Book Title: Jain Hiteshi 1914 Ank 12
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522809/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Reg. No. B. 719. FEDERSE-usa jnhitaissii| sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhose vibhUSita maasikptr| sampAdaka aura prakAzaka-nAthUrAma premii| bhAga 11 Azvina zrIvIra ni0 saMvat 24511 aMka 12 LYAFETAREX SEYAGEYAAYAAYAAYAA. vissysuucii| 1 upadezasiddhAntaratnamAlA aura SaSThizataka 2 jainoMkI rAjabhakti aura dezasevA 3 aMjanA (kavitA) 4 zAnti aura sukhakI vRddhi karaneke niyama 5 dveSa 6 itihAsa prasaMga 7 samAlocanAkI AlocanA 713 8 pustakaparicaya 9 vividha prasaGga 10 janahitaiSIkA kAyApaTala ... patravyavahAra karanekA patAmainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, giragA~va bmbii| G666000 WL0000NING DONWWWCORD Sead international ET zikSA mittAya Piay or For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAla hI chapI naI tIna pustakeM / saphalatA aura usakI sAdhanAke upAya / ise nAgarIpracAriNIpatrikAke sampAdaka aura hindIzabdasAgarake sahakArI sampAdaka bAbU rAmacaMdrajI varmAne likhA hai| yaha kaI a~garejI granthoMko par3hakara aura unakA Azaya samajhakara apane DhaMga~ para isa dezake lie upayogI banAkara likhA gayA hai / bhASA bahuta hI sarala aura zuddha hai / saphalatAkI icchA rakhanevAle pratyeka vyaktiko ise par3hanA cAhiye / vyApArI jainoMke lie bar3e kAmakI cIz2a hai / skUloMmeM lAyabreriyoMmeM rakhane aura inAmameM deneke lie bahuta upayogI haiN| mUlya kapar3ekI jildakA ||1] aura sAdIkA || -] annapUrNAkA mandira / yaha baMgabhASAkI suprasiddha lekhikA zrImatI nirUpamA devIke upanyAsakA anuvAda hai / bahuta hI pavitra puNyamaya aura karuNarasapUrNa grantha hai / ise strI puruSa bAlaka yuvA sabhI par3hakara Ananda prApta kara sakate haiN| abhI isako prakAzita hue eka hI varSa huA hai ki isake a~garez2I aura marAThI anuvAda ho cuke haiN| hindIke suprasiddha kavi zrIyuta bAbU maithilIzaraNane ise bahuta hI pasaMda kiyA hai aura unhIMkI preraNAse yaha hindImeM chapAyA gayA hai / mUlya pakkI jildakA 1] aura sAdIkA || || svAvalambana (selpha helpa ) / yaha semuela smAIlsake prasiddha a~garejI graMthakA svataMtra anuvAda hai| mUla graMtha meM jitane udAharaNa haiM / ve saba videsI puruSoMke haiM; paraMtu isameM unake sthAnameM saikar3oM dezI puruSoMke udAharaNa cuna cuna kara diye gaye haiM; isake lie bahuta parizrama kiyA gayA hai / pacAsoM pustakeM par3hanA par3hI haiN| videzI udAharaNoMmeMse ve saba jyoMke tyoM rahane diye haiM, jo bahuta hI mahattvake haiM aura jinake kAraNa isa pustakakA mahattva hai / smAilsake isa granthakI prazaMsA karanekI z2arUrata nahIM hai / a~garez2ImeM isakI lAkhoM kApiyA~ prativarSa khapatI haiN| apane pairoMpara Apa khar3e honekI, apane hI bharose apanI unnati karanekI, apanI zaktikA vizvAsa dilAnekI zikSA isameM kUTa kUTa kara bharI hai aura jo isa dezake lie bahuta Avazyaka hai / pakkI kapaDekI jildakA mUlya 1 // sAdIkA 1|||| milanekA patA - hindI-grantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragAMva-bambaI / www.jalnelibrary.org For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainhitaissii| zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthamya zAsanaM jinazAsanam // - 11 vA~ bhAga 1 Azvina, vIra ni0 saM0 2441 / aMka 12. upadezasiddhAntaratnamAlA aura SaSThizataprakaraNa / (eka khoja) pAThaka upadezasiddhAntaratnamAlA nAmaka granthase PETERAN paricita hoMge / svargIya paM0 bhAgacandrajIne vikrama saMvat 1912 meM isakI eka bhASAvacanikA likhI hai aura vaha kucha parivartitarUpameM paM0 jayacandra zrAvaNe dvArA vardhAmeM chapa bhI cukI hai / mUla grantha prAkRtameM hai| usameM 161 gAthAyeM haiM / nemicandra bhaNDArI nAmake vidvAn usake racayitA haiM / jainadharmake sAdhu nispRhI aura parigrahAdise rahita hote haiM, ve caityoM yA nagaroM meM nahIM rahate-bAhara vasatikaoMmeM rahate For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 672 jainahitaiSI mmmmmmm haiM, unakA caritra U~cA hotA hai, jainadharmameM unhIMko pUjya batAyA hai, isake viruddha Ajakalake sAdhu bahuta hI zithilAcArI haiM, unakI upAsanA kadApi na karanA cAhie; mukhyataH inhIM bAtoMkA isa granthameM pratipAdana kiyA gayA hai| jabase isa granthakI bhASAvacanikA huI hai aura svAdhyAya karanevAloMmeM isakA pracAra huA hai tabase yaha digambara sampradAyakA hI grantha samajhA jAne lagA hai / logoMko isake digambara grantha honemeM aNumAtra bhI sandeha nahIM hai; parantu vAstavameM yaha eka zvetAmbara sampradAyake vidvAnkI racanA hai| mokSamArgaprakAzameM paM0 ToDaramalajIne eka jagaha * saMghapaTTaka' nAmaka zvetAmbara granthakA eka zloka uddhRta kiyA hai / jaba yaha grantha chapa rahA thA, taba prUpha saMzodhana karate samaya maiMne dekhA ki saMghapaTTakakA ukta zloka azuddha hai| mere pAsa mokSamArgakI jo pratiyA~ thIM, jaba unase zlokakA pATha zuddha nahIM huA taba maiMne saMghapaTTakakI khoja kI aura saubhAgyavaza mujhe vaha chapA huA mila gayA, jisase ukta zloka zuddha kara diyA gayA / usI samaya maiMne saMghapaTTakakI vistRta bhUmikA bA~cI jisameM saMghapaTTakake TIkAkAra jinapatimRrike ziSya nemicandra bhaNDArI aura unake SaSThizata prakaraNa,' nAmaka granthakA ullekha par3hakara mujhe sandeha huA ki upadezasiddhAntaratnamAlAke kartA aura jinapatisUrike ziSya nemicandra bhaNDArI eka hI hoMge aura Azcarya nahIM jo SaSThizata prakaraNakA hI nAma upadezasiddhAntaratnamAlA rakha diyA gayA ho / For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezasiddhAntaratnamAlA aura sssstthishtprkrnn| 673 wommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm - aba maiM SaSThizataprakaraNakI khoja karane lagA, kyoMki isa granthake mile binA ukta sandeha dUra nahIM ho sakatA thA / __ abhI paryuSaNa parvameM maiM ekadina bambaIkI "muni mohanalAlajI jaina senTrala lAyabrerI' ko dekhaneke lie gayA thA ki acAnaka usakA sUcIpatra dekhate samaya merI dRSTi SaSThizataprakaraNa para jA par3I aura mujhe ukta lAyabrerImeM isakI do pratiyA~ prApta ho gii| ye donoM hI pratiyA~ sAvari yA saTIka haiM / TIkA dhavalacandra guruke kisI ziSya mahAzayakI likhI huI hai| pahalI prati jIrNa aura prAcIna hai, lagabhaga 300 varSa pahalekI likhI huI jAna par3atI hai| dUsarI prati hAlakI hI hai, saMbhavataH pahalI parase hI nakala karAI gaI hai| ina pratiyoMse mujhe isa viSayameM koI sandeha nahIM rahA ki nemicandra bhaNDArI zvetAmbarI the aura unakA SaSThizata prakaraNa hI hamAre yahA~ upadezasiddhAntaratnamAlAke nAmase pracalita ho rahA hai| nemicandra bhaNDArI osavAla jAtike zvetAmbara jaina the| unakA ' bhaNDArI' upapada batalA rahA hai ki ve osavAla the| chapI huI upadezasiddhAntaratnamAlAke TAiTilapejapara unake nAmake sAtha 'AcArya' pada jor3A gayA hai; parantu yaha bhUla hai-ve zrAvaka the / upadezasi0 ra0 kI 156 vI gAthAko 1 svasmRtibIjakametat SaSThIzataprakaraNasya sadvRteH / . alikhallekhakavadayaM ziSyaH zrIdhavalacandraguroH // 2jai vihu uttamasAvaya-payaDIe cddnnkrnnasmttho| - tahavi pahuvayaNakaraNe maNoraho majjha hiyayammi // 156 // arthAt yadyapi maiM uttama zrAvakakI paiDhIpara car3haneko asamartha hU~, tathApi jinavacanake karanemeM mere hRdayameM manoratha varte hai / For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 jainahitaiSI par3hanese isa viSayameM koI bhI sandeha nahIM rahatA hai| ve jinapatisari nAmaka prasiddha AcAryake ziSya the jinhoMne ki jinavamallasarike saMghapaTTakakI vizAla saMskRta TIkA likhI hai / ve 'sajjana' ke putra aura jinezvarasUri nAmaka AcAryake pitA the, arthAt unakA eka putra dIkSita hokara pIche AcAryapadako prApta ho gayA thA / TIkAkI utthAnikA aura antima gAthAkI TIkAse ina bAtoMkA patA lagatA hai:__"iha prAptasakalamAnuSyAdisAmagrI kena puMsA jJAtacAritrAdhAra. bhUte zrIsamyaktva eva prAkprayatitavyamityAkalayya nemicandranAmA zrAvakastadupadeSTragItArthasaMvimaguruM parIkSyan cirasya paribhramya tatkAlavartisaMvignagItArthamunijanAgragaNyaM zrIjinapatisUrisuguruM labdhavAn / tatastebhyo jJAtazuddhadevAditattvaH parAMzca devAditattveSu dRDhayannidaM prakaraNaM cakre / ". antimagAthA-" evaM pUrvoktayuktyA bhANDAgArikaH sa cAsau nemicandrazca sajjanasutaH zrIjinezvarasUripitA ca tena racitA katicidgAthA..." kharataragacchakI paTTAvalIke dekhanese mAlUma hotA hai ki jinapatisUri 46 veM paTTake AcArya the| vikramasaMvat 1223 meM unheM AcAryapada milA thA aura saMvat 1277 meM pAlaNapurameM unakA svargavAsa huA thA / inake paTTa para jinezvarasUri saMvat 1278 meM baiThe the / ye hI jinezvarasUri nemicandra bhaNDArIke putra the / paTTAvalImeM likhA hai ki inakA mUla nAma ambar3a, pitAkA nAma nemicandra bhANDAgArika aura mAtAkA lakSmI thaa| inakA janma mAroThameM saMvat 1245 kI mArgazIrSa sudI 11 ko huA thaa| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezasiddhAntaratnamAlA aura sssstthishtprkrnn| 75 kavaTa 10 varSako avasthAma kheDAnagarameM inhoMne dIkSA le lI thI ! isa prakAra namicandra bhaNDArIke guru jinapatisUri aura putra jinearamarikA samaya nirNIta honese nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki ve vikramakI terahavIM zatAbdike vidvAn haiN| yahA~ yaha zaGkA kI jA sakatI hai ki upadezasiddhAntaratnamAlA digambara grantha hI hai; kyA Azcarya hai jo bhaNDArIne hI use apanA banA liyA ho / parantu isakA samAdhAna svayaM upadezasiddhAtaratnamAlA hI kara detI hai / ratnamAlAkI 107-08 nambarakI mAyAoMko Apa dhyAnase par3hie: ajavi guruNo guNiNo suddhA dIsaMti taDayaDA keI / para jiNavallahasariso puNNo vi jiNavalaho ceva // 107 // baghaNe vi suguru jiNavallahassa kesiM Na ullasaI samma / aha kaha dinamaNiteyaM uluyANaM harai aMdhattaM // 108 // inakA artha yaha hai ki "Ajakala bhI kitane hI guNI aura zuddha marUpaNA karanevAle guru sAkSAt dikhalAI dete haiM, parantu jinavallabhake samAna to jinavallabhasUri hI haiM. arthAt isa viSayameM unakI barAbarI karanevAlA koI nahIM hai / parantu jinavallabhake vacanoMse bhI jo kisI kisIko samyaktva ullasita nahIM hotA hai, so isameM unakA doSa nhiiN| kyA sUryakA teja ulluoMkA andhApana dUra kara sakatA hai?" saMskRtaTIkAkAra bhI isakA yahI artha karate haiM:"asminnapi kAle gurayo guNino jJAnAdiyuktAH zuddhAH zuddhaprarUpakAH sAkSAdvIkSyante, taDayaDeti dezyatvAkiyAkaThorAH, For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - 1 kespi kiyanto'pi / paraM jinavallabhasadRzaH punarapi jinavalama eva / sa hi zrIjinezvarAcAryadIkSito'pi caityakAvAsaM sakaTuvipAkaM matvA saMvegAtsuvihitaziromaNi zrImadbhayadevasUripArzvasupasampanna iti / vacanAtsuguru jinavallabhasyApi keSAMcitsamyaktvaM nollasati / atra dRSTAntamAha / atheti pakSAntare dinamaNiteja ullUkAmAnAmandhatvaM kathaM kena prakAreNa harati // " isa TIkAse itanI bAta aura bhI mAlUma ho jAtI hai ki jinavallabhasUri pahale jinezvarAcArya ke dIkSita the; parantu pIche sAdhuoMkA mandira meM rahanA burA samajhakara abhayadevasUrike ziSya ho gaye the / itihAsase patA lagatA hai ki ye abhayadeva acche vidvAn the, inhoMne vi0 saMvat 1120 se 1928 takake samaya meM sthAnAMga - sUtra Adi nau granthoMkI TIkAyeM likhI thIM / ukta 106 - 108 nambarakI gAthAoM meM ' jinavallabha' zabda tIna bAra AyA hai aura vaha itanA spaSTa hai ki usakA dUsarA artha binA jabardastIke bana hI nahIM sakatA / nizcayapUrvaka vaha eka AcAryakI prazaMsA karaneke lie AyA hai jo ki granthakartAka dRSTimeM zithilAcArI caityavAsI na hokara Adarza sAdhu yA muni the / upadeza si0 ratnamAlAmeM ye gAthAyeM jyoMkI tyoM haiM; parantu unakA artha paM0 bhAgacandrajIne isa prakAra kiyA hai: 1 66 1 " abAra bhI kaiI guNavAn nirdoSa gurU dIseM haiM / kaise haiM te, jinarAja samAna haiM, nagna mudrAke dhArI haiM / bahari kevala bAhya liMga For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezasiddhAntaratnamAlA aura sssstthishtprkrnn| . 177 wwwwwwwww hI nAhIM / to kaise haiM, jinarAja hI haiM iSTa jinake, aise haiM, bhAvArtha-jinabhASita dharmake dhArI haiM, kevala nagna paramahaMsAdikakI jyoM nAhIM / ihAM koI kahe jo abAra isa kSetrameM muni tau dIsate nAhIM, ihAM kaise kahe ? tAkA uttara-jo tumArI hI apekSA tau vacana nAhIM, vacana tau sabanikI apekSA hai, so koInake pratyakSa hoyahIge / jAteM dakSiNa dizAmeM abAra bhI muninakA sadbhAva zAstrameM kahyA hai // 107 // jinarAja hai iSTa jinake aise nirgrantha gurukA upadeza hota saMteM bhI kaiI jIvanike samyakta hulasAyamAna na hoya hai| athavA sUryakA tena ghUghUnikA aMdhapanA kaise harai ? nAhI hrai| // 108 // " . __ isameM eka jagaha * jinavallabha'kA artha " jinarAja' aura zeSa do jagaha 'jinarAja haiM iSTa jinake aise' kiyA hai; parantu sApha mAlUma hotA hai ki ye artha khIMcatAnake jabardastI kiye gaye haiMvAstavameM ThIka nahIM haiN| ukta gAthAoMke sivAya nIce likhI do gAthAoMpara bhI vicAra kIjie: siridhammadAsagaNiNA raiyaM uvaesamAlasiddhataM / sabve vi samaNa sadA maNati paDheti pAdati // 96 // ta ceva ke ahamA chaliyA aimANamohabhUeNa / kiriyAe hIlaMtA hA hA dukkhAi Na gaNaMti // 97 // For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -678 jainahitaiSI inakA artha yaha hai ki " zrIdharmadAsa gaNikA racA huA ' upadezamAlA' nAmakA siddhAnta grantha hai jisako sAre zramaNa (muni) aura zrAddha (zrAvaka ) mAnate haiM, par3hate haiM aura par3hAte haiM; parantu usakI bhI abhimAna aura moha bhUpa (rAjA) ke dvArA chale gaye kitane hI adhama loga apanI kriyA-AcaraNameM avahelanA karate haiM aura kheda hai ki narakAdike duHkhoMko kucha bhI nahIM ginate haiN|" __ ye dharmadAsa gaNi zvetAmbarasampradAyameM bahuta hI prasiddha haiM aura prAcIna haiM / inakA banAyA huA upadezamAlA grantha sarvatra prasiddha aura pracalita grantha hai / nemicandra bhaNDArI ukta gAthAoMmeM isI granthakA ullekha karate haiM aura kheda prakaTa karate haiM ki bahutase nIca sAdhu itane mAnanIya granthakI bhI avahelanA karate haiM-usake anusAra nahIM calate haiM / isase bhI sApha mAlUma hotA hai ki yaha grantha zvetAmbara sampradAyakA hai| ____paM0 bhAgacandranIne ina gAthAoMkA bhI golamAla artha kiyA hai / ve kahate haiM-" zrIdharmadAsa AcArya () kari upadezani kI hai mAlA jA virSe aisA siddhAnta yahu racyA hai, tAhi sarva hI muni vA zrAvaka mAne haiM par3he haiM paDhAve haiM / bhAvArtha, yaha upadeza AgeM dharmadAsa AcAryane racyA hai so hI maiMne kahyA kachU kapolakalpita nAhIM // 96 // bahuri tAhI zAstrakoM keI adhama mithyAdRSTI haiM te AcaraNaviSaM nindA kare haiM // 97 // " para yaha artha ThIka nahIM hai| ___paM0 bhAgacandanIkI ukta 96 vI gAthAkI TakiAse mAlUma hotA hai ki unhoMne isI gAthAkA yathArtha abhiprAya na samajhakara For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezasiddhAntaratnamAlA aura sssstthishtprkrnn| 679 wmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm isa pustakakA upadezasiddhAntaratnamAlA, yaha nAmakaraNa kiyA hai| unheM dharmadAsagaNikI upadezamAlAkA paricaya na rahA hogA / granthabharameM ye hI cAra gAthAyeM aisI haiM jo isako bahuta spaSTatA aura dRDhatAke sAtha zvetAmbara grantha siddha kara sakatI haiN| anyathA sAre granthameM aise sAdhAraNa aura vyApaka upadeza haiM ki unheM digambarasampradAyavAle apane zithilAcArI parigrahadhArI bhaTTArakoMke lie aura zvetAmbarasampradAyake vidhimArgAnuyAyI apane caityavAsI zithilAcArI sAdhuoM tathA yatiyoMke lie samAnarUpase samajha sakate haiN| aise zabda kaThinAIse mileMge jo kevala zvetAmbara sampradAya para hI lAgU ho sakate haiM aura jo haiM ve aise haiM ki unakA artha sahaja hI badalA jA sakatA hai| vikramakI bArahavIM zatAbdike lagabhaga zvetAmbara sampradAyake sAdhuoMmeM isa tarahakA zithilAcAra bahuta bar3ha gayA thA jo kiukta sampradAyake siddhAntAnusAra niSiddha hai| jahA~ tahA~ zithilAcArI sAdhuoMkA hI jorazora thA / usa samaya zrIjinavallabhasUri Adi vidvAn aise logoMke viruddha khar3e hue aura unhoMne isa viSayakA jabardasta Andolana uThAyA / saMghapaTTaka, usakI TakiA, yaha SaSThIzataka Adi grantha usI Andolanako jAgRta rakhaneke lie likhe gaye the| yaha Andolana kaba taka jArI rahA aura usakA pariNAma kyA huA, isakA itihAsa zvetAmbara sampradAyameM maujUda hai / abhiprAya yaha hai ki SaSThizataka grantha sAdhuoMke zithilAcArako dUra karaneke lie hI likhA gayA thA aura isI For Personal & Private Use Only . Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - kAraNa vaha digambarasampradAya ke zithilAcArI bhaTTArakoM para acchI taraha lAgU hotA hai / 680 hama nizcayapUrvaka nahIM kaha sakate ki paM0 bhAgacandrajI isa bAtako jAnate the yA nahIM ki yaha grantha zvetAmbara hai / ve osa vAla jAtike the, isalie unakA zvetAmbara sAhitya se thor3A bahuta paricaya avazya rahA hogA / saMbhava hai ki zvetAmbarasampradAyakA jAnakara bhI unhoMne isa granthako digambarasampradAyake lie usa samaya bahuta upayogI samajhA ho; kyoMki una dinoM bhaTTArakoMke zithilAcAra aura atyAcAra bahuta bar3he hue the aura isa lie ise apane sampradAya meM pracalita karaneke lie yaha bhASATIkA kara dI ho / sAtha hI isa bAtakI sAvadhAnI rakhI ho ki koI ise zvetAmbara - sampradAyakA grantha na samajhe / vaha samaya aisA na thA ki kisI sampradAyakA acchA grantha bhI dUsare sampradAya meM zraddhApUrvaka par3hA jAya aura loga usake upadezapara calane lageM / isameM sandeha nahIM ki unakA uddezya acchA thA; parantu yadi unhoMne jAnabUjhakara zvetAmbara granthako apanA banAyA hai to eka dRSTise anucita kArya kiyA hai / yaha bhI saMbhava hai ki unheM yaha mAlUma hI na ho aura dinambara sampradAyakA grantha samajhakara hI bhASATIkA kI ho| do cAra sthaloMpara jo arthakI khIMcAtAnI kI gaI hai usako chor3akara mUlagranthake pAThameM jarA bhI parivartana nahIM kiyA gayA hai - sArI gAthAyeM jyoMkI tyoM haiM, isase isa pichale anumAnakI kucha kucha puSTi hotI hai / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezasiddhAntaratnamAlA aura sssstthishtprkrnn| 681 Awana yadi koI kahe ki bhAgacandajIne donoM sampradAyoMke lAbhake lie madhyasthabhAvase yaha bhASATIkA kI hogI, to yaha ThIka nahIM / kyoMki kucha gAthAyeM aisI haiM-udAharaNArtha 5 vIM aura 33 vIM gAthA-jinakI TIkAmeM bhaTTArakoMke sAtha sAtha zvetAmbarasAdhuoMpara bhI vastradhArI honeke kAraNa AkramaNa kiyA hai aura isase sAfa mAlUma hotA hai ki unhoMne kevala digambariyoMke uddezyase TIkA racI hai / ___ kucha bhI ho, para. yaha nizcaya hai ki upadezasiddhAntaratnamAlA zvetAmbara-grantha hai aura usakA vAstavika nAma 'paSThizataprakaraNa' hai aura isI lie digambarasampradAyake kisI bhI granthameM na usakA kahIM ullekha hai aura na usakI koI gAthA uddhRta kI gaI hai| 600-700 varSakA banA huA grantha avataka chupA rahatA, yaha saMbhava nahIM jAna pdd'taa| astu / grantha kisI sampradAyakA ho; parantu hamArI samajhameM yaha donoM hI sampradAyake kAmakI cIz2a hai aura isa kAraNa isakA donoM hI sampradAyoMmeM adhikatAke sAtha pracAra honA caahie| zithilAcAriyoMkI donoM hI sampradAyoMmeM kamI nahIM hai| unako rAhapara lAneke lie yaha Avazyaka hai ki hamAre zrAvaka bhAI guruke svarUpako jAna jAveM aura isake lie upadezasiddhAntaratnamAlA tathA SaSThizatakakI do do cAra cAra hajAra pratiyA~ muphtameM bA~TI jAnI caahie| AzA hai ki vidvAn pAThaka isa lekhako dhyAnase par3heMge aura For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 jainahitaiSI - yadi isa viSaya meM merA kucha bhrama ho to usako dUra karanekA yatna kareMge / maiM yahA~ yaha nivedana avazya kara denA cAhatA hU~ ki kisI sampradAyakI nindA prazaMsAse isakA koI khoja hI isa lekhakA uddezya hai / sambandha nahIM hai- satyakI ( 28-9-19 ) jainoMkI rAjabhakti aura dezasevA / 3 - jodhapurake bhaNDArI / jo lagabhaga tIna sau ghara haiM / dhapura ke bhaNDArI osavAla jAtike haiM / inake yahA~ sadA mutsaddIgarI arthAt naukarI pezA rahA hai| mAravAr3I samAjameM inakI acchI pratiSThA hai / varttamAnameM jodhapurameM inake 1 ye loga apanI utpatti ajamera ke cauhAna gharAnese batAte haiM / inake pitAmaha rAva lakSmaNane ( lakhamasI) ajamerake gharAnese pRthak hokara nADaulameM eka svatantra rAjyakula sthApita kiyA thA / isa kulameM kitane hI rAjA hue| sabase antima rAjA alhaNadeva thA jisane san 1962 IsvImeM nADaulake jainamaMdira ke sahAyatArtha bahutasI sampatti arpaNa kI thI / isameM koI sandeha nahIM ki lAkhA eka mahApuruSa thA / vIratA aura dezabhaktimeM koI usakA sAnI na thA / usane aNahilavADAse kara aura cittaurake rAjAse khirAja kiyA thA / aba bhI jo koI yAtrI vahA~ jAtA hai, use vasUla For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoMkI rAjabhakti aura dezasevA / nADaulakA kilA dikhAyA jAtA hai| kahate haiM ki ise lAkhAne hI banavAyA thA / lAkhA bar3A hI saubhAgyazAlI puruSa thaa| usake cauvIsa putraratna the| unameM se ekakA nAma dAdarAva thA / vahI bhaNDArI kulakA janmadAtA hai| kahA jAtA hai ki rAjagharAneke bhaNDArakA prabandha dAdarAvake hAthameM thaa| isI kAraNase isakI santAna bhaNDArIke nAmase prasiddha ho gaI / vikrama samvat 1149 athavA I0 san 992 meM yazobhadrasUrine dAdarAvako jainadharma grahaNa karAyA thA aura usake kulako osavAla jAtimeM milAyA thaa| bhaNDArI loga mAravAr3ameM rAvajodhAke samaya ( 1427-89, I0 ) se rahate haiM jisakI unhoMne bhArI sevA kI thii| apane senApati nara bhaNDArIkI adhInatAmeM ye loga jodhAke lie mevADakI senAse jhilavAr3e, lar3e the aura una para vijaya prApta kI thii| jabase ye loga jodhapurameM Aye usI samayase darbArameM inakI bar3I mAnatA rahI aura ye bar3e bar3e ucca padoMpara niyukta rahe / saMghaviyoMkI bhA~ti ye bhI asi masi, arthAt talavAra aura kalamake dhanI the tathA jodhA gharAneke sacce bhakta aura upAsaka the| ye loga aba bhI rAjyake sacce sevaka samajhe jAte haiN| aba hama pAThakoMko una bhaNDAriyoMkA saMkSipta paricaya karAte haiM jinhoMne yuddhameM nAma paidA kiyA thA / 1 raghunAtha / yaha mahArAjA ajItasiMhake samayameM ( 16801725 IsvI) huA / mahAsajane ise dIvAnake pada para niyukta karake rAjyasambandhI sampUrNa kAryoMko ise sauMpa For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 jainahitaiSI diyA thaa| rAjyaprabandha aura sipAhagirI donoM kAryoMmeM isakA anubhava bahuta bar3hA car3hA thA / karnala vAlTara sAhavakA kathana hai ki jaba mahArAjA ajItasiMha dehalImeM virAjamAna the, taba raghunAtha bhaNDArIne apane svAmIke nAmase mAravADameM kitane hI varSa zAsana kiyA thA / yaha bAta nIce likhe hue padase bhI pragaTa hotI hai jo janasAdhAraNameM bar3I bahuta prasiddha hai| " aji dilI ro patazo rAjA tau rghunaath|" arthAt jaba ajItasiMha dillI para zAsana kara rahe the, usa samaya raghunAtha bhaNDArI mAravAr3a para rAjya kara rahA thaa| ___ bhaNDArI khimasI / yaha bhI mahArAjA ajItasiMhake samayameM dIvAna padapara niyukta thaa| isane dillIke adhipatise gujarAtakI sUbedArIkI sanada prApta kara lI thI / mAravADakA itihAsa isa bAtakA sAkSI hai ki bhaNDArI khimasIne jajiyA karako-jise. auraGgaje. bane punaH hinduoMpara lagA diyA thA-baMda karA diyA thaa| yaha yaza bhaNDArI khimasIko hI prApta hai| 3 bhaNDArI vijaya / mahArAjA ajItasiMhane ise pATanakA sUbedAra niyata kiyA thaa| 4 ratanacanda / yaha mahArAjA abhayasiMhakA-jinhoMne man 1725 se 1750 IsvI taka rAjya kiyA-bar3A bhArI saradAra thaa| jaba abhayasiMhane bIkAnera para AkramaNa kiyA thA usa samaya ratanacanda hI mAravAr3asanokA nAyaka thA / isane bar3I vIranAme For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoMkI rAjabhakti aura deshsevaa| 885 zatrukA sAmanA kiyA; parantu zoka hai ki vaha lauTate samaya mAra DAlA gyaa| 5 gaMgArAma / yaha vijayasiMhake samaya (san 1752-92 IsvI) meM huA / yaha kevala rAjanItijJa hI nahIM thA baran bahAdura sipAhI bhI thA / yaha mer3atAke yuddhameM bhI gayA thA jo san 1790 IsvImeM marahaThoM aura rAThauroMke bIcameM huA thaa| . 6 lakSmIcanda / yaha mahArAjA mAnasiMhake rAjyakAlameM (san 1803-43) dIvAna pada para AsIna rahA / isako jAgIrameM eka gA~va milA thA jisakI Aya 2000 rupayoMke lagabhaga thii| 7 bahAduramala / yaha mahArAjA takhtasiMhake samayameM (san 1843-73 ) huA / sambhavatayA mutsaddIvaMzameM yaha sabase antima thA / isakA mahArAjAke Upara aisA prabhAva par3A huA thA ki yathArthameM loga isIko mAravADakA rAjA mAnate the / yaha bAta isakI kIrtiko aura bhI bar3hAtI hai ki rAjA aura prajA donoMkI bhalAI karanemeM jinakA prema isakI nasa nasameM bharA huA thA, isane koI bhI bAta uThA nahIM rakkhI / isI kAraNase vahA~kI prajA isase bahuta hI prasanna aura AhlAdita rahatI thI / namakake Thekeke kAmameM isane jo kucha sevA kI thI usake lie mAravAr3I prajA cirakAla taka isakA AbhAra mAnatI rahegI / san 1885 IsvImeM sattara varSakI avasthAmeM isakA svargavAsa ho gyaa| .. '8 kizanamala / yaha mahArAjA saradArasiMhase pahale rAjA . tathA mahArAjA saradArasiMhake rAjyake prArambhameM koSAdhyakSa thA / For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 686 jainahitaiSI yaha Arthika viSayoMmeM bar3A nipuNa thaa| isane mAravAr3ake koSakI nIMva bahuta pakkI DAla dI thii| nimnalikhita padase isa bAtakA patA lagatA hai ki mAravADake AdamI isakA kitanA Adara karate the__"baka phaTata bairiyAM, haka jazarA hoya / suta bahAdara re sire, kizanA jaisA na koya" // ' bhaNDAriyoMke rIti rivAja anya osavAloMke samAna hI haiN| unakI AsapUrA devIkA mandira nADaulameM hai jahA~para varSameM do bAra melA lagatA hai| kahA jAtA hai ki jaba lAkhAke koI santAnotpatti na huI taba usane devIse prArthanA kI ki he mAtA mujhe eka putra de| devIne usakI isa prArthanApara prasanna hokara usako caubIsa putraratna diye / bhaNDArI loga kabhI kAlI gAya, kAlI bakarI athavA kAlI bhaiMsako nahIM kharIdate / hA~, yadi koI bheTameM de to bar3e harSase le lete haiN| __ bhaNDArI loga vANijyakI apekSA rAjyasevAko pasanda karate haiN| dIpAvata, mAnAvata, lunAvata, nivAvata ityAdi unakI bhI kitanI hI jAtiyA~ haiN| inameM ApasameM zAdI vivAha nahIM hote| bhaNDAriyoMkI striyoMmeM bar3A paradA hai| anya osavAloMkI bhA~ti ve mastaka para * bora' AbhUSaNako nahIM phntiiN| -nAthUrAma jaina / For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMjanA / aMjanA / ( aMka 5, 6 se Age / ) ( 54 ) par3e dina taka to parijanane, pAyA nahIM yahI saMvAda / nahIM aMjanAko chUtA hai, pavanakumAra dhAra suviSAda // (55) para dhIre dhIre yaha sabako, jAna par3A dukha hai bhArI / saba sukhayArI samajheM jisako, vahI aMjanA dukhiyArI // (56) rahatI rAta divasa cintAmeM, kaba deMge darzana svAmI / kaba hogI pUrI abhilASA, kaba pAU~gI sukha nAmI // (57) rotI kabhI kabhI dukha pAtI, tI kabhI dIrgha nizvAsa / achatAtI pachatAtI dukhiyA, taja detI thI jIvana - Aza // 58 ) barasoM bIta gaye dukhiyAko, pAye nahiM nIke darzana / For Personal & Private Use Only 687 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - chaliyA kapaTina pagalI kahate, rukA pavanajayakA nahiM mana ( 59 ) lAkha lAkha takalIpha uThAtI, taruNI hA hA khAtI thI / nahIM pavanajayake manako vaha, tobhI pighalA pAtI thI / ( 60 ) mana thA yA anaghar3a patthara thA, lohA thA yA vajjara thA / premabhikhArina parama sundarI, nArIko na jahA~ sthala thA // (61) barasoM bIta gaye aise hI, strIko dukha pAte pAte / tobhI ruke na patike jImeM, duSTa bhAva Ate Ate // ( 62 ) itanemeM pralhAda bhUpa para, patra laMkapatikA AyA / sainyasahita saja raNameM zAmila, honeko thA bulavAyA // (63) kahA pavamajayane par3ha usako, pUjya pitA maiM jAU~gA / For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMbalA. kSatriyasuta kaise hote haiM, raNameM yaha dikhlaauuNgaa| nRpa rAvaNake saba ripuoMko, dala mala mAra bhagAU~gA / apanA apane kulakA maurava, ... jagameM pUrNa jamAU~gA // (65) aise vinatI kara AjJA le, sajA sainya car3ha calA kumAra / mUrtimAna jA rahA vIrarasa, .. mAnoM lie DhAla talabAra // lekara maMgala dravya manorama, pativratA sanmukha aaii| satI aMjanA, para vaha patise, tiraskAra bhArI paaii-|| (67) calI gaI dukhiyA mahaloMmeM, ___ vyAkula karane lagI vicaar| dekheM jaya pAkara Ate haiM, kaba taka mere prANAdhAra // dina mara cala senA jA ThaharI, mAnasarovarake zuci tiir| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *690 pa jainahitaiSI - lage Tahalane le prahastakoM, tIroM tIra pavanajaya vIra // ( 69 ) vahA~ najara AyA cakavekoM, jhapaTa le gayA pakSI bAja | cakavI tar3apa tar3apa jI detI, karatI huI Arta AvAja // ( 70 ) ur3atI kabhI kabhI bhUtala para giratI par3atI calatI thI / apanI chAyAko jalameM lakha, cakavA jAna lapakatI thI // ( 71 ) cakavA kahA~ kahA~ cakavI thI, cakavA to taja gayA jahAna / cakavIkA dukha lakhA na jAve, thI saMkaTameM usakI jAna // ( 72 ) isa ghaTanAse pavanaMjayake, dilapara asara par3A bhArI / lagA kosane apane ko hIM, maiM hU~ duSTa bar3A bhArI // (73) mama viyoga meM merI pyArI, kyA kyA dukha na uThAtI hai / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNjnaa| ___ isa cakavIse bhI vaha jyAdA bAra bAra bilakhAtI hai / (74) hU~ hatyArA, hU~ maiM pApI, bar3A ghAtakI hU~ maiM kruur| jo abalAko dukha deneko, rahatA hU~ usase ati duur|| (75) auroMse bAteM karatA hU~, ghula ghula kara pyArI pyArI / . para apanI saccI pyArIko, ......... kahatA hU~. duSpA nArI // nijako dhik dhik kaha pachatAtA, ___ calA gayA pyArIke paas| lagA mA~gane kSamA dIna ho, . manameM hotA huA udAsa // (77) caraNoMmeM gira par3I aMjanA, mere jIvana, mere prAna / mere karmokA dUSaNa thA, _ nahIM ApakA doSa sujAna / / .. . . mere motI, mere mANika, . candA ho mere prabhu Apa / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 jainahitaiSI - mere saba zRMgAra Apa ho, mere saba bhUSaNa ho Apa || (79) maiM ina caraNoMkI dAsI hU~, mere ho prabhu prANAdhAra / jIvanadhana ho AnaMdaghana ho, sarabasa ho mere saradAra // ( 80 ) bhUla cUka aparAdha hue hoM, mujhase unheM kSamA karie || hU~ abalA anajAna mUr3ha maiM, mere doSa na hiya dharie // ( 81 ) sunI aMjanAkI mRduvANI, huA pavanajaya bar3A prasanna ! ha~sI khuzImeM samaya bitAyA, mA bApoMse raha pracchanna // ( 82 ) vIravezameM sajA huA thA / jAnA thA raNako car3hakara / pIchA jAne lagA sainyameM, tabhI aMjanAne namakara - // ( 83 ) ' svAmIkI jaya ho jaya ho ' kaha, jaya - kaMkaNa bA~dhA karameM / For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " teja nAthakA grahaNa kiyA hai " aura kahA - " apane urameM" // ( 84 ) ." isI lie svAmI binatI hai, nija mudrA mujhako dIje / ripuko jIta nAma pA jaldI, dAsIkI phira sudha lIje // " (85) dAsI nahIM sundarI tU hai, J mere prANoMkI pyArI | cintA na kara zIghra AtA hU~, ripubala mardana kara pyArI // ( 86 ) yoM kaha nija mudrA de khuza ho, gayA pavanajaya nija dalameM / idhara, aMjanA khuzI huI ati, patiprema pAkara dilameM // (87) thor3e hI dina bhItara bAteM, lagIM phailane cAroM ora / huI aMjanA garbhavatI hai, pApa kiyA isane ati ghora // (88) koI kahane lagA " aMjanA bar3I satI thI kahalAtI / For Personal & Private Use Only 693 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 jainahitaiSImmmmmwwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwww para, aisI hai, isI lie to, nahIM pavanajayako bhAtI // " (89) kahA kisIne "vAha vAha jI, kyA aisA ho sakatA hai ? bar3I suzIlA hai vaha, usake lie vyartha jaga bakatA hai // " . (90) " tuma ho bhole bhAle bhAI, triyAcarita tuma kyo jaano| jo chala kapaTa aMjanA karatI, kaho unheM tuma kyA jAno // " dhIre dhIre aisI bAteM, pahu~cI rAjA rAnIko / unako huA bar3A bhArI dukha, ho dukha kyoM nahiM mAnIko ! (92) rAnI ketumatI jhaTa AI, apanI putravadhUke pAsa / garbhavatI jaba usako dekhI, lagI DAlane taba nizvAsa // (93) kopa aMjanA para kara bhArI, . ... usako diyA turanta nikAla / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNgyaa| . * tathya kathana, mudrA dikhalAnA, usakA isane mAnA jAla / (94 ). gaI kosatI huI garbhako, dukhiyA pApoMkI maarii| apane mAtapitAke gharapara, tiraskAra pAI bhArI // (15.) pA apamAna calI jaMgalameM, nirAdhAra dukhiyA baalaa| dukha-sukha-saMgAtina thI sa~gameM, . pyArI sakhi vsntmaalaa|| . (96) prathama garbhiNI, phira vaha vana-mahi, ... ... calA na kucha bhI jAtA thaa| kaThinAIse rAma rAma kara . kucha kucha pada uTha pAtA thA / (97) dhIre dhIre zaila-guphAtaka pahu~cI, pahu~cI munike paas| kuzala pUcha vacanAmRta sunakara manameM ba~dhA ise vizvAsa // caitra zukla aSTamI tithiko bItI jaba thI AdhI rAta / For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 jainahitaiSI - huA aMjanAke balazAlI, tejasvI bAlaka haDhagAta // ( 99 ) itanemeM hI siMhagarjanA, ekAeka huI bhArI / pratidhunise sAre jaMgalameM kolAhala chAyA bhArI // ( 100 ) cillA uThI aMjanA isase, bhaya khAkara apane mnmeN| itanemeM hI vyomayAna ika, AyA isake Dhiga palameM // ( 101) usase utare nRpa pratisUraja, pUchA unane isakA hAla / bAteM kara, jAnA yaha to hai satI aMjanA merI bAla // ( 102 ) apanA paricaya dekara bole, tava mAmA pratisUraja hU~ / TI, gharako calo, caleM aba, calaneko maiM udyata hU~ // ( 103 ) ' acchA calie ' kaha saba baiThe, jaldI calane lagA vimAna // For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aMjanA / rasteke bhItara hAthoMse, chiTaka par3A bAlaka balavAna // ( 104 ) hA hA kara saba nIce Aye, dekhA to khuza thA bAlaka / coTa na usako kucha AI thI, phUTa gayA giripattharataka // / ( 105 ) Fast kara pyAra sAtha le, pratisUraja nijaghara AyA / satI aMjanAne nija zizukA, yahA~ Aya Ana~da pAyA // ( 106 ) Ana~da manA rahI thI kucha kucha, para yaha kyA AyA saMvAda / jisako suna ho gaI aMjanA, mUrcchita manameM pAya viSAda || ( 107 ) " vijayazrIko pAkara Aye, vIra pavanajaya nija gharapara / nahIM aMjanAko jaba pAI, cale gaye vana, ghara tajakara // (108) apanI bhaginIkI tanayAko, pratisUrajane kiyA saceta / For Personal & Private Use Only 697 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI kahA aMjanA. mata ghabarA tU jAtA