Book Title: Jain Dharm Mimansa 01
Author(s): Darbarilal Satyabhakta
Publisher: Satyashram Vardha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010098/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIGHT BINDING BOOK Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSAL LIBRARY OU_176305 LIBRARY UNIVERSAL Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Call No. OSMANIA UNIVERSITY LIBRARY H 181047 S25J Author satyabhakta, darabArIkAla jainadharma- mImAMsA Purt : This book should be returned on or before the date last marked below. Title Accession No. H1011 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya-samAja-granthamAlAkA dUsarA puSpa jainadharma-mImAMsA m . prathama bhAga lekhakadarabArIlAla satyabhakta sAhityaratna, nyAyatIrtha prakAzakasatyasamAja-granthamAlA kAryAlaya, bambaI phAlguna, 1992 vi. mArca, 1936 mUlya eka rupayA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakadarabArIlAla satyabhakta satya-samAja-granthamAlA, jubilI bAga, tAradeva, bambaI mudrakara0 di0 desAI nyU bhArata prinTiMga presa, giragAMva bambaI naM0 4. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA cAra varSa se UparakI bAta hai eka zrImAna sajjanane jainadharmake viSayameM mujhase kucha prazna pUche ! maiMne unakA uttara sAmpradAyika dRSTise na dekara eka svataMtra vicArakakI dRSTise diyaa| isase ve bahuta prabhAvita hue| unako isameM kucha nUtanatA, hRdayaGgamatA, santoSapradatAke darzana hue, isaliye unhoMne pUchA ki Apa apane aise saba vicAra lipibaddha kyoM nahIM karate ? maiMne kahA- maiM apane vicAroMpara aura manana karanA cAhatA hU~ / pA~ca varSa bAda prakAzita karanekA vicAra hai / 'pA~ca varSa !' unhoMne kheda - mizrita Azcaryake svarameM kahA - yaha to bahuta lambA samaya hai / itanA samaya Apa vyartha na khoiye / apane vicAroMko Apa, nizcita rUpa dekara nahI, vicAryamANa-rUpa dekara prakAzita kIjiye / isapara jo vidvAnakI salAha Ave athavA virodha kiyA jAya usapara pIchese vicAra karake Apa phira ise nizcita rUpa denA / unakI yaha salAha mujhe pasanda AI / kucha mahIne bAda ' jaina dharmakA marma ' zIrSaka lekha-mAlA satya-sandeza meM - jo ki usa samaya jainajagat ke nAmase nikalatA thA-likhanA zurU kiyaa| tIsarA lekhAMka nikalate hI virodhakA DiMDima bajanA zurU ho gayA / bar3e bar3e Asana prakampita hue / purANapaMthiyoMkI to bAta hI kyA kintu jo loga, sudhAraka kahalAte the, udAratAkA dama bharate the unako bhI vaha lekhamAlA sahana na huI / bahiSkArakI nItikA virodha karanevAle bhI bahiSkArapara utArU ho gaye / parantu aise virodhoMkI maiMne kabhI parvAha kI nahIM, karatA nahIM, bhaviSya meM karU~gA nahIM / hA~, jinane yuktiyoMke nAmapara kucha likhA unakA uttara maiMne avazya diyA / isake liye ' virodhI mitroMse ' zIrSaka lekhamAlA bhI cAlU kii| jo aba bhI likhI jA rahI hai aura jisameM virodhI AkSepoMkA samAdhAna kiyA jAtA hai / I ' jainadharmakA marma ' jitanA maiM samajhatA thA usase kahIM lambA huA / vaha sAr3he tIna varSa taka likhA gayA / usa samaya bhI vaha pUrNa huA nahIM, pUrNa kara diyA gayA / jisa samaya lekhamAlA likhanA zurU kiyA thA usa samaya bhI merA hRdaya niHpakSa thA, parantu lekhamAlA ke liye vicAra - sAgara meM jo DubakiyA~ lagAI. unase rahA-sahA maila bhI dhula gayA / aba nAmakA bhI pakSa ur3a gayA / hindU, musalamAna, jaina, bauddha, IsAI sabhI ' apane mAlUma hone lage / isakA phala Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) huA 'satya-samAja' kI sthApanA jo ki sarva-dharma-samabhAva, sarva-jAti-samabhAva, pUrNa samAja-sudhArakatA aura vivekakI nIMvapara pratiSThita hai / prastuta lekhamAlA bhI satya-samAjake sAhityakA eka aMga bana rahI hai / yadyapi abhI taka isakA nAma 'jainadharmakA marma' thA parantu itanI vizAlakAya aura AlocanAtmaka lekhamAlAke liye 'marma' zabda ThIka nahIM mAlUma huA isaliye isakA nAma 'jaina-dharma-mImAMsA' rakha diyA gyaa| isake tIna khaMDa hoNge| unameMse yaha pahilA khaMDa hai; aise aise do khaMDa aura haiN| isa prakAra isakA kalevara hajAra pRSThoMse adhikakA hogaa| ___ isa khaMDameM tIna adhyAya haiM / pahilA adhyAya to prAyaH dharma-mImAsAke samAna hI hai| tIsarA adhyAya samyagdarzanakA hai jisameM samyagdarzanake sabhI agoMko lekara usakI sampradAyAtIta vAstavika aura maulika vyAkhyA vistArase kI gaI hai| dasarA adhyAya aitihAsika hai| sabase pahile isI adhyAyakI bAtopara jainasamAjameM kSobha phailA thA / aba pustakAkArameM jo parivartana kiyA gayA hai usase kSobha bar3hanekI hI sambhAvanA hai / pahile to maiMne ma0 pArzvanAthako jainadharmakA saMsthApaka siddha kiyA thA parantu aba maiMne ma0 mahAvIrako hI jaina-dharma-saMsthApaka mAnA hai| isa viSayameM merI jo yuktiyA~ haiM, ve saba isa pustakameM mileNgii| isake atirikta virodhiyoMke jo AkSepa the, jinakA uttara meM jainajagatmeM de cukA hU~, unameMse khAsa khAsa AkSepoMkA uttara maine isa pustakameM zAmila kara diyA hai / sAtha hI aitihAsika prakaraNase sambandha rakhanevAle kucha aise AkSepoMkA uttara bhI yahA~ zAmila kiyA gayA hai jinakA uttara satya-saMdezameM abhI taka nahIM diyA gayA hai| Ageke bhAgoMmeM jJAna aura cAritrakI carcA hai / isa viSayameM itanA adhika sudhAra kiyA gayA hai ki use krAnti kaha sakate haiN| sarvajJatAkI jisa vyAkhyAne sampradAyoMmeM ahaMkAra, dveSa, andhazraddhA aura saMkucitatAkA rAjya jamA diyA hai, vikAsa aura unnatike mArgameM jisane sabase bar3A aDaMgA DAlA hai, usakI nissAratA aneka yuktiyoMke AdhArapara vistArase kI gaI hai| isake atirikta jJAnake anya bhedoMkI bhI vistRta aura sUkSma mImAMsA kI gaI hai / cAritra kAMDameM AcAra-zAstrake niyamomeM bhI bahuta kucha krAnti kI gaI hai| AcAra-zAstrake jo niyama DhAI hajAra varSa pahale ma0 mahAvIrane, usa samayakI paristhitiko dekhate hue, samAjake sAmane rakkhe the, ve eka to Aja vikRta ho gaye haiM dUsera agara vikRta na hue hote to bhI ve Ajake liye upayogI nahIM ho sakate the / deza-kAla Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ). badalanepara AcAra - zAstra ke niyama bhI badalanA par3ate haiM / tadanusAra, yathAsAdhya jaina pAribhASika zabdoMke rakhate hue AcAra-zAstrameM parivartana kiyA gayA hai / jainadharmakI mImAMsA karaneke bAda aba maiM nizcita rUpameM kaha sakatA hU~ ki isa tarahakI mImAMsA agara anya dharmokI kI jAya to dharmo meM nAmamAtrakA antara raha jaaygaa| unameM virodhakA patA hI na raha jAyagA / andhazraddhA, ahaMkAra Adi bhI nirmUla ho jAyage / maiM apane jIvana meM jo sAhityasevA karanA cAhatA hU~ usakA eka bar3A bhAga isa prakArakI mImAMsAoMkA hogA / vaidika dharma, bauddha dharma, krizciyAniTI, isalAma AdikI bhI jaba aisI mImAMsA ho jAyagI taba samAjako pratyeka dharmake samajhane meM subhItA ho jAyagA / satyasamAja-graMthamAlAmeM isa prakArake sAhityako nikAlane kI adhika se adhika koziza kI jAyagI / ina saba kAryoMke liye satyasamAja-graMthamAlAke pAsa jo Arthika zakti cAhiye vaha bilakula nahIM hai / prathama puSpa ( dharmamImAMsA prathama bhAga ) kI prastAvanA meM maiM sUcita kara cukA hU~ ki zrImAn seTha sugandhacaMdrajI luNAvata dhAmanagA~vakI 250) kI aura zrImAn seTha rAjamallajI lalavAnI jAmanerakI 250 ) kI sahAyatAse isa graMthamAlAkA prArambha huA hai / ye rakameM to kharca ho cukIM, thor3A bahuta bikrIkA jo mUlya AyA vaha bhI kharca ho cukaa| isase adhika bhI kharca huA hai jise saMsthAke Upara RNa samajhanA cAhiye / isake atirikta prakAzita honeke liye jitanA sAhitya par3A hai usake liye 2000) rupayoMkI jarUrata hai / jyoM jyoM sahAyatA milatI jAyagI tyoM tyoM Ageke puSpa taiyAra hote jAya~ge / isa prakArakI jaba dasa bAraha pustakeM nikala jAyagIM taba, sambhava hai ki, granthamAlA apane pairoMpara khar3I ho jAya / yaha graMthamAlA kisI vyaktikI sampatti nahIM hai, lekhana Adike liye bhI ise kucha pArizramika nahIM denA par3atA, isaliye saste meM hI isake sAhityakA pracAra kiyA jAyagA / phira bhI agara thor3I bahuta isameM AmadanI ho gaI to vaha isI graMthamAlAmeM lagatI jAyagI / isaliye pratyeka pAThakakA kartavya hai ki vaha isa graMthamAlAko, jisa taraha bane usa taraha, sahAyatA pahu~cAnekA prayatna kare / isa pustaka prUpha saMzodhana Adi prakAzana - kArya meM zrImAn paM0 nAthUrAmajI premI aura bhAI hemacaMdrajI modIse bahuta sahAyatA milI hai aura yaha kArya unhoMne gharake kAryakI taraha kiyA hai / isake liye unheM jitanA dhanyavAda diyA jaya thor3A hai / darabArIlAla satyabhakta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI prathama adhyAya dharmakA svarUpa - vividhatAkA rahasya - Izvara kartRtvAkartRtva- samanvaya - hiMsA-ahiMsA, gAMvadha, varNAzrama vyavasthA - dvaitAdvaita - samanvaya aura vainayika mithyAtva - dharmazAstra se darzanAdizAstroMkA pRthakatva - vivitAke rahasya ke sUtra / dharmakA uddezya - isa jIvanakA hita trividha duHkha - dharmase duHkha - nAza - saMyama - indriyasaMyama-prANisaMyamakAnUna aura dharma | pRSTha 1 17 19 parasukhameM nijasukha - sukhaduHkhakA hisAba - kITapataGgoMkA vicAra - 23 jIvanmukta aura kartavya / jagatkalyANakI kasauTI antarnAdakI AlocanA -- mila, benthamakA mata-lokamAnya tilakakA AkSepa- - usakA uttara- adhikatama sukhavAlI nItikA saMzodhana / sukhI bananekI kalA -- karmayoga yA nirliptatA-kAyaratAkA uttaranivRtti aura gRhatyAgakI mImAMsA - anAvazyaka kaSToMkI mImAMsA / dharma-mImAMsAkA upAya -- sarvadharmasamabhAva -- kasauTIkA upayoga - 43. sampradAyoMse sAragrahaNa - rUr3hi aura zAstra - sarvajAti - samabhAva - naranArIsamabhAva / dharmamAMsA aura jainadharma - donoMkA avirodha 29 35 49 dUsarA adhyAya jainadharmakI sthApanA - prAcInatAkA moha - navInatAke guNa - caubIsakI 52. saMkhyA - tIrthakara aura dharma- jainadharmasaMsthApaka mahAvIra - pArzvadharma judAdharma - kezIgautama saMvAda-saMvAdapara vicAra - sAmAyika chedopasthApanA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) saMvAdakI upayogitA-jaina nAmoMke ullekhakI.niHsAratA-RSabhadevakA ullekha-RSabhadeva aura bhAgavata-khaMDagirikA zilAlekha-mohanajo daDoke cihna aura jainadharma-ariSTanemi-anantajina / mahAtmA mahAvIra-devAgama AdikI niHsAratA devazabdakA artha-vAstavika mahattva-mahAvIra aura kRSNagarbhAharaNakI kalpanA-bAlyajIvana-dIkSAbArahavarSakA tapa-tApasAzramameM mahAvIra,--caumAsemeM prasthAna-niyamanirmANa-yakSa-acchaMdaka-caNDakauzaka sarpa-maSkarI gozAlakA sAtha-vividha utsarga-sahana kaivalya aura dharmapracAra-gaNadharoMkA paricaya-vidhavAvivAha-davA- 133 gamana-kalpanAkI niHsAratA-praznoMkA mahattva caturvidha saMgha-mahAvIrakI satarkatA tripadI 148 atizayAdi-digambara-zvetAmbaroMkA matabheda sahajAtizaya--atizayoMkA sambhavarUpa 150 karmakSayajAtizaya-atizayoMkA sambhavarUpa devakRta atizaya-ardhamAgadhIkA artha-atizayoMkA sambhavarUpa ATha pratihArya 176 mUlAtizaya-saba atizayoMkA niSkarSa mahAvIra-nirvANadigambara-zvetAmbara-AcAryaparamparA-zAstrabheda 183 matabheda aura upasampradAya--nihnava-jamAli-tiSyagupta-avyaktadRSTi- 192 azvamitra-rohagupta-goSThAmAhila-drAviDasaMgha-yApanIyasaMgha-kASThA aura mAthurasaMgha-mUrtipUjaka amUrtipUjaka-terahapaMtha-bIsapaMtha tIsarA adhyAya kalyANapatha arthAt mokSamArgasamyagdarzanakA svarUpa-satyAsatyAdi cAra bheda-zraddhA aura andha- 212 166 211 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) vizvAsa-samyagdRSTikA jIvana-Atmatattva-samyagdarzanakI asA mpradAyikatA samyagdarzanake cihna-prazamAdi-astikanAstikakA svarUpa-nirbhayatA-253 -ihalokabhaya-paralokabhaya-vedanAbhaya-maraNabhaya-atrANabhaya -azlokabhaya-Akasmikabhaya / / darzanAcArake aGga-niHzaMkatA-niHkAMkSatA nirvicikitsatA- 273 spRzyAspRzyavicArakI niHsAratA-caukApaMthakI vicitratA-amUr3hadRSTitvamUr3hatAoM aura rUr3hiyoMkA tyAga-lokamUr3hatA-zAstramUr3hatA-parIkSAkA mahattva aura usakI vyAvahArikatA-devamUr3hatA-gurumUr3hatAguruoMkI parIkSAkA mahattva-upabRMhaNa yA upagUhana-sthitikaraNa -sthitikaraNake chaHkartavya-vAtsalya--vAtsalyakI asAmpradAyikatA-prabhAvanA-deva-zAstra-gurukA zraddhAna aura satyaktva-tattvArthazraddhAna aura samyaktva--samyagdarzanakI vyApakatA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaM zivaM sundaram jainadharma-mImAMsA prathama adhyAya dharmakA svarUpa vividhatAkA rahasya dharma kyA hai ? dharma-saMsthA jagatameM kyoM AI ? dharmomeM paraspara bhinnatA kyoM hai ? ityAdi aneka prazna pratyeka vicArazIla hRdayameM uThA karate haiM / aura jaba vaha yaha dekhatA hai ki dharmasarIkhI pavitra vastuke nAmapara khUnakI nadiyA~ bahI haiM, manuSyakI aura manuSyatAkI dina-dahAr3e hatyA huI hai, taba usakA hRdaya saMtApase jalane lagatA hai aura kabhI kabhI use dharbhase ghRNA ho jAtI hai| parantu hama dharmase ghRNA kareM, isIse dharma naSTa na ho jAyagA / agara hama apane samayakI dharma-saMsthAoMko nAza karanekA prayatna kareM, to hamArA yaha prayatna karIba karIba asaphala hI hogaa| dharma kisI na kisI rUpameM jIvita hI rahegA / manuSyake pAsa jaba taka hRdaya hai aura usameM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma mImAMsA acchI aura burI vRttiyA~ haiM taba taka use dharmakI AvazyakatA rahegI / isaliye hamArA kAma yahI honA cAhiye ki dharmakA saMzodhana kareM / isake liye hameM dharmakA mUlasvarUpa DhU~r3hakara, jagat meM dharma kyoM paidA hote haiM isa bAta ko samajhakara, saba dharmokA samanvaya karate hue dharmakI mImAMsA karanI cAhiye / pratyeka dharma isI bAta kI duhAI detA haiM ki maiM sabako duHkhoMse chur3AU~gA / isase mAlUma hotA hai ki duHkhoMko dUra karanekA jo mArga hai use hI dharma kahate haiM / yaha tattva jisameM jitanA adhika pAyA jAyagA vaha dharma utanA hI acchA hogA / parantu isa tattvakA koI aisA eka rUpa nahIM haiM jo saba samaya aura saba jagahake saba vyaktiyoMke liye kalyANakArI kahA jA sake / isaliye koI bhI dharma sArvatrika aura sArvakAlika dRSTise upayukta nahIM ho sakatA / agara usako upayukta banAye rakhanA hai, to samaya samayapara usakI mImAMsA karate hue usameM aisA parivartana karate rahanA cAhiye jisase dharma - saMsthAkA mUla uddezya siddha ho / agara hama pratyeka dharmakI, udAratA aura vinayake sAtha mImAMsA kareM aura usameM samayAnusAra parivartana kara leM, to hameM AzcaryapUrvaka svIkAra karanA par3egA ki duniyAke sabhI dharma eka dUsare se bilakula mile hue haiM / itanA hI nahIM balki jinheM hama bhinna bhinna dharma samajhate haiM, ve eka hI dharmake jude jude pahalU haiM / dharmake bhItara jo 1 avizvasanIya tattva A gaye haiM ve bhole logoMko samajhAneke liye rakkhe gaye haiM, dharmake marmakA unake sAtha koI sambandha nahIM hai / una bAtoMmeM parivartana karane se dharmakI kucha bhI kSati nahIM hogI / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA svarUpa jisa prakAra varSAkA zuddha jala do tarahakA nahIM hotA, kintu pAtroMke bhedase usameM bheda ho jAtA hai, usIprakAra dharma do tarahakA nahIM hotA; kintu pAtroMke bhedase yA, dravya-kSetra-kAla-bhAvake bhedase usameM bheda hotA hai / dravya-kSetra-kAla-bhAvakA bheda, virodhakA kAraNa nahIM hotA; itanA hI nahIM balki isa prakArakI dvividhatAko hama do dharma bhI nahIM kaha sakate / ve eka hI dharmake aneka rUpa haiN| duniyAmeM aneka dharma haiM vaidika,-jaina, bauddha, IsAI, islAma Adi / parantu jisa prakAra ina dharmoke sampradAya haiM, usa prakAra ahiMsAdharma, satyadharma, akrodhadharma, vinayadharma Adike sampradAya nahIM haiM / maiM jaina hU~, tU bauddha hai, isa prakArake dharmAbhimAnase loga lar3e haiM; parantu maiM ahiMsAdharmI hU~, tU satyadharmI hai, isa prakArake dharmAbhimAnase koI nahIM ldd'aa| hara eka dharma apaneko nyUnAdhika rUpameM ahiMsA, satya AdikA popaka kahatA hai / isase mAlUma hotA hai ki ahiMsA, satya Adi asalI dharma haiM aura inameM virodha nahIM hai| virodha hai usake vividha rUpoMmeM arthAt sampradAyoMmeM / kahanekA tAtparya yaha hai ki dharma sukhake lie hai aura vividha sampradAya dharmake lie haiM / sampradAya svayaM paripUrNa dharma nahIM haiM-ve ahiMsA Adi dharmoMke lie haiN| hamane dharmake lie utpanna honevAle yA usake eka rUpako batalAnevAle sampradAyoMko dharma kahA, isalie dharmokI vividhatAkI samasyA hamAre sAmane khar3I hotI hai / ___ jude jude dharmomeM jo hameM paraspara virodha mAlUma hotA hai vaha anekAnta, syAdvAda yA sama-bhAvake na prApta karanekA phala hai / maiM yaha nahIM kahatA ki pratyeka dharmakA pratyeka siddhAnta vaijJAnika Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ac jainadharma-mImAMsA dRSTi se satya hai| manuSya-prakRtikA vicAra karake haraeka dharmameM vaijJAnika asatyako sthAna milA hai| parantu vaha asatya bhI dharmake lie hI lAyA gayA hai, adharmake lie nahIM / isa bAtako spaSTa karaneke lie eka udAharaNamAlA upasthita karanekI AvazyakatA hogii| pahile IzvarakartRtvake viSayako lIjie / eka sampradAya kahatA hai ki jagatkartA Izvara hai; dUsarA kahatA hai ki jagatkartA Izvara nahIM hai / niHsandeha ina donoM se koI eka asatya hai| parantu ina donoM vAdoMkA lakSya kyA hai ? Izvara-kartRtvavAdI kahatA hai ki agara tuma pApa karoge to Izvara tumheM daNDa degA, narakameM bhejegA; agara tuma puNya karoge to vaha khuza hogA, tumheM sukha degA, svargameM bhejegaa| Izvara-kartRtvavirodhI jaina kahegA ki agara tuma pApa karoge to azubha karmokA bandha hogA; khAye hue apathya bhojanake samAna usakA tumheM duHkhamaya phala milegA, tumheM burI gatimeM jAnA pdd'egaa| agara tuma puNya karoge to tumheM zubha karmokA bandha hogA, khAye hue pathya bhojanake samAna usase tumhArA hita hogA, Adi / eka dharma logoMko Izvara-kartRtvavAdI banAkara jo kAma karAnA cAhatA hai, dUsarA dharma logoMko Izvara-kartRtvakA virodhI banAkara vahI kAma karAnA cAhatA hai / yahA~ dharmameM kyA bhinnatA hai ? bhinnatA usake sAdhanoMmeM haiM / parantu bhinnatA honese virodha honA cAhiye, yaha nahIM kahA jA sakatA / virodha vahA~ hotA hai jahA~ donoMkA uddezya eka dUsarekA vighAtaka ho; parantu yahA~ donoMkA uddezya eka hI hai / isaliye hama inheM virodhI dharma nahIM kaha sakate / unameMse agara hama Izvara-kartRtvavAdako vaijJAnika dRSTise Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA svarUpa 1 asatya mAna leM, to bhI vaha adharma nahIM kahA jA sakatA / jo bhAvuka haiM unake liye Izvara-kartRtvavAda adhika upayogI hai / ve yaha socate haiM ki Izvara ke bharose saba chor3a dene se hama nizcinta ho jAte haiM, hamameM kartRkA ahaMkAra paidA nahIM hotA, puNya-pApakA vicAra rahatA hai / jo buddhipara adhika jora dete haiM, ve tarkasiddha na hone se Izvarako nahIM mAnate / ve socate haiM ki Izvarako kartA na mAnane se hama svAvalambI banate haiM-- hama Izvarako prasanna karane kI koziza karanekI apekSA kartavyako pUrNa karanekA prayatna karate haiM, hamAre pApoMko koI mAfa karanevAlA nahIM hai, isa vicAra se hameM pApase bhaya paidA hotA hai / jisa dharma Izvarako mAnA hai, usane bhI isIliye mAnA hai ki manuSya pApa na kare | jisane Izvarako nahIM mAnA, usane bhI isIlie nahIM mAnA ki manuSya pApa na kare / donoMkA lakSya eka hai aura donoM hI prANiyoMko sukhI banAnA cAhate haiM, aura eka aMzameM unheM saphalatA bhI milI hai / itanA hI nahIM, paralokako na mAnanevAle nAstikoMne bhI paralokako nahIM mAnA, usakA kAraNa sirpha yahI thA ki manuSya-samAja sukhI rahe / jaba paralokake nAmapara eka varga lUTa macAne lagA aura bhole bhAle loga Thage jAne lage, vivekazUnya