtalAla eNDa bhagavAnadAsa kuM0 muMbaI. zAha caMdulAla vIracaMda kRSNAjI, pUnA. zeTha lAdhAjI sotIlAla, pUnA. zAha dhanajIbhAI vakhatacaMda sANaMdavALA, (amadAbAda) zAha bALubhAI zAmacaMda, taLegAma ( DhamaDhere ). zAha cunilAla jhaveracada, muMbaI. zAha bhogIlAla cunilAla, solApurabajhAra, pUnA kepa
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAlI, prAkRtaM, saMskRta, gujarAtI, hindI bhASAnAM keTalAMka uttama pustako 0-14-0 000 1 prAkRta kathAsaMgraha. saM0 muni jinavijaya ( purAtattvamandira graMthAvalI) 2. pAlI pAThAvalI. 3. kumArapAla pratibodha (prAkRta aitihAsika graMtha; gAyakavADa sIrIjha) 4. hArabhadrAcAryasya samayanirNaya ( jai. sA. saM. graMthamALA ) 5. prAkRta vyAkaraNa saMkSipta paricaya 6. supAsanAha cariyaM (prAkRta bhASAno mahAn caritragraMtha ) 7. surasundarI cariyaM (prAkRta bhASAsAM eka suMdara kathA ) 8. upakeza gacchIya paTTAvalI (saMskRta) 9. guNasthAnakramAroha (hindI bhASAntara-vistRta vivecana) 10. pariziSTa parva (hindI bhASAmA uttama bhASAMtara) 11. chedasUtrANi (AmAM kalpa--vyavahAra-nizItha nAmanA traNa chedasUtro bahu zuddha ane uttama paddhatIe chapAvelAM che,je atyaMta durlabha che ghaNI thoDI nakalo chapAvelI che.) 12. sAdhuzikSA (sundara hindI bhASAMtara) 3. jaina dharnu ahiMsAtattva ( tAttvika vivecana ) 14. sukhI jIvana (vAMcavAlAyaka zAMtiprada suMdara gujarAtI pustaka) 15. nayakarNikA ( uttama gujarAtI vivecana) e sivAya, Atma tilaka prantha mALAmAM chapAelAM nAnAM moTAM pustako je prabhAvanA nAmanI kiMmate ja vecavAmAM Ave che te paNa nIcenAM ThekANe maLe che. sadara bajAra sirohI pustaka na...... gujarAta purAtattvamaMdira, elIma braji, ahamadAbAda (gujarAta) bhArata jaina vidyAlaya, pUnA siTI ( dakSiNa). mudraka-pRSTha 1-33 jaina sAhitya mudraNAlaya; pR0 57-80 citrazAlA presa; aura bAkI saba-hanumAna presa, sadAziva peTha, pUnA sITI.-prakAzaka cimanalAla el. zAhA, bhArata jaina vidyAlaya, pUnA zahara.