hU~ maiM khojana heta // (109) hoMge jahA~ vahA~se unako, le AU~gA tere paas| cintA na kara z2arA bhI manameM, prabhupara pUrA rakha vizvAsa // . (110) yoM kahakara pratisUraja nRpane, . Aditapurako kiyA prayANa / ketumatI prahAda bhUpako, samAcAra jA diye mahAna // (111) satI aMjanA mere ghara hai, ___huA putra usake zucigAta / para vaha patike darzanako hai, akulAtI rahatI dinarAta // (112) dInavadana rAjA rAnAne, kahA, ApakA hai upakAra / bhramameM par3a hamane hI usakA, kiyA bar3A hI hai apakAra // vaha jItI hai, putra huA hai, . acche haiM saba, acchA hai| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNjnaa| 699 . mila jAve aba pavana hamArA, taba yaha jIvana acchA hai| (114) bAra bAra aisA kahakahakara, __ pachatAte the nRpa prhlaad| ketumatI A~sU barasAtI, rotI thI kara bAteM yAda // (115) hAya zuddhazIlAko hamane, gharake bAhara diyA nikAla / apane pairoM Apa kulhAr3I, mArI kisako kahie hAla // . (116) samajhA bujhA inheM pratisUraja, ____ kahane lagA karo mata dera / khoz2a lagAveM bhalIbhA~tise, lAveM zIghra pavanako hera // (117) sabhI cale nRpa mahendrako bhI, apane sa~gameM bulvaayaa| khojA jahA~ tahA~ AkhirameM, . saghana gahana vanameM pAyA // (198) dhyAna lagAkara usa jaMgalameM, baiThA thA nizcala hokara / For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI priye priye manameM raTatA thA, dikhatA thA korA paMjara // (119) kahA pitAne pyAre beTA, uTho uTho kyA karate ho| mAtA pitA zvasura saba janakA, - dukha kyoM nahiM uTha harate ho // (120) " pyArI, pyArI, priye aMjanA, A, mila," sahasA bola utthaa| para jaba dekhA pUjya pitAko, sakucAyA nata hoya uThA // (121) mAtA dekhI sasurA dekhA, mAmI-sasurA bhI dekhaa| dekhA saba kucha para na priyAko idhara udhara jhA~kA dekhA // (122) pratisUrajane kahA " kRpAkara, . saba mere gharako calie / vahA~ aMjanA bATa dekhatI hogI, usakA dukha harie // " (123) hanUdvIpako sabhI gaye taba, . huA vahA~ para mNglaacaar| For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milI aMjanA nija svAmIse - sukhI huA sArA parivAra // (124) .. beTA putravadhU poteko, ___ pAkara ketumatI-prahAda / kavikI kalama na kaha sakatI hai, kaisA huA unheM AhAda // (125) pratisUraja tyoM mahendra nRpake, . Ana~dakA kucha rahA na pAra / satI aMjanAke satItvako, ....... mAna gayA sArA saMsAra // (126) AnaMdamaMgala chAyA sabameM, ____ huA prazaMsita shiilsiNgaar| satI aMjanAkA ati suMdara, chAyA jagameM jayajayakAra // -bha~varalAla setthii| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 jainahitaiSI -~inw zAnti aura sukhakI vRddhi karaneke niyama / 2 sambhava hai ki hamako prati divasa duHkha tathA nirAzAkA sAmanA karanA par3e, isa lie uttama hogA ki, hama usake lie pahalehIse taiyAra rheN| 2 saba bAtoMmeM pUrNa koI bhI nahIM hai, ataeva bahuta pAnekI AzA mata kro| 3 pratyeka puruSake svabhAvako acchI taraha jA~co tAki use samajhakara tuma usakA bandhena kara sko| ____4 yadi tumhArA svabhAva cir3acir3A hai to bolaneke lie zIghratA mata karo; yadi tuma krodhameM hoo to kisI kAryake karanemeM zIghratA mata kro| 5 dUsaroMko sukhI banAnemeM apanI zaktibhara prayatna kro| 6 jIvanako prasannatAkI dRSTise dekho| 7 apanese jo bar3e hoM unase ziSTatApUrvaka aura apanese choToMse namratApUrvaka vartAva karo / bhRtyoM ( naukaroM ) se dayAlutAse bolo| ra jaba kisIkI stuti karanA ho to sabake samakSa karo aura doSa DhU~DhanA ho to akelemeM DhU~Dho / 9 kisIkI prazaMsA to jaba kara sako tabahI karo; kintu kisIko doSa kevala usI samaya do jaba bahuta Avazyaka ho / For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dess| . 703 10 namratAse diyA gayA uttara krodhakI A~dhIko bhI chUmantara kara detA hai| 11 yadi kisI para krodhita honekA maukA Ave to smaraNa rakkho ki tumase svayam bhI kabhI bhUla huI hogii| 12 saba AnandoMmeM dUsaroMko pahale sammilita kro| 13 jaba kabhI tumase ho sake acche saJcAlanakA zreya dUsaroMko do / bhaiyyAlAla jaina / dess| ve Sa eka bar3abhArI avaguNa hai / jisa puruSameM - yaha avaguNa ho use pazuse bhI gayA bItA jAnanA cAhie / isakA artha pUrNa rItise samajhanA ho to eka udAra premI aura eka nIca dveSa rakhanevAle manuSyake mu~hakI ora dekho / ekake mukhapara tumako ujjvala Ananda dRSTigocara hogA, dUsareke mu~hapara gurrAte hue kutteke samAna krUratA najara pdd'egii| eka kuttA bhI dveSa rakhanevAle puruSase uttama hai; kyoMki pazuoMmeM to dveSa, vaira ma~jAneke samayataka hI rahatA hai-vaha unake manameM sarvadA ghulA nahIM karatA, kintu manuSyake hRdayameM to dveSa, gaharese gahare bhAgameM duSTa kIr3eke samAna praveza karake usakI uttamatAkA nAza kara detA hai| dveSa rakhanevAlA puruSa, dUsarekA to nukasAna jaba kara sakatA hai, taba For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 jainahitaiSI karatA hai kintu prathama to vaha apanI hI hAni karatA hai / jabataka vaha dveSa rakhatA hai tabataka usakA mana krodha aura cintAoMse grasita rahatA hai / usakA citta praphullatA kyA hai, isako to kabhI jAnatA hI nahIM hai| sabako prema bharI mIThI dRSTi se dekhanemeM kitanA Ananda : bharA hai, isakA use svapna bhI nahIM hotA / __pazu to apane svArthasAdhanake lie hI koI anucita kArya karatA hai aura aisA karanese use jo rokatA hai use hAni pahu~cAtA hai kintu dveSa rakhanevAlA puruSa to, svArtha na rahanepara bhI, " mujhe amuka manuSyakA nukasAna karanA hai" itanA vicAra Ane mAtrase usakI hAni karaneko tatpara ho jAtA hai aura aisA karanemeM Ananda mAnatA hai| yaha to huI dveSa rakhanevAle puruSakI bAta, aba eka pavitra hRdayavAle vyaktikA bhI udAharaNa diyA jAtA hai jisase dveSa aura udAratAkA antara bhalIbhA~ti samajhameM A jAve / __bauddhadharmake eka graMthameM likhA hai ki kAzIke eka brahmadatta nAmaka rAjAne kauzaladezake rAjA aura rAnIko eka samaya bar3I krUratAse mAra DAlA aura unakA rAjya le liyA / marate samaya kauzalya rAjA apane putrako yaha upadeza detA gayA ki, " bhAI ! zatrutAkI oSadhi zatrutA nahIM hai kintu prema hai|" mAtApitAvihIna rAjaputra bahuta samaya taka jaMgaloMmeM bhaTakatA phirA / antameM vaha brahmadattakI ghur3asArameM naukara ho gyaa| eka bAra vaha ghur3asArameM baiThA baiThA bA~surI bajA rahA thA / use sunakara rAjA bahuta prasanna For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dveSa / huA aura usane usako apanI ardalImeM rakha liyA / rAjAne use nahIM pahacAnA / isake pazcAt rAjA usako apane sAtha lekara Akhe - Tako gayA / vahA~ bahuta thaka jAneke kAraNa, eka vRkSakI chAyAmeM rAjA usa yuvAkI godameM sira rakhake so gayA / pAsa hI talavAra rakkhI thI, use khIMcakara rAjaputrane vicArA ki rAjAkA sira utAra apane pitAke vairakA badalA lU~ / kintu usI samaya, use apane pitAkA anta samayakA diyA huA upadeza yAda AyA / thor3I dera meM rAjA jAgA aura usase rAjaputrane apanA sArA vRtAnta kaha diyA / rAjA usakA kSamAkA guNa dekha kara daMga raha gayA aura usane usake pitAkA rAjya use vApisa de diyA / kara, saccI udArahRdaya manuSya kisI se baira nahIM karatA aura jo usake sAtha burAI karatA hai usakA badalA vaha bhalAI meM detA hai / zUratA ( bahAdurI ) baira karanemeM nahIM hai kintu kSamA karanemeM hai / kSamA vIra puruSakA bhUSaNa hai / bhaiyyAlAla jaina | * gujarAtI pA~cavIM pustakase anuvAdita / 705 For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAhitaiSI mmmm itihAsa prasaGga / (27) nItisArake kartA indranandi / indranandi' nAmake dhAraka aneka AcArya aura bhaTTAraka ho gaye haiM jina sabake samayAdikakA prAyaH abhItaka koI ThIka nizcaya nahIM huA / nItisAra' athavA ' nItisArasamuccaya' nAmaka graMthake kartA bhI eka -- indranandi' hue haiM / unakA bhI samaya abhItaka anizcita hai| parantu ve somadevAcAryake pIche z2arUra hue haiN| kyoMki unhoMne, ukta nItisArameM, jinasena guNabhadrAdrika una AcAryoMkA ullekha karate hue jinake racehue zAstra, unakI dRSTimeM, mAne jAneke yogya haiM, ' somadeva' kA bhI nAmollekha kiyA hai| yathAH-- " akalaMko mahAprAjJaH somadevo vidaambrH| prabhAcaMdro nemicaMdra ityAdimunisattamaiH // 70 // " ' somadeva' nAmake do vidvAn AcArya hue haiN| eka yazastilaka 'ke kartA aura dUsare 'zabdArNavacaMdrikA' ke racayitA / pahale vikramakI 11 vIM zatAbdImeM aura dUsare 13 vIM zatAbdImeM hue haiM / isameM koI saMdeha nahIM hai ki ukta indranandi yazastilakake ka ke bAda hue haiM aura bahuta saMbhava hai ki ve zabdArNavacaMdrikAke racayitAke bhI pIche hue hoM / kyoMki unake nItisArase samayakI jisa sthitikA bodha hotA hai vaha unheM 13 vIM zatAbdImeM yA For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaas-prsNg| 707 romanimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmnanamanna usase bhI kucha pIche le jAtI hai| unake samayameM bhaTTArakI pravAha baha cukA thaa| ve svayaM bhaTTArakoMke sampradAyameM the, yA kamase kama bhaTTArakoMkI dhanAdika grahaNa karane aura dInaduHkhita jIvoMko, gRhasthoMkI taraha, bhojanAdika bA~TanekI pravRttiko anucita nahIM samajhate the / yahI kAraNa hai ki unhoMne, apane nItisArameM, jainamuniyoMke lie usakA vidhAna kiyA hai / yathAH-- " madhyAhne duHkhitAndInAna bhojanAdibhirAdarAt / anugrahanyatiH saMghaiH pUjanIyo bhavetsadA // 42 // kvacitkAlAnusAreNa sUrivyamupAharet / saMghapustakavRddhayarthamayAcitamathAlpakam // 86 // " dUsare zlokameM dravyake * ayAcitam / aura 'alpakam ' vizeSaNa karanese tathA * kacitkAlAnusAreNa ' yaha pada denese aisA bhI dhvanita hotA hai ki indranandike samayameM bhaTTArakoMkI dhanAdika grahaNa karanekI pravRtti kucha bar3ha calI thI, use kama karaneke lie hI zAyada unhoMne yaha niyama banAyA hai / isa graMthameM bhaTTArakakA lakSaNa bhI diyA hai jisameM bhaTTArakake lie vidvAn, udAra aura prabhAvazAlI honeke sivAya digambara munipanekA koI bhI vizeSa cihna nahIM rakkhA hai| (28) vAdirAja aura kavicaMdrikA* ekIbhAvastotra aura pArzvanAthacarita Adike kartA zrIvAdi__* jainahiteSI bhAga 6 aMka 11-12 meM prakAzita 'granthavivaraNasaMgraha ' zIrSaka lekhameM bhI ina vAdirAjakA aura unakI kavicandrikAkA paricaya diyA jA cukA hai| -smpaadk| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI rAjasUrise bhinna eka dUsare 'vAdirAja' nAmake kavi bhI hue haiM jinhoMne ' vAgbhaTAlaMkAra' nAmaka graMthapara 'kavicaMdrikA' nAmakI saMskRta TIkA likhI haiN| vAdirAjasUrikA samaya vikramakI 11 vIM zatAbdI hai aura yaha TIkA saMvat 1729 meM banakara samApta huI hai / jaisA ki isakI prazastise mAlUma hotA hai: " saMvatsare nidhigazvazazAGkayukte, dIpotsavAkhyadivase sagurau scitre| lagnelinAni ca samApa giraH prasAdAta, sadvAdirAjaracitA kavicaMdrikeyam" // 1 // ye vAdirAja kavi khANDilyavaMza (khaNDelavAla) meM utpanna hue pomarAja zreSThike putra the aura takSaka nagarIke rAjA rAjasiMhake yahA~ kisI padapara niyukta the| unhIMkI sevAmeM apanA gArhasthya jIvana vyatIta karate hue kavine yaha TIkA likhI hai, aisA prazastike zeSa padyoMse jAna par3atA hai / isa TIkAmeM kavine apane Apako dhanaMjaya, AzAdhara aura vAgbhaTakI jor3akA vidvAn batalAyA hai / yathAH" dhanaMjayAzAdharavAgbhaTAnAM dhatte padaM samprati vaadiraajH| khaannddilyvNshodbhvpomsuunurjinoktipiiyuusssutRptcittH||3||" (29) candrakIrti aura pArzvanAthapurANa / 'caMdrakIrti / nAmaka eka bhaTTAraka ho gaye haiM, jinhone vikramasaMvat 1657 meM ' pArzvanAthapurANa' kI racanA kI hai / yaha purANa unhoMne devagiri nAmaka manoharapurake pArzvanAtha caityAlayameM banAkara samApta kiyA hai / yathAH For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa prsNg| "zrImaddevagirI manoharapure zrIpArzvanAthAlaye, varSe'bdhISurasaikameya iha vai shriivikrmaadhiishtuH| saptamyAM guruvAsare zravaNabhe vaizAkha mAse site, pArdhvAdhIzapurANamuttamamidaM paryAptamevottaram // 85 // " / isa purANakI zlokasaMkhyA graMthake antima padya ( naM0 87 ) meM 2710 pragaTa kI gaI hai / kavine yaha graMtha zrIguNabhadrAcAryake 'uttarapurANa' ko dekhakara likhA hai / aisA isa graMthakI AdimeM kavikI pratijJAse mAlUma hotA hai / graMthameM, graMthakartAne apanI guruparamparA kASThAsaMghake pradhAna gaccha " nandItaTa ' ke mukuTamANa zrIrAmasenAcAryase prAraMbha kI hai, antameM apaneko 'zrIbhUSaNasUri ' kA zipya batalAyA hai aura unake nAmakA prAyaH pratyeka sargake antimakAvyoMmeM smaraNa kiyA hai| rAmasenake anvaya (vaMzaparamparA) meM dharmasena nAmake AcArya hue| phira unake paTTapara kramazaH vimalasena, vizAlakIrti, vizvasena, vidyAbhUSaNa aura zrIbhUpaNakA pratiSThita honA likhA hai| sakalakIrti aura surendrakIrtikA samaya / pArzvanAthapurANakI jisa pratiparase yaha noTa likhA jAtA hai vaha saMvat 1820 kI likhI huI hai aura use bhaTTAraka surendrakIrtike paTTapara pratiSThita honevAle sakalakIrti nAmake bhaTTArakane apane par3haneke liye suramyapurameM likhAyA hai| isase sakalakIrti aura surendrakIrti bhaTTArakoMkA samaya bhI mAlUma ho jAtA hai / jainasamAjameM sakalakIrtike nAmase saiMkar3oM graMtha pracalita haiN| parantu isa nAmake aneka AcArya aura bhaTTAraka hogaye haiN| kauna graMtha kaunase sakalakIrtikA For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - 710 banAyA huA hai aura kaba banA hai, isakA nirNaya honekI z2arUrata hai / vidvAnoMko isa viSayameM prayatna karanA cAhie / ( 30 ) bhadrabAhukA samAdhi sthAna / " misTara bI. levisa rAisa sAhabane apanI ' inskripzansa aiTa zravaNabelgola ' nAmaka pustakakI bhUmikAmeM, aneka prAcIna zilAlekhoM aura ' rAjAvalIkathe' Adike AdhArapara antimazrutakevalI zrIbhadrabAhusvAmikA samAdhi sthAna karNATakadezake antargata zravaNabelagola nAmaka nagara ke ' caMdragiri' parvatakI, jise 'kaTavapra ' aura ' kalbuppu ' bhI kahate haiM, eka guphAmeM batalAyA hai / sAdhAraNa janatAkA bhI aisA hI vizvAsa hai / isI lie vaha sthAna eka tIrthasthAna mAnA jAtA hai| harasAla saikar3oM yAtrI usa sthAnakI vaMdanAdika karaneke lie vahA~ jAte haiM / inhIM saba bAtoMko lekara " 1 jaina siddhAntabhAskara' ne bhI apanI kiraNoMdvArA use prakAzita kiyA hai, anyathA usake mAnanIya ' bhadrabAhucaritra meM isakA koI ullekha nahIM hai / caritralekhaka ratnanandine isa viSaya meM, sirpha itanA hI likhA hai ki " dakSiNadezako saMghasahita jAneke lie prastuta hue zrI bhadrabAhusvAmi ujjayinIse calakara vihAra karate hue jaba eka gahana aTavImeM pahu~ce taba unheM eka ' AkAzavANI ' suna par3I / usapara nimittajJAnadvArA vicAra karanese unheM mAlUma ho gayA ki unakA anta nikaTa hai, Ayu thor3I raha gaI hai / taba unhoMne samasta munisaMghako vizAkhAcArya ke AdhipatyameM sauMpakara use For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaas-prsNg| 711 dakSiNakI ora bheja diyA aura Apa svayaM 'caMdragupta' munika sAtha usI aTavIkI giriguhAmeM rahane lge| vahIMpara antameM unhoMne samAdhipUrvaka apanA deha tyAga kiyaa| " kintu vaha 'mahA'TavI' yA 'giriguhA' kaunase deza yA nagarameM thI, isakA ukta caritrameM kahIM kucha patA nahIM hai / hA~, itanA patA jarUra hai ki vaha, parvata aura guphAyukta aTavI 'ujjayinI' meM nahIM thii| ujjayinIse Age calakara dUsare dezoMmeM vihAra karate hue hI vaha kahIM para unheM milI thI / parantu zrImallibhUSaNake ziSya nemidatta, apane -- ArAdhanAkathAkoza' meM, bhadrabAhukA samAdhisthAna ujjayinI nagarImeM eka vaTavRkSake nikaTa batalAte haiM aura yahA~taka likhate haiM ki zrIbhadrabAhusvAmI svayaM ujjayinIse gaye hI nahIM, balki unhoMne muniyoMse apanI alpAyukA kAraNa batalAkara unheM apane pradhAna ziSya vizAkhAcAryake sAtha, caritrarakSAke lie, dakSiNadezako bheja diyA aura Apa vahIM ujjayinImeM Thahare rahe / muniyoMke cale jAneke bAda unake viyogase ujjayinIkA rAjA caMdragupta bhI bhadrabAhuko namaskAra karake muni ho gayA / yathAH "atra dvAdazavarSANAM bhAvidurbhikSakaM dhruvam / mayA tvalpAyuSAtraiva sthIyate bho tapasvinaH // 19 // yUyaM dakSiNadezaM tu saMgacchantu kRtodymaaH| ityuktvA dazapUrvahaM vizAkhAryamunIzvaram // 20 // svaziSyaM saMghasaMyuktaM sudhIH saMjJAnalocanam / preSayAmAsa cAritrarakSArtha dakSiNApatham // 21 // tadA te munayaH saMto gatvA tatra sukhaM sthitaaH| gurovAkyAnugAH ziSyAH saMbhavaMti sukhAzritAH // 22 // For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 jainahitaiSI tatazcojjayinInAthazcaMdragupto mahIpatiH / viyogAdyatinAM bhadrabAhuM ntvaa'bhvnmuniH||23|| tadA zrIbhadrabAhuzca munIndraH sutponidhiH| . zrImajjinendracandroktasAratattvavidAmbaraH // 24 // ujjayinyAM sudhiibhdrvttvRksssmiipke| kSutpipAsAdikaM jitvA saMnyAsena samanvitaH // 25 // svAmI samAdhinA mRtvA saMprAptaH svargamuttamam / so'smAkaM sanmunirdadyAtsanmArga zarmakoTidam // 26 // jo loga caritragraMthoMko akSarazaH satya mAnate haiM-unheM sAkSAt vIra bhagavAnkI vANI samajhate haiM aura jo aitihAsika paryAlocanA karanevAle dUsare vidvAnoMko isa prakArake uttara dete haiM:" Apako amuka caritragraMtha mAnanIya hai yA ki nahIM? yadi nahIM hai to Apase kucha kahanA hI khapuSpake aisA hai ( AkAzake phUla samAna hai|)" aise