hokara duHkha sahaneko jaba loga puNya samajhane lage, taba nAstika dharma paidA huA / isa prakAra AstikatAkI sImApara pahu~ce hue IzvarakartRtvavAdI aura nAstikatAkI sImApara baiThe hue paralokAbhAvavAdI, apane apane dharmakA pracAra sirpha isIliye karate the ki manuSya niSpApa bane, eka prANI dUsare prANIko na satAve / yaha ho sakatA hai ki inameM se koI dharma kama saphala ho koI adhika, koI alpakAlika ho Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA koI cirakAlika; parantu yaha nizcita hai ki apane apane deza-kAlameM saba dharmone manuSya- samAjako sukhI banAnekI aura samAjake duHkhamUlaka vikAroMko dUra karanekI ceSTA kI hai / aba hiMsA-ahiMsA ke praznako lIjiye / jainadharma aura bauddhadharmameM ahiMsApara bahuta jora diyA gayA hai / parantu jina dharmone hiMsAkA vidhAna kiyA hai, ve apane samaya meM bhI itane hI anucita the jitane Aja haiM - yaha nahIM kahA jA sakatA / jisa samaya yahA~ jaGgaloMkI bahulatA thI, jaGgalI janavaroMse kRpikI rakSA asambhava thI, usa samayapara manuSya - samAjakI rakSAke liye hiMsra tathA kRSivighAtaka jAnavaroMkA yajJa tathA zikAra Adise nAza kiyA gayA, yaha akSantavya nahIM hai / yaha bAta dUsarI hai, ki pIche se isa hiMsAkI AvazyakatA na honepara bhI logoMne nAmavarI ke liye yA vyasanake liye ye kArya kiye / Aja haz2AroM varSa se yahA~ kRSi kArya ho rahA hai, isaliye usa samayake kaSTakI hama kalpanA bhI nahIM kara sakate jaba logoMko kRSi - rakSAke liye yA Atma-rakSA ke liye isa prakAra hiMsAke vidhAna karanA par3e / Aja yaha hiMsA -vidhAna kaI haz2Ara varSo se anAvazyaka hai, isaliye vartamAnakAlakI dRSTise hameM haka hai ki hama use anucita kaheM; aura anucita aura pApameM to sirpha zabda- mAtrakA antara hai / isa taraha yaha hiMsAvidhAyaka dharma bhI eka samaya ke lie Avazyaka thA / kintu hamArA sabase bar3A pApa to yaha hai ki eka samayake lie jo Avazyaka thA vaha saba samaya ke lie Avazyaka mAna lete haiM / jisa samaya kRSi - kArya acchI tarahase calane lagA, jaMgalI pazu bhI pAlatU pazu ho gaye, yahA~ taka ki hama unakA dUdha taka pIne lage, isa taraha ve hamAre sahayogI hokara nAgarika bana gaye, usa samaya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA svarUpa para una mitroMkI hatyA karanA kyA ucita thA ? jaba hama unakI hiMsA kiye vinA jIvita raha sakate the, taba kyA hameM unakI rakSA na karanA cAhiye thI ? kyA yaha tAmasikatA hamAre adhaHpatanakA kAraNa na thI ? yahI socakara mahAtmA mahAvIra aura mahAtmA buddhane hiMsAke viruddha krAnti kii| eka samaya jo ucita thA yA kSantavya thA, dUsare samayameM vahI anucita thA, pApa thA, isaliye usake dUra karaneke lie jo krAnti huI vaha dharma kahalAI / hiMsA-ahiMsAke praznake sAtha go-vadhake praznako le lIjiye / niHsandeha kisI bhI niraparAdha prANIkI hatyA karanA bar3A bhArI pApa hai aura hindusthAnameM govadha karanA to bar3ese bar3A pApa hai| parantu musalamAna dharma jaba aura jahA~ paidA huA vahA~kI dRSTise hameM vicAra karanA cAhie / mahAtmA muhammadake z2amAnemeM arabakI bar3I durdazA thI / mUrtiyoMke nAmapara vahA~ manuSya-vadha taka hotA thaa| isako dUra karaneke lie unane mUrtiyoMko haTA diyA / " na rahegA bA~sa, na bajegI bA~surI"-na mUrtiyA~ hoMgI, na unake nAmapara bali hogaa| parantu itanI vizAla krAnti, loga saha nahIM sakate the| pAtratAke anusAra hI sudhAra hotA hai| isalie manuSya-bali banda huI aura go-vadha AyA / hindustAnameM go-vaMza kRSikA eka mAtra sahAyaka honese yahA~ usakA mUlya adhika hai| isIlie go-mAtA sarIkhe zabdakI utpatti yahA~ huI hai| parantu arabameM kRSike lie go-vaMzakI AvazyakatA nahIM hai-vahA~ U~ToMse khetI hotI hai| yadi bali Adiko rokaneke lie muhammada sAhabane mUrtiyA~ haTA dI, manuSya-vadha rokaneke lie go-vadhakA vidhAna kiyA, to 'sarvanAza upasthita honepara AdhekA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA wwwwwwwwwwww tyAga kara denA cAhiye* ' isa nItike anusAra usa kAlako dekhate hue yaha anucita kahA nahIM jA sktaa| jainazAstroMmeM eka kathA pracalita hai ki munike upadeza denepara bhI jaba eka bhIla kisI tarahakA mAMsa chor3aneko rAjI na huA, to unhoMne usase kAka-mAMsakA hI tyAga karAyA / isakA yaha artha nahIM hai ki anya mAMsoMkA vidhAna karAyA gayA; sirpha zakyAnuSThAnakI dRSTise yaha bAta bhI ucita samajhI gaI / isa dRSTise muhammada sAhabake samayameM arabakI sthitipara vicAra karake islAmakI AlocanA karanA cAhiye / parantu, bhUla hai unakI, jo muhammada sAhabake anuyAyI hokarake bhI muhammada sAhabakI dRSTipara vicAra nahIM karanA cAhate / zodhA huA saMkhiyA asAdhAraNa bImArImeM davAIkA kAma karatA hai; parantu bImArIkI paristhiti haTa jAnepara use koI apanA bhojana banA le, to bImAra ho jAyagA / aisI hAlatameM hama usa vaidyako burA na kaheMge jisane bImArIke avasarapara saMkhiyA khilAyA; burA kaheMge hama unheM, jinane bImArIke haTa jAnepara bhI saMkhiyAko sadAke lie bhojana banA liyA / muhammada sAhabake anuyAyI, jo ki bhAratavarSa meM rahate haiM, agara muhammada sAhabakI dRSTi se kAma leM to ve kabhI go-vadhakA vidhAna na kareM / manuSya-vadhake yugameM pazu-vadhakA vidhAna kSantavya kahA jA sakatA hai| parantu jisa dezameM vanaspAta ke sparzameM bhI ghora hiMsA mAnanevAle hoM usa dezameM pazu-vadhake vidhAnakI kyA AvazyakatA hai ? vahA~ to yaha pApa hai / agara hama isa bAtako samajheM, * sarvanAze samutpanne ardhe tyajati paMDitaH / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA svarUpa to islAmiyoMke vartamAna kAryoMko anucita samajhate hue bhI islAmako sahana kara sakeMge / 1 aba maiM vaidika dharmakI eka bAta letA hU~ / vaidika dharmakI varNAzramavyavasthA jainadharmako mAnya nahIM hai / parantu yaha kahanA ThIka nahIM ki vaidikadharmakA pakSa asatya hai yA jainadharmakA pakSa asatya hai / vaidikadharmakI varNAzrama vyavasthAko samajhaneke liye hameM apanI dRSTi kaI haz2Ara varSa pahale le jAnA cAhiye / hama dekhate haiM ki usa samaya AryoMko kRSi aura sevAke liye AdamI nahIM milate sabhI AdamI ayogya rahate hue bhI paMDitAI yA sainika jIvana bitAnA cAhate haiM / Avazyaka kSetrameM AdamI nahIM milate; anAvazyaka kSetrameM itane AdamI bhara gaye haiM ki bekArI phaila gaI hai / haraeka AdamI mahIne meM tIsa bAra apanI AjIvikA badalatA hai / vaha kisI bhI kAma meM anubhava prApta nahIM kara pAtA / aisI hAlata meM varNa-vyavasthAkI yojanA hotI hai / isase anucita pratiyogitA banda hokara AjIvikAke kSetrakA yathAyogya vibhAga hotA hai / parantu isake bAda mahAtmA mahAvIrake z2amAne meM hama dekhate haiM ki varNoMne jAtiyoMkA rUpa pakar3a liyA hai / pazuoMmeM jaise hAthI ghor3A Adi jAtiyA~ hotI haiM, usI prakAra AjIvikAkI suvidhAke liye kiyA gayA yaha suprabandha, manuSya jAtike Tukar3e Tukar3e kara rahA hai ! pArasparika sahayoga ke lie kI gaI varNavyavasthA paraspara meM asahayoga aura ghRNAkA pracAra kara rahI hai ! sirpha AjIvikAke kSetrake liye kiyA gayA yaha vibhAga roTI-beTI vyavahArameM bhI Ar3e A rahA hai ! isake kAraNa durAcArI brAhmaNa sadAcArI zUdrakI pUjA nahIM karanA cAhatA, kintu Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA use padadalita karanA cAhatA hai ! taba varNa-vyavasthAkA virodha karanA parama dharma ho jAtA hai, kyoMki yaha vyavasthA aba duHkhadAyI ho jAtI hai / yahI bAta Azrama-vyavasthA kI hai / jaba jIvanakI jimmedAriyoMse mu~ha chupAnevAle apane mAtA-pitAko rote chor3akara bhAgane lage, samAja anuttaradAyI yuvA sAdhuoMse bhara gayA, taba Azrama vyavasthAkI AvazyakatA huI / yaha niyama banAyA gayA ki haraeka AdamIko pitR RNa cukAnA cAhiye, arthAt, mAtA-pitA kI sevA karanA cAhiye aura jisa prakAra mAtA - pitAne use pAlana kiyA hai, usI prakAra use apanI saMtAnakA pAlana karanA cAhiye, pIche vAnaH prastha rahakara sanyAsakA abhyAsa karanA cAhiye; phira sanyAsa lenA cAhiye | aba Apa dekheM ki yaha vyavasthA saMsArakI bhalAI ke liye kitanI acchI hai ! parantu yadi rAjakumAra siddhArtha isI vyavasthAse cipaTe rahate, to ve mahAtmA buddha na bana pAte / usa samaya jo mahAtmA buddhake dvArA samAja aura dharmakA saMzodhana huA vaha na ho pAtA / isaliye mahAtmA buddhane yuvAvasthA meM hI gRha tyAga kiyA / yaha bhI saMsArake kalyANake liye bahuta acchA huA / parantu yadi apavAdoMko rAja- mArga banA diyA jAya, to isI kalyANake kAraNa akalyANa bhI ho sakatA hai / jaba mahAtmA buddhane apane putra rAhulako bhI choTI umara meM dIkSita kara liyA, taba unake pitA mahArAja zuddhodanane 10 Akara kahA " bhagavAnake pravrajita honepara mujhe bahuta duHkha huA thA, vaise hI nanda ke pratrajita honepara bhI / rAhulake pratrajita honepara atyadhika / bhante ! putra-prema merI chAla cheda rahA hai, chAla chedakara camar3e ko cheda Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA svarUpa 11 rahA hai, camar3eko chedakara mAMsako cheda rahA hai, mAMsako chedakara nasako cheda rahA hai, nasako chedakara haDDIko cheda rahA hai, haDDIko chedakara ghAyala kara diyA hai| acchA ho bhante ! Arya, mAtApitAkI anujJA ke binA kisIko dIkSita na kreN| " isake bAda mahAtmA buddhane bhikSuoMko ekatrita kiyA aura niyama banAte hue kahA bhikSuo, mAtA-pitAkI anujJAke binA putrako dIkSita na karanA cAhie; jo kare use dukkaTa (duSkRta) kA doSa hai / "" Apa dekheM ki dIkSAke mArga meM yaha rukAvaTa kitanI acchI thI ! mahAtmA mahAvIrane to yaha rukAvaTa zurU se hI rkkhii| itanA hI nahIM, apane jIvana meM hI unane isakA pAlana kiyA / mAtA-pitAkI anujJA ke binA ve kaI varSa ruke rahe / Azrama vyavasthA, mahAtmA buddhakA apavAda tathA isa viSaya meM mahAtmA mahAvIrakA prArambhase aura mahAtmA buddhakA rAhulako dIkSita karaneke bAdakA madhya-mArga, ye tInoM apane apane deza - kAlake lie upayogI rahe haiM / isalie ina tInoM meM kucha virodha nahIM kahA jA sakatA / aba thor3AsA vicAra dvaita aura advaitapara bhI kIjie | advaitavAdI kahatA hai ki saba jagatkA mUlaM tattva eka hai, dvaita bhAvanA karanA saMsArakA kAraNa hai / isa prakArakA vicAra karanevAlA manuSya, yaha merA svArtha, vaha dUsarekA svArtha, yaha vicAra hI nahIM lA sakatA / vaha to jagat ke hita meM apanA hita samajhegA / jisa vaiyaktika svArtha ke pIche loga nAnA pApa karate haiM, vaha vaiyaktika svArtha usakI dRSTimeM na rhegaa| vaha niSpApa banegA / dvaitavAdI kahegA-mUla tattva do (L Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jainadharma-mImAMsA haiM, maiM AtmA hU~ aura mere sAtha lagA rahanevAlA para-tattva pudgala judA hai / maiM isa 'para' ke bandhanameM par3akara parAdhIna hU~, duHkhI hU~, mujhe isa bandhanako tor3anA cAhie / yaha samajhakara vaha zarIrakI apekSA AtmAko mukhyatA detA hai, zarIra ke lie koI pApa nahIM karatA / isa taraha dvaita-bhAvanA use nirvikAra bananeko protsAhita karatI hai / isa tarahake bahutase udAharaNa diye jA sakate haiM / una parase hameM mAlUma hogA ki dharmako prApta karaneke lie jo sampradAya bane haiM, ve jaba bane the taba usa dravya-kSetra - kAla - bhAvake anusAra kisI upayogI - kalyANakArI - tattvako lekara bane the| tabhI ve khar3e ho sake / isalie maiM isa bAtako kahanekA sAhasa karatA hU~ ki sampradAyoMke maulika (asalI ) rUpoMkA dharmake sAtha - kalyANake sAtha -- koI virodha nahIM hai / - hA~, hara eka sampradAyake siddhAntoMkA pIchese durupayoga hotA hai / parantu isase hama una sampradAyoMko burA nahIM kaha sakate / durupayoga to acche se acche tattvakA hotA hai / ahiMsA sarakhi zreSTha tattvakA durupayoga hokara kAyaratAkA pracAra huA hai / dIkSAke nAmapara bAlaka-vikraya yA bAlaka - corI bhI hotI hai, dvaitake nAmapara svArthakA hI poSaNa ho sakatA hai, advaita ke nAmapara saba striyoMmeM advaita bhAvanA rakhakara vyabhicArakA poSaNa ho sakatA hai| isalie durupayogako haTAkara hameM haraeka sampradAyake maulika rUpapara vicAra karanA cAhie aura usI dRSTise usakI AlocanA karanA cAhie / taba hameM saba sampradAya apane apane dravya-kSetra - kAla - bhAvake anusAra aviruddha aura abhinna mAlUma hoMge, aura apanI yogyatAnusAra hama una sabhIse lAbha uThA sakeMge / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA svarUpa yahA~ yaha prazna kiyA jA sakatA hai. ki agara isa prakAra saba dharmoko acchA sAbita karanekI koziza kI jAyagI, to acche aura burekA viveka hI naSTa ho jAyagA, saba loga vainayika mithyAdRSTi ho jAya~ge / parantu mere uparyukta vaktavyameM isa praznakA uttara hai| mere uparyukta vaktavyameM sarva-dharma-samabhAvakA jo vivecana kiyA gayA hai, usameM saba dharmoko sarva-dravya-kSetra-kAla-bhAvake liye acchA nahIM batAyA hai, kintu yaha kahA gayA hai ki saba dharmokA apane apane dravya-kSetra-kAla-bhAvameM upayogI sthAna hai| kisa dravyakSetra-kAla-bhAvameM kisa dharmakA kitanA upayogI sthAna hai, isakA nirNaya to vivekase hotA hai; jaba ki vainayika mithyAdRSTike pAsa viveka nAmakI koI cIz2a hI nahIM hotii| __ yaha ho sakatA hai ki eka dharma adhika samayake liye aura adhika prANiyoMke liye upayogI ho aura dUsarA kama ho, parantu isase koI bhI nirupayogI nahIM kahA jA sktaa| sabakA apanA apanA sthAna hai / suIkI apekSA talavArakI kImata jyAdaH ho sakatI hai, parantu suIkA kAma talavAra nahIM kara sakatI; apane apane sthAnapara donoM hI ThIka haiM / donoMko apane apane samayapara upayogI samajhanA eka bAta hai aura svarUpameM aviveka rakhanA dUsarI bAta hai / vainayika mithyAdRSTi kisI dharmakI upayogitA nahIM samajhatA, vaha to avivekase sabako eka samajhatA hai / isaliye vainayika mithyAdRSTimeM aura sarva-dharmasamabhAvImeM jamIna AsamAnase bhI adhika antara hai| ___ yahA~ dUsarA prazna yaha uThatA hai ki ahiMsA Adi dharmIkA tattva nyUnAdhika rUpameM saba dharmoM meM pAyA jAtA hai, parantu vizvakI samasyAko Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jainadharma-mImAMsA non sulajhAnake liye sabhI dharma eka dUsarese itanA adhika viruddha kathana karate haiM ki una sabakA samanvaya karanA muzkila hai| koI dvaita mAnatA hai, koI advaita mAnatA hai; koI Izvara mAnatA hai, koI nahIM mAnatA / bhalA ina saba bAtoMkA koI mela kaise kara sakatA hai ? aura jaba inameMse kisI eka dharmakI bAta yukti Adise viruddha siddha hotI ho, taba usa dharmako asatya samajhate hue bhI satyake samAna usakA Adara kaise kiyA jA sakatA hai ? niHsandeha yaha eka Avazyaka prazna hai; parantu isakA kAraNa hai dharmakI maryAdAkA bhUla jAnA / hameM yaha samajha lenA cAhiye ki dharma, dharma hai, vaha darzana nahIM hai, bhautika vijJAna nahIM hai, gaNita nahIM hai, jyotiSa nahIM hai, itihAsa nahIM hai, bhUgola nahIM hai / dharmazAstra ina sabakA upayoga karatA hai, parantu ye saba dharmazAstra nahIM haiN| arthazAstrameM gaNitakA upayoga hotA hai, parantu gaNita arthazAstra nahIM kahalAtA / kAvyameM vyAkaraNakA upayoga hotA hai, parantu vyAkaraNa kAvya nahIM kahalAtA / vyAkhyAnake liye vyAkhyAna-bhavanakA upayoga hotA hai, parantu vyAkhyAna-bhavana vyAkhyAna nahIM kahalAtA / isI prakAra dharmake liye darzanakA upayoga hotA hai, parantu darzana, dharma nahIM kahalA sakatA / dharma aura darzana ye jude jude zAstra haiN| dharmazAstrakA kAma hai ki prANiyoMko sukhI bananekA mArga batalAye; jaba ki darzanakA kAma hai ki vizvake rahasyako prakaTa kare / ye saba zAstra dharmazAstrake sahAyaka haiM / parantu Aja to hara eka viSaya dharmazAstrameM ha~sa diyA gayA hai, isIliye jaina-jyotiSa, jaina-bhUgola, jaina-gaNita, jaina-vyAkaraNa, Adi 3 Religion and Philosophy Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA svarUpa zabdoMkI racanA huI hai / koI jaina-bhUgolakA khaMDana karake yaha abhimAna kare ki maiMne jainadharmakA khaMDana kara diyA, to vaha bhUlatA hai| kisI bhI dharmakA khaMDana taba kahA jA sakatA hai jaba ki usa dharmake dvArA batalAyA huA AcaraNIya mArga prANi-samAjako duHkhadAyaka sAbita kara diyA jAya / darzana AdikA kAma vastuke viSayameM vicAra karanA yA nirNaya karanA hai, parantu dharmazAstrakA kAma usa nirNayako sukhopayogI banA denA hai / dharmakA sukhase sAkSAt sambandha hai, jaba ki darzana, jyotiSa AdikA paramparAsambandha hai / yahI kAraNa hai ki kisI anya zAstrake pravartakakI apekSA dharmapravartakakA sthAna U~cA hai / isaliye darzanoMmeM paraspara virodha honese hameM dharmameM virodha na samajhanA cAhiye / yahA~ eka tIsarI zaMkA paidA hotI hai ki darzanako agara hama dharmazAstrase judA bhI kara deM, to bhI dharmomeM paraspara bhinnatA raha jAtI hai aura agara hama unameM sama-bhAva rakhane lageM, to hamAre liye yaha nirNaya karanA kaThina ho jAyagA ki hama kisa dharmakA pAlana kareM / isake uttarameM saMkSepameM merA kahanA yahI hai ki Apa kisI bhI dharmakA pAlana kareM, parantu ina do bAtoMkA khayAla rakkheM prathama to yaha ki jaba koI dharma paidA hotA hai yA naye. rUpameM duniyA~ke sAmane AtA hai taba usake sAmane usa samayakI paristhiti rahatI hai, isaliye usakA rUpa usa paristhitike anukUla hotA hai| kAlAntarameM vaha paristhiti badala sakatI hai / sambhava hai Aja bhI vaha paristhiti badalI huI ho / isaliye paristhitike pratikUla tattvoMko alaga karake hameM apane dharmako arthAt sampradAyako saccA dharma banA lenA caahiye| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __jainadharma-mImAMsA dUsarI bAta yaha hai ki apane dharmakA cAhe purAnA rUpa ho, cAhe nayA arthAt sudharA huA rUpa ho, vaha amuka paristhitimeM amuka zreNIke liye hI hai / apane dharmako hameM sampUrNa dharma nahIM, parantu dharmakI eka avasthA yA dharmakA eka aMza kahanA caahie| jainazAstroMkI paribhASAmeM agara maiM dharmako pramANa' kahU~ to jude jude nAmoMse pracalita dharmoko arthAt sampradAyoMko naya kahU~gA / ' naya' pramANakA aMza hai na ki pUrA pramANa; sampradAya dharmakA aMza hai, na ki pUrA dharma / kisI dharmako saccA kahanA yA mithyA kahanA, yaha usake svarUpapara nahIM kintu apekSApara nirbhara hai / naya, saccA naya tabhI kahalAtA hai jaba ki vaha dUsare nayakA virodha nahIM karatA / dUsare nayakA virodha karanevAlA naya mithyA naya yA durNaya kahA jAtA hai| ___ isI prakAra sampradAya bhI vahI dharma kahA jA sakatA hai, jo dUsare sampradAyakA virodha nahIM karatA / agara koI sampradAya dUsare sampradAyakA virodha karatA hai, usakI dRSTiko gauNa hI nahIM karatA kintu naSTa bhI karatA hai, to vaha sampradAya mithyAtva hai, pAkhaNDa hai / ye saba jude jude, eka dUsareke zatru banakara khar3e hoMge, to pAkhaNDa kahalAya~ge aura mila karake khar3e hoMge, to satya kahalAya~ge, dharma khlaayeNge| dharmokI vividhatAkA rahasya samajhaneke liye nimnalikhita sUtroMkA smaraNa rakhanA upayogI hogA 1-dharma eka hI hai aura vaha sukha-mArga hai| 2-dravya-kSetra-kAla-bhAvake anusAra usake svarUpa aneka haiM / nirapekSAH nayAH mithyA sApekSAH vastu te'rthakRt / --samantabhadra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA uddezya NnnnnnnnnnnnnnnnnnAAAAAAAAAAAAAAN 3-dharmake aMza honese ve svarUpa bhI dharma kahalAte haiM / 4-pratyeka sampradAya agara dUsare sampradAyako sirpha avivakSita karatA hai, usakA virodha nahIM karatA to vaha dharma hai, anya thA adharma hai / 5-darzana, itihAsa, bhUgola Adi dharmazAstra nahIM haiM / 6-jisa prakAra aMzase aMzIkA jJAna kiyA jAtA hai usI prakAra hama pratyeka sampradAya rUpa aMzase dharmarUpa aMzIkA jJAna kara sakate haiM / zarta yaha hai ki usameM anekAntasyAdvAda-arthAt sarva-dharma-sama-bhAvakA tattva honA cAhiye / dharmakA uddezya sAdhAraNa logoMkI mAnyatA yaha hai ki dharma paralokake lie hai| yaha bAta mAnI jA sakatI hai ki dharmase paraloka sudharatA hai, parantu dharmokI utpatti laukika AvazyakatAkA hI phala hai / pAralaukika phala to unakA AnuSaGgika phala hai / jainazAstrake anusAra jisa samaya yahA~ bhogabhUmi thI arthAt yugaliyoMkA yuga thA, usa samaya yahA~para koI bhI dharma nahIM thA, jainadharma bhI nahIM thaa| isakA kAraNa yahI hai ki usa samaya manuSyako koI laukika kaSTa nahIM thaa| usa samaya sAmyavAda itane vyApaka rUpameM bA ki prAkRtika dRSTise bhI logoMmeM koI viSamatA nahIM thii| jaina-zAsra kahate haiM ki usa samaya strI-puruSoMke zarIrakI dRr3hatAmeM bhI viSamatA nahIM thii| usa samaya koI rAjA yA aphasara nahIM thA, vaiyaktika sampatti nahIM thI, atyAcAra anAcAra Adi nahIM thA; svAmI-sevakakA bheda na thA, akAlamRtyu aura bImArI nahIM thii| jaina-zAstra usa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jainadharma-mImAMsA kAlako pahilA ArA yA sabase acchA kAla kahate haiM aura kahate haiM ki usa samaya koI dharma nahIM thA / jainazAstroMke isa varNanakA aitihAsika mUlya bhale hI kucha na ho; parantu usase itanA to mAlUma hotA hai ki jainadharmake saMsthApaka pravartaka aura saJcAlaka jise sabase acchA kAla kahate haiM, vaha kAla dharmarahita thA / jainadharmake anusAra jaba yaha kAla naSTa ho gayA, kaSTa bar3he usake bAda aneka dharma paidA hue / isase yaha bAta siddha hotI hai ki jaba taka samAja meM viSamatA paidA nahIM hotI, samAja duHkhI nahIM hotA, taba taka koI dharma paidA nahIM hotA / dharmakI utpatti duHkhako dUra karaneke liye hI huI hai / gItAke zabdoMmeM bhI duHkhako dUra karaneke lie IzvarakA yA dharmakA avatAra hotA hai / mahAtmA buddhane saMsArako duHkhase chur3Ane ke lie eka dharmasaMsthAko janma diyaa| mahAtmA IsA, mahAtmA muhammada Adi saMsArake sabhI dharma-saMsthApakoMne duHkhI samAjake duHkhako dUra karaneke lie dharma-saMsthApanA kI hai aura apanA jIvana arpaNa kiyA hai| dharma sukhake lie hai, isa sarvasammata bAtako siddha karaneke lie adhika pramANa dene kI jarUrata hI nahIM hai / 1 dharmakI AvazyakatA kyoM huI, jaba hameM yaha bAta mAlUma ho gaI, taba dharma kyA hai, isake samajhane meM vizeSa kaThinAI nahIM raha jAtI / usa samaya dharmakA yaha sIdhA sAdA lakSaNa hamAre dhyAnameM A jAtA hai ki jisa nIti yA mArgase duHkha dUra ho sakatA hai use dharma kahate haiM / isaliye agara hama dharmako samajhanA cAhate hoM, to hameM jagatke duHkhoM aura duHkhoMke dUra karaneke upAyako jAna lenA cAhiye / isake bAda dharmakI mImAMsA karanA kaThina nahIM hai / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividha duHkha trividha duHkhaH / pratyeka prANI saMsArake vividha duHkhoMse ghabarAyA huA hai / use sukhakI apekSA duHkha kaI guNA bhoganA par3atA hai / isa duHkhako hama tIna aMzoMmeM vibhakta kara sakate haiM (1) bAhya prakRti aura hamAre zarIrakI racanA hI kucha aisI hai ki vaha duHkhake kAraNa juTAtI rahatI hai / (2) sAmagrI kama hai, bhoganevAle jyAdaH haiM; aura tRSNA aura bhI jyAdaH hai, isaliye prANiyoM meM paraspara saMgharSa hotA hai jisase aneka tarahake anyAya aura atyAcAra hote haiM / isase duHkha bar3ha jAte haiM / (3) manuSyako sukhI rahanekI kalAkA jJAna nahIM hai, isaliye use duHkhakA anubhava jitanA honA cAhiye usase adhika hotA hai / IrSyA Adise vaha anAvazyaka duHkhoMkI sRSTi karatA hai / ___ ina tInoM prakArake dukhoMko hama kramase prAkRtika, paraprANikRta aura svakRta kaha sakate haiN| ___ prANiyoMkA zarIra ghRNita hai, bahuta hI jaldI isameM roga hote haiM, bhogoMse yaha kamajora ho jAtA hai, apane Apa bhI zithila ho jAtA hai aura antameM icchA na rahate hue bhI naSTa ho jAtA hai| idhara prakRti bhI hamArI icchAke anusAra kAma nahIM krtii| hama cAhate haiM ki havA cale, parantu havA nahIM calatI / hama cAhate haiM ki ThaNDI havA cale, to garama calatI hai / isa prakAra na to prakRti hamArI icchAoMkI yA hamAre zarIrakI AvazyakatAoMkI gulAma hai, na zarIra hamArI icchAoMke anusAra kAma karatA hai| ina duHkhoMse bacaneke liye paraspara sahayogase eka dUsareke duHkhoMko dUra karanA tathA sahanazIla Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jainadharma-mImAMsA bananA sikhAyA jAtA hai / sahanazIlatA aura paraspara prema yA sahayogase hama duHkhoMse bahuta kucha surakSita raha sakate haiN| kucha to duHkhake nimitta kAraNa dUra ho jAte haiM aura jo kucha rahate haiM, ve hamAre Upara prabhAva nahIM DAla pAte-arthAt hameM duHkhI nahIM banA pAte / prAkRtika duHkhoMko dUra karanekA isase bar3hakara koI upAya nahIM hai / paraprANikRta duHkhoMko kama karaneke liye bhI dharmakI AvazyakatA hai| jitanI sAmagrI hai aura jitane bhoganevAle haiM, unakI yogya vyavasthA karanese paraprANikRta dukha kama kiye jA sakate haiM / " jisakI lAThI usakI bhaiMsa" ke siddhAntake anusAra balavAn agara nirbaloMko pIr3A dete raheM, to koI bhI manuSya sukhI na ho skegaa| chInA-jhapaTIse bhoga-sAmagrImeM vRddhi to ho nahIM sakatI, balki kucha hAni hI hogI, aura koI bhI prANI nirAkulatAse usakA bhoga na kara skegaa| agara koI kisIko na satAve, na dhokhA de, na usakI corI kare, to sabhI loga nyAya-prApta sAmagrIkA nirAkulatAse bhoga kara skeNge| isaliye sabako saMyamase kAma lenekI AvazyakatA hai| ___ saMyamake do bheda kiye jAte haiM-indriya-saMyama aura prANi-saMyama / indriyoMko vazameM karaneko indriya-saMyama kahate haiM / indriya-saMyamI manuSya apane jIvana-nirvAhake liye kamase kama sAmagrIkA upabhoga karatA hai, vaha bacI huI sAmagrI dUsaroMke kAma AtI hai, isase saMgharSa kama hotA hai aura sukha bar3hatA hai| agara eka manuSya adhika sAmagrIkA upabhoga karegA to dUsareko kamI par3egI, isase dUsarA manuSya dukhI hogA aura saMgharSase donoM dukhI hoNge| eka acche rAjyameM jo kArya kAnUnake balapara karAyA jAtA hai, dharma vahI kArya Atma-zuddhike mArgase karAnA cAhatA hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividha duHkha 21 yadyapi kAnUna ke mArga se dharma samatA - pracArakA virodhI nahIM hai, phira bhI usakA z2ora Atma- zuddhipara hai / kyoMki kAnUnake balapara jisa samatAkA pracAra kiyA jAtA hai vaha asthira hotI hai aura sirpha bahilAoM ko dUra kara pAtI hai| logoMkI tRSNA zAnta nahIM hotI; avasara milane para ve manamAnA bhoga karate haiM / unameM vaha udAra dRSTi nahIM rahatI, jisase manuSya tyAgameM sukhakA anubhava karatA hai / hA~, kucha na honese kucha acchA' isa uktike anusAra jahA~ Atma-zuddhike saMyamakA yathAyogya pracAra na ho sakatA ho, vahA~ kAnUnase kAma liyA jAya; parantu yaha kAnUnI saMyama jaba Atmika saMyama ke rUpa meM pariNata ho jAya tabhI saccA sukha prApta hogaa| kyoMki isameM ve loga bhI sukhI hoMge, jo prApta huI adhika sAmagrIkA tyAga kareMge, athavA adhika sAmagrIko prApta karanekI zakti rahate hue bhI adhika sAmagrIko prApta karane kI ceSTA na kareMge / isase saMgharSa aura azAnti rukegI / ( dUsarA saMyama prANi-saMyama hai / isameM dUsare prANiyoMko duHkha denekA niSedha kiyA gayA hai| yaha saMyama to bilakula spaSTa rUpameM du:kha nirodhaka hai / AjatakakI adhikAMza sarakAroMne isI saMyamake eka bahuta sthUla aura saMkucita bhAgako pAlana karAnekA kAma kiyA hai / pazu-pakSiyoMke viSayameM isa saMyamakA pAlana bahuta kama huA hai aura indriya-saMyamakI tarapha to sarakAroMkA dhyAna nahIMke barAbara gayA hai / parantu Aja logoMko indriya-saMyamakI upayogitA samajhameM Ane lagI hai| kyoMki yaha bAta spaSTa ho gaI hai ki jabataka samartha loga indriya-saMyamakA pAlana na kareMge yA unase pAlana na karAyA jAyagA, taba taka nirbaloMko peTabhara bhojana milanA aura prakRti pradatta Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jainadharma-mImAMsA svAbhAvika jIvana bitAnA bhI kaThina hai| bhale hI yaha kAnUnI saMyama Atmika saMyamakI barAbarI na kara sake; parantu isase itanI bAta siddha hotI hai ki saMsArakI sukha-vRddhi yA duHkha-hAnike liye saMyama anivArya hai| sarakAra rUpI imArateM isI saMyamakI nIMvapara khar3I hotI haiN| havApAnIke samAna saMyama bhI jIvanake liye Avazyaka hai| __ isa saMyamakI pUrNatA to pUrNa Atma-vikAsameM hI ho sakatI hai, parantu vyAvahArika dRSTise isa saMyamakI pUrNatA-apUrNatAkA vicAra karanA hai / jIvana-nirvAhake liye apane ucita hissese adhika sAmagrIkA upayoga na karanA pUrNa indriya-saMyama hai / jo isase adhika sAmagrIkA upabhoga kare kintu maryAdA rakkhe, vaha apUrNa saMyamI hai / jo maryAdA na rakkhe, vaha avirata yA asaMyamI hai / isI prakAra jo manuSya jIvanako rakhaneke liye anivArya hiMsAse adhika hiMsA nahIM karatA vaha prANi-saMyamakI dRSTise pUrNa saMyamI hai| jaise zvAsa lenemeM, calane-phiranemeM, zaucAdimeM hiMsA anivArya hai / yadyapi ina kAryoMmeM yatnAcAra karanA Avazyaka hai, phira bhI kucha na kucha dravya-hiMsA avazya hogii| yaha anivArya hai| isa anivArya hiMsAse jo adhika hiMsA kare, kintu maryAdA rakkhe vaha apUrNasaMyamI hai / jo amaryAda hiMsA kare, vaha asaMyamI hai / isI prakArake aura bhI udAharaNa diye jA sakate haiM / ___ isa carcAse yaha bAta siddha ho jAtI hai ki dharmameM batAye hue ye donoM saMyama, zarIra zoSaka, jIvana-nAzaka, aura paralokameM hI phala denevAle nahIM haiM, kintu inase jIvana aura zarIrakI rakSA hai aura paralokake sukhakI apekSA aihika sukhake lie inakI AvazyakatA adhika hai / isaliye saMyamakA dhyeya dukha nahIM, sukha hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para-sukhameM nija-sukha para-sukhameM nija-sukha yadyapi saMyama, sukhake liye Avazyaka hai yaha bAta siddha ho jAtI hai, phira bhI sAmAjika sukhakI vRddhikA hisAba kaise lagAnA cAhiye aura usake liye kaunasI nAti nizcita karanA cAhiye, isa bAtapara vicAra karanA Avazyaka hai / yahA~ maiM sukhake viSayameM kucha nahIM kahatA, kyoMki vaha svAnubhavagamya hai / prazna yaha hai ki kisakA sukha yahA~ liyA jAya / sAdhAraNa dRSTise to yahI kahanA cAhiye ki pratyeka prANI apane sukhake liye prayatna karatA hai| dUsaroMke sukhake lie jo vaha prayatna karatA hai, vaha isIliye ki dUsaroMkA sukha apane sukhako bar3hAnemeM yA surakSita rakhanemeM sahAyaka hai| mA~-bApa bhI bhaviSyakI AzAse saMtAnase prema karate haiM / parantu agara isa prakArakA hisAba rakkhA jAya ki jisase hameM sukhakI AzA ho use hI hama sukhI karanekI ceSTA kareM, to hameM dUsaroMse bahuta kama sukha milegA aura dUsaroMko hamase bahuta kama sukha milegA / hama rAstemeM jAte jAte kisI gaDDhe meM gira gaye, usa samaya hameM manuSya-mAtrase sukhakI AzA karanI par3atI hai| pratyeka manuSyake jIvanameM aise saikar3oM prasaMga Ate haiM, jaba use haraeka manuSyase sahAyatAkI AvazyakatA hotI hai| agara manuSya bilakula svArthI ho jAya yA aise manuSyoMke hI hitakA vicAra kare jisase use pratyupakArakI AzA hai, to manuSya-jAti zIghra hI naSTa ho jaaygii| anubhavane yaha batalAyA hai ki kevala tyAgake nAmapara hI nahIM balki sukhake liye manuSyako paropakAra karanA cAhiye, isameM manuSyakI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jainadharma-mImAMsA wwwwwwwwwwwwwwwwwww...... svArthasiddhi hai / isake lie eka kalpanA kIjiye ki do manuSya aise haiM jo eka dUsareko sahAyatA nahIM pahu~cAte / pratyeka AdamI sAlameM eka mAsa bImAra rahatA hai, isaliye unake gyAraha mahIne sukhameM aura eka mahInA duHkhameM bItatA hai| parantu duHkha manuSyako itanA asahya hai ki gyAraha mahInekA sukha eka mahIneke duHkhake Age kama mAlUma hotA hai / agara hama gyAraha mahIneke nIrogatA ( sukha ) ke aMza (DigrI) gyAraha sau kalpita kara leM, to eka mahIneke duHkhake ( aisI bImArIke ki jisameM koI pAnI denevAlA bhI nahIM hai ) aMza hameM 2200 mAnanA par3eMge / isa taraha inameMse pratyeka manuSyake hissemeM 1100 DigrI sukha aura 2200 DigrI dukha pdd'egaa| isa taraha hisAba karanepara pratyekake hissemeM 1100 DigrI duHkha hI raha jaaygaa| parantu do aise manuSya haiM jo eka dUsareko pUrNa sahAyatA pahu~cAte haiN| isa liye jaba unameM koI bImAra par3atA hai taba use sirpha rogakA hI kaSTa hotA hai / ina donoM rogiyoMkI tulanA kIjiye / eka aisA hai ki use na to koI pAnI denevAlA hai, na auSadha denevAlA hai, na use koI khAne detA hai / pezAba Adi mala-tyAga vaha bistarameM yA AsapAsa kara letA hai / eka mahInetaka saphAI bhI koI nahIM karatA / isa rogImeM aura usa rogImeM jisako ina saba kaSToMkA sAmanA nahIM karanA par3atA, AkAza-pAtAlakA aMtara hai / usakA duHkha agara 2200 DigrI hai, to isakA sirpha 200 / isa taraha inameMse pratyekake hissemeM 1100 DigrI sukha aura 200 DigrI duHkha par3A / agara apane sAthIkI paricaryA karanekA kaSTa 100 aMza aura jor3a liyA jAya, to inakA kaSTa 300 DigrI hogaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para-sukhameM nija-sukha anwarwww.wwwwwwwww. rwwwwwwwwwwwwwwwwor isa taraha inheM 800 DigrI sukharUpI munAphA huA jaba ki pahileko 1100 DigrI duHkharUpI nukasAna hai / kahanekA tAtparya yaha hai ki paropakAra karanemeM hameM jitanA kaSTa uThAnA par3atA hai, usase asaMkhyaguNA kaSTa usakA kama ho jAtA hai jisake sAtha paropakAra kiyA jAtA hai| bacceko mA~-bApa pAlate haiM isase mA~-bApako kaSTa hotA hai jarUra, parantu baccekA kaSTa jitanA kama hotA hai usase dasavA~ hissA bhI mA~-bApakA kaSTa nahIM bar3hatA / ye udAharaNa choTe kSetrameM haiM parantu vizvabharake liye isa nItime kAma lenemeM saMsArakA sukha kaI guNA bar3ha jAtA hai / apane apane svArthakI dRSTi rakhanese saMsArameM jitanI sukha-sRSTi ho sakatI hai, paropakArarUpa sahayogase vaha sukhasRSTi vargadhArAke samAna bar3hatI jAtI hai / eka manuSya agara eka DigrI sukha paidA kara sakatA hai, to do manuSya 242=4 DigrI sukha paidA kara sakate haiM / isI prakAra tIna manuSya 3439, cAra manuSya 444=16, pA~ca manuSya 545-25 DigrI sukha paidA kara sakate haiM / isI niyamapara 'ekase Adhe do se cAra' kI lokokti pracalita hai| agara svArthiyoMkA samAja aura paropakAriyoMkA samAja, aise do samAja kalpita kiye jAyeM, to donoM samAjake vyAkti sukhake liye samAna prayatna karanepara bhI pahilekI apekSA dUsare samAjake manuSya asaMkhyaguNe sukhI hoNge| kahanekA tAtparya yaha hai ki yadyapi manuSya apane hI sukhake liye prayatna karatA hai; parantu paropakArI hue binA saMsArameM itanA sukha hI taiyAra nahIM ho sakatA jisase use sukhakA bahuta aura adhika sthAyI bhAga mile / isaliye paropakArako bhI svArthauccatama svArtha-sAtvika svArtha samajhanA cAhiye / paropakArakA kSetra Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jainadharma-mImAMsA vvvvvv vistarNi hogA, sukhakA kSetra bhI vistIrNa hogA, paraprANikRta duHkhako dUra karanemeM yaha eka aisA upAya hai ki jisameM kisI kalpanAkI AvazyakatA nahIM hai| kartavyAkartavyakA nirNaya karaneke lie vedAntane isI upAyako svIkAra kiyA hai / vedAntake anusAra mUlameM sArA jagat eka hai / jise isa ekatvakA darzana ho jAtA hai, usakI dRSTimeM svArtha aura parArthakA bheda hI nahIM raha jAtA hai / isameM Apatti hai to itanI hI hai ki prANiyoMke anubhava jude jude honese, tathA jar3a aura cetanameM sattA-sAmAnyakI dRSTimeM samatA hai, parantu ve donoM eka hI tattva nahIM ho sakate, isalie, saMsAra aneka dravyAtmaka hai / anekako eka mAnanekI yaha kalpanA buddhi-saMgata nahIM hai, isalie ekatvake Upara vizvAsa nahIM hotA, taba usako AdhAra banAkara kartavyAkartavyakA nirNaya karanA kaise bana sakatA hai ? agara hama yaha samajha jAya~ ki hamArA svArtha paropakArake binA Tika hI nahIM sakatA, to bhale hI dUsare jIvoMmeM aura padArthoMmeM hamase vyaktigata vibhinnatA ho, parantu hameM paropakArako dharma banAnA par3egA aura use svArthakA aMga mAnanA pdd'egaa| tAtparya yaha hai ki cAhe saba jar3a-cetana-saMsArako eka mAno yA jar3a aura jIvako pRthak pRthak, parantu sukhI honeke lie paropakArako svArthake samAna, parAtmAoMko svAtmAke samAna mahattva denA par3egA, paropakArako hameM eka svabhAva banA lenA pdd'egaa| paropakArake kSetrameM sirpha manuSyoMkA hI nahIM, kintu pazu-pakSI, kITapataMga tathA sthAvaroMkA bhI samAveza hogA / jisane paropakArako Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para-sukhameM nija-sukha svArtha samajhA, samasta prANi - jagat jisane paropakArakA kSetra banAyA, vahI niSpApa aura sukhI hai / 27 yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki manuSyoMke aura pazu-pakSiyoMke upakArako hama apanA kartavya yA svArtha samajheM, yaha ThIka hai; parantu kITapataGgoMkA vicAra kyoM kareM ? unase hameM kyA lAbha ho sakatA hai ? hama unakA kitanA hI upakAra kyoM na kareM, ve usakA badalA hameM kabhI nahIM de skte| isa prazna ke uttara meM tIna bAteM kahI jA sakatI haiM ( ka ) kITapataGgoM meM manuSyoM yA pazu-pakSiyoMke samAna buddhi bhale hI na ho, phira bhI unameM itanA jJAna hotA hai ki ve satAnevAleko satAnekI ceSTA kareM / bicchU vagairaha satAnese DaMka mArate haiM / vizeSa buddhi na honese upakAra- anupakArake kArya ve acchI taraha na kara sakeM, yaha dUsarI bAta hai; parantu unameM bhI ye bhAvanAe~ hotI haiM aura yathAzakti ve inheM kArya rUpameM pariNata karanekI ceSTA bhI karate haiM, yahA~ taka ki vRkSa bhI saMtuSTa aura asaMtuSTa hote haiM / ', ( kha ) agara hama pratyupakArakI nirAzAse unakA khayAla na rakkheM, to hamArI AtmA dhIre dhIre itanI svArthI ho jAyagI ki hamAre upakArakA kSetra atyanta saMkucita ho jAyagA, aura kAlAntarameM yaha saMkucitatA hamAre svArthakI bhI bAdhaka ho jAyagI / ( ga ) AtmA amara hai, isaliye agara Aja hama manuSya haiM to sadA manuSya hI na bane rheNge| kabhI hameM kITa-pataMga pazu-pakSIvRkSa Adi bhI honA par3egA / agara Aja hama pratyupakArakI nirAzAse inheM satAte haiM, to jaba hameM kITa-pataMga vRkSa Adi honA par3egA, to dUsare loga bhI hameM staayeNge| agara hama inapara dayA rakkheMge, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA hiram to hameM bhI usa dayAkA pariNAma kITa-pataMgake bhavameM milegaa| matalaba yaha hai ki hara eka prANIko hara jagaha janma lenA par3atA hai, isaliye jitanI adhika jagahameM sukhakA vistAra kiyA jAya, sukhI jIvana bitAneke liye utanA hI adhika kSetra saMsArameM taiyAra hotA hai / isaliye hameM apane vartamAna svArthakA hI vicAra na karanA cAhiye, balki traikAlika svArthakA vicAra karanA cAhiye / mAna lo ki eka nagarameM sabhI logoMkI yaha Adata hai ki ve khir3akImeM baiThakara sar3akapara thUkA karate haiN| isase pathikoMko kaSTa hotA hai| isapara khir3akImeM baiThanevAle yaha soceM ki isameM hamArA kyA jAtA hai, to yaha ThIka nahIM / kyoMki jo abhI makAnake Upara baiThA hai vaha sadA vahIM na baiThA rahegA, use bhI kabhI pathika bananA par3egA / usa samaya dUsarekA thUka usake Upara giregA / isa duHkhase bacaneke liye sabake Upara thUkanekI Adata chor3anI par3egI / isaliye vizvake samasta jIvoMke viSayameM hameM isI prakArakA vyavahAra karanA cAhiye / zaktizAlI agara nirbaloMko satAnA chor3a deM, to jaba zaktivAlI nirbala hogA, taba usako isa nItikA lAbha milegA / isaliye zaktizAlIkA paropakAra bhI kAlAntarameM apane svArthake liye ho jAyagA / __ yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki sAdhAraNa prANiyoMkA patana hotA hai, isalie ve paropakArake jhaMjhaTameM par3eM; parantu jo yogI haiM jIvanmukta haiM, ve paropakAra kyoM kareM ? isa praznake uttarameM tIna bAteM kahanA hai (1) jIvananmukta bhI eka dina sAdhAraNa vyakti hote haiN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatkalyANakI kasauTI 29 unake Upara bhI samAjake dvArA kiye gaye upakAroMkA thor3A bahuta bojha rahatA hai| usake badale meM ve samAjoddhAra karate haiN| yadi aise loga samAjoddhAra na kareM, to Ageke lie usa saMsthAkA mArga ruddha ho jAyagA, jisase loga jIvanmukta hote haiM / matalaba yaha ki kRtaghnatAke parihArake lie jIvanmuktoMko bhI samAja-sevA karanI cAhiye / (2) jIvanmukta ho jAnepara bhI manuSya, samAjAzrayakA tyAga nahIM karatA, isalie vaha apanI vartamAna AvazyakatA pUrtikA badalA bhI samAja-sevAke dvArA cukAtA hai| (3) jIvanmuktameM rAga-dveSa Adi vikAra nahIM rahate, parantu unake mana-vacana-kAya kucha na kucha kArya karate haiM / idhara jIvanmuktako kisI svArtha-siddhikI AvazyakatA nahIM hai, isalie usake mana-vacana-kAya paropakArake sivAya aura kyA kara sakate haiM ? isa prakAra cAhe jIvanmukta ho, cAhe saMsArI, sabako sukhavRddhike lie prayatna karanA cAhiye / aura yaha khayAla rakhanA cAhiye ki agara hama dUsareko sukhI banAnekA prayatna na kareMge, to hama sukhI nahIM ho sakate / paraprANikRta duHkhoMko dUra karaneke lie hameM isI udAra nItise kAma lenA Avazyaka hai| jagatkalyANakI ksauttii| yahA~ taka yaha bAta siddha ho cukI hai ki jagatke kalyANameM hamArA kalyANa hai / parantu jagatke kalyANakA nirNaya kaise kiyA jAya, yaha eka mahAn prazna hai / yaha bAta to sabhI loga samajhate haiM ki ahiMsA Adise jagatkA kalyANa hai, dAna Adi zubha kArya haiM, parantu kabhI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA kabhI yuddha karanA ( hiMsA ) bhI Avazyaka hotA hai / dAnakI adhika pravRtti se bekAroM kI saMkhyA bar3hane lagatI hai / kabhI kabhI do dharmokA pAlana azakya hotA hai / agara satya bolate haiM to hiMsA hotI hai; agara hiMsAko bacAte haiM to jhUTha bolanA par3atA hai / isa avasara para kyA kiyA jAya ? karttavyAkarttavyakA nirNaya kaise kiyA jAya ? 