logoMke lie nemidattakA uparyukta likhanA bar3A hI cintAjanaka hai aura unheM bahuta hI socameM ddaalegaa| nemidattake astitvakA samaya vikramakI 16 vIM yA 17 vIM zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai| unake isa kathanako satya mAnanese caMdragiriparvata tathA anyasthAnoMke bahutase prAcIna zilAlekhoMko aura dUsare vidvAnoMke gaveSapaNApUrNa kathanoMko bhI binA hI kAraNa, apramANa ThaharAnA hogA / sAtha hI zravaNabelgolase, jise jainabadrI bhI kahate haiM, ukta tIrthako bhI uThAnA par3egA aura jainasiddhAntabhAskarake lekha bhI galata ho jAya~ge / ataH jainavidvAnoMke isa viSayameM apanA pragaTa mantavya karanA caahie| samAjasevakajugalakizora mukhtaar| For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanAkI AlocanA / samAlocanAkI AlocanA / ( eka arthazAstrakA prazna | ) C kucha dina hue dhUliyAnivAsI seTha gulAbacaMdajIne mAlavA prAntika sabhAke adhivezana para eka vyAkhyAna diyA thA / tatpazcAt zolApura nivAsI seTha hIrAcaMda nemacandajIne 'jainamitra' meM isa vyAkhyA -. nakI samAlocanA prakAzita kii| samAlocanA kaisI huI isakA patA isa bAta se laga sakatA hai ki isa samAlocanAse jainasamAja meM eka halacala paidA ho gaI hai / 'jainatattvaprakAzaka, ''satyabAdI, ' jainamitra ' meM abataka isa samAlocanAkI aneka AlocanAyeM ho cukI haiM aura unameM seTha hIrAcaMda nemacandajIkI kaI bAtoM para kaTAkSa kiye gaye haiM / vAstavameM bAta bhI yahI hai ki seThajIne apanI samAlocanAmeM kaI bAteM aisI kaha DAlI aura jainasamAjapara eka aisA mithyA doSa lagAyA ki ina sabake kAraNa janasamAja meM asaMtoSa phaile binA na rahA / hamako bhI seThajIkI kaI bAteM bahuta khaTakI haiM / unameM se prAyaH sabhI bAtoMkI AlocanA ho cukI hai; parantu eka bAta aisI hai jisa para abhI adhika likhanekI guMjAiza hai| vaha bhAratavarSakI daridratAkA prazna hai / seTha gulAbacaMdajI ne apane vyAkhyAnameM kahA thA ki " dezakA sonA, cA~dI, motI, mANika, hIrA Adike rUpameM ananta vaibhava videzoM meM pahu~ca gayA aura usake badala meM hameM milA lohA, kA~ca, For Personal & Private Use Only 713 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 jainahitaiSI patthara, miTTI, lakar3I / isase adhika aura kyA hamArI durdazA hogI hama daridra bana gaye / hamAre pAsa khAneko anna nahIM, paharaneko varU nahIM / hamAre karor3oM bhAI isI durdazAke mAre pratidina kAlake karAla mu~hameM pha~se jA rahe haiN|" arthAt yaha kaha kara seThajIne bhArata varSakI daridra avasthAko dikhAnA cAhA hai / isa para seTha hIrAcanda nemacandanIne apanI samAlocanAmeM san 1909 se san 1913 IsavItakakA sone cA~dIkA hisAba prakAzita kiyA hai jisase yaha mAlUma hotA hai ki ina pA~ca varSoM meM yahA~se videzoMmeM jitanA sonA cA~dI gayA hai usase chaH guNa sonA aura cAra guNa cA~dI isa dezameM AI hai| isake sivAya aura bhI do cAra bAteM likhakara seThajIne yaha sAbita karanA cAhA hai ki deza dhanasampanna hotA jAtA hai| __ seThajI ! yaha arthazAstrakA prazna hai / kevala sone-cA~dIkA hisAba prakAzita kara denese kAma nahIM calegA / aneka bAtose dezake dhanakI jA~ca hotI hai| kyA Apa sone-cA~dIko hI dhana samajha baiThe haiM ? sone-cA~dIke sivAya dezameM jo aura saikar3oM cIjeM paidA hotI haiM athavA videzoMse AtI haiM unakA bhI to hisAba lagAnA cAhie / aura jo dezI cIjeM videzoMko calI jAtI haiM unakA bhI qhayAla rakhanA cAhie / garaja yaha ki kisI dazake dhanakA aMdAjA taba ho sakatA hai jaba usa dezakI paidAvAra aura usa dezameM bAharase AnevAlI cIjoMmeM se ve cIjeM ghaTA dI jAya~ jo videzoMko jAtI haiN| sonA-cA~dI to dezake dhanakA kevala eka aMza hai / kyA anna, kapAsa ityAdi jamInameM paidA honevAlI For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanAkI aalocnaa| 715 aneka cIjeM, sone-cA~dIke atirikta aneka khanija padArtha, makAna, pazu ityAdi dhanameM zAmila nahIM haiM ? yadi haiM to inakA bhI hisAba prakAzita karanA thaa| sabase prasiddha aura pramANita a~garez2I arthazAstrajJa misTara mArazala haiM / dekhie, unhoMne dhanakI vyAkhyA isa prakAra kI hai--" dhanameM aisI cIjoMkI ginatI hai jo hamArI AvazyakatAoMkI pUrti kisI na kisI prakAra karatI ho / arthAt dhanameM ve hI cIjeM zAmila karanI cAhie jo hamAre kAma kI haiN| parantu sAtha hI isake yaha bhI yAda rakhanA cAhie ki jina cIjoMkI hamako z2arUrata hai ve sabhI dhanameM garbhita nahIM haiN| kucha cIjeM aisI bhI haiM jinakI hameM z2arUrata to hai, parantu hamako una cIjoMko dhanameM zumAra na karanA cAhie / udAharaNake lie : mitroMkA prema ' le lIjie / isa premakI hamako z2arUrata to hai parantu yaha dhana nahIM hai / acchA to aba hamako yaha dekhanA cAhie ki jarUratakI cIjoM se kina kina cIjoMko hama dhana kaha sakate haiM / dhanameM eka to saba tarahake dravyarUpa padArtha zAmila haiM, jaise prAkRtika padArtha-z2amIna, pAnI, havA, khetI, khAna, machalIke zikAra aura kArakhAnoMkI paidAvAra; makAna, mazIna aura aujAra; rahananAme dUsarI tarahakI dastAvejeM; kampaniyoMke zera ( hisse ), ekAdhikAra aura taraha tarahake svattva, kApI rAiTa ityAdi / dUsare, ve saba bAharI cIjeM zAmila haiM jo manuSyase saMbaMdha rakhatI haiM aura jinake dvArA dravya prApta ho sakate haiM, jaise dUsaroM ke sAtha manuSyake vyApArika saMbaMdha-usakI vizvAsapAtratA ityaadi| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 jainahitaiSImmmmmmmmmmmar yadi kisI manuSyake pAsa gulAma hoM, to ve bhI dhana haiN| dhanameM manuSyakI nijI zaktiyA~ aura guNa zAmila nahIM haiM, yahA~ taka ki ve zaktiyA~ bhI zAmila nahIM haiM jinake dvArA manuSya apanA nirvAha karatA hai; kyoMki ye saba cIjeM manuSyake aMdara haiM / dhanameM ( jarUratakI) kevala ve hI cIjeM zAmila haiM jo manuSyake bAhara haiN|" aba vicAra kIjie ki sone-cAMdIke atirikta aura bhI kitanI hI mahattvakI cIjeM haiM jinakA dhanameM zumAra honA caahie| yaha to huI sAmAnya bAta / aba yaha dekhanA cAhie ki bhAratavarSake dhanake viSayameM ina bAtoMpara kisa taraha vicAra karanA cAhie / kyoMki bhAratavarSake dhanake viSayameM dhanasaMbaMdhI kucha bAteM aisI bhI haiM jinakA vicAra dUsare dezoMke dhanakA aMdAjA lagAnemeM nahIM karanA par3atA; jaise iMgleNDake ' iMDiyA Aphisa' ityAdikA kharca jo hamako denA par3atA hai| aba yaha patA lagAneke lie ki bhAratavarSakA dhana bar3ha rahA hai yA ghaTa rahA hai, hamako bhAratavarSakI AmadanI aura kharcakA hisAba lagAnA cAhie / bhAratavarSakI AmadanI aura kharca do tarahake haiM, eka to dezI aura dUsare videzI / dezI AmadanImeM ve cIjeM ( paidAvara ) zAmila haiM jo bhAratavarSameM hI paidA hotI haiM aura dezI kharcase usa kharcase matalaba hai jo dezI cIjoMke paidA karanemeM par3atA hai| bhAratavarSakI paidAvara bhI do vibhAgoMmeM bA~TI jA sakatI hai, eka to vaha bhAga jo isI dezameM raha jAtA hai arthAt bhAratavAsiyoMke hI kAmameM AjAtA hai, aura dUsarA vaha bhAga For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanAkI AlocanA / 717 jo yahA~se videzoMko calA jAtA hai / ina donoM bhAgoMkA alaga alaga hisAba lagAnA par3egA / videzI AmadanImeM vaha mAla yA rupayA zAmila hai jo hamako videzoMse milatA hai aura isI taraha videzI varcase usa mAla yA rupayese matalaba hai jo yahA~se videzoMko calA jAtA hai| videzI AmadanI aura kharcameM ye madda zAmila haiM:videzI AmadanI ( 1 ) bhAratavarSase videzoMko jo (tijAratI ) mAla jAtA hai usakI vikrIkI AmadanI / ( isI mAlameM sonA-cA~dI bhI zAmila hai|) (2) bhAratavarSameM jo rupayA yA mAla videzoMse karjake taura para AtA hai / bhAratavarSa videzoMse bahuta rupayA karja letA rahatA hai / yaha rupayA reloM, kArakhAnoM ityAdi aneka kAmoMmeM lagA huA hai| (3) vaha rupayA jo videzI yAtrI bhAratavarSameM Akara kharca kara jAte haiN| / ( 4 ) vaha rupayA jo videzI loga bhAratavAsiyoMko dAna kara dete haiM, vaha rupayA jo videzI vyApArI bhAratavarSako bhejate haiM aura vaha rupayA jo videzoMmeM gaye hue bhAratavAsI isa dezameM jite haiN| videzI kharca( 1 ) videzoMse jo mAla isa dezameM AtA hai usakA mUlya / isI mAlameM sonA-cA~dI bhI zAmila hai / ) / (2) bhAratavarSameM jo videzI mUladhana lagA huA hai usakA For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI.mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmar 718 ( 3 ) vaha rupayA jo bhAratavarSa videzI karjameM cukAtA rahatA hai; kyoMki bhAratavarSa apane purAne (videzI ) karjako barAbara cukAtA bhI jAtA hai| ( 4 ) vaha rupayA jo bhAratavarSameM rahanevAle videzI saudAgara, vakIla, DAkTara aura aneka sarakArI karmacArI apanI AmadanImeM se bacA bacAkara apane ghara athavA bhAratavarSake bAhara videzoMko bhejate rahate haiN| (5) vaha rupayA jo bhAratavarSake vyApAriyoMko videzI jahAjavAloMko kirAyekI taraha para denA par3atA hai / kyoMki bhAratavarSake pAsa jahAz2a nahIM haiM; kucha haiM bhI to unakI saMkhyA ' nahIM' ke barAbara hai| jahAjoMke kirAyemeM bhAratavarSako bahuta rupayA denA par3atA hai| yaha saba rupayA videziyoMko milatA hai arthAt videzoMmeM pahu~catA hai| ( 6 ) vaha rupayA jo bhAratavAsI videziyoMmeM jAkara kharca kara Ate haiM / vaha rupayA jo bhAratavAsI videzoMko sahAyatArtha bhejate haiN| jaise Aja kala yuddhameM sahAyatA deneke lie yahA~se lAkhoM rupayA iMgleMDa aura phrAMsameM pahuMca rahA hai| (7 ) vaha rupayA jo bhAratasarakAra a~garejI sarakArako derI hai / a~garejI sarakAra bhAratavarSake zAsanakA jo prabaMdha iMDiyA Aphira dvArA karatI hai usIke badalameM yaha rupayA letI hai / san 1909 / 10 I0 meM ( arthAt eka varSameM ) isa kharcake lie 28 karor3a rupayA bhAratavarSako denA par3A thaa| prati varSa lagabhaga itanA hai rupayA denA par3atA hai| For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanAkI AlocanA / 719 videzI AmadanI aura qharcakA uparyukta maddoMmeM hisAba lagAnA cAhie / dezI aura videzI AmadanI aura kharcakA hisAba lagAte samaya isa bAtapara bhI dhyAna rakhanA cAhie ki koI rakama do bAra hisAbameM na AjAya / AmadanI aura kharcake sivAya kucha hisAba usa dhanakA bhI lagAnA cAhie jo pahalese bhAratavAsiyoMke gharoMmeM z2amInake nIce gar3hA huA rakkhA hai / yaha dekhanA cAhie ki isa gar3hehue dhanameM kamI ho rahI hai yA z2iyAdatI ? seThajI ! aba Apane dekhA ki bhAratavarSa ke dhanakA aMdAjA lagAneke lie sirpha sone-cA~dIkA hisAba lagAnese kucha kAma nahIM cala sakatA / hA~, abhI eka bAta aura hai / yadi hama thor3I dera ke lie yaha mAna bhI leM ki bhAratavarSa ke dhanakA aMdAjA kevala sone-cAMdI ke hisAba se hI laga sakatA hai, to kyA Apa yaha samajhate haiM ki yaha sonA-cA~dI bhAratavarSameM lAbhake rUpameM yA muphta calA AtA hai ? kyoMki lAbhake rUpameM yA muphta cale Anese hI dhanakI vRddhi ho sakatI hai / yadi hamako isake badalemeM utane hI mUlyakA mAla denA par3atA hai to hamAre dhanakI vRddhi kaise huI ? hama to vaiseke vaise hI rahe / jitanA hamAre pAsase gayA utanA hI AyA / yadi Apa kisI manuSyako do lAkha rupayekI ruI de deM aura usake badale meM vaha manuSya Apako do lAkha rupaye kA sonA-cAMdI de jAya, to kyA Apake dhanakI vRddhi hogI ? vRddhi to usI sUratameM hogI jaba Apako isa vyApArase kucha lAbha huA ho, athavA Apako koI muphta meM sonA-cA~dI de jAya / zrIyuta dAdAbhAI norojIne eka pustaka 4 For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - likhI hai / usakA nAma hai Poverty and un-British Rule in India / yaha pustaka san 1901 IsavI meM laMDanameM prakAzita huI thii| isI pustaka meM eka jagaha ThIka isI viSayapara vicAra kiyA gayA hai aura ApakI bAtakA uttara isa prakAra diyA hai / yahA~para hama usa aMzakA AzayAnuvAda dete haiM; 720 " bahudhA kahA jAtA hai ki bhAratavarSa meM videzoM se bahuta sonAcAMdI ( Bullion ) AyA hai, isa lie bhAratavarSa bahuta dhanavAn ho gayA hai / aba dekhie ki asaliyata kyA hai / " sabase pahalI bAta to yaha hai ki bhAratavarSameM videzoMse jo cA~dI AI hai vaha hamako lAbhake rUpameM nahIM milI / videzoMse jo mAla isa dezameM AtA hai vaha usa mAlase kama hai jo yahA~se videzoko jAtA hai aura usapara jo kucha munAphA milatA hai / arthAt jitanA mAla yahA~ se bAhara jAtA hai utanA bAharase nahIM AtA / yadi yaha kahA jAya ki videzoMse jo cA~dI hamako milatI hai vaha mAlakI isI kamIko pUrA karaneke lie milatI hai, to yaha bhI ThIka nahIM hai / kyoMki yaha kamI to bahuta bar3I hai / jitanI cI yahA~ para AtI hai vaha isa kamIko dekhate hue bahuta hI thor3I hai / hama pahale bhI kaha cuke haiM ki videzoMse ( jisameM videzoM se AyA huA saba sonA-cA~dI videzoMko gaye hue mAla aura usake munAfese bahuta hI kama hai / yaha kamI itanI hai ki videzameM gaye hue mAlapara jo munAphA hamako milatA hai, sarakArako afImase 1 AnevAlA mAla bhI zAmila hai ) jitanI AmadanI hotI hai For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanAkI aalocnaa| 721 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm aura svayaM aphImakA bhI eka bahuta bar3A bhAga, ina tInoMko milA diyA jAya taba kahIM yaha kamI pUrI ho sakatI hai| acchA taba yaha sonA-cA~dI yahA~ kyoM AtA hai ? isake AnekA mukhya kAraNa yaha hai ki hamako vyApAra aura sarakArI kAmakAja calAneke lie sikkoMkI z2arUrata hai| pahale sikkoMkI itanI z2arUrata na thii| pahale bhUmike lagAna yA mAlagujArImeM annakA kucha bhAga diyA thA, parantu briTiza gavarnamenTa isa lagAnako sikoMmeM lene lgii| isI kAraNa sikoMkI jarUrata bahuta bar3ha gaI aura sikkoMke lie sonA-cA~dIkI jarUrata par3I / bhAratavarSakA videzoMke sAtha vyApAra bhI bar3ha gayA ( yadyapi isase bhAratavarSako kucha lAbha na huA) aura isase bhI sikkoMkI z2arUrata bar3ha gaI / san 1801 se san 1869 taka bhAratavarSameM jitanA sonA-cA~dI videzoMse AyA yadi usameM vaha sonA cA~dI jo isI samayameM videzoMko gayA, ghaTA diyA jAya, to 335477134 pauMDakA sonA-cA~dI bacatA hai, arthAt itane pauMDakA sonA-cA~dI bhAratavarSoM z2iyAdA AyA / isameMse 265652749 pauMDake sone-cA~dI ke sikke banAye gaye / sikkoMkI isa rakama meM ve sikke zAmila nahIM 'haiM jo san 1801 se san 1807 taka madrAsameM bane aura san ___* mUla pustakameM pauMDameM hI mUlya diyA hai| subhIteke kAraNa hamane isake rupaye nahIM banAye / pAThaka jAnate hI haiM ki eka pauMDa 15) kA hotA hai| bIsa ziliMgakA eka pauMDa aura bAraha sakA eka ziliMga hotA hai / yaha rakama aura AgekI aura rakameM zrIyuta dAdA bhAI naurojIne pArliyAmeMTa ke sarakArI nakzoM se lI haiN| For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 jainahitaiSI . 1821-22, 1824-1831 aura 1833 IsavImeM bambaI meM bane, kyoMki inakA hisAba na mila sakA / aba jitane pauMDa kA sonA-cA~dI AyA aura usa sonA-cA~dImeMse jo sikke baneM usa rakamako ghaTA diyA jAya, to 70000000 pauMDakA sonA-cA~dI baca rahatA hai| yahI sonA-cA~dI bhAratavarSake damare kAmoMke lie-jaise gahane ityAdike lie bacA / yaha kahA jA sakatA hai ki kucha sikke phira galA diye gaye hoMge aura unakI dhAtu bana gaI hogii| parantu ina sikkoMkI saMkhyA z2iyAdA nahIM ho sakatI, kyoMki sonA-cA~dI sikkoMse sastA thA / saste honekA kAraNa yaha hai ki sarakAra sikke banAnekI saikar3A pIche do pauMDa majadUrI le letI thii| * misTara herIsanane bhI kahA thA ki cU~ki sikke banAnekI majadUrI saikar3A pIche do ( pauMDa yA rupaye) lagatI hai, isa lie jo manuSya sikkoMko kisI aura kAmameM lAnA cAhate haiM unako hAni uThAnI par3atI hai / ____" isake sivAya hamako sikkoMke ghisanekA bhI hisAba lagAnA cAhie / iMglaiMDameM ziliMgake sikkoMke ghisanese saikar3A pIche 28 ___ *zrIyuta dAdAbhAI norojI jisa samayakA (sana 1801-1869 kA ) hAlA likha rahe haiM usa samaya bhAratavarSa meM kAyadA thA ki cAhe jo manuSya sarakArI TakasAla para apanA sonA-cAMdI le jAya, sarakAra usake sikke banA detI thI aura yadi so rupayAkI cA~dIke sikke banate the to do rupayA banAnekI majadUrI le letI thii| una dinoM sikke khAlisa dhAtuke banate the| kisI tarahakI milAvaTa na hotI thii| yaha kAyadA jisako Free coinage kahate haiM bhAratavarSa meM san 1893 IsavI taka rhaa| For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanAkI AlocanA / 723 ziliMgakA nukasAna ho jAtA hai aura sikkA aisake sikkoMke trisanese saikar3A pIche 37 siksa-peMsakA nukasAna ho jAtA hai| jisa nakzeparase yaha hisAba liyA gayA hai usameM yaha nahIM likhA hai ki itanA nukasAna kitane samaya meM hotA hai / bhAratavarSa meM sikkoMke bisanese isase kahIM jiyAdA nukasAna hotA hogA; kyoMki isa dezameM sarakArI kAmoM ke lie sikkoMkA idharase udhara AnAjAnA bahuta hotA hai aura isake sivAya yahA~ke loga bhI sikkoMko jiyAdA sakhtI se kAmameM kAma lAte haiM aura sikkoMkA upayoga bhI isa deza meM bahuta hotA hai / eka hAthase dUsare hAthameM jAnese aura uThAne rakhanese sikke basate jAte haiM aura unakI dhAtu kama hotI jAtI hai / misTara hairIsanane hisAba lagAyA thA ki bhAratavarSamaM prativarSa 10 lAkha pauMDakA sonA-cA~dI sikkAmase ghisa jAtA hai ! 1 " aba hama yaha dekhate haiM ki jo sonA-cA~dI san 1801 se lekara 1869 IsavI taka arthAt 69 varSameM AyA usameM se kitane sone-cA~dI ke sikke bane, kitanA sonA cA~dI sikkoMmeMse ghisa ghisa kara barabAda ho gayA aura kitanA sonA cA~dI hamArI anya AvazyakatA -- oke lie baca rahA / hama Upara likha Aye haiM ki ina 69 varSoMmeM 335477134 yA lagabhaga 335000000 pauMDakA sonA-cA~dI dezameM jiyAdA AyA aura isameMse lagayaga 266000000 pauMDake sikke bne| sikkoMmeMse 66000000 pauMDakA sonA-cA~dI 39 varSa meM ghisa gayA hogA / isa rakamako nikAla denese For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahiteSI 200000000 pauMDake sikke bce| isameMse bhI, yadyapi sikkoMke galAnemeM saikar3A pIche 2 pauMDakA nukasAna hotA hai, parantu phira bhI hama mAna lete haiM ki 50000000 pauMDake sikkoMko galA kara phira sonA-cA~dI banA liyA gayA hogaa| isa rakamako bhI ghaTa denese kevala 150000000 pauMDake sikke raha gye| aba isa rakamako aura jitanA sonA-cA~dI ghisa gayA (arthAt 66000000 yA kamase kama 50000000 pauMDa ) ko jor3akara-yaha jor3a 200000000 pauMDa huA-bhAratavarSameM kula jitanA sonA-cA~dI AyA usameMse ghaTA do / ghaTAnese 135000000 pauMDakA sonA cA~dI sikkoMke atirikta dezakI bAkI tamAma jarUratoMke lie bacA / bhAratavarSakI jana-saMkhyA, usa samaya 200000000 thii| isa janasaMkhyA para 135000000 pauMDako bA~Ta do, to 19 varSake samaya taka sikkoMke atirikta aura aneka kAmoMke lie prati manuSya 13 ziliMga 6 peMsa ( 13 3 AnA ) se bhI kama sonA-cA~dI par3A! eka manuSyake lie 69 varSameM kevala 136 AnekA sonA-cA~dI kitanI choTI rakama hai !! yadi kula sonA-cA~dI arthAt 335000000 pauMDako bhI jana-saMkhyA para phailA diyA jAya, to bhI 19 varSameM 33 ziliMga 6 pena eka manuSyakI tamAma z2arUratoMke lie hue; isameMse hamane sikkoMke ghisanekI bhI rakama nahIM ghaTAI / aba Apa isa rakamakA milAna yUnAiTeDa kiMgDama ( a~garejoMkI vilAyata-iMgleMDa, velsa, skATalaiMDa aura AyaralaiMDa ) ke sAtha kIjie / vahA~para sikkoMke For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanAkI AlocanA / 725 / ~~~~~~~~~~ sonA-cAMdIko nikAla kara bAraha varSa ( san 1858-1869) meM hI prati manuSya 30 ziliMga (22 // rupayA) kA ausata par3atA hai, jaba ki bhAratavarSameM 69 varSameM 133 Anese bhI kamakA ausata par3atA hai ! kahA jAtA hai ki bhAratavAsI dhana jamA karate jAte haiM, parantu yaha to vicArie ki jamA karaneke lie pratimanuSya kitane rupayekA ausata par3a sakatA hai; unako milatA hI kyA hai jisameMse ve jamA kreN| isake sAtha hI jarA yaha bhI dekhie ki iMgleMDavAle sone cA~dIke baratanoM, javAhirAtoM, kImatI ghar3iyoM ityAdike rUpameM kitanA jamA kara lete haiN|........aslii bAta yaha hai ki jamA karanA to dUra rahA lAkhoM bhAratavAsI, jinako bharapeTa khAnA bhI nahIM milatA, yaha bhI nahIM jAnate ki girahameM eka rupayA honA kaisA hotA hai |....yh vicAra bhI ki cAMdIke Anese bhAratavarSa dhanavAn ho gayA hai eka vicitra bhrama hai ! isa bhramakA kAraNa yaha hai ki manuSya eka jarUrI bAtapara dhyAna nahIM dete, arthAt ve yaha nahIM socate ki jo cA~dI bhAratavarSameM AtI hai vaha usa pharkako pUrA karaneke lie nahIM AtI jo yahA~se bAhara jAnevAle mAla aura usake munAphe, aura videzoMse AnevAle mAlameM hotA hai / cA~dI isa garaz2ase yahA~ AtI hI nahIM, yaha bAta hama Upara samajhA cuke haiN| cA~dI isa dezameM isa lie AtI hai ki yahA~ para usakI jarUrata hai| isa lie yaha na samajhanA cAhie ki cA~dIke Anese bhAratavarSa dhanavAn hotA jAtA hai| mAna lo ki hama kisI manuSyako 20) kA mAla de deM aura usake badalemeM hamako 5) kA For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - to dUsarI tarahakA mAla mile aura 5 ) kI cA~dI mile, arthAt hamako 20) kI cIjoMke badale meM kevala 10) kI cIjeM mileM, aura phira bhI hama yaha kaheM ki cU~ki hamAre pAsa 5 ) kI cA~dI AgaI hai isa lie hamAre dhanameM 5) kI vRddhi ho gaI, to bhalA aisA dhanavAn honA kauna pasaMda karegA ? isa taraha se dhanavAn honekA vicAra karanese sacamuca bar3e bhramapUrNa pariNAma hote haiN| jo manuSya bahutasI cA~dIko bhAratavarSa meM Ate hue dekhakara, isa taraha dhokhe meM AjAte haiM ve usa bacce ke samAna haiM jo kisI bar3e AdamIko eka pUrI roTI khAte hue dekhakara bar3A Azcarya karatA hai, kyoMki usa bacceko svayaM usa roTImeMse eka choTA Tukar3A khAnese hI saMtoSa ho jAtA hai / aura vaha baccA yaha to bilakula hI nahIM jAnatA ki vaha pUrI roTI bhI usa bar3e AdamIke lie bilakula nAkAphI hai|" ityAdi / * seThajI ! aba Apane dekhA ki kevala sonA-cA~dIke Ane jAnekA vicAra karanese dezake dhanakA patA nahIM laga sakatA / aisA vicAra karanA ekAntavAda hai| Apako sabhI bAteM para vicAra karanA cAhie / saMbhava hai ki dezameM sonA cA~dI to adhika AtA ho, parantu isase bhI jiyAdA mAla dezake bAhara calA jAtA ho / taba kahie sonA-cA~dI dezake dhanakI kaise vRddhi kara karatA hai / eka hI aMzako grahaNa karanese bahudhA bhrama ho jAtA hai; isa bAtako hama eka udAharaNa dekara samajhAte haiN| phrAMsa dezake vyApArakA pA~ca varSakA hisAba dekhie : 1 For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlocanAkI AlocanA / 727 IsavI . kitane Daulara kA mAla kitane DaularakA mAla san phrAMsake bAhara gayA phrAMsameM videzoMse AyA 1897 720000000 791000000. 1898 702000000 895000000 1899 (31000000 904000000 1900 822000000 940000000 1901 833000000 943000000 kulajor3a 3908000000 4473000000 ___ isa hisAbase mAlUma hogA ki phrAMsane videzoMko jitanA mAla becA usase jiyAdA mAla videzoMse kharIdA, arthAt kevala pA~ca varSameM hI phrAMsane videzoMse 565000000 DaularakA mAla jiyAdA qharIdA, yA yoM kahie ki eka varSameM 113000000 DaularakA mAla jiyAdA kharIdA / aba kyA Apa isase yaha natIjA nikAleMge ki phrAMsako prativarSa 113000000 DaoNlara videzoMko z2iyAdA dene par3ate haiM ? agara isI hisAbase prativarSa phrAMsakA dhana kama hotA rahe to kucha hI varSameM phrAMsake pAsa eka kaur3I bhI na rhe| yadi Apa iMgleMDakA hisAba dekheM, to Apako aura bhI Azcarya hogaa| iMgleDa prati varSa videzoMse 1200000000DaularakA mAla adhika kharIdatA hai / yadi isa mAlakA mUlya gleiDa videzoMko de, to chaH ... * Daulara amerikAke yunAiTeDa sTeTsake eka sikA nAma hai / isakA mUlya 4 zi0 2 pe0 arthAt 3 ru0 do Aneke lagabhaga hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI mahInemeM hI iMgleDakA sArA rupayA videzoMko calA jAya aura iMgleDameM eka peMsa bhI na rahe / kyA kAraNa hai ki phrAMsa yA iMgleMDakA jhaTapaTa dIvAlA nahIM nikala jAtA ? isakA karaNa yaha hai ki iMgleDa aura phrAMsa videzoMkI kaI tarahase sevA karate haiN| ve videziyoMke mAlako apane jahAjoMmeM le jAte haiM aura videziyoMko vyApAra karaneke lie apane pAsase dhana dete haiM / isI lie unako videziyoMko prativarSa itanA rupayA nahIM denA pdd'taa| aba Apane dekhA ki ekapakSako hI grahaNa karanese kitane bar3e bhramakI saMbhAvanA ho sakatI hai| hama isa lekhake zurUmeM aneka bAtoMkA jikra kara Aye haiN| Apako bhAratavarSake dhanake nirNaya karanemeM una saba bAtoMkA vicAra karanA cAhie / bhAratavarSake dhanameM vRddhi ho rahI hai yA nahIM, yaha viSaya bar3A hI Ter3hA hai| yadi Apa isa ulajhanako hala kara deM to jainasamAja hI nahIM kintu samasta bhAratavarSa ApakA bar3A kRtajJa hogaa| -sNshodhk| pustk-pricy| ga ta nauveM aMkameM jo pustakaparicaya prakAzita huA thA, usake 540 veM pRSThake antakA kucha aMza. chapanese raha gayA thA / vahA~ jainaprabhAta mAsikapatrake paricayameM itanA aMza aura zAmila For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka- paricaya | 729. kara lenA cAhie- " samAcArapatra abataka unake ( nyA0 di0 paM0 pannAlAlajIke) viSayameM sarvathA cupa dekhe jAte haiM / na jAne inake aura kitane bhAIbanda hamAre bhole bhAiyoMko Thaga rahe hoNge| hama rAha dekha rahe haiM ki unakA bhI kaccA ciTThA zIghra hI prakAzita ho / prAntikasabhAkA aura sahayogIkA yaha prastAva hameM pasanda na AyA ki pratiSThAcAryoMkI kamI hai, isalie unake bar3hAnekA yatna kiyA jAya / kauna kaha sakatA hai ki naye pratiSThAcArya bhI nyAyadivAkara jIke hI bhAIbanda na bana jAyeMge aura niHsvArthadRSTise kAma karane - vAle hoMge ? sabhAko isake badale yaha prastAva pAsa karanA thA ki aba mandiroM aura pratiSThAoMkI jarA bhI jarUrata nahIM hai, isalie koI bhI bhAI yaha kArya na kare aura yadi kahIM vAstavameM jarUrata ho to vahA~ke bhAI aise svArthiyoM se sAvadhAna raheM / hama AzA karate haiM ki jainaprabhAtako jainasamAjakI orase acchA Azraya milegA aura vaha niyamitarUpase apane darzana diyA karegA / grAhaka honevAloMko ' mainejara, jaina prabhAta, candAbAr3I, bambaI naM0 4 isa ThikAne se patra likhanA cAhie / "" 1 kumArapALacarita / lekhaka, muni lalitavijaya / prakAzaka, / adhyAtmajJAnaprasAraka maNDala, campAgalI - bambaI / mUlya chaha Ane / gujarAtarme mahArAja kumArapAla nAmake eka prasiddha rAjA ho gaye haiN| ve caulukyavaMzIya ( solaMkI ) the| unakI rAjadhAnI anahilabA meM thii| unake rAjyakA vistAra bahuta bar3A thA / dUra dUra taka unakI AjJAkA. pAlana hotA thA / vikramasaMvat 1149 meM unakA For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI janma huA thA / 1199 meM ve rAjAsaMhAsana para baiThe aura 1230. meM unakI mRtyu huii| unake dvArA gujarAtameM jainadharmakI baDe unnati huI, jIvadayAkA bahuta vistAra huA, mAMsabhakSaNa, yajJameM pazuvadha AdikA sarvathA niSedha ho gayA aura prajAkI AzAtIta sukhavRddhi huI / zvetAmbarasampradAyake prasiddha vidvAn hemacandrAcAryako unhoMne apanA guru mAnA thA aura unakI preraNAse unhoMne jainadharmakI unnatike lie bahuta kucha kiyA thA / isa pustakameM inhIM kumArapAla mahArAjakA carita hai jo zrIjinamaNDana gaNike vi0 sa0.1499 meM race hue saMskRta kumArapAlaprabandhake AdhArase likhA gayA hai / yadyapi kAvyazailIse likhe jAneke kAraNa isameM atyuktiyA~ bahuta haiM, to bhI aitihAsika dRSTi se yaha bahuta mahattvakA grantha hai / muni mahArAjakI hindI utanI acchI nahIM hai jitanI ki honI cAhie, to bhI unakA parizrama abhinandanIya hai| pustakake prAraMbhameM muni jinavijayajI mahAzayakI likhI huI lagamaga 50 pRSThakI prastAvanA hai jo bahuta yogyatAse likhI gaI hai aura jisase sArI pustakakA Azaya mAlUma ho jAtA hai / prastAvanAkI bhASA bhI acchI hai| usase mAlUma hotA hai ki mahArAja kumArapAlake viSayameM bIsoM granthoMkI racanA huI haiM jinameMse 12 grantha to upalabdha haiN| inameMse do gujarAtImeM, eka prAkRtameM aura zeSa 9 saMskRtameM haiN| AvazyakatA hai ki ina saba granthoMkA adhyayana karake aura usa samayake bhAratake itihAsakA adhyayana .karake kumArapAla mahArAjakA vizvasta aitihAsika carita likhA jAve / isake For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -~mmmmmmmm pustk-pricy| 731 ~~~~~mmmmmmmmmmmmmmmm lie zvetAmbara sampradAyake vidvAnoMko avazya prayatna karanA caahie| bahutase vidvAnoMkA khayAla hai ki kumArapAla parama Ahata nahIM, kintu parama mAhezvara the / jainadharmase unakI sahAnubhUti thI aura jainoMke prati unakA sadbhAva thA, basa isI kAraNa jaina vidvAnoMne unheM parama Arhata likhA hai / isakA ullekha gujarAtIke prasiddha lekhaka kezavalAla harSadarAya dhruvane apanI * priyadarzanA' nATikAkI bhamikAmeM kiyA hai aura smithake Early History of India kI sAkSI dI hai| aisI zaMkAoMpara ukta caritameM acchI taraha vicAra honA cAhie / pustaka nirNayasArameM chapI hai aura usa para kapaDekI sundara jilda ba~dhI huI hai / saba milAkara lagabhaga paune tIna sau pRSTha haiM / itane para bhI mUlya sirpha chaha AnA hai jo zAyada lAgatase bhI kama hogA / prakAzakoMkI udAratA prazaMsanIya hI nahIM anukaraNIya bhI hai| itihAsajJoMko isa pustakakA saMgraha avazya karanA caahie| svAmI dayAnanda aura jainadharma / lekhaka, paM. haMsarAjajI zAstrI paJcanadIya / pRSThasaMkhyA 150 / mUlya ATha AnA / milanekA patA-AtmAnanda jaina senTrala lAyabrerI, bAjAra jamAdAra, amRtasara ( paMjAba ) / AryasamAjake saMsthApaka svAmI dayAnandajI sarasvatIne apane pradhAna grantha satyArthaprakAzake bArahaveM samullAsameM jainadharmakI carcA kI hai aura usameM jainadharmake siddhAntoMkA kevala khaNDana hI nahIM kiyA hai, kintu usapara aneka jaghanya doSAropaNa karake usako badanAma karanekI kozizakI hai| isa pustakameM paM0 haMsarAjajIne usa For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAhataipI samullAsakI vistRta samAlocanA kI hai aura svAmIjIkI bhaddI bhUloM, bhramapUrNa vicAroM, asabhya lekhoM aura jainadharmasambandhI zocanIya ajJAnatAoMkA digdarzana karAyA hai / isa viSayameM aba taka jitanI pustakeM prakAzita huI haiM, hamArI samajhameM yaha una sabase acchI hai / lekhakako apane prayatnameM yatheSTa saphalatA huI hai / lekhakane asabhya AkramaNoMkA uttara dete samaya bhI apanI sabhyatA aura bhASAsamitikI bahuta kucha rakSA kI hai aura yaha isa pustakakI pradhAna vizeSatA hai| isa pustakake par3haneke pahale hama nahIM jAnate the ki svAmI dayAnandajI jaise vidvAnake granthameM jainadharmake sambandhameM itanI adhika ajJAnatA bharI hogI aura svAmIjI mAmUlI zlokoM aura prAkRta gAthAoMkA artha samajhanemeM bhI itane kamajora hoNge| vivekavilAsa nAmaka granthameM digambara zvetAmbara sampadAyakA bheda batalAte hue kahA hai na bhukte kevalI na strImokSameti digmbraaH| prAhureSAmayaM bhedo mahAn zvetAmbaraiH saha // isakA artha yaha hai ki digambara kevalIkA kavalAhAra karanA aura strIkA mokSa honA nahIM mAnate haiN| basa, zvetAmbaroMke sAtha unakA yahI bar3A bhArI bheda hai / parantu svAmIjI isakA yaha apUrva artha / karate haiM-" digaMbaroMkA zvetAmbaroMke sAtha itanA hI bheda hai ki digambara loga strIsaMsarga nahIM karate aura zvetAmbara karate haiN| ityAdi bAtoMse mokSako prApta hote haiM / yaha inake sAdhuoMkA bheda hai|" ( satyArthaprakAza pR. 477 ) / pustakameM svAmIjIke pANDityake isa tarahake bIsoM udAharaNa diye haiN| kucha udAharaNa For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka- paricaya | 733 aise bhI haiM. jinase mAlUma hotA hai ki svAmIjIne jainamatake prati dveSa bar3hAnekI pavitra icchAse bhI bahutasI bAteM likhI haiM / eka jagaha Apa likhate haiM ki " pAkhaNDoMkA mUla hI jainamata hai / " aura eka jagaha kahA hai " sabase vaira virodha niMdA IrSA, Adi duSTa karmarUpa sAgara meM DubAnevAlA jainamArga hai / " " acche puruSako jainiyoMkA saMga karanA vA unako dekhanA bhI burA hai / " svAmIjI jainamatake itane jabardasta jAnakAra the ki usake syAdvAda yA saptabhaMgI nayako bauddhadharmameM bhI mAnya batalAte haiM / syAdvAdakA artha bhI bar3A U~TapaTA~ga kiyA hai / hama AzA karate haiM ki isa pustakako par3hakara AryasamAjake ve sajjana jo svAmIjIko sarvathA nirbhrAnta, parama vidvAn aura pUrvakAlake RSiyoMse bhI bar3hakara maharSi mAnate haiM bahuta kucha ThikAne para A jAveMge / apane pakSakA maNDana karaneke lie dUsare dharmake siddhAntoMkA khaNDana karanA sajjanAnumodita avazya hai; parantu khaNDanakA artha yaha nahIM hai ki apane pakSa ke andhAdhundha jozameM Akara dUsare dharmako gAliyA~ bhI de DAlanA aura usake siddhAntoMko samajhe binA hI use burA bhalA kaha DAlanA / svAmIjIkI khaNDanazailI isa pustakase isI prakAra - kI mAlUma hotI hai / samAjI vidvAnoMko apane gurukI isa zailIkA tyAga kara denA cAhie / 1 AptaparIkSAkA bhAvAnuvAda / lekhaka, paM0 umarAvasiMhajI jaina, adhyApaka syAdvAdapAThazAlA kAzI / mU0 pA~ca Ane / tattvArthasUtrake 'mokSamArgasya netAraM' Adi zlokapara svAmI vidyAnandane Apta 1 For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gir jainahitaiSI parIkSA mAmakA lagamaga 125 zlokoMkA grantha banAyA hai| isameM ukta maMgalAcaraNake zlokakI vistRta vyAkhyA kI gaI hai aura kapila, bauddha Adi AptoMkA anApta ThaharAkara jinadevako vAstavika Apta ThaharAyA hai / yaha nyAyakA grantha hai| paM0 umarAvasiMhajIne acchA kiyA jo ise hindI jAnanevAloMke lie bhI upayogI banA diyaa| hama nyAyazAstra jAnate nahIM haiM, isa lie isa samAlocanAke adhikArI nahIM, to bhI itanA kaha sakate haiM ki anuvAda sAdhAraNatayA acchA huA hai / yadi mUlagranthakartAke Azaya aura bhI saralatAse samajhAye jAte, to acchA hotA / anuvAdameM kahIM kahIM bhUleM bhI raha gaI haiN| dUsare zlokake ' zAstrAdau munipuGgavAH ' kA artha ' tattvArthazAstrakI AdimeM umAsvAmine ' honA cAhie / cauthe zloka, aura 123 veM zlokake arthameM bhI isI prakArakI bhUla hai / ina zlokoMkA artha hamane gatAGkake itihAsaprasaGgameM vistArase kiyA hai| brahmacaryadigdarzana-lekhaka, jainamuni jJAnacandranI / prakAzaka, lAlA phaggUmalla jaMgImalla gurumahala, amRtasara / mUlya sadAcAra / aneka saMskRta zlokoM aura prAkRta gAthAoMko dekara lekhaka mahAzayane purAnI paddhatise brahmacaryakI mahimA gAI hai / bhASA acchI hai / prakAzakoMse muphta mila sakatI hai| zrItIrthakSetrakulpAka- lekhaka, vAdI( ? )mAnamardanakAra, bhiSagrana zvetAmbarajainadharmopadezaka zrImAn bAlacandrAcAryajI mahArAja ( ? ) / prakAzaka nemIcandrajI golecchA, resIDeMsI bAjAra, For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka-paricaya / 735 dakSiNa haidarAbAda / dAkSiNa haidarAbAdase 45 mIla IzAnakI ora kulpAka nAmakA kasvA hai / vaha sikandarAbAdase bijabAr3eko jAnevAlI