30 bahuta se loga karttavyAkarttavya ke nirNaya ke liye sadasadvivekabuddhi yA antarnAda ke anusAra kArya karanekI bAta kahate haiM / parantu yaha AvAz2a ThIka ThIka rUpameM mahApuruSoMko hI sunAI detI hai / parantu aise manuSya ine-gine hote haiM aura karttavyAkarttavyake nirNaya karanekI jarUrata to sabhIko hotI hai / dUsarI bAta yaha hai ki antarnAdake nAmapara daMbhakI sevA hotI hai / pApIse pApI - kintu bAteM banAne meM caturavyakti bhI antarnAdakI duhAI dekara ghora duSkRtya karate haiM, isIliye aisI kasauTI banAnA cAhiye jo tarkapara kasI jA sake / dUsarI bAta yaha hai ki antarnAda Akasmika nahIM hai / karttavyAkarttavyake nirNayake liye hama jina siddhAntoMko jIvanameM utArate haiM, AtmAmeM jinakA anubhava hotA rahatA hai unhIMke anusAra hameM antanAda sunAI par3atA hai | jaba usakA tAtkAlika kAraNa samajhameM nahIM AtA, taba vaha antarnAda kahalAtA hai / saca pUchA jAya to antarnAda eka aisA bhItarI tarka hai, jise hama zabdoM meM utArakara dUsaroMko nahIM samajhA pAte / isaliye antarnAda sunaneke liye hameM usa siddhAntako jAnane kI AvazyakatA haiM jisake anusAra calanepara hameM antana sunAI de ske| isa siddhAntake nirNaya kiye binA hama sadasadviveka-buddhise bhI kAma nahIM le sakate / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatkalyANakI kasauTI 31 bethAma, mila Adi pAzcimAtya vidvAnoMne karttavyAkarttavyakA nirNaya karaneke liye " adhikAMza logoMkA adhikatama sukha" kA niyama nizcita kiyA hai / karttavyAkarttavya nirNayako vyAvahArika rUpa dene meM isase acchI yukti dikhalAI nahIM detI / bhAratavarSa ke pratyeka dharmameM isa nItiko svIkAra kiyA gayA hai / parantu isa nItikA jo sAdhAraNa artha kiyA jAtA hai, usameM kucha truTi raha jAtI hai / isa truTiko lokamAnya tilakane ina zabdoMmeM rakkhA hai- " isa Adhibhautika nIti-tattvameM jo bahuta bar3A doSa hai vaha yahI hai ki isameM kartAke manake hetu yA bhAvakA kucha bhI vicAra nahIM kiyA jAtA aura yadi antastha hetupara dhyAna deM, to isa pratijJA se virodha khar3A ho jAtA hai ki adhikAMza logoMkA adhika sukha hI nItimattA kI kasauTI hai / .... kevala bAhya pariNAmoMkA vicAra karaneke liye usase bar3hakara dUsarA tattva kahIM nahIM milegA / parantu hamArA yaha kathana hai ki jaba nItikI dRSTise kisI bAtako nyAyya athavA anyAyya kahanA ho, taba kevala bAhya pariNAmoMko dekhanese kAma nahIM cala sakatA |....paaNddvoNkii sAta akSauhiNiyA~ thIM aura kauravoMkI gyAraha, isaliye yadi pAMDavoMkI hAra huI hotI, to kauravoMko adhika sukha huA hotA / kyA usI yuktivAdase paoNMDavoMkA pakSa anyAyya kahA jA sakatA hai ?....vyavahArameM sabhI loga yaha samajhate haiM ki lAkhoM durjanoko sukha honekI apekSA eka hI sajjanako jisase sukha ho, vahI saccA satkArya hai / " bhAvakI pradhAnatA sabhI dharmazAstroM meM bahuta adhika parimANa meM pAI * "Greatest good of the greatest number" Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA jAtI hai / hiMsA ho jAnepara bhI agara hamArI bhAvanA hiMsA karanekI na ho, to hameM hiMsAkA doSa nahIM lagatA aura bhAva hone para hiMsA na honepara bhI hiMsAkA doSa lagatA hai| yaha bAta ahiMsAke vivecanameM spaSTa kI jaaygii| ___ adhikAMza logoMke adhikatama sukhavAlI nAti vyavahArameM atyanta upayogI hai, isaliye hama usakA tyAga nahIM kara sakate / aura bhAvavizuddhike vinA Atma-vizvAsa nahIM ho sakatA, na ThIka ThIka nirNaya hI ho sakatA hai; isaliye hama bhAvako gauNa sthAna bhI nahIM de skte| isa samasyAke sulajhAneke liye adhikAMza prANiyoMke adhikatama sukhavAlI nAtimeM kucha saMzodhana Avazyaka hai, usake liye hameM nimnalikhita sUtroMko svIkAra karanA cAhiye (ka) adhikatama logoMkA adhikatama sukhameM 'loga' zabdakA artha prANI hai / dharmake sAmane trikAla trilokakI samasyAe~ haiM, isa liye itanA vyApaka artha karanA ucita hai| (kha) sabhI jIvoMkA sukha samAna nahIM hotaa| caitanyakI mAtrA bar3hanese sukhaduHkhAnubhavakI mAtrA bar3hatI hai| dvIMdriyAdi jIvoMmeM vanaspatikI apekSA kaI guNA caitanya hai / inase adhika pazu-pakSiyoMmeM aura inase adhika mnussyoNmeN| inameM bhI paraspara tAratamya dekhanA cAhiye / isa nItimeM kevala saMkhyAkA vicAra nahIM karanA hai, sukhakI mAtrAkA bhI vicAra karanA hai| (ga) nItikA nirNaya sArvatrika aura sArvakAlika dRSTise karanA cAhiye / dasa cora eka AdamIko lUTa leM, isase dasa coroMko sukha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatkalyANakI kasauTI aura eka hI AdamIko kaSTa hogA; parantu isa nItiko hama acchA nahIM kaha skte| kyoMki corI karanekI nItise eka samaya aura eka jagaha bhale hI adhika sukha ho parantu anya samayameM aura anya kSetroMmeM duHkhakI vRddhi bahuta adhika hogii| jo sarvatra aura sarvakAlameM adhikatama prANiyoMko adhikatama sukhakAraka ho vahI nIti ThIka hai| (gha) jo paropakAra paropakAra-buddhise na kiyA gayA ho vaha bahuta hI kama sukhavarddhaka hai| usakA zreya kartAko bahuta kama milatA hai| ___ eka AdamI yazake liye paropakAra karatA hai / yaha isa liye ThIka nahIM hai ki jaba use yazakI AzA na hogI yA yazakI cAha na hogI taba vaha paropakAra na karegA / yaha sukha-vRddhimeM bar3A bhArI bAdhaka hai| usakA dhyeya yaza hai / isa liye agara yazake liye kabhI use anucita kArya karanekI AyazyakatA hogI to vaha anucita kArya bhI kregaa| isa prakAra paropakArakA mUlya tabhI ho sakatA hai jaba vaha bhAvapUrvaka kiyA gayA ho| (Ga) azubha bhAvase koI kArya kiyA jAya, aura usakA phala zubha ho jAya, to vaha azubha hI kahalAyagA; isI taraha zubha bhAvase koI kArya kiyA jAya kintu usakA phala azubha ho jAya to vaha zubha hI khlaaygaa| kyoMki bhAvanA acchI honepara bhI burA kArya honA kAdAcitka hai / sAmAnya niyama yahI hai ki usase zubha kArya ho, isa liye zubha bhAvanA sukhavarddhaka hai| dUsarI bAta yaha hai ki bhAvanAke anusAra agara acche-burekA nirNaya na kiyA jAya, to acchA kAma karanA azakyaprAya ho jaaygaa| acchI bhAvanAse DaoNkTara Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA oNparezana kare aura rogI mara jAya, isapara DAkTarako khUnIke samAna mRtyu-daNDa diyA jAya, to kitane DaoNkTara oNparezana karaneko taiyAra hoMge ? isalie adhikatama sukhake lie bhAvanAko pradhAnatA denA Avazyaka hai| isa sabakA sAra yaha hai ki sArvatrika aura sArvakAlika adhikatama prANiyoMke adhikatama sukhakI bhAvanAse jo kArya kiyA jAya vaha kartavya hai aura bAkI akartavya / isa taraha Adhibhautika aura AdhyAtmikake sammizraNase hameM kartavyAkartavyake nirNayakI kasauTI mila jAtI hai; aura aneka tarahakI zaMkAoMkA samAdhAna ho jAtA hai / jaise ki-rAvaNane sItAko curAyA, rAmane yuddha karake rAvaNake vaMzakA nAza kara diyA / agara rAma yuddha na karate, to rAkSasa-vaMzake lAkhoM manuSya maranese baca jAte, sirpha rAma aura sItA ina do vyaktiyoMko duHkha hotA aura lAkhoMko sukha / yadyapi vartamAnakI dRSTi se yaha ghaTanA viparIta nItikI sUcaka hai, parantu sArvatrika vicArase isakA nirNaya ho jAtA hai| isa ghaTanAko lakSya karake agara yaha niyama banA diyA jAya ki agara koI kisIkI patnIko curA le jAya to use usakI rakSAke liye vizeSa prayatna na karanA cAhiye, to isakA phala yaha hogA ki pratidina hajAroM lAkhoM striyoMkA satItva naSTa hone lgegaa| yaha duHkha eka bAra yuddhameM mara jAnevAle sainikoMke duHkhakI apekSA bahuta adhika hogaa| matalaba yaha ki anyAyakA pratikAra karanA eka bAra bhale hI adhika prANiyoMko duHkhada ho, parantu sadAke liye vaha sukhada hai| samAjake bhaya tathA cintAko rokaneke kAraNa usakI sukhadatA aura bar3ha jAtI hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhI bananekI kalA sukhI bananekI kalA isa nItiko agara hama pUrNarUpase kAmameM lA sakeM, to bahutase duHkhoMkA anta A sakatA hai; parantu pUrNarUpase isa nItikA kAryAnvita honA azakya hai tathA agara isa viSayameM hameM saphalatA mila bhI jAya to bhI anya prAkRtika duHkha to bane hI raheMge / ina saba duHkhoMko hama thor3A bahuta kama kara sakeMge, parantu bahu bhAga bacA hI rhegaa| isaliye hameM sukhI bananekI kalA sIkhanA cAhiye / aneka manuSya aise dekhe jAte haiM ki jinake pAsa anya manuSyoMkI apekSA sukha-sAmagrI adhika hotI hai; phira bhI IrSyA asaMtoSa Adike kAraNa ve duHkhI rahate haiM aura aneka manuSya z2arA-sI vipattimeM ghabarA jAte haiM, rote haiM, jaba ki aneka mahApuruSa ha~sate ha~sate marate haiM / isase yaha bAta siddha hotI hai ki jo loga sukhI rahanekI kalA jAnate haiM, ve hara hAlatameM sukhI rahate haiM aura jo isa kalAko nahIM jAnate, ve hara hAlatameM dukhI rahate haiM / dharma hameM isI kalAkA zikSaNa detA hai / isa zikSaNakI kucha bAteM ye haiM jisa prakAra hama kisI makAnameM bhAr3ese rahate hoM aura vahA~para hameM koI vizeSa kaSTa de, hamArA apamAna kare, hamArI sampattikA apaharaNa kare, to hama usa makAnako chor3a dete haiM, hama usa makAnakI parvAha nahIM krte| isI prakAra agara hama zarIrakI bhI parvAha na kareM, zArIrika jIvanase Atma-jIvanako mahAn samajheM, zarIrake liye AtmAkA nahIM kintu AtmAke liye zarIrakA balidAna karanA sIkheM, mRtyuko gRhaparivartana yA vastraparivartanake samAna samajheM, to duHkhapUrNa ghaTanAe~ hameM duHkhI na kara sakeMgI yA nAmamAtrako dukhI kara skeNgii| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA hameM yaha nizcita samajha lenA cAhiye ki hamArA kisIke Upara kucha adhikAra nahIM hai / jo jitanI sahAyatA kare vaha usakI sajja - natA hai; agara na kare to hameM burA mAnanekI koI AvazyakatA nahIM hai / 36 saMsArakA duHkha aura sukha kucha sthira nahIM hai / vartamAna vipatti Akhira naSTa hogI hI / agara yaha isa jIvana-bhara sthira bhI rahe, to bhI ananta kAlake sAmane yaha jIvana itanA choTA hai ki isakI tulanA samudrake sAmane eka kaNase bhI nahIM kI jA sakatI / nATakake pAtroMkI mahattA unake padapara sthira nahIM hai, arthAt rAjA banane vAlA uttama pAtra ho aura raGka bananevAlA jaghanya pAtra ho yaha bAta nahIM hai kintu, jisako jo kAma sauMpA gayA hai, vaha kAma jo acchI tarahase kalAke sAtha kara sakatA hai vahI acchA pAtra hai / isI prakAra saMsAra meM apane karttavyako pUrNarUpa se karanevAlA hI uttama hai / dhana, prabhAva, yaza Adise kisI kI uttamatAkA anumAna lagAnA ThIka nahIM hai / jisa prakAra kA~ToMse bacane ke liye samasta pRthvItalapara camar3A nahIM bichAyA jA sakatA, kintu pairoMke cAroM tarapha camar3A lapeTA jAtA hai, arthAt jUte pahane jAte haiM, usI prakAra duHkhase bacane ke liye hama saMsArakI aniSTa vastuoMkA nAza nahIM kara sakate, na unheM vaza kara sakate haiM; kintu samatAkI bhAvanAse apaneko tadanukUla kara sakate haiM / isaliye agara hama dukhI na honekA dRr3ha nizcaya kara leM, to hameM koI duHkhI nahIM kara sakatA / ye saba tathA isI taraha kI anyAnya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhI bananekI kalA 37 zikSAe~ dukha-sukhako hamAre adhIna kara sakatI haiM / isa viSayameM rogIke samAna hameM do bAtoMpara vicAra karanA cAhiye rogI manuSyake do karttavya hote haiM / eka rogakI yathAzakti cikitsA karanA aura dUsare sahanazaktise kAma lenA / ye hI do kArya duHkha-rogiyoMke liye haiM--(1) saMsArameM sukhakI vRddhi karanA / (2) sukhI mAnanekA dRr3ha nizcaya karanA, arthAt sukhakI kalA sIkhanA / zaMkA-manuSyako agara isa prakAra sukhI rahanekI kalA sikhAI jAyagI, to manuSya AlasI aura kAyara ho jAya~ge / unakA saMtoSa unakI parAdhInatA yA gulAmIkA kAraNa ho jAyagA jo ki paramparAse dhArmika, sAmAjika Adi hara tarahake patanakA kAraNa hogA / samAdhAna-sukhI rahanekI kalA aura usake sAdhana saMtoSa, udAsInatA, kSamA, tyAga Adi guNoMse kAyaratA Adi durguNoMmeM bahuta antara hai / hara eka guNake pIche guNAbhAsa lagA rahatA hai| jaise ahiMsAke pIche nirbalatA, kSamAke pIche kAyaratA, vinayake pIche dInatA, Adi / una guNoMse ina guNAbhAsoMmeM AkAza-pAtAlakA antara hotA hai / guNa jitane upAdeya haiM, guNAbhAsa utane hI heya haiN| ye guNa guNAbhAsa na bana jAyeM, isake liye saMsAra meM sukhavRddhi karanekI pahilI bAta hameM bhUla na jAnA cAhiye / aura yaha bhI yAda rakhanA cAhiye ki mana-vacana-kAyakI kriyA (yoga) sadA hotI hI rahatI hai / jaba taka mRtyukA pala prApta na ho jAya taba taka mana, vacana aura kAya kucha na kucha kAma karate hI rahate haiM / jaba kAma honA anivArya hai taba sukha- vRddhi yA duHkha-hAnikA kAma honA cAhiye / isaliye apanI apanI nIti aura yogyatAke anusAra pratyeka vyaktiko Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jainadharma-mImAMsA sukhaka sAdhanoMko juTAnA aura duHkhake sAdhanoMko naSTa karanekA kArya karanA Avazyaka hai / sukhI rahanekI kalAkA yaha matalaba nahIM hai ki hama duHkhako dUra karanekA upAya hI na kareM; parantu hama eka duHkhako dUra karaneke lie anya aneka duHkhoMko mola na le leM, isake liye sukhI rahanekI kalA sIkhanA cAhie / bImAra honepara cikitsA karanA Avazyaka hai, parantu agara koI bImArIke nAmase ghabarA jAya, to usakI bImArI kaI guNI dukhada ho jAyagI aura sAtha hI vaha cikitsA bhI na kara sakegA / isaliye hara hAlatameM samabhAvako sthira rakhanA, yahI sukhI rahanekI kalA hai / duHkhake Ane para hameM usakA sAmanA karanA cAhie / sAmanA karaneke liye do bAteM Avazyaka haiM / eka to duHkhako naSTa karanA aura usakI coToMko sahana krnaa| jo AdamI zatrurkI coToMko nahIM saha sakatA, vaha zatrukA nAza bhI nahIM kara sakatA / usI prakAra jo AdamI duHkhakI coToMko nahIM saha sakatA, arthAt duHkha Anepara sama-bhAvapara sthira nahIM raha sakatA, vaha duHkhako nahIM jIta sakatA / ____ lar3AImeM kabhI kabhI aisA hotA hai ki jahA~ zatrukA praveza adhika mAtrAmeM hotA hai vahA~se apanA morcA haTA lenA par3atA hai, jisase zatruke gole khAlI jagahameM par3akara naSTa ho jAya~ / isI prakAra kabhI kabhI aise duHkha Ate haiM jinheM dUra karanemeM hameM apane vinAzakA, arthAt sama-bhAvake vinAzakA qhatarA rahatA hai / taba una coToMko hama zarIrapara par3ane dete haiM, aura zarIrakA tyAga kara dete haiM, arthAt usase mamatva haTA lete haiM / sukha zarIrakA dharma nahIM hai, kintu AtmAkA dharma hai, isalie zarIrake duHkhase AtmA duHkhI nahIM hotA / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhI banane kI kalA jo loga sukhI rahanekI kalAke nAmapara AdhyAtmika jIvanake nAmapara, santoSa Adi guNoMke nAmapara svayaM gulAmI svIkAra karate haiM aura saMsArameM duHkhakI vRddhi hone dete haiM, ve ina saba guNoMse kosoM dUra haiM / 39 jaisA ki maiM pahile kaha cukA hU~ duHkhako jItaneke lie do bAteM haiN| yA to usakI coTako sahate hue ( samabhAva rakhakara dRr3hatA se Age bar3hate hue) use naSTa kara do athavA duHkhakI coToMke sthAnako chor3a do| jina logoMmeM samatAbhAva hotA hai, aura jo zarIrameM bhI niHsaMga hote haiM, unameM kAyaratA ho nahIM sakatI, na ve gulAma ho sakate haiM aura na kisIko gulAma hote dekha sakate haiM / sukhI rahanekI kalA isalie nahIM hai ki manuSya pazukI taraha durdazAmeM par3A rahe yA apanI sarvatomukhI durdazA hone de / isa kalAse matalaba hai usa samabhAvakA, jo ghorase ghora vipatti meM bhI nirAzA aura ghabarAhaTa nahIM hone detA; isa kalA se matalaba hai usa vIra - rasakA, jisase manuSya vipattiyoMko usI taraha dekhe jisa taraha zikArI zikArako dekhatA hai / vipattiyoMke sAmane AtmasamarpaNa kara denA aura gulAmI svIkAra lenA isa kalAkI hatyA karanA hai / sAdhAraNa avasthAmeM manuSya agara svatantratAke liye yA anya sukhake liye prayatna karatA hai kintu bIcameM use asaphalatA mAlUma hotI hai yA parAjaya ho jAtA hai, to ghabarA jAtA hai, sAhasa chor3a detA hai, parantu jisane sukhI rahanekI kalAko jAnA hai vaha hAra karake bhI nahIM hAregA, niHsahAya ho karake bhI nirAza na hogaa| parAjaya, nirAzA Adi zabda usake koSase nikala jAya~ge / samabhAva Adi guNa, akarmaNyatAke liye nahIM kintu, anantakarmaNyatAke liye haiM / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA zaMkA- yadi aisA hai to dharma nivRtti yA gRhatyAgakA hI mukhya upadeza kyoM detA hai ? 