lAinake Alera nAmaka sTezanase tIna mIla dUra hai| vahA~ para eka vizAla mandira hai jisameM RSabhadevakI DhAI hAtha U~cI pratimA hai / isa pratimAko mANikyasvAmI bhI kahate haiM / isa pratimAkA bar3A bhArI mAhAtmya hai aura isa kAraNa zvetAmbara sampradAyameM yaha pUjya tIrtha mAnA jAtA hai| isI tIrthako zvetAmbara siddha karaneke lie aura isakI khyAti bar3hAneke lie yaha pustaka likhI gaI hai| lekhaka mahAzayakA kathana hai ki isa tIrthako zaGkaragaNa nAmake rAjAne vikrama saMvat 680 ke lagabhaga sthApita kiyA thaa| parantu isake lie unhoMne jo aitihAsika pramANa diye haiM ve 14 vIM zatAbdike bAdake haiM / vahA~ para lagabhaga 19 zilAlekha haiM jinameM eka vi0 saM0 1333 kA hai jo pUrA nahIM par3hA jAtA hai aura zeSa saba 1450 ke pachike haiN| jinaprabhasUrike ' tIrthakalpa ' nAmaka granthameM isa tIrthakI utpatti AdikA jo varNana diyA hai vaha bhI vikramakI caudahavIM zatAbdikA likhA huA hai / vaha varNana bar3A hI Azcaryajanaka atiraMjita aura asaMbhava hai / likhA hai ki " bharatacakravartIne ayodhyA marakatamaNikI eka RSabhadevakI pratimA pratiSThita kI, kucha samayake bAda vidyAdhara use vetADhya parvata para le Aye, vahA~ use nAradajIne dekhA aura usakA saMvAda devAdhirAja indrako diyA, taba indrane use apane vimAnameM ma~gavA liyA / naminAthake samaya taka vaha vahIM devoM dvArA pUjI gaI / isake bAda mandodarIne usakI For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 janahitaiSI - pUjA karane kI icchA kI aura isa hetu anna jalakA tyAga kara diyA / taba rAvaNane indrakA ArAdhana kiyA / indrane prasanna hokara pratimA de dI / mandodarI pratimAko bahuta samaya taka pUjatI rahI, pIche usane use samudrameM rakha dI / vahA~ deva use haz2AroM varSataka pUjate rahe / vikramasaMvat 680 meM kalyANa nagarameM zaMkara nAmakA rAjA rAjya karatA thA / usake yahA~ eka vyantarane mahAmArI roga phailAyA / rAjA cintAtura thA ki itanemeM padmAvatIne use svapnameM kahA ki samudrameMse RSabha bhagavAnkI pratimA lAkara pUjA karo, to roga zAnta ho jAyagA / rAjAne samudrAdhipati devakA ArAdhana kiyA aura usane ukta pratimA de dI / pratimA rAjAke pIche pIche zakaTa dvArA Apa hI Apa calane lagI / mArgameM eka jagaha rAjAne pIchekI ora dekha diyA to pratimA Thahara gaI, taba rAjAne vahIM eka mandira banavAkara usa pratimAko pratiSThita kara diyA / prajAkA roga zAnta ho gayA / pahale yaha pratimA antarikSa meM sthita yA aghara thI, parantu usa dezameM mlecchoM kA praveza honese vaha siMhAsana para jama gaI ! isa pratimAko devaloka se martyalokameM Aye 1 1180905 varSa hue !! miTTIko A~khameM A~janese mUla maMDapameM kesarakI varSA kucha kucha raMga jAte haiM, pratimAke sAmane Ate hI sA~pakA jahara dUra ho jAtA hai ! ityAdi / " somadharmagaNike banAye hue ' upadezasaptati' nAmaka granthameM bhI kulpAkatIrthake sthApana honekA vRtAnta tIrtha / isa pratimAke snAnajalase bhIgI huI andhe sUjhate ho jAte haiM, caityake hotI hai, jisase yAtriyoMke vastra For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustk-pricy| 737 kalpake hI samAna likhA hai aura usameM bhI zaMkara rAjAko sthApaka batalAyA hai; parantu yaha grantha tIrthakalpase bhI pIchekA arthAt vi. saMvat 1903 kA banA huA hai / yaha saMbhava hai ki jo zaMkaragaNa nAmakA rAjA vikramakI sAtavIM zatAbdimeM huA hai, vahI kulpAkatIrthakA sthApaka ho aura zAyada vaha jaina bhI ho; parantu lekhaka mahAzaya isake lie koI yatheSTa pramANa nahIM de sake haiN| Apane yaha tarka bhI uThAyA hai ki ' zaMkara rAjA kisa jaina sampradAyakA thA ?' aura svayaM hI uttara de diyA hai ki ' zvetAmbara sampradAyakA / ' parantu isake lie bhI koI vizvasta pramANa nahIM diyA gayA hai| kulpAkatIrthakI pratimAyeM zaMkararAjAkI banavAI haiM, isakA jaba koI pramANa nahIM hai taba vahA~kI pratimAoMke zvetAmbara honese rAjAko zvetAmbaratva kaise A jAyagA, yaha samajhameM nahIM aataa| zaMkara rAjA zvetAmbara siddha ho jAya, isameM hamArI koI hAni nahIM; parantu vaha honA cAhie pramANase / dakSiNa karnATakameM jitane jaina rAjA hue haiM ve saba digambara sampradAyake anuyAyI hue haiM; zvetAmbara sampradAyake usa tarafa pracalita honekA koI udAharaNa nahIM milatA hai| aisI dazAmeM zaMkarake zvetAmbara honemeM vizeSa sandeha hai jisake samAdhAna honekI bahuta AvazyakatA hai| vijalarAjAko lekhaka mahAzayane cAlukya vaMzIya likhA hai; parantu vAstavameM vaha kalacuri yA haihayavaMzIya thA aura cAlukya 'tela'ke rAjyako chInakara kalyANake siMhAsana para baiThA thA / basavapurANa aura cainna basavapurANake par3hanese nizcaya ho sakatA hai ki vijjala zvetAmbara thA yA di- . For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI wr.awww gambara / pRSTha 37 meM lekhakane likhA hai ki " jitanI pratimAyeM isa dezameM ardha padmAsanastha haiM ve sabhI zvetAmbaroMkI haiN|" balihArI ! isa niyamase to Apa digambaroMkI hajAroM pratimAoMko apanI banAleMge / kyoMki digambara mandiroMmeM bhI ardha padmAsanastha pratimA oMkI kamI nahIM hai| pustakake likhanemeM yatijI mahAzayane isameM sandeha nahIM ki parizrama kiyA hai; parantu hamArI samajhameM Apake likhanekA DhaMga acchA nahIM hai| Apa itihAsa to likhate haiM; parantu Agraha aura pakSapAtako sAtha rakhate haiM / digambarasampradAya para to ApakI bar3I kar3I dRSTi rahatI hai| isake nidarzanasvarUpa Apa kucha pustakeM bhI likha cuke haiN| hamArI prArthanA hai ki Apa zvetAmbara-digambarake pakSako chor3akara zuddha itihAsakI AlocanA kareM to acchA ho| itihAsapremiyoMko yaha pustaka avazya par3hanA cAhie / pustaka para mUlya nahIM likhA / jIvanacaritra AcArya zrImotIrAmajIkA / lekhaka, jainamuni paM0 jJAnacandrajI / prakAzaka, lAlA kundanalAla ciraMjIlAla jaina mu0 bhullaraher3I, nAbhA sTeTa / sthAnakavAsI jainasampradAyameM AcArya motIrAmajI nAmake eka sAdhu ho gaye haiM / ve acche kriyAvAn aura suyogya upadezaka the / saMvat 1880 meM unakA janma huA thA aura 1958 meM dehAvasAna / isa 60 pRSThakI pustakameM unhIMkA jIvanacarina purAnI paddhatise likhA gayA hai / pustakakA adhikAMza dharmake svarUpa aura upadezase bharA huA hai, caritakA aMza bahuta hI thor3A hai / mahAtmAoMke caritoMmeM unake antaraMga For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustk-pricy| 719 aura bahiraMga bhAvoMkA tathA AcaraNoMkA sUkSma nirIkSaNa honA cAhie / pustakakI hindI acchI hai / sAdhAraNa zrAvakavarga isase zikSA prApta kara sakate haiM / AdhA AnekA TikaTa bhejanese " lAlA phattUrAma jaina, sampAdaka jainodaya, ludhiyAnA." isa pustakako muphta bhejate haiN| parIkSAmukha / lekhaka aura prakAzaka, paM0 ghanazyAmadAsa jaina, dharmAdhyApaka syAdvAdavidyAlaya, kAzI / mU0 chaha Ane / AcArya. mANikyanandi svAmIke prasiddha nyAyagrantha parIkSAmukhakA yaha bhASAnuvAda hai / bhASA aura bhI sahaja likhI jAtI aura viSaya aura bhI samajhAkara likhA jAtA to acchA hotA, pAThakoMkA adhika upakAra hotA / AptaparIkSAkI apekSA isakI chapAI aura kAgaz2a donoM acche haiM / svAdhyAyapremiyoMko isakI eka eka prati avazya ma~gA lenA cAhie aura prakAzakake utsAhako bar3hAnA cAhie / * hindI zikSA, pahalA bhAga / prakAzaka, mohakamalAla mainejara, jainazikSApracAraka kAryAlaya, kUcA seTha, dehalI / mUlya eka AnA / jainavidyArthiyoMko hindIkI zikSA deneke abhiprAyase yaha pAThya pustaka likhI gaI hai| isameM choTe choTe 17 pATha haiM jinameM tIna pATha kavitAke haiM / pATha prAyaH saba hI acche aura zikSAprada haiM / bhASA bhI sAdhArataH acchI hai / pustaka sacitra hai / jo citra lIthoke chape hue hera raMgake haiM ve yadi na diye jAte to hamArI samajhameM pustakakI zobhA ulaTI bar3ha jAtI / * upadezaratnamAlA / anuvAdaka, viTThala viSNu urpha rAvajI bhAve / prakAzaka, seTha motIlAla rAvajI gAMdhI, zolApura / mUlya For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 jainahitaiSI ATha Ane / yaha upadezaratnamAlA nAmaka hindI pustakakA bhASAntara hai, jisakI samAlocanA hitaiSImeM pahale ho cukI hai| - samayasAra nATaka / prakAzaka, jaina audyogika kAryAlaya, candAvAr3I, bambaI / mUlya ATha AnA / kavivara banArasIdAsanIke samayasArakI yaha naI AvRtti hai / pustakameM azuddhiyoMkI bharamAra hai| saMzodhanakI ora dhyAna denA prakAzakakA sabase mukhya kartavya thA / chapAI vagairaha acchI hai| ___ sAgAradharmAmRta ( puurvaarddh)| anuvAdaka, paM0 lAlArAmajI adhyApaka, indaura / prakAzaka, zA mUlacanda kasanadAsajI kApar3iyA, sUrata / mUlya 1 // ru0 / kApaDiyAjIne aba taka jitane grantha prakAzita kiye haiM unameM yahI eka grantha mahattvakA nikalA hai| paM0 AzAdhAra bar3e nAmI vidvAn the / unhoMne zrAvakAcArake granthoMkA acchI taraha manana karake yaha grantha likhA hai| isameM aneka bAteM aisI haiM jo dUsare granthoMmeM nahIM milatIM / anuvAdakI bhASA sarala aura prAyaH zuddha hai| sthAnakavAsI jaina kAnphareMsa prakAzakA khAsa aMkasthAnakavAsI jaina kAnphareMsakI orase eka sAptAhika patra nikalatA hai / patrakI mukhya bhASA gujarAtI hai| kaI lekha hindImeM bhI rahate haiN| DA0 dhArasI gulAbacanda saMghANI isake sampAdaka haiN| vArSika mUlya DhAI rupayA hai / usakA yaha khAsa aMka paryuSaNaparvake upalakSyameM nikalA hai / jainamitrake AkArake lagabhaga 175 pRSTha haiN| isameM hindIke 23, a~garejIke 5, mAgadhIkA 1 aura gujarAtIke 69 For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka- paricaya | 741 / gadyapadya lekha aura lagabhaga 50 citra haiM / isake taiyAra karA - nemeM 900) nau sau rupayA kharca hue haiM / pratyeka kApIkI lAgata II ) hai, parantu grAhakoM ko muphta meM aura sarvasAdhAraNako yaha chaha AnemeM diyA jAtA hai / sampAdaka mahAzayakA yaha udyoga aura parizrama prazaMsanIya hai / pAThakoMko unakA utsAha bar3hAnA caahie| kaI lekha paDhane yogya haiN| hitaiSIke pAThakoMke paricita lAlA muMzIlAlajI ema, e, bAbU cetanadAsajI bI. e. aura bAbU jugamandaralAlajI jajake bhI isameM cAra lekha haiM / do lekha kisI ' satyazodhaka ' nAmadhArI mahAzayake haiM jo jainasiddhAntabhAskarake candragupta aura nagnadArzanika sAdhu nAmaka lekhoMkI AlocanAsvarUpa haiM / yadyapi lekhakakeM vicAra kaTTara zvetAmbarI jAna par3ate haiM aura unhoMne jagaha jagaha digambara sampradAya para anucita tathA anAvazyaka AkSepa kiye haiM to bhI unake lekhoMmeM bahuta kucha tathya hai / bhAskara sampAdakako unapara vicAra karanA cAhie / citra prAyaH bane-Thane saje-sajAye seTha logoM ke haiM jinameM sAdagIkA nAma nahIM hai| acchA hai, jaba taka ina logoMmeM zikSAkA prema nahIM hai, tabataka inake citrAdi prakAzita karake hI inase kucha kAma liyA jAya / kucha citra aise zikSita aura sAde puruSoMke bhI haiM jo isa seThamaya citramAlA meM grathita dekhakara Apako zAyada hI saubhAgyazAlI samajheM / hindIhitaiSI kAryAlaya, devarI ( sAgara ) kI nIce likhI do pustakeM hameM samAlocanArtha prApta huI hai: . AdarzacaritAvalI - lekhaka, paM0 zivasahAya caturvedI | pRSTha saMkhyA 80 / mUlya pA~ca Ane / isa pustakameM janarala bUtha, bukara For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 jainahitaiSI TI. vAziMgaTana, gAraphIlDa, liMkana, vilasana, vidyAsAgara, rANA pratApa, rAnaDe, mAlavIya, gA~dhI, gokhale, rAjA vinayakRSNa, bharata, dadhIci, zibi, ina 15 dezI videzI mahApuruSoMke zikSAprada carita saMgraha kiye gaye haiM / pustakakI bhASA acchI aura sarasa hai / aisI pustakoMkA jitanA adhika pracAra ho, utanA acchA / ___ bhAratIya nItikathA-mahAbhArata kathAoMkA bhANDAra hai |aadi parvase udyoga parvataka usameM jitanI nItipUrNa kathAyeM haiM, isa pustakameM una sabakA sAra Aja kalake DhaMgase saMkalana kiyA gayA hai| bhISmakI pitRbhakti aura indriyadamana, arjunakI ekAgratA, juAkA bhayaMkara pariNAma, dharmarAjakI jIvadayA Adi kathAyeM bar3I acchI aura zikSAprada haiN| isake lekhaka bhI pUrvokta paM0 zivasahAyajI caturvedI haiM / mUlya isakA bAraha Ane hai| donoM pustakeM ukta kAryAlayase ma~gAnA caahie| vIrAGganA arthAt, rUpanagarakI rAjakanyA caJcalakumArIkA saccA aitihAsika vRttAnta / racayitA va prakAzaka, jJAnacandra, baTAlA (gurudAsapura ) / mUlya chaha Ane / rAjapUtAnemeM rUpanagara eka choTAsA rAjya thA / bAdazAha auraMgajebane rUpanagarake rAjAkI kanyA caJcalakumArIse zAdI karanI cAhI / rAjA to rAjI ho gayA, parantu caJcala rAjI na huI / usane apanI rakSAke lie mahArANA rAjasiMhakI sevAmeM patra bhejakara unheM uttajita kiyA aura taba rAjasiMhane bAdazAhakI senAse lar3akara caMcalakumArIko chur3A liyA aura usake sAtha svayaM vivAha kara liyaa| isa aitihAsika ghaTanAko For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka- paricaya | 743 lekara svargIya bAbU baMkimacandra caTTopAdhyAyane ' rAjasiMha' nAmaka upanyAsakI racanA kI hai| yaha batalAnekI AvazyakatA nahIM ki aise upanyAsoMmeM lekhaka do cAra pradhAna aitihAsika ghaTanAoMkI rakSA karake zeSa sArI bAteM apanI kalpanAse likhatA hai / apanI racanAko sarasa, prabhAvotpAdaka banAneke lie vaha naye naye pAtroMkI sthAnoMkI, prasaGgoMkI kalpanA karanemeM jarA bhI kuNThita nahIM hotA hai / tadnusAra 'rAjasiMha' meM bhI kalpanAprasUta bAtoMkI kamI nahIM hai / yaha pustaka ukta upanyAsako hI saMkSipta karake likhI gaI hai; parantu lekhaka mahAzaya ne ise 'saccA aitihAsika vRttAnta' samajha liyA hai aura yaha likhanekI bhI AvazyakatA nahIM samajhI hai ki 'rAjasiMha' ke AdhArase isakI racanAkI gaI hai !- pahalA bhrama hai aura dUsarA aparAdha hai / AzA hai ki lekhaka mahAzaya Age ina galtiyoMko sudhAra leMge / koI bhI ' aitihAsika vRttAnta ' aura so bhI 'saccA' upanyAsoMpara se nahIM likhA jA sakatA, isake lie TADa rAjasthAna jaise itihAsagrantha hI upayogI ho sakate haiM / pustaka acchI, dezAbhimAnako jAgRta karanevAlI, aura zikSAprada hai; bhASA bhI burI nahIM hai / striyoMko khAsa taura se par3hanA cAhie / zAradAvinoda-yaha eka mAsikapatra hai / zAradAbhavana pusta - kAlaya, dIkSitapurA jabalapura se prakAzita hotA hai / hitaiSIke sAijJake 50 pRSTha rahate haiM / vArSika mUlya Der3ha rupayA hai / abataka isake tIna aMka nikala cuke haiN| isameM choTI choTI manoraMjaka aura zikSAprada galpeM prakAzita huA karatI haiM / koI koI galpa bahuta acchI For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 jainahitaiSI hotI hai| hindImeM apane DhaMgakA yaha eka hI patra hai, para isakA bahiraMga AkarSaka nahIM hai| chapAI saphAImeM unnati karanekI AvazyakatA hai| cuTakule / lekhaka, zrIyuta zarmA / prakAzaka, eMglo oriyaMTala presa, lakhanaU / mUlya pA~ca Ane / acchI pustaka hai / isameM 205 cuTakuloMkA saMgraha hai| cuTakule kevala ha~sAnevAle yA jI khuza karanevAle hI nahIM haiM, unameM acchI acchI zikSAyeM bhI bharI huI haiN| asabhyatA yA azlIlatAkI isameM gandha bhI nahIM hai jisake lie manovinodakI pustakeM badanAma haiM / sAmAjika sudhArake uddezyame kahIM kahIM kaTAkSa bhI kiye gaye haiM jo vizeSa ugra nahIM haiN| cuTakuloMmeM bar3I bhArI vizeSatA yaha hai ki ve prAyaH lekhakake nijake haiM aura bIrabalavinoda Adise ur3Aye hue nahIM haiM / ye saba pahale nAgarIpracAraka aura avadhavAsImeM chapa cuke the, aba pustakAkAra prakAzita kiye gaye haiM / vinodapriya pAThakoMko isa pustakakA saMgraha avazya karanA caahie| uttararAmacarita nATaka / anuvAdaka, paM0 satyanArAyaNa zarmA, kaviratna / prakAzaka, bhAratIbhavana, phIrojAbAda (aagraa)| mUlya bAraha Ane / saMskRtasAhityameM mahAkavi bhavabhUti apanI kIrti amara kara gaye haiN| kAlidAsake bAda kAvyaracanAmeM bhavabhUtikA hI nAma liyA jAtA hai / unakA uttararAmacarita bahuta hI prasiddha nATaka hai| yaha puruSottama rAmacandranIke rAjyArUDhaM honeke bAdake kathAnakako lekara racA gayA hai| isameM karuNarasakI pradhAnatA hai| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustk-pricy| 745 wwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm~~ isake tIsare aMkako par3hakara to pASANahRdaya bhI dravita ho jAtA hai / jahA~taka hama jAnate haiM, abhI taka hindImeM isakA koI anuvAda nahIM huA thaa| paM0 satyanArAyaNajIne yaha sundara anuvAda karake bar3A kAma kiyA / anuvAda gadyakA gadyameM aura padyakA padyameM kiyA gayA hai| padyaracanA vrajabhASAmeM kI gaI hai jisa para kaviratna mahAzayakA pUrA adhikAra jAna par3atA hai / hindIke zabdoMko toDamaror3a karake jisa vrajabhASAkA uddhAra Ajakalake bahutase kavi kara rahe haiM usa brajabhASAse ApakI vrajabhASA bhinna hai| ApakI racanA zuddha bamabhASAmeM hai| racanA bar3I hI pyArI aura bhAvapUrNa hai / eka namUnA lIjie / lakSmaNajI rAmacandrajIko zokAkulita dekhakara kahate haiM: tuva nayana sana Tapakata TapATapa yaha lagI asuana jharI, bikharI kharI bhuapai parI janu dUTa mutiyanakI lrii| rokata yadapi balasoM virahakI vedanA ura tau bharai, jaba adhara nAsApuTa ka~pahiM anumAnasoM jAnI prai|| - kavijIkA gadyAnuvAda utanA acchA nahIM hai jitanA ki padyAnuvAda hai / bahuta kama loga aisA bhAvapUrNa padyAnuvAda kara sakate haiN| para hameM AzA nahIM ki vartamAna khar3I-bolI-pUrNa hindI saMsArameM kaviratna mahAzayake parizramakA jitanA cAhie utanA Adara hogaa| Ajakalake