40 samAdhAna- isake uttarameM tIna bAteM kahI jA sakatI haiM-- ( ka ) jagatkalyANa ke liye aura AtmakalyANa ke liye nivRtti Avazyaka hai / jo manuSya parimita svArthIko liye baiThA rahatA hai, vaha jagatkalyANake liye pUrI zakti nahIM lagA sakatA / kyoMki jahA~ saparigrahatA hai, vahA~ vyaktigata kAryoMkA bar3A bhArI bojha hai / niSpari1 grahake lie yaha bojha nahIM hai / vaha ghara meM rahe yA banameM rahe, parantu niSparigraha honA cAhie / niSparigrahatAkA rUpa sadA sarvatra ekasA nahIM hotA / tathA nivRttikA artha akarmaNyatA nahIM hai, kintu vaiyaktika svArthoke bandhanoMse chUTa jAnA hai / ( kha ) bahutase manuSya aise haiM ki jo aneka tarahakI takalIpheM bar3I prasannatAse saha sakate haiM / parantu una takalIphoMse ve dUsaroMkI naz2aroMmeM gira jAya~ge, isalie unase bacane ke lie nirantara Akulita rahate haiM / mAna lo maiM prasannatA se rUkhA-sUkhA bhojana khA sakatA hU~ / parantu isase maiM kaMjUsa kahalAU~gA, athavA mere pAsa acchA bhojana karane lAyaka sampatti na hogI to kaMgAla kahalAU~gA - isa apamAnase bacaneke lie Avazyaka na honepara bhI maiM bahuparigrahI banatA hU~ / isake lie dUsareko milanevAlI sampatti maiM har3apa jAtA huuN| isa taraha merA mAnasika kaSTa bar3hatA hai aura dUsaroMke sAmpattika kaSTameM sahAyaka hotA hU~ / parantu eka niSparigrahI sAdhu rUkhA bhojana karane se apamAnita nahIM hotA, isaliye vaha dUsare ke bhAgakI sampatti nahIM letA / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhI bananekI kalA rumwwwnamamwrrrrrr.wwwwwww isa taraha vaha svayaM sukhI hotA hai aura para-kalyANa bhI karatA hai / parigrahIkI apekSA saccA niSparigrahI bahuta sukhI hai / (ga) pichale jamAnemeM Ajakala sarIkhe jJAna-pracArake sAdhana nahIM the isase, tathA pustakoM vagairahase upadeza to milatA hai parantu usameM sajIvatA nahIM hotI isase, usa samaya sAdhu-saMsthAko vizAla banAnekI AvazyakatA thii| isake atirikta usa samaya anna itanA adhika thA ki vizAla sAdhu-saMsthA bhI logoMko koI kaSTa diye banA nibha sakatI thii| phira isa bAtakA pUrA khayAla rakhA jAtA thA ki koI manuSya kuTumbiyoMkI icchAke viruddha, uttaradAyitva chor3akara, to nahIM bhAga rahA hai| zaMkA-dharmakA uddezya agara sva-para-kalyANa hai, to vaha anAvazyaka kaSToMko nimantraNa denekA vidhAna kyoM batAtA hai ? bahuta dinoMtaka bhUkhe rahanA, ThaNDa garmIke kaSTa sahanA, Adise na to dUsaroMko sukha milatA hai, na apaneko sukha mila sakatA hai / samAdhAna-dharmane aise tapoMko antaraMga tapa nahIM kintu bAhya tapa kahA hai / aura ina bAhya tapoMkA mUlya tabhI svIkAra kiyA hai, jaba ye prasannatAse aura nirAkulatAse kiye jAveM / sukha jitanA hI svAdhIna hogA utanA hI pUrNa hogaa| isaliye parAzritatAkA tyAga karaneke liye aura sahanazaktiko bar3hAneke liye ina tapoMkI AvazyakatA hai / hamameM sahana-zakti jitanI adhika hogI, duHkhake sAtha hama utanA hI adhika lar3a sakeMge / yadi sahana-zakti Avazyaka hai, to usakA U~cAse U~cA rikArDa kisa kisa dizAmeM kitanA ho sakatA hai, isakA prayatna karanA bhI Avazyaka hai / eka manuSya prati Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA wwwwww.www.wmmmmmmmmmxwww.marrmwmmmmmmmmmm ghaNTe 200 mIlakI cAlase moTarakAra daur3AtA hai| yadi vyavahArameM itanI cAlase moTareM daur3AI jAne lageM, to pratidina hajAroM manuSyoMko prANa denA pdd'eN| phira bhI aise rikArDa lAnevAloMkI prazaMsA hotI hai, kyoMki isase moTarakArakI gatiko uttejanA milatI hai / jisa dizAmeM hameM jAnA hai usa dizAmeM kitanA Age bar3hA jA sakatA hai, isakA sakriya pATha duniyAko par3hAnA bar3A bhArI kAma hai / dUsarI bAta yaha hai ki ThaNDa, garmI, bhUkha, pyAsa Adike kaSTa manuSyako kabhI na kabhI sahanA par3ate haiM / usa samaya hama apaneko zAnta rakha sakeM isake liye bhI ye tapa Avazyaka haiM / jo loga pUjA karAneke liye aise tapa karate haiM ve tapakA phala nahIM pAte; tathA jo loga yaha nahIM samajhate ki ina tapasyAoMse sukhakI sthiratA bar3hatI hai tathA prakRtike viruddha lar3anekI zakti AtI hai, ve loga bhI tapakA phala nahIM pAte / ina tapoMko saMyama samajhanevAle bhI bhUlameM haiM / ye to sirpha saMyamakA abhyAsa. karaneke liye kasaratake samAna haiN| ___ isase bhI acchA tapa Atmazuddhi aura sevA hai, jise ki aMtaraMga tapa kahA hai / dharmake kisI eka hI aMgapara jora denA, usa dravyakSetra-kAla-bhAvakA phala hai / isakA yaha matalaba nahIM hai ki jisa aMgapara bahuta dinoMtaka jora diyA gayA hai, yA jo rUpa bahuta kAla taka banA rahA hai vahI saba kucha hai| dUsare aMga aura dUsare rUpa bhI haiN| unakA samayapara upayoga karanA bhI Avazyaka hai| yadi aisA na ho to dharma ekAntadharma aura mithyAdharma ho jAya, vaha dharma hI na rhe| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-mImAMsAkA upAya sAra yaha hai ki dharma sukhake liye hai / jo sukha bAhya sAdhanoMpara hI avalambita hai, vaha pUrNa sukha nahIM hai / svArthapUrNa dRSTi banAnese vaha mila nahIM sakatA / apane hissekA bAhya sukha-bhogakA hameM adhikAra hai / pUrNa sukhI bananeke liye sukhI bananekI kalA jAnanA cAhie / guNabhAsoMse bacanA cAhie / dharma-mImAMsAkA upAya dharmakA uddezya aura usakI vividhatAkA rahasya samajha leneke bAda dharmakI mImAMsAkA kArya bahuta sarala ho jAtA hai / dharma sukhakA kAraNa honepara bhI duHkhakA kAraNa kyoM ho jAtA hai, kalaha-barddhaka kyoM ho jAtA hai, Adi bAtoMko samajhanekI kuMjI hAthameM A jAtI hai| jagatkalyANakI jo kasauTI batAI gaI hai, usako dhyAnameM na rakhanese, dharmake nAmapara ahaMkArakI pUjA karanese, kalyANakArI dharma akalyANakArI bana jAtA hai / isalie dharmase lAbha uThAneke lie hameM nimnalikhita upAyoMkI yojanA karanA cAhiye 1-hama sarva-dharma-samabhAvI baneM / agara hamArA kisI dharma-saMsthAse jyAdA saMparka hai, to hama bhale hI usa saMsthAkA adhika upayoga kareM aura AtmIyatA prakaTa kareM; parantu dUsarI dharma-saMsthAoMko apanI dharma-saMsthAke samAna pavitra mAne / unase lAbha uThAnekA maukA milanepara unase lAbha bhI uThAveM / ye sabhI dharma-saMsthAe~ manuSyasamAjako unnata banAneke lie thiiN| unakI rIti-nItimeM agara antara mAlUma hotA hai, to usa antarase unheM bhalA-burA na samajheM; kintu usako deza-kAlakA asara samajheM / karIba savA hajAra varSa pahile arabake logoMkI unnati ke lie islAmane jo niyama banAye, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA mmnamuananmaangaan yadi ve Aja kisI dezake lie nirupayogI haiM, to isIse islAmako burA na samajheM / hama itanA hI kaheM ki yaha niyama Ajake lie upayogI nahIM hai, isalie dUra kara denA cAhiye; parantu apane samayake lie acchA thaa| isI udAratAse hameM vaidika, jaina, bauddha, IsAI, pArasI, Adi dharmopara vicAra karanA cAhiye / hama unakI AlocanA kareM; parantu pUrNa niSpakSatAse AlocanA kareM / unameMse vaijJAnika satyako khoja leM, bAkIko vartamAna kAlakI dRSTi se nirupayogI kahakara chor3a deN| parantu isase usa dharmakA nirAdara na kareM / jisa sampradAyako hamane apanA sampradAya banA rakkhA hai, usakI AlocanA karate samaya hamAre hRdayameM jitanI bhakti rahatI hai, vahI bhakti hama dUsare sampradAyoMkI AlocanA karate samaya rakkheM / apane sampradAyake doSoMpara to hama najara hI na DAleM, aura dUsare sampradAyake doSa hI doSa dekheM, yaha bar3Ise bar3I bhUla hai| isase hama kisI bhI 'dharmake anuyAyI nahIM kahalA sakate-dharmakA lAbha hameM nahIM mila sktaa| 2-jo kArya sArvatrika aura sArvakAlika dRSTise adhikatama prANiyoMke adhikatama sukhakA kAraNa hai, use hI dharma samajheM / isake viruddha koI bhI kArya kyoM na ho,-bhale hI bar3ese bar3A mahApuruSa yA bar3ase bar3A Agama graMtha usakA samarthana karatA ho; parantu use hama dhArmika na samajheM / hamAre pratyeka kAryameM yaha uddezya jarUra rahe / isa siddhAntako hama apane jIvanameM utAranekI koziza kreN| . ___3-uparyukta siddhAntake anusAra sabhI sampradAyoMmeM kucha na kucha hitakara tattva rahate haiM / hama unhIMko mukhyatA denekI koziza kareM, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-mImAMsAkA upAya jisase saba sampradAyoMmeM tathA unake anuyAyiva!meM Adara aura prema bar3he aura sabake jude jude saMgaThanake badale sabakA eka saMgaThana bane / hindudharmakA karmayoga, jainadharmakI ahiMsA aura tapa, bauddhadharmakI dayA, IsAIdharmakI sevA, islAmakA bhrAtRtva, ye saba cIjeM sabhIke liye upayogI haiM / anya sampradAyoMmeM bhI aneka bhalAiyA~ mileMgI / inhIMko mukhyatA dekara agara hama vicAra kareM, to saba dharmose hameM prema bhI hogA, ApasakA dveSa bhI naSTa hogA, tathA sabakA eka saMgaThana bhI bana skegaa| isake liye hameM jahA~taka bana sake sabhI sampradAyoMke dharmasthAnoMkA upayoga karanA cAhiye / apane sampradAyoMke maMdiroMmeM bhI anya sampradAyoMke mahAtmAoMke smAraka rakhanA cAhiye / sabhI sampradAyoMke mahAtmAoMke smAraka jahA~ barAbarIse raha sakeM, aise sthAna banAnA cAhiye / isa prakAra sarva-dharma-samabhAvako vyAvahArika rUpa dene aura use jIvana meM utAranekI pUrI koziza karanA cAhiye / 4--bahuta-sI aisI bAteM haiM jo eka samaya acchI thIM, upayogI thIM, kSantavya thIM, isaliye zAstroMmeM yA rUr3himeM sthAna pA gaIM haiM; parantu Aja ve upayogI nahIM haiM, isaliye unheM haTA denA cAhiye / sirpha isI vAtako lekara ki ve hamAre zAstroMmeM likhI haiM, yA purAnI haiM, unheM cAlU rakhanA anyAya hai / jo sarva-dharma-samabhAvI hai, vaha kisI eka dharmazAstrakI duhAI dekara kisI anucita bAtakA samarthana kyoM karegA? eka sampradAyake zAstrameM kisI bAtakA vidhAna ho sakatA hai aura dUsare sampradAyake zAstrameM usakA niSedha ho sakatA hai, taba sarva-dharma-samabhAvIke sAmane eka jaTila prazna khar3A ho jAtA hai ki vaha kisakI bAta mAne ? aisI hAlatameM use yahI dekhanA cAhiye ki kalyANa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA kisameM hai ? agara koI bAta sabhI zAstroMmeM ekasI milatI hai athavA unameM jitane mata hoM ve sabhI vartamAnameM hitakArI na hoM, to una sabako chor3akara use kalyANakArI bAta pakar3anA cAhiye / jaise vartamAnameM saMkucita jAtIyatA, striyoMke punarvivAhakA niSedha, pardAkI adhikatA, chUtAchUtakA anucita vicAra, bhUta-pizAca AdikI mAnyatA, avizvasanIya atizaya, Adi bahutase ahitakara tattva Agaye haiM, jo ki pragatike nAzaka tathA IrSyA aura durabhimAnako bar3hAnevAle haiM / ina saba kutattvoMko haTAkara vivekI bananA cAhiye / eka jaina kahe ki mahAvIrake janma samaya indrAdi devatA pUjA karane Aye the, bauddha kaheM ki buddhake janma samaya brahmA-viSNu-maheza maujUda the, vaiSNava kahe ki rAmake janmasamaya ziva indra Adi ayodhyAkI galiyoMke cakkara kATate the, to ye saba bAteM andha-vizvAsa aura mUr3hatAke cihna haiM / inase vijJAnakI hatyA hotI hai, samabhAva naSTa hotA hai, IrSyA aura durabhimAna bar3hatA hai| hameM dharmako adhikase adhika vijJAnasaMgata banAnA cAhiye aura isI buniyAdapara dharma tathA samAjakA nava-nirmANa yA jIrNoddhAra karanA caahiye| 5-Aja mAnava-samAja kaI tarahake bhedoMmeM ba~TA huA hai| sAmpradAyika bheda to haiM hI, sAtha hI aura bhI aneka tarahake varga banA liye gaye haiM aura isa prakAra vargayuddha cAlU ho gayA hai / manuSya apanA peTa bharake santuSTa ho jAtA to ganImata thI; parantu vaha itanemeM santuSTa nahIM hotA, vaha yaha koziza karatA hai ki hamArI jAtike saba manuSyoMkA peTa bhare aura hama saba saMgaThita hokara dUsaroMko luutteN| isIliye eka rASTra dUsare rASTrako pIsa DAlanA cAhatA hai| lAkhoM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-mAmAsAkA upAya kisI dezameM jAkara ve zartapara basa jAya~ ki karor3oM manuSya dUsare dezapara zAsaka banakara mauja karanA cAhate haiM / dUsare jAtike acchese acche sadAcArI tyAgI guNI vizvasanIya vyaktise utanI AtmIyatA prakaTa nahIM karanA cAhate jitanI ki apane vargake patitase patita vyaktike sAtha karanA cAhate haiM / isa rASTrIya jAti-bhedase Aja duniyAkI rAjanIti - arthanIti bhayaMkara tAMDava kara rahI hai aura usase manuSya jAti trAhi trAhi pukAra rahI hai / jarUrata isa bAtakI hai ki manuSya jAti eka hI mAna lI jAya jaisI ki vaha hai / zAsanakI suvidhAke liye rASTrIya bheda raheM, parantu eka rASTra dUsare rASTrapara pazu - balase tathA aura kisa DhaMgase AkramaNa na kare / agara manuSya- saMkhyA jyAda: hai, to kama saMkhyAvAle dezameM apaneko hara taraha usI apanA leNge| una dezoMpara AkramaNa karake, unheM dalita karake apane vargakA poSaNa karanA manuSyatAkA nAza karanA hai / isase saMsArameM zAnti nahIM ho sakatI / isa nIti se koI cainase nahIM baiTha sakegA aura bArI bArIse sabako pisanA par3egA / isake atirikta eka rASTrake bhItara bhI aneka tarahake varga bane hue haiM / jaise bhAratavarSa meM hindU-musalamAnoMmeM jAti-bheda aura sampradAya - bhedase ghora saMgrAma chir3A rahatA hai| isake atirikta hindU samAjameM hI karIba cAra hajAra jAtiyA~ haiM, jinameM paraspara roTI-beTI vyavahAra nahIM, isase pArasparika sahayogakA lAbha nahIM mila pAtA hai / par3osameM rahate hue bhI na rahaneke barAbara kaSTa uThAnA par3atA hai / ye varga-bheda bhI IrSyA aura durabhimAnake bar3hAnevAle haiM / ina saba isa dezakA banA leMge, vahA~kI bhASA Adiko 47 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA bhedoM ko tor3a dene kI jarUrata hai| hA~, jIvanameM mitra-varga yA sambandhIvarga banAne kI jarUrata hotI hai, so jahA~ cAhese banAnA cAhiye / amuka vargameMse hI cunAva kara sakeM, yaha bheda na honA cAhiye / isa prakAra jaba hamameM sarva-jAti-samabhAva A jAyagA, to hamameM se varga-yuddhake tathA IrSyA aura durabhimAnake bahutase kAraNa naSTa ho jAya~ge, tathA hameM pragatike liye tathA suvidhApUrvaka jIvana bitAne ke liye bahuta se sAdhana mila jAya~ge / isaliye hameM apane dilameMse jAti-upajAtikA moha nikAla denA cAhiye, jAtIya aura sAmpradAyika vizeSAdhikAroM kI mA~ga chor3a denA cAhiye, jAtike nAmapara roTI-beTI vyavahArakA virodha na karanA cAhiye / isa prakAra sarva-dharma-samabhAvIke samAna sarva-jAti - samabhAvI bhI bananA cAhiye / 48 6 - sarva-jAti - samabhAvakI taraha nara-nArI - samabhAva bhI atyAvazyaka hai / yaha sarva jAti - samabhAvakA eka aMga hai / nara-nArIkI zArIrika viSamatA hai, parantu vaha viSamatA aisI hai jaisI ki eka zarIra ke do aMgoMmeM hotI hai / nara-nArI eka dUsareke liye pUraka haiM / is| liye eka dUsarekI unnatimeM eka dUsareko bAdhaka nahIM honA cAhiye aura jahA~ taka bana sake adhikAroMmeM samAnatA honA cAhiye / aneka sthAnoM para strIkI avasthA gulAma sarIkhI hai / usake Arthika adhikAra pUrI taraha chine hue haiM / phUTI kaur3Ipara bhI usakA svAmitva nahIM hai / yaha duHparisthiti jAnA cAhiye / jahA~ taka bana sake, strIpuruSoM meM Arthika samatAkA pracAra honA cAhiye / agara viSamatA rahe bhI, to vaha kamase kama ho / sAmAjika adhikAroMmeM bhI viSamatA na honA cAhiye / strI sirpha isIliye kisI kAryase vazcita na ho sake Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-mImAMsA aura jainadharma roamroor .. ki vaha strI hai / dhArmika adhikAroMmeM to viSamatAkA koI matalaba nahIM hai / phira bhI puruSane dhArmika kriyA-kAMDoMmeM nArIke adhikAra chIne haiM / usase puruSako koI lAbha bhI nahIM huaa| isaliye yaha viSamatA bhI dUra karanI cAhiye / isa prakAra sarvajAti-samabhAvake samAna nara-nArI-samabhAvakI bhI jarUrata hai| isa prakAra yadi hama sarva-dharma-samabhAva, sarva-jAti-samabhAva, viveka yA samAja-sudhArakatA, niHsvArthatA Adi guNoMko lekara dharmakI mImAMsA kareMge, to sacce dharmako prApta kara skeNge| usa dharmako jIvanameM utAranese hamArA bhI kalyANa hogA aura jagatakA bhI kalyANa hogaa| dharma-mImAMsA aura jainadharma yahAMtaka dharmake viSayameM jo vivecana kiyA gayA hai usakA sAra sabhI dharmomeM pAyA jAtA hai / agara hamameM sama-bhAva Adi guNa hoM to hama kisI bhI dharmakA sahArA lekara sacce dharmakI prApti kara sakate haiM / jo dharma jisa samaya paidA hotA hai agara usa samayakI paristhitikA prabhAva usameMse nikAla diyA jAya aura usa dharmake tIrthaMkarakI manovRtti pragaTa ho jAya to dharmoM meM virodha hI na rahe / parantu deza-kAlakI paristhitikI chApa dharmoke rUpapara rahatI hai, logoMke pAsa pahu~cAneke liye usameM kucha asatyakA mizraNa bhI ho jAtA hai tathA deza-kAlake badalanese usakI kaI bAteM Ajake liye nirupayogI bhI ho jAtI haiM / isaliye agara usa dharmako phira susaMskRta kiyA jAya usake laukika rUpako pragaTa karanekI koziza kI jAya tabhI vaha dharma upayogI dharma bana sakatA hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA Annaara anya dharmoke samAna jainadharma bhI ina tattvoMse bharA huA hai / isake pravartakoMkI manovRtti cirakAla taka vaijJAnika rahI hai| purAnI kathAoM aura vicAroMko sudhAra sudhAra karake isa dharmake vidvAn unheM vizvasanIya budbhigrAhya aura tarkasaMgata banAte rahe haiM / ___ jainadharmakA jo syAdvAda hai vaha to sarva-dharma-sama-bhAvakA hI nAmAntara hai / syAdvAdake dvArA jainadharmane saba dharmokA samanvaya kiyA hai| hA~, isakA upayoga vizeSataH dArzanika kSetrameM hI ho pAyA hai , isaliye janasAdhAraNane isase lAbha nahIM uThA pAyA parantu isake pravartakakA lakSya yahI thaa| jAti-pA~tikA bheda tathA nara-nArIke adhikAroMkI viSamatA Adi to mUla jainadharmameM hai hI nahIM, yaha bAta usake sAhityase sApha samajhI jA sakatI hai / isa prakAra isa dharmameM sarva-dharma samabhAva sarvajAti-samabhAva viveka Adi upayogI guNoMne kAphI jagaha rokI hai| parantu pichale DhAI hajAra varSameM isameM bhI vikRti AgaI hai joki uparyukta guNoMke sAtha mela nahIM khAtI tathA isa dharmake mUla uddezyapara kuThArAghAta kara rahI hai, isaliye aba usakI agni-zuddhi karake satya jainadharmako prakAzameM lAnekI jarUrata hai| __ jaina-sAhityameM hI itanA masAlA hai ki agara koI manuSya niSpakSa aura gaMbhIra dRSTise usakA nirIkSaNa kare to vAstavika bAta chupI na rahegI tathA use jainadharmake vartamAna rUpakI apekSA eka dUsare hI divya rUpakA darzana hogaa| ___ agara koI bAta jaina-sAhityameM na mile parantu Aja usakI jarUrata ho, tathA pichale DhAI hajAra varSake prayatnane kucha naI cIz2a hamAre Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-mImAMsA aura jainadharma 51 sAmane rakkhI ho to hameM niHsaMkoca hokara use apanA lenA caahiye| yaha samajhanA ki hama apane pUrvajoMse Age nahIM bar3ha sakate, bhUla hai / hama unake prati kRtajJatA pragaTa kareM parantu usake liye apane vikAsako hI na roka leM aura paristhitike pratikUla bAtoMko na apanAe rheN| prAcInatAkI bImArI eka bar3I bhArI bImArI hai ise dUra hI rkkheN| jhUTha bolanA, corI karanA, hiMsA karanA, Adi pApa kisI bhI dharmase purAne haiM parantu isIliye ve upAdeya nahIM haiM / hameM satya aura kalyANakAritAkA upAsaka honA cAhiye na ki prAcInatA yA navInatAkA / isa prakAra pUrNa niSpakSatAke sAtha samabhAvapUrvaka Ageke pRSThoMmeM jainadharmakI mImAMsA kI jAtI hai jisase usakA marma mAlUma ho aura usase vAstavika aura pUrA lAbha uThAyA jA sake / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 jainadharma-mImAMsA dUsarA adhyAya aitihAsika nirIkSaNa jainadharmakI sthApanA kisI dharmakA aitihAsika nirIkSaNa kiye binA usakA rahasya samajha meM nahIM AtA / dharma-saMsthAoM kI sthApanA jana-samAjake kalyANake liye aura usakI unnati ke liye huA karatI hai, isaliye dharma-saMsthAkA nirmANa bhI jana-samAjakI paristhitike anukUla huA karatA hai| eka hI AdamI do bhinna bhinna dezoM aura samayoM meM agara dharma-saMsthAe~ banAveM to donoM hI saMsthAe~ jude jude DhaMgakI hoMgIM / isase samajhA jA sakatA hai ki dharma-saMsthAoMke niyama aTala-acala nahIM haiM kintu deza - kAlakI paristhitike phala haiM / isaliye deza kAlake badalane para unako badala kA kArya ucita hai / isa rahasya ke jJAnase manuSya meMse dhArmika kaTTaratA kama hotI hai, dUsare dharmose ghRNA kama hotI hai, vicArakatA aura sudhArakatA AtI hai aura isa prakAra vaha dhArmikatA aura vaijJAnika satya, donoM prakArake satyake najadIka pahu~catA hai / dharmo aitihAsika nirIkSaNa meM hameM adhikase adhika sAmagrI usI dharmake sAhitya se milatI hai / parantu usameMse satya nikAlanA bar3A kaThina hotA hai / kyoMki dharma logoMke jIvanakA sarvasva hotA hai aura unakI dRSTimeM usakA sthAna bhI sarvocca hai / phala yaha hotA hai ki dhArmika sAhitya meM dUsare dharmokI nindA aura apane dharmakI atyadhika Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI sthApanA prazaMsA bhara jAtI hai / bar3e bar3e vidvAn aura satyaparAyaNa vyakti bhI dharmonnati ke liye asatya kalpanAoMkA Azraya lete haiM / kabhI kabhI loka-hitakI dRSTise bhI unheM aisA karanA par3atA hai / parantu kAlAntara meM asatyakA duSphala samAjako bhoganA hI par3atA hai / aitihAsika nirIkSaNa meM dhArmika sAhityakA upayoga to karanA cAhie parantu vinA vicAre use pramANa na mAnanA cAhiye / agara vaha varNana svAbhAvika ho tathA asatya bolanekA koI paryApta kAraNa na milatA ho tabhI use satya svIkAra karanA cAhiye / aitihAsika nirIkSaNameM sabase pahale prAcInatAkI bImArIkA sAmanA karanA par3atA hai| adhikatara dharmokA sAhitya apane apane dharmo ko anAdi yA lAkhoM varSakA purAnA kahatA hai / yahA~ taka ki vaha manuSya jAti ke itihAsa se bhI Age bar3ha jAtA hai / saca pUchA jAya to yaha prAcInatAkI bImArI hai / manuSyake svabhAvameM jo sthiti - pAlakatA yA rUdi-priyatA rahatI hai usIkA yaha phala hai jo ki dhArmika sAhitya meM bhI ghusa gayA hai / 53 saca pUchA jAya to prAcInakI apekSA navIna adhika hitakara hotA hai / prAcInakI apekSA navInameM tIna vizeSatAe~ hotI haiM / 1 - navIna hamArI paristhitike nikaTa honese prAcInakI apekSA hamArI paristhitike adhika anukUla hotA hai / 2 - jyoM jyoM samaya jAtA hai tyoM tyoM mUla vastu vikRta yA parivartita hotI jAtI hai aura prAcInakI apekSA navInameM kama vikAra paidA hote haiM isaliye navInakA maulika rUpa hamAre sAmane adhika spaSTa hotA hai / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jainadharma-mImAMsA *rmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.in 3-prAcInake kartAko jitanA anubhava aura sAdhana-sAmagrI milatI hai navInake kartAko usase adhika anubhava aura sAdhana-sAmagrI milatI hai, jisakA prabhAva navIna vastupara. par3atA hai| isakA yaha matalaba nahIM hai ki jitanA navIna hai saba acchA hai / tAtparya itanA hI hai ki prAcInakI apekSA navInako acchA honekA adhika avasara hai / ho sakatA hai ki kisI navInameM adhika avasarakA ThIka ThIka pUrA upayoga na huA ho aura kisI prAcInameM kama avasarakA bhI ucita upayoga huA ho, isaliye kahIMpara koI prAcIna navInakI apekSA acchA ho / parantu avasaroMkA samAna upayoga kiyA gayA ho to prAcInakI apekSA navIna adhika acchA hai / agara hameM do vicAroM se kisI ekakA cunAva karanA ho aura usakI jA~ca karanekA aura koI sAdhana hamAre pAsa na ho to prAcInakI apekSA navInakA cunAva kalyANakara hai / prAcInatAke mohane aneka asatyatAoM aura anarthoMko janma diyA hai, isaliye isa viSayakA pakSapAta sarvathA heya hai| kahA jA sakatA hai ki jaba prAcInatA isa prakAra heya hai taba sabhI dharmoke AcAryone apane apane dharmako prAcInatama siddha karanekI koziza kyoM kI ? isakA kAraNa hai janatAkA AkramaNa / sudhArakoM aura krAntikAriyoMke viruddha janatAkA AkramaNa hotA hI hai / parantu unakI yuktiyoMke Age jaba vaha Tika nahIM sakatI taba usakA kahanA yahI hotA hai ki " Ajataka tumhAre sudhArake vinA duniyAkA kAma kaise calA ? yadi tumhAre batAye hue mArgase hI AtmAkA kalyANa ho sakatA hai, taba kyA Ajataka kabhI kisIkA kalyANa huA hI nahIM ? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI sthApanA prAcIna kAlake saba mahApuruSa kyA kalyANahIna the ? Aja tumhI eka naye sUrya Uge ho ? yadi tumhAre dharmake vinA bhI Ajataka jagatkA kAma calA hai, logoMkA kalyANa huA hai to hamArA bhI hogaa| hameM tumhAre dharmakI koI jarUrata nahIM hai|" isa AkSepakA yuktiyoMse acchA uttara diyA jA sakatA hai, parantu prAkRta janako yuktiyoMse saMtoSa nahIM hotA / vaha buddhikI santuSTi nahIM cAhatA kintu manakI santuSTi cAhatA hai / bhale hI vaha kalpanAoMse hI kyoM na kI jAya / isalie dharma-saMsthApakoM aura pracArakoMko usI mArgakA avalambana lenA par3atA hai / ve ghoSita karate haiM ki hamArA dharma sRSTike yA yugake Arambhase hI hai aura pratyeka sRSTimeM-pratyeka yugameM usakA AvirbhAva tirobhAva hotA hai, isa prakAra vaha anAdi hai| isakI upapatti biThalAneke liye kalpita itihAsa racA jAtA hai| prAcIna yugake kalpita akalpita jina vyaktiyoMne logoMke hRdayameM sthAna jamA liyA hotA hai una sabako apane sampradAyakA siddha kara liyA jAtA hai unake jIvana-caritra badalakara saMskRta kara liye jAte haiN| koI unheM avatAra, koI tIrthaMkara aura koI paigambara banA detA hai| isa prakAra prAcIna mahApuruSoMko apanA mitra banAkara unake Asanapara apanA sthAna banA liyA jAtA hai, aura isa prakAra logoMko samajhA diyA jAtA hai ki hamAre isa dharmake vinA na kabhI jagatkA kAma calA hai na clegaa| hamArA yaha dharma nayA nahIM hai kintu prAcIna dharmakA punaruddhAra hai / prAyaH sabhI dharma-saMsthApakoM aura pravartakoMko isI nItise kAma lenA par3A hai| prAcIna samayakI paristhitipara vicAra karate hue Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jainadharma-mImAMsA yaha aparAdha kSantavya hai / parantu aba jagat itanA Age bar3ha gayA hai| ki isa raddI zastrakA upayoga Ajakala nirarthaka aura durarthaka hai / hindU dharma meM aneka yA caubIsa avatAra, jainiyoMmeM caubIsa tIrthaMkara, bauddho meM caubIsa buddha, aura IsAI aura musalamAnoMmeM aneka saikar3oM hajAroM - paigambarokA varNana AtA hai| inameM aneka aitihAsika vyakti hote haiM aura aneka kalpita / parantu unako jo apane dharmakA jAmA pahinA diyA jAtA hai vaha pUrNa kalpita hotA hai / dharma pracAra ke liye tathA dharma - saMsthAko baddhamUla karaneke liye ye upAya bhale hI upayogI hue hoM parantu inakA aitihAsika mUlya nahIMke barAbara hai / yahA~ hama unakI hitaiSitAkA jitanA darzana pAte haiM aitihAsika satyatAkA utanA hI abhAva pAte haiM / isaliye jaba hama aitihAsika dRSTise dharmokA adhyayana karanA cAheM taba hameM dharmazAstrokA kaThora pararakSaNa karanA par3egA / zraddhAlu hRdayako isase kaSTa pahu~ca sakatA hai parantu hRdayakA mavAda nikAlane ke liye yaha Avazyaka hai / jo loga dharmako usake saMsthApakase bhI prAcIna mAnate haiM ve dharma aura dharma-saMsthAke bhedako bhUlakara bar3Ise bar3I bhUla karate haiM / dharmakI prAcInatAko dharma - saMsthAkI prAcInatA samajhanA aisA hI hai jaise ki pAnIkI prAcInatAko kisI tAlAbakI prAcInatA samajhanA / dharma to eka aisA vyApaka tattva hai jo AMzika rUpameM sabhI dharma-saMsthAoMmeM rahatA hai / vaha itihAsAtIta hai yA prANi-jagat kA itihAsa hI usakA itihAsa hai; jaba ki dharmasaMsthA manuSyake dvArA banAI huI eka saMsthA hai joki kisI khAsa deza kAlake logoM ke hitake liye banAI gaI hai / dharmarUpI vastukI vaha eka avasthA hai jisakA Adi bhI hai aura aMta bhI hai / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI sthApanA dharma-saMsthAmeM dharmake maulika tattva avazya rahate haiM / usake niyamopaniyama kriyA-kAMDa Adi deza-kAlake anusAra banAye jAte haiM aura unameMkA adhikAMza masAlA prAcIna dharma-saMsthAoMmeMse liyA jAtA hai / jahA~ taka banatA hai purAnI dharma-saMsthAoMke khAsa khAsa zabda apanAye jAte haiM aura unakA nayA artha kiyA jAtA hai jisase zabdabhIru janatA vinA kisI hicakicAhaTake nUtana samayopayogI artha grahaNa kara le| ___ asala bAta jo yahA~ dhyAnameM rakhanekI hai vaha yaha ki eka dharma-saMsthAmeM do tIrthaMkara nahIM hote / tIrthaMkarakA artha hai tIrthako banAnevAlA / tIrtha dharmakA eka sAmayika rUpa hai| dharma agara pAnI hai to dharma-tIrtha eka tAlAba hai / jinako Aja hama dharma kahate haiM ve eka eka tIrtha haiM / agara tIrthaMkara do haiM to samajhanA cAhiye ki tarthi bhI do haiM / jaina-dharma bhI eka dharma-saMsthA hai, eka dharma-tIrtha hai, isaliye usakA koI tIrthaMkara avazya honA cAhiye aura eka hI honA caahiye| ___ Adhunika jainazAstroMke anusAra jaina tIrthaMkara caubIsa hue haiN| bhoga-bhUmi aura pralayake bIcake pratyeka mahAn yugameM caubIsa caubIsa tIrthaMkara hote rahate haiM, isa prakAra jainadharma anAdi hai / isa vaktavyameM vahI manovRtti kAma kara rahI hai jisakA z2ikara maiM Upara kara AyA hU~ ki dharma-saMsthAke netAoMko apanI dharma-saMsthA anAdi aura prAcIna siddha karanA par3atI hai / isI prakAra jaina netAoMko bhI yahI karanA par3A / sAtha hI eka kalpita itihAsa tathA vizva-racanAkA rUpa dikhalAnA par3A / isake anusAra tIna tIna Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA kosake manuSya tathA arthau kharbo tathA asaMkhya yojanoMke dvIpa samudroMkI kalpanA karanA par3I / aba kharvau tathA asaMkhya varSoM kI AyuvAle manuSyoMkA kalpita itihAsa bhI likhanA pdd'aa| jainazAstroMke anusAra isa yugameM jainadharmake saMsthApaka mahAtmA RSabhadeva the / unakI Ayu 59270400 0000 pAMca hajAra navasau sattAIsa zaMkha varSokI thI aura zarIra bhI eka hajAra gaja lambA thA / isake pahale isase bhI karor3oM guNI yA asaMkhya guNI Ayu aura bAraha hajAra gajakA zarIra hotA thA / itanI u~cAIpara to havA itanI patalI raha jAtI hai ki usase manuSya jIvita nahIM raha sakatA / agara ye saba bAteM sUkSmatAke sAtha likhI jAya~ to saikar3oM hAsyAspada bAteM likhanA par3eMgIM / ina saba varNanoMko itihAsakI AdhAra - zilA banAnA itihAsakI miTTI palIda karanA hai / 58 parantu isakA yaha matalaba nahIM hai ki jinane ye kalpanAe~ kI thIM mUrkha the, mithyAvAdI the yA vaJcaka the / vAstavameM ve vidvAn, catura, satyavAdI aura lokahitaiSI the / jaba unhoMne dekhA ki isa prakArakI bAteM sunAye vinA janatAko santoSa nahIM hotA aura usake binA vaha dharmamArga - sadAcArako bhI svIkAra nahIM karatI, taba unane jana hitakI dRSTise yaha saba kiyA / isaliye haraeka dharmake sAhitya meM aisA varNana milatA hai / yaha dharma-saMsthApakoMkI manovaijJAnika caturatA hai / ise iti - hAsa samajha lenA bhUla hai / Aja isakA bilakula upayoga nahIM hai, parantu kabhI thA / isa kathanase itanI bAta to spaSTa ho hI jAtI hai ki jainadharmake caubIsa tIrthaMkaroM kA varNana kalpita hai / isake atirikta UparakI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI sthApanA usa bAta para bhI vicAra karanA cAhiye ki kisI dharmameM kramazaH do tIrthaMkara nahIM ho skte| agara tIrthaMkara do hoMge, to dharma bhI do ho jAya~ge / jo nayA tIrtha banAtA hai vahI tIrthaMkara kahalAtA hai, anyathA jaina - zAstroMke hI zabdoMmeM tIrthaMkara-barAbara jJAnI ho jAnepara bhI koI tIrthaMkara nahIM kahalAtA / ma0 mahAvIrakI taraha jambUsvAmI Adi bhI kevalI yA arhat the parantu ve tIrthaMkara nahIM kahalAye / kyoMki unhoMne nayI dharma-saMsthAkA nirmANa nahIM kiyA thA kintu ma0 mahAvIradvArA nirdiSTa mArgakA hI anukaraNa kiyA thA / pratyekabuddha kevalI aise hote haiM ki unheM kisI gurukI AvazyakatA nahIM hotI, phira bhI ve tIrthaMkara nahIM kahalAte, kyoMki ve kisI dharma - saMsthAkI sthApanA nahIM karate / jaba koI tIrthaMkara banatA hai to vaha nayA dharma banAtA hai / isaliye hama mahAvIra svAmIko hI jaina tIrthaMkara kaha sakate haiN| usa samaya bhI aura bahuta se tIrthaMkara -ma0 buddha vagairahathe aura pahale bhI bahutase ma0 pArzvanAtha vagairaha ho gaye the parantu ve jaina tIrthaMkara nahIM the| jisako Aja hama jainadharma kahate haiM vaha to ma0 mahAvIra ke samaya se hI hai / isake pahale aura bahutase dharma the, ma0 pArzvanAthakA bhI dharma pracalita thA, parantu ve saba jude dharma the / ma0 mahAvIrane agara ma0 pArzvanAthako tIrthaMkara svIkAra kara liyA thA to isakA yaha matalaba nahIM hai ki jainadharma ma0 mahAvIrase purAnA siddha ho gayA / parantu isakA sirpha itanA matalaba hogA ki ma0 pArzvanAthane bhI eka dharma-saMsthA banAI thI, isaliye ve tIrthaMkara the / vaha saMsthA zithila ho gaI thI isaliye usa saMsthAke Azrita vyakti ma0 mahAvIrake jhaMDe ke nIce A gaye the / pArzva-dharmakA Aja koI sAhitya 1 59 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvwvw milatA nahIM hai isaliye kaha nahIM sakate ki ina donoM dharmoM meM kyA antara thA / jaina zAstroMmeM thor3AsA varNana milatA haiM usase usa antarakI kucha bAteM mAlUma hotI haiM / * pArzva-dharma aura jaina-dharmake mila jAnekA eka vizeSa kAraNa yaha thA ki ma0 mahAvIrake pitA sambhavataH isI dharmake anuyAyI the| parantu usa yugakI samasyAoMko hala karanemeM pArzva-dharmako aparyApta samajhakara mahAvIra svAmIne naI dharma-saMsthAkI nIva DAlI aura usa naye dharmameM purAne logoMko bhI khIMca liyaa| parantu isa prakAra anuyAyiyoMke mila jAnese do dharma eka dharma nahIM bana skte| ___ do tIrthaMkara aura do dharmake niyamako samajhaneke liye pazcimake dharmopara bhI hameM naz2ara DAla lenA cAhiye / ma0 muhammadane apaneko paigambara kahaneke sAtha ma0 IsA, ma0 mUsA Adiko bhI paigambara kahA thA aura kahA thA ki unake dharmako loga bhUla gaye, isa liye Izvara meredvArA usakA prakaTIkaraNa kara rahA hai| parantu isIliye islAmakA prArambha ma0 IsA, ma0 mUsA yA ma0 ibrAhImase nahIM kahA jA sakatA / usakA prArambha ma0 muhammadase hI kahA jAtA hai jo ki ucita hai / isa prakAra tIrthaMkara kitane bhI ho gaye hoM parantu jainadharmakA prArambha ma0 mahAvIrase hI kahA jAyagA / ___ ma0 mahAvIrane jisa dharma-saMsthAko janma diyA usakA nAma Aja jainadharma hai parantu yaha nAma ma0 mahAvIrase pIchekA hai| dhIre dhIre jaba * jina ' nAma ma0 mahAvIrake liye rUr3ha-sA ho gayA taba unakI saMsthAkA nAma bhI jaina ho gayA / ma0 mahAvIrake samayameM to unake anuyAyiyoMkA khAsa nAma nahIM banA thaa| mahAvIra svAmI * niggaNTha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI sthApanA ~~rrrr.. nAtaputta ' ke nAmase prakhyAta the aura unake anuyAyI unake anuyAyI kahalAte the, Aja kala sarIkhA koI khAsa nAma nahIM thaa| jina, buddha, arhat , Adi nAma sAdhAraNa nAma the jo ki kisI bhI zramaNasampradAyake zreSTha mahAtmAke liye lagAye jAte the aura nigaNTha zabda nagna mahAtmAoMke liye lagAyA jAtA thaa| ina zabdoMkA upayoga mahAvIra, buddha, gozAlaka Adike liyA huA hai| nigaMTha zabdakA upayoga bhI mahAvIra, gozAlaka, pUrNa kAzyapa Adike liye hotA thA / matalaba yaha ki ye zabda sAmpradAyika nahIM the kintu amuka guNa yA veSako batalAnevAle the| isa liye ina zabdoMke mila jAnese yaha samajhanA ki amuka sampradAya utanA prAcIna hai bhUla hai / Arya aura brahma zabda bahuta prAcIna haiM parantu isIliye AryasamAja brAhmasamAja Adi saMsthAe~ prAcIna nahIM kahI jA sktiiN| koI bhI dharma apane tIrthakarase purAnA nahIM hotA / hA~, usameM Aye hue saikar3oM AcAravicAra tathA veSa Adi purAne hote haiM / isa liye jainadharmako ma0 mahAvIrake barAbara purAnA kahanA cAhiye, isake pahalekA nhiiN| ___ ma0 pArzvanAtha avazya hI eka aitihAsika mahApuruSa the| unakA dharma karIba do-DhAIsau varSa taka calA parantu usameM zithilatA A jAnese usake anuyAyI jainadharmameM mila gaye / isa liye pArzva-dharma aura vIra-dharma do dharmake rUpameM eka sAtha na raha sake / isaliye bahutase aitihAsika vidvAn bhI ma0 pArzvanAthake dharmako bhI jainadharma hI samajhate haiM / parantu jaba donoM hI tIrthakara the taba donoMke dharma eka nahIM ho sakate / hA~, anya sampradAyoMkI apekSA unameM kucha adhika samAnatA ho sakatI hai| . durbhAgya yaha hai ki pArzva-dharmakA koI sAhitya upalabdha nahIM hotA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jainadharma-mImAMsA wrorani aura vIra-dharmakA sAhitya bhI jyoMkA tyoM upalabdha nahIM hai| kezIgautama-saMvAda hI eka aisI ghaTanA hai jisase isa viSayapara kucha prakAza par3atA hai parantu vaha bhI itanA avikRta nahIM hai ki usase saba bAtoMkA ThIka ThIka paricaya mila ske| usase sirpha ma0 pArzvanAthakA astitva siddha hotA hai aura vIra-dharmase vaha judA dharma thA jisake anuyAyI virodha karaneke bAda vIra-dharmameM Agaye the, yaha bhI mAlUma hotA hai / uttarAdhyayana ma0 mahAvIrake kaI sau varSa pIchekI racanA hai aura apane samayakI chApa bhI usapara hai / usakA kezI-gautama saMvAda eka satya-ghaTanAkA ullekha karatA hai avazya, phira bhI usakA vaha zuddha varNana nahIM karatA / isaliye usakI AlocanA karate samaya use akSarazaH pramANa nahIM mAnA jA sakatA / jisa prakAra nyAyAlayameM sAkSIkA vaktavya pUrNa pramANa nahIM mAnA jAtA kintu usakI parIkSA kI jAtI hai, usI prakAra yahA~ bhI hameM usa adhyayanakA parIkSaNa karanA par3egA / sAkSIke mu~hase jaba koI aisI bAta nikalatI hai jo usIke pakSake viruddha ho, taba usa bAtapara vizeSa dhyAna diyA jAtA hai aura mAnA jAtA hai ki apane hI pakSake viruddha bolanA satyako na chipA sakanekA phala hai| isI prakAra hameM bhI yahI vicAra karanA pdd'egaa| uttarAdhyayanameM, aura usake kezI-gautama-saMvAda prakaraNameM bhI bahutasI bAteM aisI haiM jinakA aitihAsika mUlya kucha nahIM hai| jaise caubIsa tIrthaMkaroMkA ullekha honA, yakSa kinnara gaMdharvokA sabhAmeM AnA, avadhijJAna Adi / ye saba bAteM to uttarAdhyayanake nirmANa kAlake vAtAvaraNapara prakAza DAlatI haiM / uttarAdhyayanakAra bhI ma0 mahAvIrake vyaktitvako pUrNa aura sarvotkRSTa mAnate haiM, jainadharmako prAcIna mAnate haiM, ma0 mahAvIrako jainadharmakA saMsthApaka nahIM mAnate kintu Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI-gautama-saMvAda AAAAAAAA arrrror nnn po r nnn . . . uddhAraka mAnate haiM, itane para bhI agara unake mu~hase kucha aisI bAteM nikala gaI haiM jo ki kinhIM dUsarI bAtoMpara prakAza DAlatI haiM to samajhanA cAhiye ki yaha saba aitihAsika satyake anurodhase nikala gaI haiM / khaira, aba yahA~ usa saMvAdakA sAra diyA jAtA hai / kezI-gautama-saMvAda ___" pArzvanAtha tIrthaGkarake anuyAyI * kezikumAra vidyA aura cAritrake pAragAmI zrutajJAnI, avadhijJAnI the / eka bAra ve ziSya-maNDalasahita zrAvastI nagarIke udyAnameM pahu~ce / usI samaya ma0 mahAvIra bhI vahA~ Aye hue the jinake ziSya gautama bAraha aGgake dhAraka the / eka dUsareko dekhakara donoMke ziSyoMko yaha cintA huI ki pArzvanAthane cAturyAma ( ahiMsA, satya, acaurya aura aparigraha isa prakAra cAra vratavAlA ) dharma x kyoM kahA aura mahAvIrane paMca-zikSita kyoM kahA ? isI prakAra pArzvanAthane nagna rahanekA vidhAna nahIM kiyA thA aura mahAvIrane nagna rahanekA vidhAna kyoM kiyA ? ziSyoMke ye vicAra jAnakara kezI aura gautamane milakara parAmarza kara lenA ucita samajhA aura gautama ziSyamaMDalI sahita kezikumArake pAsa gye| usa samaya aura bhI gRhastha zrotA vahA~ A gaye / donoMmeM isa prakAra vArtAlApa huaa| kezi-mahAbhAga, maiM tumase kucha pUchanA cAhatA huuN| ___ * ma0 pArzvanAthake pIche pArzva-dharmake saMgha-nAyaka kramase zubhadatta, haridatta, Aryasamudra, prabha aura kezikumAra hue haiM / ma0 mahAvIrake samaya kezikumAra ma0 pArzvanAthake anuyAyiyoMke ekamAtra AcArya the| xAcAro veSadhAraNAdiko bAhyakriyAkalApaH sa eva dharmahetutvAddharmaH / -11 ttiikaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA gautama--bhadanta, icchAnusAra pUchiye / kezi 1-cAra prakArake cAritra-rUpa dharmako mahAvIrane pA~ca prakArakA kyoM batAyA ? jaba donoMkA eka hI dhyeya hai taba isa antarakA kAraNa kyA hai ? gautama 1-pArzvanAthake samayameM loga sarala prakRtike the, isaliye ve cArameM pA~cakA artha kara lete the / aba kuTila prakRtike loga haiM / unako spaSTa samajhAneke liye brahmacaryake vidhAnakI alaga AvazyakatA huii| kezi 2-mahAvIrane digambara veSa kyoM calAyA ? gautama 2--jisako jo ucita hai usako vaisA dharmopakaraNa batalAyA hai / dUsarI bAta yaha hai ki liMga to logoMko yaha vizvAsa karAneke liye hai ki ' yaha sAdhu hai ' ( isaliye digambara liMga dhAraNa karanepara bhI koI bAdhA nahIM hai, kyoMki yaha bhI lokapratyayakA kAraNa ho sakatA hai ) / tIsarI bAta yaha hai ki saMyamanirvAhake liye liMga hai / cauthI bAta yaha hai ki 'maiM sAdhu hU~' isa prakArakI bhAvanA banAye rahaneke liye liMga hai ( ye saba kAma digambara liMgase bhI ho sakate haiM ) aura vAstavameM to jJAna-darzanacAritra hI mokSake sAdhaka haiM, liMga nahIM / *kesi evaM buvANaM tu goyamo iNamanbavI / vinANeNa samAgamma dhammasAhaNamicchiyaM // 32 // paccayatthaM ca logassa nANAvihavikappaNaM / jattatthaM gahaNatthaM ca loge liMgapaoaNaM // 32 // aha bhave painnA u, mukkha snbhuuysaahnnaa| nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ceva nicchae // 33 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI-gautama-saMvAda kezi 3-Apake uttaroMse mujhe santoSa huA / aba yaha batAo ki hajAroM zatruoMke bhItara rahakara tumane unheM kaise jItA ? gautama 3-eka azuddhAtmA ( athavA mithyAtva ) ko jIta lene para pA~coM ( azuddhAtmA aura cAra kaSAya ) jIta liye jAte haiM aura ina pA~coMke jIta lenepara dasa jIta liye jAte haiM aura dasake jItanapara haz2AroM jIta liye jAte haiN| kezi 4-sabhI loga bandhanoMmeM ba~dhe hue haiM taba Apa ina bandhanoMse kaise chUTa gaye ? gautama 4-rAga-dveSa Adiko cAroM tarafase naSTa karake maiM svatantra ho gayA huuN| kezi 5-hRdayameM eka latA hai jisameM viSa phala lagA karate haiM ( arthAt bure bure vicAra paidA huA karate haiM ), Apane vaha latA kaise ukhAr3I ? gautama 5--tRSNAko dUra karake maiMne vaha latA naSTa kara dI hai| kezi 6-AtmAmeM eka tarahakI jvAlAe~ uThA karatI haiN| tumane inheM kaise zAnta kiyA ? gautama 6-ye kaSAyarUpI jvAlAe~ haiM / maiMne mahAvIradvArA batAye gaye zruta zIla aura taparUpI jalase inheM zAnta kiyA hai / kezi 7-isa duSTa ghor3eko kaise vaza karate ho ? - gautama 7-duSTa ghor3A mana hai; use dharma-zikSAse vaza karatA huuN| kezi 8-lokameM bahutase kumArga haiM / Apa unase kaise bacate ho ? - gautama 8-mujhe kumArga aura sumArgakA jJAna hai, isaliye maiM unase bacA rahatA huuN| . kezi 9-pravAhameM bahate hue prANiyoMkA Azraya sthAna kahA~ hai ? Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm gautama 9-pAnImeM eka dvIpa hai jahA~ pravAha nahIM phuNctaa| vaha dharma hai| kezi 10-yaha naukA to idhara udhara jAtI hai / Apa samudrapAra kaise karoge ? - gautama 10-zarIra naukA hai jisameM Azrava lage hue haiN| vaha pAra na pahu~cAyagI, parantu Azravarahita naukA pAra pahu~cAyagI / kezi 11-saba prANI a~dheremeM TaTola rahe haiM / isa andhakArako kauna dUra karegA? gautama 11--sUryake samAna jinendra mahAvIrakA udaya ho gayA hai| kezi 12-duHkharahita sthAna kauna hai ? gautama 12- lokAgrameM sthita nirvANa / kezi-Apane mere saba saMzayoMko dUra kara diyA / Apako maiM namaskAra karatA huuN| isake bAda kezine ma0 mahAvIrake dharmako svIkAra kara liyA / ' yaha saMvAda bar3e mahattvakA hai| isake Upara jitanA dhyAna diyA jAnA cAhiye utanA abhI taka nahIM diyA gayA hai, isase mAlUma hotA hai ki pArzvanAtha aura mahAvIrake anuyAyiyoMmeM avazya hI dveSa paidA huA hogA / parantu pIchese pArzvanAtha aura mahAvIrake anuyAyiyoMmeM sulaha ho jAnese isakA ullekha sUtroMmeM nahIM milatA; sirpha matabheda milatA hai| matabhedameM vrata-saMkhyA aura veSakA viSaya hI mukhya hai parantu pichale dasa prazna upakSaNIya nahIM haiM / kezi aura gautamakA samvAda guruziSyakA samvAda nahIM thA, kintu pArzvanAtha aura mahAvIrake mata-bhedoMke Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI-gautama-saMvAda 67 m. uinoamranianarmnima aur nirAkaraNakA samvAda thA / kezikumAra AcArya the, mahAn zrutajJAnI the, ve koI navadIkSita nahIM the ki unheM dharma, mokSa, mana, iMdriya AdikA sAmAnya paricaya bhI na ho| isaliye unake pichale dasa praznoMmeM bhI koI vizeSa bAta honA cAhiye / sUtroMke vikRta ho jAnese usa samvAdake praznottaroMkA Thaki ThIka rUpa nahIM milatA, sirpha praznottarake viSayoMpara prakAza par3atA hai| pArthApatyoMko ina viSayoMkA dRr3ha nizcaya na hogA yA AcArakI zithilatA hogii| ma0 mahAvIrane ina sabakA nizcayAtmaka nirNaya kara diyA, isase keziko avazya santuSTa honA cAhiye / yadyapi praznottaroMkA ThIka ThIka rUpa nahIM milatA phira bhI upalabdha sAmagrIke AdhArapara kucha vicAra karanA Avazyaka hai| tIsare praznase mAlUma hotA hai ki ma0 pArzvanAthake dharmameM Atmika vikAroMkI yA bhAvAzravoMkI saMkhyA nizcita nahIM huI thI aura na unakI prabalatA-nirbalatAkA nirNaya huA thaa| 'Atmika vikAra hajAroM haiM' basa aisI hI sAmAnya mAnyatA usa samaya hogii| lekina ma0 mahAvIrane unakI saMkhyA nizcita kI-unameM pahale mithyAtvako, phira kaSAyako, phira indriyoMko jItanekA upadeza diyA / isa taraha eka vidhAyaka kAryakrama logoMke sAmane AyA / cauthA prazna aspaSTa hai / sambhavataH usase yaha mAlUma hotA hai ki pArthApatyoMkI nirgranthatA mahAvIrake nirgranthoM barAbara nahIM thii| yaha bhI sambhava hai ki pArthApatya loga eka sthAnameM bahuta dinoMtaka rahate hoMmahAvIrake samAna gA~vameM eka dina aura nagarameM pA~ca dina rahanekA niyama na ho--isaliye sthAnIya moha-mamatA unakI bar3ha gaI ho / yaha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA Mananana bhI sambhava hai ki pArthApatyoMke samayameM brahmacarya svataMtra vrata na honeke kAraNa isa viSayakA zaithilya bar3ha gayA ho aura isa kamaz2orIne unake sAMsArika bandhanoMko bar3hA diyA ho / jo kucha ho parantu isa viSayameM bhI mahAvIra svAmIne kucha sudhAra kiyA thA yaha bAta siddha hotI hai / ___ pA~caveM praznakA rahasya aura bhI adhika, aspaSTa hai / pArzvanAthane saMyamakA phala Atma-zuddhi hI batalAyA hogaa| parantu sambhava hai pArkhApatya loga saMyamakA phala aihika sukha svarga samajhate hoM aura isaliye tRSNAke kAraNa unake manameM aneka bure vicAra paidA hote rahate hoN| chaThe praznase mAlUma hotA hai ki ma0 mahAvIrakA zAstra ( zruta ) adhika asarakAraka, vistRta aura niHsaMdigdha thA / unane brahmacaryapara bahuta jora diyA thA aura tapoMkA varNanAtmaka aura AcaraNAtmaka vistAra kiyA thaa| ___sAtaveM praznameM mUlakA rUpa bahuta vikRta ho gayA mAlUma hotA hai / isa praznameM mana-sambandhI matabhedakA nirAkaraNa honA cAhiye / manake viSayameM to Aja bhI bahuta mata-bheda hai / digambara-paramparAke anusAra manakA sthAna hRdaya hai aura mana kamalake AkArakA hai| zvetAmbara-paramparAke anusAra manakA sthAna sarvAGga hai, isaliye vaha zarIrAkAra hai / sambhava hai inameMse koI eka mata yA digambara mata pArzvanAthake samayakA ho athavA asaMjJiyoMke bhAva mana hotA hai isa bAtameM kucha mata-bheda ho / athavA ma0 pArzvanAthane manonigrahake ThIka ThIka upAya na batAye hoM aura ma0 mahAvIrane batAye hoM, isalie yaha prazna kiyA gayA ho| AThaveM praznase mAlUma hotA hai ki ma0 pArzvanAthane dUsare matoMkA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI- gautama saMvAda 69 khaNDana nahIM kiyA thA / unake zAstroMmeM dUsare darzanoMkA paricaya bhI nahIM karAyA gayA thA; jaba ki ma0 mahAvIrane usa samaya ke pratyeka darzanakA apane ziSyoMko paricaya karAyA thA aura usakI AlocanA bhI apane ziSyoM ko samajhAI thI / isase ma0 mahAvIra ke asAdhAraNa pANDitya yA sarvajJatAkA paricaya milatA hai / to paidA hotA hI navama praznakA rUpa vikRta ho jAnese bahuta aspaSTa hai / sambhava hai usa samaya isa zaMkAkA samAdhAna na ho pAyA ho ki " dravya karmase bhAva karma, aura bhAva karmase dravya karma rahatA hai, phira isa paramparAkA anta kaise hogA ? isakA uttara gautamane diyA ho tathA dharmake dvArA vRkSa - bIjake samAna dravya karma aura bhAva karmakI santati kaise naSTa ho jAtI hai yaha samajhAyA ho / 99 dasaveM praznase mAlUma hotA hai ki usa samaya pArvApatyoMke sAmane eka mahAn prazna thA ki " zarIrase pratisamaya hiMsA hotI rahatI hai, isaliye hara samaya hameM pApa lagatA hai, taba bhalA isa pApI zarIra ke dvArA hama mokSake dvArataka kaise pahu~ca sakate haiM ? " isake uttarameM gautamane kahA ki " hameM mithyAtva, avirati Adi AzravoMko roka denA cAhiye, isase pApa nahIM bNdhegaa| naukA burI nahIM hai, naukAke chidra bure haiM / chidra banda kara denepara hama mokSake dvArataka pahu~ca sakate haiN|" jainadharmakI ahiMsAko na samajhanevAle Aja bhI zarIrakI duhAI dekara ahiMsAko avyavahArya batalAte haiM / yaha prazna usa samaya bhI jo para hogA jisakA ThIka ThIka samAdhAna pArzvapitya na kara sake hoMge / kintu ma 0 mahAvIra ne usakA pUrNa samAdhAna kiyA hai, jisakA ullekha gautamane kiyA hogA / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma- mImAsA gyArahaveM praznase mAlUma hotA hai ki kezikumAra hara taraha nirAza ho gaye the| nirAzAke tIna kAraNa mAlUma hote haiM: 70 ( ka ) dharmazAstrakI aneka bAteM anizcita aura aspaSTa thIM / (kha) prativAdiyoM kA sAmanA karanemeM ve azakta the / ( ga ) zithilAcAra bahuta bar3ha gayA thA jo ki kezikumArako khaTakatA to thA parantu unakA kucha vaza na calatA thA / gautamane ma0 mahAvIrakA paricaya dekara ina saba ApattiyoMke dUra hone kI bAta kahakara dilAsA dI / bArahaveM praznase mAlUma hotA hai ki ma0 pArzvanAthake samayameM mokSakA sthAna anizcita thA | mukta jIva lokAgrameM sthita haiM yaha bAta mahAtmA mahAvIrane kahI hogI / mukta jIvoMke nivAsake viSaya meM taba bar3A bhArI mata bheda thA / ve kahA~ sthita haiM, isa viSayakA vivAda to thA hI parantu ve sthita haiM ki nahIM yaha bhI eka prazna thA / eka sampradAya to mukta jIvoMko anantakAla taka ananta AkAzameM daur3atA huA ( gatimAna ) hI mAnatA hai / sambhava hai mahAtmA pArzvanAthake samayameM yaha prazna adhUrA yA achUtA hI raha gayA ho jisakA ma0 mahAvIrane pUrNa nizcaya kiyA ho / apanI buddhike anusAra maiMne ina praznoMkI upapatti biThalAnekI koziza kI hai / sambhava hai dUsare DhaGgase inakI upapatti baiTha sake / parantu yaha bAta to nizcita hai ki ye prazna sAdhAraNa nahIM haiM kintu pArzvanAtha aura mahAvIrake tIrthakA antara dikhalAnevAle haiM / isa varNana meM eka bAta aura AtI hai / uttarAdhyayanameM kezikumArako zrutajJAnI kahA hai jaba ki gautamako dvAdazAGgavettA ( bArasaMgaviU ) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI-gautama-saMvAda 71 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwanmmmmmmmmmmamrarrrrrrr kahA hai / isase mAlUma hotA hai ki ma0 pArzvanAthakA zruta aGgapUrvomeM vibhakta nahIM thA, vaha eka hI saMgraha thA jo zruta zabdase kahA jAtA thaa| isase ma0 pArzvanAthake zrutakI saMkSiptatA yA laghutA aura ma0 mahAvIrake zrutakI mahattA aura vistIrNatA mAlUma hotI hai / uttarAdhyayanakA jo aMza abhI upalabdha hai use digambara sampradAya pramANa nahIM mAnatA, parantu uttarAdhyayana Adi zrutako to pramANa mAnatA hai / upalabdha sAhitya adhUrA hai yaha bAta ThIka hai parantu jo upalabdha hai use to pramANa mAnanA cAhiye / usameMse sirpha utanA hI aMza amAnya kiyA jA sakatA hai jo ki khAsa digambara-sampradAyake viruddha banAyA gayA mAlUma ho / parantu kezi-gautama-samvAda digambaratvake viruddha banAyA gayA hai, yaha bAta mAlUma nahIM hotI / agara zvetAmbaroMne digambaratvake virodhake liye kezi-gautama-samvAda banAyA hotA to ve mahAvIrake digambaratvakI bAta kabhI na karate-sirpha cAturyAmakI bAta kahakara samvAda pUrA kara dete / isaliye yaha samvAda mAnanA cAhiye / hA~, yaha avazya hai ki samvAdake viSayoMkA ThIka ThIka varNana nahIM milatA jaisA ki pichale dasa praznoMke vivaraNase mAlUma hotA hai| __dUsarI bAta yaha hai ki samvAda huA ho cAhe na huA ho parantu pArzvanAtha aura mahAvIrakA mata-bheda digambara-saMpradAya bhI mAnatA hai| " bAIsa tIrthaMkara sAmAyika saMyamakA upadeza karate haiM aura bhagavAn RSabha aura vIra chedopasthApanAkA upadeza karate haiN|" -mUlAcAra // 533 / / * * bAvIsaM titthayarA sAmAyiya-saMjamaM uvadisaMti / / cheduvaThAvaNiyaM puNa bhayavaM usaho ya vIro ya ||--muulaacaar // 533 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jainadharma-mImAMsA moon .. isase yaha bAta mAlUma hotI hai ki ma0 pArzvanAthake samayameM chedopasthApanAkA upadeza nahIM thA kintu ma0 mahAvIrake samayameM thA / zvetAmbara-sAhityake anusAra to pArzvanAthake samayameM cAra vrata the parantu digambaroMke anusAra to abheda rUpase eka hI vrata raha jAtA hai| kyoMki eka yamarUpa saMyamako sAmAyika saMyama kahate haiM / ___" sampUrNa saMyamako eka yama banAkara jo dhAraNa karatA hai vaha sAmAyika saMyamI jIva hai // 470 // jo purAnI avasthAko chedakara AtmAko paJca-yamarUpa vratameM sthApita karatA hai vaha chedopasthApanasaMyamI jIva hai // 471 ||"-gommttsaar jIva0 x ___ saMskRta-TIkAmeM chedopasthApanAkA spaSTIkaraNa aura bhI acchA huA hai___"jo pahalI sadoSavyApArarUpa paryAyako dUra karake apaneko pAMca prakArake saMyamarUpa dharmameM sthApita karatA hai vaha chedopasthApanasaMyamI hai| +" ____ isa uddharaNase itanI bAta aura spaSTa ho jAtI hai ki sAmAyika saMyamake bAda koI doSa laganepara prAyazcitta leneke bAda saMyama aneka rUpa--pA~ca rUpa--ho jAtA hai, tabase usakA nAma chedopasthApanA ho jAtA hai| . x saMgahiyasayalasaMjamameyajamamaNuttaraM duravagammaM / jIvo samuvvahaMto sAmAiya saMjamA hodi // 470 // chettUNa ya pariyAyaM porANaM jo Thavei appANaM // paMcajame dhamme so chedovahAvago jIvo // 471 // -gommaTasAra jIvakANDa / + prAktanaM sAvadyavyApAraparyAyaM prAyazcittaizcchitvA AtmAnaM vratadhAraNAdipaMcaprakArasaMyamarUpadharme sthApayati sa chedopasthApanasaMyataH syaat| -ttiikaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI-gautama-saMvAda 73 www.mann und yahA~ eka bar3A bhArI prazna yaha khar3A hotA hai ki kyA bAIsa tIrthaMkaroMke samayameM chedopasthApana saMyama nahIM thA ? usa samaya kyA koI muni kisI bhI tarahakA doSa nahIM lagAtA thA ? jaba koI bhI muni koI doSa lagAtA hI nahIM thA, to saMgha aura AcAryakI kyA AvazyakatA thI ? prAyazcitta eka tapa hai / kyA ma0 mahAvIrake pahale ( bAIsa tIrthaMkaroMke samayameM ) yaha tapa nahIM thA arthAt kyA gyAraha prakArakA hI tapa thA ? viSNukumAra Adi muniyoMke caritrase mAlUma hotA hai ki usa samaya prAyazcitta liyA jAtA thA, aura prAyazcittake bAda saMyama chedopasthApana kahalAne lagatA hai| isase yaha bAta sAfa mAlUma hotI hai ki ma0 mahAvIrake pahale chedopasthApana saMyama thA / parantu kisI kAraNase ahiMsA, satya, acaurya aura aparigraha ina cAra yamoMke sthAnameM sAmAyika parihAravizuddhi Adi cAra saMyama A gaye haiN| kucha bhI ho parantu yaha bAta donoM sampradAyoMko svIkRta hai ki ma0 pArzvanAthake samayameM cAra yama the aura ma0 mahAvIrake samayameM pA~ca ho gye| ___ kezI-gautama-saMvAdake viSayameM kucha logoMne aneka AkSepa kiye haiM / isa cAra yamavAlI bAtapara bhI yaha AkSepa kiyA jAtA hai ki bAIsa tIrthaMkaroMke samayameM prAyazcitta to thA parantu chedopasthApana to bhedarUpa cAritra hai, so usa samaya bhedarUpa cAritra nahIM thaa| ___ isa AkSepake anusAra ma0 pArzvanAthake samayameM cAritrakA eka hI bheda thA / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha aise pA~ca bheda nahIM the / mere matAnusAra pA~cakA aMtarbhAva cArameM kiyA jAtA hai jaba ki isa matake anusAra ekameM hI kiyA jAtA hai / yaha ma0 pArzvanAtha aura ma0 mahAvIrake mata-bhedako aura bhI bar3hA detA hai tathA yaha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jainadharma-mImAMsA mmnnnnnnnnnnnmmmmmmmmmmmmm siddha karanA cAhatA hai ki ma0 pArzvanAthakA dhArmika sAhitya itanA avikasita thA ki usameM ahiMsA satya AdikA bheda bhI ajJAta thaa| isase pArzva-dharma aura vIra-dharmakA antara aura bhI bar3ha jAtA hai / chedopasthApanAkI vyAkhyAmeM jo gommaTasArakA uddharaNa diyA gayA hai tathA chedopasthApanAkA jo vyutpatyartha hai usase yahI siddha hotA hai ki saMyamameM doSa laganeke bAda usakI zuddhi honepara saMyamakA nAma chedopasthApanA ho jAtA hai / isase ma0 pArzvanAthake samayameM bhI chedopasthApanAkA astitva mAnanA cAhiye / dUsarA AkSepa yaha kiyA jAtA hai ki-" jitane bhI digambara aura zvetAmbara AcAryoMne isa zAsanabhedakA varNana kiyA hai unhoMne sAmAyika aura chedopasthApanAke AdhArapara hI kiyA hai / kevala eka uttarAdhyayanakAra hI haiM jinhoMne cAra yama aura pA~ca yamakA isake sambandhameM ullekha kiyA hai / isase yahI pratIta hotA hai ki uttarAdhyayanakArakI yaha bAta vIra-zAsanakI paramparAgata nahIM hai|" zvetAmbara-sampradAyake zAstroMkA vidyArthI aisA AkSepa karanekI bhUla nahIM kara sktaa| uttarAdhyayanakArakA yaha vaktavya vAstavameM paramparAgata hai aura vaha mUla sUtroM yA aMgoMmeM bhI pAyA jAtA hai / yahA~ maiM sthAnAMgakA uddharaNa detA hU~-" bharata aura airAvata kSetrameM prathama aura aMtake chor3akara bIcake bAIsa arahaMta cAturyAma dharmakA nirUpaNa karate haiM / vaha yaha-sampUrNa hiMsAse virakti, sampUrNa mithyAvAdase virakti, sampUrNa adattAdAnase virakti, sampUrNa parigrahase virakti / saba mahA 1 chedena prAyazcittAcaraNena upasthApanaM yasya saH chedopasthApanaH iti nirukteH| go0 TIkA 471 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI- gautama saMvAda 75 videhoM meM bhI arahaMta cAturyAmakA nirUpaNa karate haiM vaha yaha sampUrNa hiMsAse virakti.... Adi / " maithunakA parigrahameM antarbhAva hotA hai kyoMki aparigRhIta yoSitakA bhoga nahIM kiyA jAtA / " 66 eka prazna yaha bhI uThAyA jAtA hai ki " cAra vratake pAMca rUpa varNana karanemeM sAmAnya aura vizeSakA vizeSa antara nahIM hai / yaha to tabhI baiThatA hai jaba ki eka samaya cAritrakA upadeza sAmAyikarUpa mAnA jAtA hai aura dUsare samaya chedopasthApanArUpa / "" praznakartAne yahAM manovaijJAnika dRSTise vicAra nahIM kiyaa| vAstavameM sAmAyika aura chedopasthApanAmeM sAmAnya vizeNAtmaka honese avirodha hI hai / kyoMki sAmAyikameM bheda kiye vinA varNana hai aura 1 chedopasthApanA meM bheda karake / sAmAnya aura vizeSameM virodha nahIM mAnA jAtA / parantu jaba vizeSa aura vizeSameM bheda hotA hai to vaha logoMko khaTakatA hai / jaise koI guNasthAnakA sAmAnya vivecana kare aura koI caudaha bhedoMmeM vivecana kare, to isameM logoM ko etarAja kama 1 - bharaherAvasu NaM vAsesu purimapacchimavajA majjhimagA bAvIsa arihaMtA bhagavaMtA cAujAmaM dhammaM paNNaveMti / taM jahA - savvAto pANAivAAo veramaNaM, evaM musAvAAo veramaNaM, savvAto adiNNAdANAo veramaNaM, savvAto dAdANA (pariggahA ) o veramaNaM savvesu NaM mahAvidehesu arahaMtA bhagavaMto cAujAmaM dhammaM paNNavaMti, taM - savvAto pANAtivAyAo veramaNaM jAva savvAto bahiddhAdANAo veramaNaM / sU. 266 / 2 - AdIyate iti AdAnaM parigrAhyaM vastu tacca dharmopakaraNamapi bhavati ityata Aha-bahistAt dharmopakaraNAt bahiryaditi, iha ca maithunaM parigrahe'ntarbhavati na parigRhItA yoSit bhujyate |-ttiikaa 266 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carnanananninin jainadharma-mImAMsA n nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn hogA yA na hogA / parantu koI caudahake paMdraha guNasthAna banAve to etarAja adhika hogaa| isase sAmAyika aura chedopasthApanAkI apekSA cAra yama aura pA~ca yamakA bheda mAnanA hI adhika saMgata hai| krama-vikAsakI dRSTi se bhI yahI ucita hai| ___ eka prazna yaha uThAyA jAtA hai / " kezI-gautama-saMvAda zvetAmbaragraMthoMmeM pAyA jAtA hai parantu zvetAmbara-graMtha to vikRta haiM, ve devarddhigaNi kSamAzramaNake samayake bane hue haiM, isaliye unakI kisI bAtapara vizvAsa kaise kiyA jA sakatA hai ? " / ___ isake uttarameM yaha bAta dhyAnameM rakhanA cAhiye ki zvetAmbara-zAstra devarddhigaNike samayameM bane nahIM hai kintu lipibaddha hue haiM--unakI vAcanA huI hai / likhA jAnA aura racA jAnA isameM bahuta antara hai| dUsarI bAta yaha hai digambara-sAhitya to maulikatAkI dRSTise zvetAmbara-sUtroMse bhI kama pramANa hai / kyoMki ye to digambarAcAryokI svataMtra racanAe~ haiM aura so bhI zvetAmbara sAhityase prAcIna nhiiN| khaira, isa viSayapara vizeSa vivecana karanekI yahA~ jarUrata nahIM hai| merI dRSTimeM to donoM hI sampradAyoMkA sAhitya vikRta hai / parantu itihAsakI sAmagrI to hameM usIse milatI hai, isaliye usI sAmagrIko jA~cakara hameM aitihAsika nirNaya karanA