zikSitoMke lie aba vrajabhASA eka aparicita bhASA hogaI hai-khAsa taurase adhyayana kiye binA unake lie usakA samajhanA kaThina hai| kaviratna mahAzayane vrajabhASAkI racanAmeM jo For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 jainahitaiSI - parizrama kiyA hai yadi vahI parizrama khar3I bolIkI racanAmeM karate to hindIbhASAbhASiyoMkA aura bhI adhika upakAra hotA / pustakake prAraMbhameM 25 pRSThakI vistRta bhUmikA hai jisameM bhavabhUti, unakI racanA, aura isa nATakakI vizeSatAoMkA vivecana kiyA gayA hai / | bhUmikA ke par3hanese bhavabhUtike aura unake granthoMke samba ndha meM aneka jAnane yogya bAtoMkA jJAna hotA hai / pustaka saba tarahase acchI aura saMgrahaNIya hai / sAhityapremiyoMko isakI eka eka prati ma~gAkara prakAzakoMke utsAhako bar3hAnA cAhie / AtmatattvaprakAza | anuvAdaka, paM0 jvAlAdatta zarmA, kisa raula ( murAdAbAda ) / prakAzaka, lAlA gaNezIlAla lakSmInArAyaNa murAdAbAda | yaha pustaka mahAmahopAdhyAya DA0 satIzacanda vidyAbhUSaNa ema. e., pI. eca. DI. ke eka baMgalA nibandhakA anuvAda hai / pustaka bar3e mahattva hai| prAraMbhake 34 pRSThoMmeM bhAratIya darzanazAstroM kA itihAsa hai jo bar3I khojase likhA gayA hai aura phira AtmA, janmAMtaravAda, Izvara Adike sambandhameM bhAratIya darzana zAstroMke siddhAnta likhe gaye haiM / vidvAnoMko aisI pustakoMkA avalokana avazya karanA cAhie / mUlya pustakapara likhA nahIM, lagabhaga cAra Ane hogA / 1 1 fijI dvIpameM mere ikkIsa varSa / lekhaka, paM0 totArAma sanADhya / prakAzaka, bhAratI bhavana, phIrojAbAda ( AgarA ) / mUlya chaha Ane / lekhaka mahAzayane isameM ApabItI kahAnI likhI hai| Apa ArakATiyoMke hAthameM par3akara jabardastI phijIdvIpa meM bheja diye gaye : For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustk-pricy| 747 the| kulI banakara vahA~ Apako 21 varSa taka rahanA par3A aura agaNita yAtanAyeM sahanI par3I / Apako aura Apake sAthI dUsare bhAratavAsiyoMko vahA~ jo asahya duHkha diye gaye the, unakA isa pustakameM bar3A hI romAJcakArI varNana hai / pratyeka bhAratavAsIko isakA pATha karake apane bhAiyoMko una duHkhoMse bacAnekA yatna karanA cAhie / phijIdvIpasambandhI aura bhI aneka jAnane yogya bAtoMkA isameM ullekha kiyA gayA hai| aisI pustakoMkI lAkhoMkI saMkhyAmeM chapakara vitaraNa honekI z2arUrata hai| mA aura baccA / anuvAdaka aura prakAzaka, ma0 govardhana bI. e. sampAdaka 'prahlAda', dehalI / mUlya ATha Ane / yaha 'emilI' nAmaka phreMca granthake pahale khaNDakA a~garez2Iparase kiyA huA anuvAda hai / pustaka bahuta hI acche vicAroMse paripUrNa hai; parantu kheda hai ki anuvAdakI bhASA ThIka nhiiN| vAkyaracanA baDI hI guTala aura a~garez2I DhaMgakI hai / aisA mAlUma hotA hai ki mUla pustakakA zabdazaH anuvAda kiyA gayA hai / isa doSake honepara bhI hama a. pane vicArazIla pAThakoMse isa pustakake par3hanekI siphAriza karate haiN| choTe choTe baccoMke pAlanapoSaNa, zikSaNa, zarIrarakSaNa Adike sambandhameM unheM isa pustakameM bar3I hI anokhI bAteM mileNgii| navajIvana / yaha eka mAsika patra hai / pahale yaha banArasase paM0 kezavadAsajI zAstrIke dvArA sampAdita hokara nikalatA thA; parantu zAstrIjIke amerikA cale jAnese banda ho gayA thA / aba ise bAbU dvArakAprasAdajI (sevaka ) ne apane hAthameM liyA hai aura For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - bar3e utsAha tathA parizramase sampAdana karanA zurU kiyA hai / aba taka isake chaha aMka nikala cuke haiM / AkAra sarasvatI ke jaisA hai, eka do citra bhI rahate haiM / yadyapi sevakajI AryasamAjI haiM, parantu unake vicAroMmeM anya samAjI bhAiyoM jaisI kaTTaratA nahIM hai / ve apane patra meM saba prakArake acche vicAroMko sthAna dete haiM / dezahitakI ora unakA vizeSa lakSya hai / chaTThe aMkameM zrIyukta bAbU arjunalAlajI seThI bI. e. kA citra prakAzita kiyA gayA hai / isake pahaleke aMkoMmeM bhI seThIjIke viSayameM kaI noTa nikala cuke haiM / sampAdaka mahAzaya jainadharmasambandhI lekhoMko bhI prakAzita karane kI icchA rakhate haiM / 'mainejara, navajIvana, sarasvatIsadana, kempa indaura ' ke patese pA~ca Aneke TikaTa bhejanese patrakA namUnA mila sakatA hai / vArSika mUlya tIna rupayA hai / 748 nIce likhI pustakeM bhI sAdara svIkAra kI jAtI haiM:1 sadAcArapraznottarI -bAbU nArAyaNaprasAda aror3A, kAnapura / 2 naI rozanIkI kuladevI - bI. pI. siMghI, sirohI ( rAjapUtAnA ) 3 bAlazikSA - digambara jaina Aphisa, sUrata / 4 riporTa saM0 1967-70 - zvetAmbara jaina kAnphareMsa, bambaI / 5 riporTa ( san 1913 - 14 ) - jaina borDiMga skUla, ratalAma / 6 dvivArSika riporTa ( saM0 1968 - 69 ) - jainabAlAzrama, pAlItAnA | 7 riporTa ( 1914 - 11 ) - syAdvAdamahAvidyAlaya, kAzI / 1 For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustk-pricy| 749 < riporTa ( 1911-15 ) zrAvikAzrama, murAdAbAda / 9 anityAdibhAvanAsvarUpa-lekhaka, muni pratApavijayajI / prakA zaka, mAnacanda belacaMda, gopIpurA, sUrata / 10 bAlabodha jainadharma marAThI 3 rA 4 thA bhAga-anuvAdaka aura prakAzaka, rAvajI sakhArAma dozI, zolApura / 11 hindI bhaktAmara aura prANapriya kAvya ) prakAzaka, mUlacanda 12 rUpasundarI ( gujarAtI) kazanadAsanI 13 zrAvikA subodha (,) J kApar3iyA, sUrata / 14 laghu abhiSeka-prakAzaka, DAhyAbhAI zivalAla, karamasada (kher3A) 15 hindIjaina zikSA, dvitIya bhAga-lekhaka aura prakAzaka, seTha lakSmIcandajI ghIyA, pratApagar3ha ( mAlavA ) / 16. zrImadAtmAnandajIkA saMkSipta jIvana-prakAzaka, AtmAnanda __ jainasabhA, ambAlA shhr| 17 riporTa ( 1969-70 ) digambara jainapAThazAlA, kuNthlgirii| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI AVARKHAAR vividh-prsngg| 1 bAlaka bhaTTAraka aura zetavAla paMcoMkA prytn| ga ta aMkameM hamane lAtUrake bhaTTArakakI gaddIke sambaAAVAT ndhameM eka noTa likhA thaa| usake sambandhameM zeta vAla samAjake eka pratiSThita sajjana zrIyuta nemi- nAtha anantarAja pAMgalakA patra hamAre pAsa AyA hai| ve likhate haiM ki " Apane apane noTameM jo yaha likhA ki lAtUrakI gaddIpara eka bAlaka biThA diyA gayA hai, so ThIka nahIM hai| vAstavika bAta yaha hai ki apaneko 'paNDita' kahalavAnevAle eka rAmabhAU nAmaka vyaktine svargastha bhaTTAraka vizAlakIrtijIke bAkAyadA niyata hue paMcoMkI sammati liye binA hI, kevala bhole logoMko Thaganeke lie eka ajJAna bAlakako gaddIpara biThAnekA phArsa kiyA hai-biThAyA nahIM hai| parantu yathArthameM vaha bAlaka aura brahmacArI kahalAnevAle rAmabhAU na hamAre samAjake guru haiM aura na unameM guruke koI lakSaNa hI haiN| ina donoMko zetavAla samAjakA eka bahuta bar3A bhAga pUjya mAnanese iMkAra karatA hai aura aba to una para sva. vizAlakIrti bhaTTArakakI gaddIke paMcoMne korTameM mukaddamA bhI dAyara kara diyA hai| sArAMza, ukta ajJAna azikSita lar3akA hamAre samAjakA bhaTTAraka nahIM hai aura hama use vaisA mAnate bhI nahIM haiN|" isameM sandeha nahIM ki gaddIke paMcoMkA prayatna bahuta hI prazaMsanIya hai aura hameM AzA hai ki ve usameM pUrI pUrI saphalatA lAbha kareMge / kyA hamAre gujarAtI bhAI For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsngg| 751 bhI ina paMcoMkA anukaraNa kareMge aura apane prAntake aise hI bhaTTArakoM dvArA luTate hue bhole bhAiyoMkI rakSA karanekA puNya sampAdana kareMge ? yadi bAkAyadA prayatna kiyA jAya aura kucha pratiSThita puruSa bhI isa prayatnameM yoga deveM, to jitane ayogya asadAcArI bhaTTAraka haiM ve sarakArakI AjJAse bahuta jaldI nikalavA diye jA sakate haiN| jisa taraha cora aura DakaitoMse prajAkI rakSA karanA sarakArakA kartavya hai usI prakAra dharma-coroM aura ThagoMse bacAnA bhI vaha apanA kartavya samajhatI hai, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai| 2 tyAgI mannAlAlajIkI mAlakI pettiyaaN| gata aMkameM hamane 'terahapaMthiyoMke bhaTTAraka ' zIrSaka noTameM paM0 mUlacandajIke kathanAnusAra likhA thA ki tyAgI munnAlAlajIkI eka peTImeM jise ve kisI gA~vake mandirameM rakha gaye the do haz2Ara rupayeke noTa nikale / isa viSayameM jainamitrake daphtarameM chArorA aura muMgAvalIke paMcoMkI sahIse do patra Aye haiN| muMgAvalIvAle likhate haiM-" gata vaizAkhavadI 13 ko ailaka pannAlAlajI muMgAvalI Aye the| unhoMne dUsare dina bAjArake maMdirameM tyAgI mannAlAlajIkI rakkhI huI peTiyA~ khulavAI / dekhA to 3 peTiyoMmeM aura 3 kanastaroMmeM zAstra bhare hue the / eka paTI kapar3oMse bharI huI thii| 2 kaiMciyA~, 1 loTA, 2 pItalake kamaMDala, 1 caMdobA, 2 kurate cikana aura kazmIrAke, 1 maccharadAna, 2 pichaurA, 2 makhamalake Tukar3e, rezamI chIMTa 2 gaja, 1 takiyA, 1 pItarakI pIchI, morake paMkha 2 // sera, 1 camacA, 1 kaTorI, 1 khurajI, 1 sadarI, 1 kuratA, 1 gAmaThIkI duhara, 3 malamalake Tukar3e, 3 laTTeke Tukar3e, dhUmAsa 1 hAtha, For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 jainahitaiSI 4 malamalake pichaurA, 10 lempakI battiyA~ 5 gaja, 10 momabatiyA~, 1 bahuta bar3hiyA lAlaTena, 10 chaTAyA (?), 1 chAtA, kucha phuTakara cIjeM, isa taraha sAmAna nikalA / inakI peTiyA~ bhelasA, ratalAma, caMderI, candarAdimeM bhI par3I haiN| eka jagaha eka ghar3I 10 rupayemeM giravI rakkhI thI / inakA caritra hamAre dezameM saba acchI tarahase jAnate haiM / ye paradezase cIjeM lA-lAkara apane bhAIko bhejate haiN| " chArorAvAle likhate haiM-" yahA~ ailakajI vaizAkhavadI 7 ko padhAre / unhoMne munnAlAlanIkI peTiyA~ khulvaaii| usameM 1 ghar3I Aphisa klAka, 3 ghar3iyA~ jarmana silavarakI, 1 ghar3I cA~dIkI, 1 cazamA, 1 loTA, 13 pichaurA, 2 maccharadAnI, 4 Tukar3e gajIke, 25 suiyA~, 10 tAge goTeke, 2 DibbiyA~ motI vagairahakI khAka, 2 zIzI pauSTika davAiyoMkI, 2 camace, 1 kamaMDalu tAMbekA, 1 bAlaTI, 1 belana, 1 gaThI ( ? ), 1 jhArI, 1 kAca, 1 khurajI, kezara 5 tolA, 1 savarAnI(?),15 malamalake pichaurA, 4sATanake caMdobA, 49||rupye nkd| ye saba cIjeM do peTiyoMmeM thiiN| zeSa pA~ca peTiyA~ zAstroMse bharI huI thiiN|" ina donoM ciTTiyoMmeM likhA hai ki jainahitaiSImeM jo samAcAra prakAzita huA hai, vaha asatya hai-satya to yaha hai, jo hama likhate haiM / isa para hamArA nivedana yaha hai ki paM0 mUlacandanIne jo do haz2Ara rupayeke noToMkI bAta kahI thI, saMbhava hai ki unhoMne bar3hAke kahI ho / ve svayaM bhI eka prakArake tyAgI haiM aura bhaTTArakake ziSya haiM, isalie kucha Azcarya nahIM jo apane sahavyavasAyIko adhika nIcA dikhalAneke lie unhoMne ukta bAta svayaM hI gar3ha lI ho / parantu isameM sandeha nahIM ki kSullaka For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsngg| 753 munnAlAlajIne apane veSa aura tyAgako rupayA kamAnekA hI jariyA banA rakkhA hai / maMgAvalI aura chAraurAkI peTiyoMke samAna aura na jAne kahA~ kahA~ unakI peTiyA~ rakkhI hoMgI / unameM do hajArake noTa bhale hI na ho; parantu mAla to do haz2Arase kamakA na hogaa| jaba ukta peTiyoMmeM bhare hue zAstra bece jAveMge, taba kSullakajIke kuTumbakA daridra dUra ho jAyagA! AzA hai ki hamAre bholebhAI aba aise tyAgI mahAtmAoMse sAvadhAna raheMge / inake bAharI AcaraNako dekhakara hI bhaktigadgada na ho jAnA cAhie, inake bhItara bhI TaTolanA cAhie ki kyA hai| 3binaikayA bhAiyoMkA prArthanApatra / gata mArgazIrSameM bhopAla sTeTake bADI mukAmameM eka bimbapratiSThA huI thI / usameM jainahitaiSiNI sabhA narasiMhapurake kucha utsAhI sabhAsada aura paM0 dIpacandajI paravAra gaye the / ukta prAntameM ajJAnAndhakAra phailA huA hai / haz2AroM AdamI aise haiM jo yaha nahIM jAnate ki sabhA kyA cIz2a hai| ina sajjanoMne kisI taraha sabhA AdikA prabandha kiyA aura cAra dinataka khUba vyAkhyAna diye| vyAkhyAnoMkA prabhAva par3A aura eka pAThazAlA kholaneke lie 2500 vArSika candA ho gayA / eka dinake vyAkhyAnameM paM0 dIpacandajIne kahA ki jainadharma jIvamAtrakA dharma hai / nIca U~ca Adi sabhI usako pAlana kara sakate haiN| cANDAloMne bhI isa dharmako dhAraNa karake vargaprApti kI hai / isalie isakA pracAra sarvatra karanA caahie| ityAdi / jisa dina yaha vyAkhyAna huA usI dina vahA~ke kucha naikayA bhAiyoMne eka prArthanApatra paNDitajIke hAthameM diyA For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - jisakA abhiprAya yahA~ prakaTa kiyA jAtA hai / AzA hai ki isase dastAoMke dhArmika adhikAra chInanevAle bIsAoMkA tathA hamAre paravAra bhAiyoM kA hRdaya thor3A bahuta avazya pasIjegA; 754 - 1 mAnyavara paNDitajI, ApakA vyAkhyAna sunakara zAnti milI aura AzA huI ki Apa hamArI prArthanAko avazya suneMge / " hama loga binaikayA ( dassA ) haiN| kisI samaya hamAre purakhAoMse koI anAcAra bana gayA hogA jisakA phala hama loga kaI pIr3hiyoMse bhoga rahe haiM / para usa pApakA anta aba taka nahIM AyA hai, isa lie hamAre paravAra bhAI hameM maMdirajI meM nahIM Ane dete haiM aura hama loga pazuoMke samAna binA jinadarzana kiye hI peTa bharate haiM / mAnA ki hamAre purakhAoMne koI anAcAra sevana kiyA hogA; parantu kyA paravAra bhAiyoMmeM sAre hI strI puruSa sItA aura rAmacandrake tulya haiM ? hama loga garIba haiM, hamArI ora koI bolanevAlA nahIM, nahIM to hama pacAsoM strIpuruSoMke duzcaritra sunA deM; para ve dhanI haiM aura mandirapara unakA paTTA likhA huA hai, isalie unheM kauna roka sakatA hai ? kyA dharmakA nyAya yahI hai ki hama loga te apane purakhAoMke pApoMkA prAyazcitta bhogeM aura ye apane hI anA cAroMkA phala na bhogeM ? astu, hameM inake karmoMse koI mata laba nhiiN| hama na inake sAtha bhojana karaneko lAlAyita haiM aura inake sAtha beTIvyavahAra hI karanA cAhate haiM / hama to sirpha bhagavAn ke darzana aura pUjanakA adhikAra cAhate haiM / Apa bar3e haiM paNDita haiM, ina donoM kAmoMke karanekI roka Toka miTavA diijie| " ApakI dRSTimeM hama patita haiM, to kyA kar3iyA, luhAra, bar3haI / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha-prasakA 755 mAlI, kAchI, citerA Adi jAtiyoMse bhI gire hue haiM jo zrIjIkI vedatika jAte haiM ? ye loga zUdra haiM, para hama loga ApahIke khUna haiM, eka hI pitAke santAna haiM aura jaba ki hama loga anAcAra sevana nahIM karate haiM taba unase acche kyoM nahIM haiM jo nirantara vyasanoMmeM Asakta rahakara bhI mandiroMmeM Ate jAte aura jAtike ague kahalAte haiM ? itane para bhI yadi hama patita haiM to kyA patitoMkA prAyazcitta nahIM hotA hai ? kyA patita pAvana nahIM ho sakate haiM ? yadi nahIM to bhIla, cora, cANDAlAdi zubhagatiko kaise prApta ho gaye ? ___" yadi sacamuca hI aba hama pAvana yA zuddha nahIM ho sakate haiM, to lAcArI hai| Apa hameM mata milAie, jinadevakA darzana pUjana mata karane dIjie, parantu kRpAkarake yaha to batalA dIjie ki hama pIra paigambara, krAisTa, buddha, viSNu, caNDI, bhavAnI Adi kisakI pUjA kareM aura kisa dharmake upAsaka bana jAyeM, jisase ApakA nityakA kA~TA nikala jAya aura hama kaI hajAra binaikayoMke nikala jAnese Apa loga halake ho jAyeM, Apake dharmakI unnati ho jAya / _ " jaba ku~ara digvijayasiMhanI jaina hue, taba sArA jainasamAja Anandase nRtya karane lagA; parantu jaba hamAre haz2AroM bhAI jainadharmase vimukha ho jAyeMge, taba zAyada kisIke kAnoMpara na~ bhI na reNgegii| kyA unnatikI upAsanA isIko kahate haiM ki eka nayA jaina banAnemeM to gajoM Upara uchaleM aura hajAroM jainoMko ajaina bananeke sammukha dekhakara eka Aha bhI mu~hase na nikAle ? sthitikaraNa aMgakA svarUpa kyA yahI hai ki girate hueko eka aura jorakA dhakkA lagA denA ? For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 jainahitaiSI - " antameM nivedana hai ki hameM isa patrakA uttara avazya diyA jAya, jisase hama loga kisI ThikAnese laga jAya~ / isa samaya to hamArI bar3I hI durdazA hai| idhara Apa loga hameM pAsa nahIM. Ane dete haiM aura udhara dUsare loga hameM jaina samajhate haiN| isa taraha hama donoM orase dhakke khA rahe haiM / kSamA kIjie, hama logoMne jo itanA kahanekA sAhasa kiyA hai, so isakA kAraNa kevala hamAre zarIrameM honevAlA Apake khUnakA prabAha aura pavitra dharmakA prema hai|" 4 bhAratakI dridrtaa| __ kucha dina pahale dhUliyAvAle seTha gulAbacandajIke vyAkhyAnakI samAlocanAmeM seTha hIrAcanda nemIcandajIne sone cA~dIkI AmadaraphtakA hisAba batalAkara prakaTa kiyA thA ki bhArata daridra nahIM, kintu dhanI hotA jA rahA hai / seThajIke isa bar3e bhArI bhramako dUra karaneke lie hamAre suyogya mitra zrIyuta saMzodhakajIne eka arthazAstra sambandhI lekha likhakara bhejA hai jo anyatra prakAzita kiyA jAtA hai / AzA hai hamAre pAThaka use dhyAnase par3heMge aura isa praznakI saba bAjuoMko acchI tarahase samajha leNge| bhArata pahale bahuta bar3A dhanI thA, para aba yahA~ke logoMkI dazA dina para kharAba hotI jAtI hai / isa bAtako zrImatI enI visenTane apane iMglaiMDa aura bhAratavarSake nikaSTa varga' viSayaka vyAkhyAnameM spaSTa zabdoMmeM svIkAra kiyA hai / vyAkhyAnakA ukta aMza hama sahayogI pratApake anuvAdameMse yahA~ uddhRta kiye dete haiM:-- ___"eka musalamAna saradArake pAMca mana javAhirAta lenekA ullekha bhAratake itihAsameM hai| Aja yaha bAta Apako purANoMkI kathA For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsngg| 757 oMkI taraha mAlUma par3atI hai, lekina yaha bAta saccI hai, usa samaya hiMdustAna deza aisA hI sampattivAn thaa| satrahavIM zatAbdimeM mugala bAdazAhoMne kucha dIna daridra yUropiyana vyApAriyoMko. zAntise vyApAra karanekI AjJA dI / unhoMne vyApAra karate karate pahile bhUmi mola lI aura phira gAMva aura nagaroM para kabjA kiyA / isa prakAra yuropake samasta rASTra hindustAnakI sampattike lie jhagar3ane lage / vyApArI kaMpaniyoMko rAjAoMge sanadeM milIM aura ve kaMpaniyAM yahAM Akara vyApAra karane lagIM / phreMca aura aMgarejoMkA Agamana huA, miznariyoMne zrIrAmapurameM kAleja sthApita kiyA / itane para bhI aThArahavIM zatAbdike arddha bhAga bItanetaka hiMdustAna dhanADhya thA / basa, isake bAda bhAratakI lakSmIkI acchI tarahase lUTa Arambha ho gaI / aMgarejoMkI sattAdhIzatAmeM kampanI sarakArakA rAjya calA aura dravyakI dhArA iMgalaiNDakI ora baha calI / usa samaya khairiyata itanI hI thI ki hara bIsa varSa kampanIko apanI sanada badalavAnI par3atI thI aura pArlimeMTa sabhAmeM isa bAtakI jAMca hotI thI ki bhAratakI tAtkAlika dazA acchI hai vA nahIM / isa jAMcakA pariNAma yaha huA ki pArlImeMTako yaha mAlUma hogayA ki bhArata dinoM dina garIba hotA jA rahA hai aura antameM kaMpanI sarakArake hAthase rAjya nikala gayA, tathApi Aja nimna samudAyakI dazA kaisI girI huI hai, ise dekhie| . " yadi bhAratake vRddha pitAmaha dAdAbhAI navarojIke viSayameM kahA jAya ki unhoMne bhAratakI daridratAkA jJAna prApta karane meM For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - 1 apanI sArI Ayu bitA dI hai; to bhI atyukti na hogI / dAdA bhAI kahate haiM ki yahAM hara manuSyake vArSika AyakI ausata bIsa rupaye hai | lArDa kromara ise sattAisa batAte haiM / yadi komara sAhabahIkI bAta satya mAna lI jAya, to bhI yaha jo sattAisa rupaye prati manuSyakI eka varSakI Ayake rakkhe gaye haiM, unameM miloM ke mAlikoM aura bar3e bar3e vyApAriyoMkI AmadanI bhI jur3I huI hai| kisAnoMkI saccI sthiti dekhI jAya to sAlameM ATha mAsa unheM bhojana milatA hai / zeSa cAra mahIne unheM mahAjanoMse karja udhAra lekara bitAne par3ate haiM / yaha bambaI pradezake kRSakoMkI dazA hai aura yaha zocanIya sthiti dinoM dina aura qharAba hotI jA rahI hai / "; 758 5 binA anna paccIsa dinataka jItA rahA / kaI mahIne hue iTalI meM jo bhUkampa AyA thA usake viSayameM bahutasI kahAniyAM sunI jAtI haiM / isa viSaya meM abhI eka naI bAta mAlUma huI hai / mAikala kaiolo Miecael caiolo nAmakA eka manuSya paccIsa dinoMtaka andhakArameM bhUkhA par3a rahaneke bAda jItA lauTa AyA hai / usakA kahanA hai ki jyoMhI use kucha dhakkAsA lagA, vaha samajha gayA ki bhUkampa ArahA hai / bhAgakara vaha eka astabalameM chipa rahA, parantu bhUkampake vegase ghara gira gayA aura usIke sAtha astabala bhI Dhala par3A / becArA kaiolo usIke nIce daba gayA / usase bAhara nikalaneko kahIM rAha na milI / vivaza ho vahIM paccIsa dinoMtaka andheremeM bhUkhA par3A rahA / parantu bhAgyavaza eka nalake TUTa jAne 1 For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha-prasaMga | se usake pAsa bahakara pAnI AtA rahA / vahI pAnI pItA thA aura so rahatA thA / hilane DolanekI use jagaha na thI / itane kAla taka vaha kaise jItA rahA ? yadi hama apanA zarIra bilkula sthira rakkheM, tanika bhI na hileM DoleM tathA aisI jagaha meM par3e rahe jahAM garamI na ghaTe na baDhe aura pAnI pIneko milatA jAya to bhojanake na milanepara bhI hama bahuta dinoMtaka jIte raha sakate haiN| aisI dazAmeM zarIra apane hI AdhAra para jItA hai| manuSya * tathA aura deha-dhAriyoM meM carbIkA bhAga adhika hotA hai jo bhUkhe rahane kI hAlata meM kharca hotA hai| isase mAMsa, rudhira, majjA aura mastiSkakA poSaNa hotA rahatA hai; parantu zarIra durbala hotA jAtA hai, carbI kama hotI hai, camar3A sUkha kara sakhta ho jAtA hai aura dila aura dimAga halake hote jAte haiN| pahale do tIna dina taka bhUkha satAtI haiM, phira dhIre dhIre sustI AtI jAtI hai / yadi manuSya isI taraha chor3a diyA jAya to binA kaSTake kucha dinoM meM mara jAya / anukUla dazAmeM anna binA manuSya sAdhAraNataH cAlIsa dinoM taka jItA raha sakatA hai, yaha to pAzcAtya vidvAnoMkA mata hai / bhAratIya tapodhana RSi muni isase kahIM adhika kAla taka anna binA jIvana rakSA karate hue sune gaye haiM / - ( vijJAnase ) 6 mukaddamevAjIkA upadeza / jambUsvAmI mathurAke mele para abhI hAla hI digambarajainatIrthakSetra kameTIkA adhivezana huA hai / usake sabhApati mahodayana apane vyAkhyAnameM digambara jainasamAjako khUba hI uttejita kiyA hai aura kahA hai ki tana-mana-dhana nyochAvara karake mukadame lar3anA For Personal & Private Use Only 759 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 jainahitaiSI cAhie aura pratyeka tIrthapara apane svatvoMkI rakSA karanA caahie| jo loga tIrthoMke jhagar3oMko ApasameM nibaTAnekI sammati dete haiM ve digambara dharma tathA vidharma ( zvetAmbara ) ko eka karanA cAhate haiN| mAlUma nahIM ye loga vidharmiyoMke sAmane kyoM apanI manuSyatAko khokara giDagir3A te haiM aura apanI dInatA dikhAte haiM / ityaadi| bar3e aphasosakI bAta hai ki jo loga prativarSa mukaddamevAjImeM lAkhoM rupayoMko pAnIkI bhA~ti bahate dekhakara, bhAIbhAImeM dveSakI vRddhi hote dekhakara, saMghazaktikA ghAta hote dekhakara ApasameM nibaTArA kara lenekI sammati dete haiM ve to manuSyatAko khonevAle samajhe jAya~ tathA sAdhAraNa janatAko unake viruddha bhar3akAneke lie digambara zvetAmbara sampradAyako eka kara DAlanevAle karAra diye jAya~ aura jo dezakA samAjakA sarvanAza karanevAlI mukaddamevAjIke lie uttejana dilAveM ve manuSyazreSTha aura paramadharmAtmA bananekA dAvA kareM : yaha kahA gayA hai ki zvetAmbarasamAja hamase dveSa karatA hai, hamAre nyAyya svatvoMkI chInanA cAhatA hai aura ApasameM nivaTArA karaneke lie bilakula taiyAra nahIM hai, taba hama kyoM na mukaddameM laDeM ? saMbhava hai ki isa kathanameM bahuta kucha satyatA ho; zvetAmbara samAjameM bhI hamAre samAjake jaise kaTTara dharmAtmAoMkI aura dharmAndhoMkI kamI nahIM hai; parantu kyA isase ApasameM nibaTArA karanekA Andolana yA prastAva manuSyatAko khonevAlA ho gayA, athavA kyA kabhI ApasameM nibaTArA honA saMbhava hI nahIM hai, aisA siddha ho gayA ? isa viSayameM abhI hameM bahuta kucha kahanA hai. jise sthAnAbhAvake kAraNa Ageke lie rakhanA par3A / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSIkA kAyApalaTa / jainahitaiSIkA kAyApalaTa / jo isarU naye varSa meM nayA AkAra, nayA rUpa, naI bAta / 761 isa aMka ke sAtha jainahitaiSI varSa samApta hotA hai| aba AgAmI varSa meM hamAre grAhaka ise eka naye hI rUpameM aura naye hI AkAra meM dekheMge / isakA sAiz2a vartamAna sAijase dUnA kara diyA jAyagA / kAgaja bar3hiyA lagegA / pRSThasaMkhyA DeDhagunI se bhI adhika kara dI jAyagI aura ho sakA to pratyeka aMkameM kucha citra bhI rahA kareMge / kavara peja bahuta hI sundara aura manorama hogA / lekhoM meM bhI vizeSatA hogii| pratyeka aMkameM sAmAjika, dhArmika, aitihAsika aura naitika lekhoM ke sivAya zikSAprada upanyAsa, galpeM, manovinoda aura mahApuruSoMke jIvanacarita bhI rahA kreNge| aisA koI aMka na hogA jisameM koI jIvanacarita aura upanyAsa na ho / striyopayogI lekhoMke likhavAne kA bhI prabandha kiyA jAyagA / kavitAoMke lie kaI kavimahAzayoMne vacana diyA hai / garaja yaha ki hamane ise jaina samAjakA sarvotkRSTha patra banAnekA vicAra kiyA hai aura nizcaya kiyA hai ki isake dvArA jainasamAjako una saba bAtoMkA jJAna karAyA jAya jinase ki vaha prAya ajJAna hai aura jinase kevala jainasamAcArapatroMke par3hanevAle vaMcita rahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 062 jainahitaiSI www.m...wise aise samayameM jaba ki kAgajakA bhAva pahalese lagabhaga Devar3hA ho * gayA hai aura chapAI Adike cArja bhI bar3e hue haiM hama jo isa bahuvyayasAdhya kAmako karaneke lie utsAhita ho gaye haiM, isakA kAraNa eka to hamAre kaI utsAhI mitroMkI atizaya preraNA hai aura dUsarA hamAre hRdayakI usa soI huI icchAkA jAgRta ho jAnA hai jo jainasamAjameM eka sarvAGgasudara Adarzapatrako janma denA cAhatI hai / hameM vizvAsa hai ki hitaiSIke premI pAThaka hamAre isa utsAhako bar3hAne meM saba tarahase sahAyatA deMge aura hameM Arthika kaSTase pIr3ita na hone deMge / yadi isa samaya unhoMne eka hI eka grAhaka bar3hAnekI * koziza kara dI, to jainahitaiSIkA nayArUpa sthAyI ho jAyagA aura vaha jainasamAjakI eka abhimAnakI cIz2a bana jAyagA / mUlya kitanA rahegA! ___ isa naye parivartanameM hameM hitaiSIkA mUlya avazya bar3hAnA par3egA; parantu apane grAhakoMko hama vizvAsa dilA sakate haiM ki yaha mUlyakI vRddhi hama apane lAbha yA munAfeke lie nahIM karate haiN| hitaiSIse hameM kabhI munAphA huA nahIM aura hama isase munAphekI AzA rakhate bhI nahIM haiM / yadi isakA kharca isameM hI nikala AyA kare, to hama santuSTa haiM / hama apane parizramake badalemeM isase eka paisekI bhI AzA nahIM rakhate haiN| hamane jo naye varSake kharcakA hisAba lagAyA hai, usake anusAra isakA mUlya tIna rupayase kama nahIM rakkhA jA sakatA hai / aura isa mUlyameM bhI taba pUrA par3egA jaba hamAre vartamAna grAhaka jyoMke tyoM bane rahakara kamase kama 200 grAhaka aura bhI bar3ha jAya / isa kAraNa For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitakA kAyApalaTa | vartamAna grAhakoM se prArthanA / hai ki ve mUlyake kucha adhika hojAnekA jarA bhI khyAla na kareM aura kamase kama eka varSataka aura bhI isake grAhaka bane raheM / rupayA bAraha AnekA adhika kharca isake lie koI bar3I bAta nahIM haiM / isake sivAya apane mitroMmeMse bhI eka eka do do grAhaka banA dene kI kRpA kareM | upahAra meM eka acchA upanyAsa denekA prabandha kiyA hai / itanA acchA upanyAsa ki jisase acchA hamAre grAhakoMne apane jIvana meM kabhI par3hA bhI na hogA / yaha sAmAjika upanyAsa pavitra aura U~ce vicAroMse bharA huA hai / karuNarasapUrNa hai| par3hakara pAThaka roye binA na raheMge / mUlya usakA bAraha Ane hai / isa mUlyameM vaha khUba bika rahA hai, parantu hitaiSIke grAhakoMko bilakula muphta meM diyA jAyagA / upahArI kharca, DAMka kharca Adi kucha bhI na liyA jaaygaa| pahale aMkake sAtha meM 3 ) tIna rupayA eka Aneke vI. pI. se bheja diyA jAyagA ! gata varSa hamane apane grAhakoMse upahArasahita hitaiSIkA mUlya 2( - ) liyA thA, aura isa varSa 3) leNge| isa hisAba se dekhA jAyagA jo pahale se sirpha bAraha Ane hI adhika denA par3eMge ! do mahIne kI chuTTI | nayA intajAma karaneke lie, kavara ke lie citrAdi banavAneke lie samaya cAhie, isalie hama do mahIne kI chuTTI lenA cAhate haiM / arthAt hitaiSIkA pahalA aMka janavarImeM nikalegA aura tabhI se isakA 763 For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 jainahitaiSI varSa prAraMbha hogaa| abataka isakA varSa divAlIse prAraMbha hotA thA, parantu Age a~garez2I sAlase huA kregaa| isa do mahIneke avasarameM hama pratIkSA kareMge ki hitaiSIke premI pAThaka isa bIcameM kitane naye grAhaka banAkara bhejate haiM aura kitane mahAzaya grAhakazreNIse apanA nAma judA karavA lete haiM / isa aMkake sAtha chapA huA kArDa bhejA jAtA hai, use bharavAkara bhijavAnekI pratyeka grAhaka aura pAThakase punaH punaH prArthanA hai| -smpaadk| ___ muphtameM jainhitaissii| pichale tIna cAra varSoMke hamAre yahA~ bahutase aMka par3e haiN| yaha kahanekI jarUrata nahIM ki hitaiSIke pratyeka aMkameM acche aura par3hane yogya lekha hote haiN| usakI pratyeka lAina kAmakI hotI haiN| isa lie jo mahAzaya pichale lekha par3hanA cAheM, ve hamAre pAsa kevala DAMka kharcake lie kucha TikiTa bheja deveN| hama unake pAsa pichale aMkoMmeMse koI aMka uThAkara bheja degeN| unake bheje hue TikiToMmeM jitane vajanake aMka jA sakeMge utane hI bheja diye jaayeNge| eka paiseke TikiTameM eka aMka jA sakatA hai / amuka aMka hI bhejo aisI AjJAkA pAlana hama na kara sakeMge, jo aMka maujUda hoMge ve bheja diye jAveMge / grAhaka mahAzayoMko cAhie ki pichale aMka apane mitroMko muphtameM ma~gA deM aura yadi unheM lekha pasanda A jAya~ to grAhaka bananekI preraNA kara deN| .. mainejara / For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S SaraKA SMARCHHad varSakA lAgI * saikaDoM prazaMsA patra prApta pUra prasiddha aksIra davA ANAL RAIN PATRIES S E bae IND 7SMITA phAyadA na kare to dAma vApasa kI milanekApanA F ache iTAvA. gudamana-dAdako akasora dabA phI DabI dantakumAra--dAMtoMkI rAmabANa davA / ivI noTa-saba semIko tatkAla guNa dekhAnevAlI dabAoMkI bar3I sUcI For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrIya grantha / 1 srl-giitaa| isa pustakako par3hakara apanA aura apane dezakA kalyANa kIjiye / yaha zrImadbhagavadgItAkA sarala-hindI anuvAda hai| isameM mahAbhAratakA saMkSipta vRttAnta, mUla zloka, anuvAda aura upasaMhAra ye cAra mukhya bhAga haiN| sarasvatIke suvidvAn saMpAdaka likhate haiM ki yaha 'pustaka divya hai|' mUlya // // - jayanta / zeksapiyarakA iMglaiMDameM itanA sammAna hai ki vahAMke sAhityapremI apanA sarvasva usake granthoMpara nyochAvara karaneke lie taiyAra hote haiN| usI zeksapiyarake sarvottama ' haimlaiTa ' nATakakA yaha bar3A hI sundara anuvAda hai| mUlya // 3; sAdI jilda // 3 dharmavIra gaandhii| isa pustakako par3hakara eka bAra mahAtmA gAndhIke darzana kIjiye, unake jIvanakI divyatAkA anubhava kIjiye aura da0 aphrikAkA mAnacitra dekhate hue apane bhAiyoMke parAkrama jaaniye| yaha apUrva pustaka hai / mUlya / / 4 mahArASTra-rahasya / mahArASTra jAtine kaise sAre bhAratapara hindU sAmrAjya sthApita kara saMsArako kaMpA diyA isakA nyAya aura vedAntasaMgata aitihAsika vivecana isa pustakameM hai / parantu bhASA kucha kaThina hai / mUlya - _ 5 sAmAnya-nItikAvya / sAmAjika rItinItipara yaha eka anUThA - kAvya grantha hai| saba sAmayika patroMne isakI prazaMsA kI hai / mUlya . ina pustakoMke atirikta hama hindIkI cunI huI uttama pustakeM bhI apane yahA~ vikrayArtha rakhate haiN| navanIta-mAsika patra / rASTrIya vicAra / vA0 mUlya 2]. yaha apane DhaMgakA nirAlA mAsika patra hai| hindU deza, jAti aura dharma isa patrake upAsya deva haiN| Atmika unnati isakA dhyeya hai / itanA paricaya paryApta na ho to| ke TikaTa bhejakara eka namUnekI kApI maMgA liijiye| granthaprakAzaka samiti, navanIta pustakAlaya. pattharagalI, kAzI. For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ landanake patra / yaha pustaka hAla hI chapakara taiyAra huI hai| isameM eka dezahitaiSI vairisTara habane vilAyatase jo patra bheje the, una sabakA saMgraha hai / patroMmeM bhAratavAyoMke lie dezasevA, jAtisevA, sAhityasevA karanekA saMdezA hai / bar3I hI zIlI, utsAhavardhaka aura dezabhaktipUrNa bAte likhI haiN| pratyeka navayuvAko yaha taka par3hanA cAhie / vilAyatakI bahuta sI jAnane yogya bAteM bhI isase lUma hoMgI / isameM aisI aisI pacAsoM aMgarejI pustakoMke nAma batalAye haiM nakA yahA~kI deza bhASAoMmeM anuvAda honA cAhie / mUlya isa pustakakA rpha tIna Ane hai| mitvyyitaa| sI. pI. aura barArake skUloMkI lAyabreriyoMke lie ora vidyArthiyoMko nAma deneke lie isa pustakako sarakArane maMjUra kara liyaa| bar3I hI acchI staka hai| pratyeka jainapAThazAlAmeM bhI isa pustakako inAmameM denekI vyavasthA nA cAhie / janasamAjameM phijUla kharcI aura vilAsitA sabase adhika baDha hI hai aura isa pustakameM ina doSoMko dUra karanekI AzcaryakAriNI zakti hai / sa lie isakA jainoMmeM jitanA adhika pracAra ho utanA acchA / ise bAbU yAcandajI bI. e. ne smAilsake 'thriphTa' nAmaka granthake AdhArase likhA / mUlya caudaha Ane / inAmama dene yogya aura Ara pustakeM / netAke upadeza mU lya caritra gaThana aura manobala cchI AdateM DAlanekI zikSA // saphalatA mainejara, hindI-grantharatnAkara, kAryAlaya, hIrAbAga, po. giragA~va-bambaI. Printed by C.S. Deole, at the Bombay Vaibhav Press, Servants of India Society's Building, Sandhurst Road, Girgaon Bombay, & Published by Nathuram Premi at Hirahag, Near C. P. Tanki Girgaon, Bombay. For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakatte ke prasiddha DAktara barmana kI kaThina rogoM kI sahaja dvaae| gata 30 varSa se sAre hindusthAnameM ghara ghara pracalita haiN| vizeSa vijJApana kI koI AvazyakatA nahIM hai, kevala kaI eka davAiyoM kA nAma nIce dete haiN| haijA garmI ke dasta meM peTa darda,bAdIke lakSaNa miTAne meM aMsala arkakapUra akepUdInA sabja] mola / DAHmaH1 se4 zIzI mola "DAHmaH / aane| andarake athavA bAharI peciza, maror3a,aiThana, zUla, AMva dardamiTAnemeM ke dastameM pena hIlara kloroDina mola IIM DAH mH|-paaNc A.. mola |drjn 4 rupayA | sahaja aura halakA julAbake li kalaMje kI kamajorI miTAne meM julA aura bala bar3hAne meM- 2 golI rAtako khAkara sA sabere khulAsA dasta hogaa| kAlA TAnaka 16goliyoMkI DivvIDAma mola 1) ddaaH| aane| 1 se 8 taka / pAMca Ane. pUre hAlakI pustaka vinA mUlya milatI hai davA saba jagaha hamAre ejenTa aura davA phaLezoMke pAsa milegI athavA DAH esa,ke, bIna 5,6,tArAcaMda dattai STrITa, klktaa|| (isa aMkake prakAzita honekI tArIkha 30-10-15 / / For Personal & Private Use Only