hai| kezI-gautama-saMvAda pArzvanAthake astitvakA prabala pramANa hai aura pArzva-dharma ora vIra-dharmake bhedapara bhI kucha prakAza DAlatA hai / isase adhika prakAza DAlanevAlI abhI koI dUsarI sAmagrI upalabdha nahIM hai / yahA~ halakI patalI bAtoMpara adhika dhyAna nahIM denA hai kintu 1-catvAro yamA eva yAmA nivRttayo / sthAnAMgIkA 266 / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI - gautama-saMvAda do bAteM samajhanA hai / eka to zramaNa mahAtmA pArzvanAthakA astitva aura dUsarI unake dharmakA judApana | isase siddha hotA hai ki ma0 mahAvIra jainadharmake saMsthApaka the / unhoMne prAcIna dharmokI bahutasI bAteM lekara --- jaisA ki haraeka dharmasaMsthApakako karanA par3atA hai-- tathA anubhavase kucha naye niyama banAkara - jinakA ThIka ThIka batAnA kaThina hai - eka naye dharmakI racanA kI, jisakA nAma pIchese jainadharma ho gayA / "" kucha loga jaina - sAhityake kucha nAmoMkA ullekha ma0 mahAvIra se purAne samayameM pAkara jainadharmako utanA hI prAcIna mAnanekI bhUla kara baiThate haiM / isI AdhArapara jainasamAjameM eka tarahake pramANa pracalita haiM ki " jaina tIrthaGkaroMke nAma vedoMmeM tathA prAcIna pustakoMmeM pAye jAte haiM / parantu yaha koI prabala pramANa nahIM hai / kyoMki abhI itanA I nirNaya karanA bAkI hI hai ki jainadharmake nAma vedoMmeM Aye haiM yA vedoMmeM Aye hue una vyaktiyoMke nAmoMko jainiyoMne apanAkara unheM jaina - puruSake rUpa meM citrita kiyA hai / prAcIna puruSoMko naye sA~ce meM DhAlakara apanA lenekA kAma sadAse hotA AyA hai / rAmacandrajI vaidika rAmAyaNa ke anusAra vaidika the, jaina- purANake anusAra jaina, aura bauddha jAtaka ke anusAra bauddha / aba agara bauddha kaheM ki rAmacandrajI bauddha the, isaliye bauddhadharma rAmacandrajIke jamAne meM thA, to yaha bAta mAnya nahIM ho sakatI / veda meM agara viSNukA nAma mile to vaiSNava dharmako vaidika yugakA nahIM kahA jA sakatA / agara vedoMmeM ' Arya ' zabda milatA hai, to vartamAnakA Arya samAja vedoMke samayameM thA yaha nahIM kahA jA sakatA / agara kisI prAcIna vivaraNameM yaha bh7 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nirn.in jainadharma-mImAMsA mila jAya ki amuka manuSyane amukako ' namaste' kahakara abhivAdana kiyA to ' namaste ' dvArA ziSTAcAra karanevAle Arya-samAjako hama utanA prAcIna na mAna leNge| ___ isa viSayameM kucha logoMne kucha pramANa denekI ceSTA kI hai| unakI saMkSipta AlocanA kara lenA ucita hai / __ eka pramANa hai ma0 RSamadevakA astitva / isake viSayameM jo bAteM kahIM jAtI haiM unakA uttarasahita ullekha kiyA jAtA hai prazna-1-mArkaNDeyapurANa, kUrmapurANa, agnipurANa, vAyumahApurANa, brahmANDapurANa, vArAhapurANa, liMgapurANa, viSNupurANa, skandapurANameM RSabhadevakA varNana pAyA jAtA hai| yadyapi ye purANa do hajAra varSase purAne nahIM haiM, phira bhI inakA AdhAra ati prAcIna hai| yadi kahA jAya ki inakA AdhAra vaidika sAhitya hai, to koI atyukti nahIM hai / purANoMmeM aisI aneka kathAe~ milatI haiM jo vedoM aura brAhmaNoMmeM pahalese hI maujUda haiN| purANa zabdakA ullekha bhI vedoMmeM hai| uttara-ina purANoMkA racanA-kAla do hajAra varSase bhI bahuta kama hai| koI koI to 1200 varSase purAne nahIM haiM / isa liye inameM RSabhadevakA ullekha mile isakA kucha bhI mUlya nahIM hai| inakA AdhAra prAcIna hai, vedoMkI kathAe~ bhI inameM milatI haiM, parantu isakA yaha matalaba nahIM hai ki inameM apanI taraphase kucha likhA nahIM hai / ina purANoMmeM IsAkI cauthI zatAbdI takake rAjAoMke nAma milate haiM, jainiyoM aura bauddhoMkI ( kamase kama bauddha-dharma vaidika-yugakA nahIM hai ) nindA milatI hai / jaba ye parivartita aura parivarddhita navIna Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI-gautama-saMvAda . .. nnnnn racanAe~ haiM taba inameM RSabhadevakA ullekha milanA sirpha isI bAtako siddha karatA hai ki inake racanA-samayameM arthAt karIba Der3ha hajAra varSa pahale RSabhadevakI bhI mAnyatA thii| isase jainadharmakI prAcInatApara kucha bhI prabhAva nahIM par3atA / vedoMmeM -- purANa' zabdakA ullekha milatA hai / isI liye Ajakalake purANa vaidika yugake siddha nahIM hote / vahA~ Aja manuSya zabda mile to AjakalakA manuSya vaidika yugakA na ho jaaygaa| dUsarI bAta yaha hai ki ina purANoMne jaba RSabhadevakA eka svarase ullekha kiyA taba yahI mAlUma hotA hai ki RSabhadeva nAmake koI prAcIna RSi the jinako jainiyoMne rAmAdikI taraha apanA pAtra banA liyA / agara RSabhadeva jaina-tIrthakara hote to unheM jainiyoMke zatru kyoM apanAte ! jaba ve jainiyoMkI niMdA hI karate haiM taba jo jainadharmake saMsthApaka haiM unakI nindA na karake apanAnekA kArya kaise karate ? isase ve vaidika pAtra hI siddha hote haiM / hA~, yaha bAta avazya hai ki vaidika dharmomeM jo sthAna pahale indrAdi devoMko prApta thA aura pIchese jo sthAna viSNu Adiko prApta ho gayA, vaha sthAna RSabhadevako nahIM thA / idhara jainiyoMne unheM apanA Adya tIrthakara mAnA thA, isa liye jainiyoMmeM RSabhadevakI mAnyatA bar3ha jAya yaha bAta svAbhAvika hai / parantu isase RSabhadeva jaina puruSa nahIM ho jAte / khaira, purANoMke ullekha vyartha haiN| prazna 2-bhagavAn RSabhadeva yadi vaidika mahApuruSa hote to vaidika sAhityameM inakA jIvana vaidika DhaMgakA milanA cAhiye thA / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA isake atirikta unake vaidika jIvanake cihna unake jaina - jIvanameM bhI milane cAhiye the / 80 uttara -- RSabhadevake jIvanameM aisI kauna-sI bAta hai jo vaidika sAhitya ke tathA anya jainetara sampradAyoMke pAtrameM na milatI ho ? nagnatA to AjIvaka pUrNakAzyapa Adi zramaNoMke atirikta zukadeva vagairaha vaidika pAtroMmeM bhI milatI hai / avadhUta paramahaMsa Adi jainetara sampradAya bhI purAne haiM / vaidika jIvanake cihna jaina jIvanaI meM na mileM yaha svAbhAvika hai / jaba jainiyoMne RSabhadevako apanAyA taba unapara jainatvakA raMga car3hAnA hI cAhiye thA / unakI avadhUtatAko jainatvakA raMga denA kaThina nahIM thA / rAma-kRSNa Adi gRhastha mahApuruSoMko apanAkara jaba jainatvakA raMga diyA jA sakA tatra RSabhadevako jainatvakA raMga denA kyA kaThina thA ? phira bhI eka 1 bAta aisI hai jisase mAlUma hotA hai ki RSabhadeva jaina nahIM the / jainazAstroMmeM varNana hai ki unake sirapara jeTAe~ ho gaIM thIM / jaina muniyoMke sirapara jaTAe~ honA yaha jaina-saMskRti tathA AcAra - zAstrakI AjJAke bilakula viruddha hai / jaina - zAstroMmeM jaTA rakhanekI nindA hai / kahA jA sakatA hai ki bahuta dina taka dhyAnastha rahane se jaTA bar3ha gaIM thIM / parantu yaha to bAharase vyaktiko pahacAnanekI kalA hai / isa prakAra koI na koI bahAnA to banAnA hI par3atA / parantu isase eka mUla- guNakA bhaMga hotA hai| jainazAstroMke anusAra kamase kama do 1 vAtoddhUtA jaTAstasya rejurAkulamUrttayaH / dhUmAlya iva saddhayAnabahridagdhasya karmaNaH || - padmapurANa 3- 288 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ movun prAcInatAkI mAlocanA winner mAsameM aura adhikase adhika cAra mAsameM keza-loca karanA hI caahiye| yahA~ isa niyamakA bhaMga karanA par3A hai aura yaha saba bAharakI cIz2ako pahacAnaneke liye hai| __bhAgavatake ullekhase bhI yaha siddha nahIM hotA ki RSabhadeva jaina the| usase yahI mAlUma hotA hai ki RSabhadeva eka avadhUta yogI the| unhoMne ' paramahaMsa dharma kA pracAra kiyA thaa| ve pAgalakI taraha nagna rahate the| unakI lambI lambI aura kuTila a~TAe~ thiiN| ve eka hI jagaha par3e par3e khAte, pIte, TaTTI-pezAba Adi kara lete the aura unakA zarIra malase lipta ho gayA thaa| dakSiNa karnATakameM jAkara unhoMne agni-praveza karake prANa tyAga diye| __ RSabhadevake isa caritrakA bhAgavatameM bhUtakAlakI kathAke rUpameM varNana huA hai / isake Age kahA gayA hai ki1-biya-tiya caukkamAse loco ukkassa-majjhima-jahaNNo / sapaDikkamaNe divase uvavAseNeva kaaynvo| mUlAcAra 1-29 2--jaDAndhamUkavadhirapizAconmAdakavadavadhUtaveSo'bhibhASyamANo'pi janAnAM gRhItamaunavratastUSNIM babhUva / bhAga0 5-5-29 / 3-bhaktizAnavairAgyalakSaNaM paarmhNsydhrmmupshikssmaannH| bhA0 5-5-28 / 4-parAgAvalambamAnakuTila-jaTila-kapiza-kezabhUribhAro'vadhUtamalinanijaza rIreNa grahagRhIta ivAdRzyata / bhA0 5-5-31 / 5--vratamAjagaramAsthitaH zayAna evAbhAti pibati khAdatyeva mehati hadati sma ceSTamAnaH uccaritAdigdhoddezaH |bhaa 5-5-32 / evaM gomRgakAkacaryayA vrajastiSThanAsInaH zayAnaH kAkamRgagocaritaH pibati khAdatyava mehati sma / bhA0 5-5-34 . 6-atha samarivegavidhUtaveNuvikarSaNajAtopadAvAnalaH tadvanamAlelihAnaH saha tena dadAha / bhA0 5-6-8 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA anamrawraur vahA~kA rAjA arhat RSabhadevakI zikSAe~ lekara apanI buddhise pAkhaMDakA pracAra kregaa| ___ RSabhadevakA jaisA caritra-citraNa bhAgavatakArane kiyA hai vaha jaina munise bahuta kama milatA hai| cUMki bhAgavatake samayameM dakSiNameM jainadharmakA kAphI pracAra thA aura RSabhadeva jaina-tIrthaMkarake rUpameM mAne jAte the isaliye jainadharmakI niMdA karaneke liye bhAgavatakArane arhat rAjAkI kalpanA karake jainadharmako RSabhadevake vicAroMkA bhraSTarUpa kaha diyA / bhAratIya sAmpradAyika sAhityako dekhanese mAlUma hotA hai ki hara-eka sampradAya dUsare sampradAyakI nindA karaneke liye dUsare sampradAyoMkI utpattikA kalpita itihAsa raca DAlatA hai / isa kAmameM dUsare dharmoke pAtroMke nAmoMkA upayoga kiyA jAtA hai jisase vaha kalpanA satyake samAna mAlUma hone lage / jaina-sAhityameM isI prakAra ziva, kapila, vaziSTha AdikA citraNa kiyA gayA hai| isI prakAra dUsaroMne jainiyoMke liye kiyA hai / RSabhadeva avazya hI jaina nahIM the parantu jaba jainiyoMne unheM apanA liyA thA taba unakI upapatti biThalAneke liye bhAgavatakArako vaha kathA gar3hanI pdd'ii| isa prakAra bhAgavata tathA anya purANoMmeM RSabhadevakA ullekha jainadharmakI prAcInatA siddha nahIM krtaa| prazna 3-khaMDagirike hAthIguphAvAle zilAlekhase mAlUma hotA 1-yasya kilAnucaritamupAkarNya koGkaveGkakuTakAnAM rAjA'hannAmopazikSya kalAvadharme utkRSyamANe bhavitavyena vimohitaH svadharmapathamakutobhayamapahAya kupathapAkhaNDamasamaJjasaM nijamanISayA mandaH sampravartayiSyate / bhA0 5-6-9 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInatAkI AlocanA hai ki agra-jinakI mUrti nandarAjake samayameM thI / isa prakAra mahAvIrake sATha varSa pIche RSabhadevakI mUrtikA sadbhAva siddha hotA hai / kucha vidvAnoMkA mata hai ki yaha mUrti kaliMgAdhipatike yahA~ vaMzaparamparAse AI hogI, kyoMki ise 'kaliMga-jina' kahA hai| isase yaha mUrti ma0 mahAvIrase bhI purAnI mAlUma hotI hai / mahAvIrake samayameM aura unake pIche bAsaTha varSa taka kevaliyoMkA sadbhAva thA, isase usa samaya to mUrtikI jarUrata hI nahIM mAlUma hotI, isaliye yaha mUrti unake pahalekI hogii| uttara-isa praznameM aitihAsika dRSTikI pUrI avahelanA hai / zilAlekhavAlI bAtoMkI agara adhika AlocanA na bhI kI jAya to bhI mUrtikI prAcInatA caubIsa sau varSase adhika nahIM rhtii| ma0 mahAvIrake bAda sATha varSameM tIna pIr3hiyA~ bItatI haiN| inameM mUrtiyoMkA bana jAnA na to asaMbhava hai, na kaThina, balki svAbhAvika hai / ma0 mahAvIrake samayameM hI lAkhoM zrAvaka ho gaye the, isaliye unake nirvANake bAda unakI aura unane jina tIrthaMkaroMkI kahAniyA~ kahIM thIM unakI mUrtiyA~ bana jAnA svAbhAvika hai / isake liye zatAbdiyA~ nahIM kintu u~galiyoMpara gine jAnevAle varSa hI bahuta haiN| 'kaliMga-jina' kahanese usakI prAcInatA nahIM parantu kSetrAntaritatA siddha hotI hai / eka vastu jaba eka jagahase dUsarI jagaha jAtI hai taba purAne kSetrake nAmase ullikhita hotI hai / eka gujarAtI jaba dakSiNameM basa jAtA hai taba gujarAtI usakA 'saranema' ho jAtA hai| isI prakAra jaba kaliMgakI mUrti naMdake yahA~ pahu~cI taba vaha 'kaliMga-jina 'ke nAmase kahI jAne lagI, kaliMgameM purAnI ho jAnese vaha 'kaliMga-jina' nahIM bana gaI / tArthaMkaroM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA aura kevaliyoMke samayameM mUrti anAvazyaka hai isaliye unake samayameM mUrti nahIM banAI jA sakatI, isa tarkameM jaina-zAstroMkI aura aitihAsika sacAiyoMkI pUrI hatyA kI gaI hai| sikkoMpara rAjAoMkI aisI aneka mUrtiyA~ milatI haiM jinheM una rAjAoMne apane jIvanameM banavAyA thaa| jaina-zAstroMke anusAra RSabhadevake jIvana-kAlameM hI bharatane mUrtiyoM aura maMdiroMkA nirmANa kiyA thaa| vyakti to amuka samaya aura jagahake liye hotA hai parantu mUrtiko to hama hara-samaya apane pAsa rakha sakate haiM, isaliye vyaktike jIvanameM usakI mUrtiyA~ honA anAvazyaka nahIM hai / phira avidyamAna vyaktikI mUrti to aura bhI Avazyaka hai| isaliye yaha nizcita rUpameM kahA jA sakatA hai ki khAravelake zilAlekhavAlI mUrti ma0 mahAvIrase pochekI hai| isase RSabhadevake jainatIrthaMkara honekI mAnyatA mahAvIrase prAcIna siddha nahIM ho sktii| prazna 4-RSabhadeva yadi kAlpanika vyakti hote aura unakI kalpanAkA samaya mahAvIrake bAdakA hotA taba to inakA nAma buddhAvatArake bAda AnA cAhiye thaa| uttara-yahA~ yaha prazna hI nahIM hai ki RSabhadeva kAlpanika haiM yA akAlpanika / ve aitihAsika vyakti hI kyoM na siddha ho jAveM, phira bhI ve * jaina-tIrthaMkara ' the yaha bAta kAlpanika hI banI rhegii| dUsarI bAta yaha hai ki kalpanAkA samaya aura kalpanAke viSayakA samaya ye do judI judI bAteM haiM / maiM Aja eka lAkha varSa pahale kisI vyaktikI kalpanA karU~ aura usakA caritra likhU to rAma-kRSNa Adike pahale usakA samaya kahA jAyagA parantu kalpanAkA samaya AjakA hI hogaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInatAkI AlocanA prazna 5-mathurAke kaGkAlI TIlepara bha0 RSabhadevakI mUrtiyA~ milI haiM, jinakA samaya IsvIsan 150 hai| uttara-jaba kaliMga-jinase RSabha-jinendrakI prAcInatA siddha nahIM hotI jise bha0 mahAvIrake sATha varSa pachikA kahA gayA hai taba ina saikar3oM varSa pIchekI mUrtiyoMse kyA siddha hogA? prazna 6-mohana-jo-dar3okI khudAImeM aneka mohareM milI haiN| inameM pleTa naM 2 kI sIla naM0 3, 4, 5 para dhyAnAvasthAkI khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / inake nIce bailakA cihna hai / khaDgAsanakA varNana to khAsa taurase jaina-zAstroMmeM hI milatA hai / yaha mUrti kuzAnakAlIna mathurAvAlI mUrtise milatI hai| isakA samaya pA~ca hajAra varSa purAnA hai| uttara-khaDgAsana jainiyoMkA asAdhAraNa cihna nahIM hai parantu purAne samayameM aneka aise jainetara sampradAya the jinameM sAdhu-mahAtmA khar3e rahakara tapasyA kiyA karate the / khar3I huI mUrtiyA~ bhI aneka sampradAyoMkI milatI haiM / zivakI khar3I huI mUrtiyA~ to ekase eka sundara pAI jAtI haiN| isaliye khaDgAsanake AdhArapara use jaina mUrti kadApi nahIM kahA jA sakatA / parela ( bambaI ) meM jo zivakI mUrti hai vaha bilakula khaDgAsana hai aura usakA ceharA bhI jainamUrtiyoMkA sA hai| mohana-jo-dar3okI khudAImeM dhArmika itihAsapara prabhAva DAlanevAlA aisA masAlA nahIM milA hai jisase vartamAnake sampradAya kucha ThIka nirNaya kara sakeM / hA~, sirpha zivakI prAcInatA siddha huI hai aura yaha nirvivAda siddha huA hai ki vartamAna devatAoMmeM ziva sabase prAcIna hai| zivakI prAcInatA kalakAlithika (Chalcalithic) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA 86 kAlase bhI pahale kI hai / isaliye jabataka kisI dUsarekI mUrti vaha siddha na ho jAya taba taka use zivakI mUrti kyoM na kahA jAya ? ke sAtha zivakA kitanA ghaniSTha sambandha hai, isake kahanekI to jarUrata hI nahIM hai / AALAAJ 1 prakaraNa A jAnese yahA~ maiM isa bAta kA khulAsA aura kara denA cAhatA hU~ ki kucha jaina bandhu baila, hAthI, ghor3A, cakravAka Adi pazu-pakSiyoM ke cihna mila jAne se unheM jaina tIrthaMkaroMkA smAraka samajha lete haiN| yaha ThIka hai ki jainiyoMne tIrthaMkaroMkI mUrtiyoMko pahicAnaneke liye mUrtiyoMke nIce nAma likhanekI apekSA pazu-pakSiyoMke cihnoMkI kalpanA kI hai parantu prAcIna dharmokI taraha jainadharmameM ina pazu-pakSiyoMkA kucha mahattva nahIM hai jisase jaina loga inakI svatantra mUrtiyA~ yA citra banAte / inakA upayoga mUrtiyoMko pahicAnaneke caraNa- cihna ke rUpa meM hI huA hai / isaliye pazu-pakSiyoM kI mUrtiyoMse jaina tIrthaMkaroM kA astitva na samajhanA cAhiye / dUsarA bhrama bhI kucha jaina-bandhuoMko yaha hai ki ve mohana-jo-dar3omeM kisI cIjako pAte hI use pA~ca hajAra varSa purAnI samajha lete haiM / mohana-jo-dar3omeM pA~ca hajAra varSatakakI purAnI cIjeM milI haiM parantu sabhI cIjeM utanI purAnI nahIM haiM / mohana-jodar3o kI khudAI ke sAta stara haiM / unameM nIcese jo pahalA stara hai usImeM pA~ca hajAra varSakI purAnI cIjeM haiN| dUsare, tIsare, cauthe stara meM to mAdhyamika kAlakI vastue~ haiM aura Uparake prastaroMmeM to Der3a-do hajAra varSa se bhI kama purAnI cIjeM haiM / yahI kAraNa hai ki mohana-jodo meM bauddha stUpa vagairaha bhI mile haiM jo do hajAra varSase purAne nahIM haiN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInatAkI AlocanA 87 __ Upara jo sIleM batalAI gaI haiM pahale to unakI prAcInatA nirvivAda nahIM hai, dUsare vaha jaina pratimA haiM isakA bhI koI pramANa nahIM hai| ve mathurAkI mUrtiyoMse milatI haiM--pahale to isImeM atizayokti hai / dUsare itanepara bhI ve zivakI yA aura kisI devakI mUrti ho sakatI haiN| tIsare unakA mathurAkI mUrtiyoM se milanA unakI arvAcInatAkA sUcaka hai| isaliye mohana-jo-dar3okI khudAIse jainadharmako mahAvIrase pahalekA siddha karanA bhrama hai| ___ hA~, yahA~ eka bAta aura yAda AtI hai / vaha yaha ki zvetAmbara zAstroMmeM ma0 mahAvIrake vihArakA vistRta varNana hai / ve vihArameM kahA~ Thaharate the isakA aneka sthAnoMpara ullekha hotA hai aura usameM vizeSataH yakSa-mandiroMkA hI varNana AtA hai, jainamandira AdikA kahIM bhI ullekha nahIM aataa| yadi jainadharma ma0 mahAvIrake pahalekA hotA aura usa samaya jaina-tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ pracalita hotIM to yaha sambhava hI nahIM thA ki mahAvIra svAmI yakSa-mandiroMmeM to Thaharate phirate kintu jaina-mandiroMmeM yA unake AsapAsa na Thaharate / yaha sambhava nahIM hai ki zvetAmbara zAstrakAroMne jaina-mandiroMke ullekhoMko ur3A diyA ho; kyoMki zvetAmbaroMko bhI jainadharmakI prAcInatA priya hai / aisI avasthAmeM ve isa viSayake kalpita pramANa banAte yaha to kisI taraha sambhava bhI thA parantu upalabdha pramANoMkA nAza karate yaha kisI taraha sambhava nahIM thaa| jainadharmako ma0 mahAvIrase prAcIna na mAnanekA yaha bhI eka z2abardasta pramANa hai / jo bAta RSabhadevake viSayameM hai vahI bAta ariSTanemike viSayameM bhI hai| vedoMmeM ariSTanemikA nAma milatA hai / yadyapi isa zabdake Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA artha meM vivAda hai, parantu yahA~ agara yaha bAta mAna lI jAya ki ariSTanemi nAma koI mahApuruSa hue haiM to bhI isase jainadharmakI prAcInatA siddha nahIM hotI; kyoMki isase sirpha yahI kahA jA sakatA hai ki RSabha, rAma, kRSNa AdikI taraha yaha nAma bhI apanA liyA gayA hai / neminAthakA jo caritra jaina zAstroMmeM milatA hai vaha itanA aupanyAsika, kalAzUnya tathA kRtrimatAse bharA huA hai ki usapara kisI prakAra vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / khaira, isa caritralocanakI yahA~ AvazyakatA nahIM hai / sIdhI bAta yaha hai ki koI aisA nAma jo vedoMmeM bhI pAyA jAtA hai agara kisI jaina - pAtrakA bhI ho, to yaha jainadharmakI prAcInatA siddha nahIM karatA hai / neminAtha - sambandhI pramANa to RSabhadevasambandhI pramANase bhI adhika nirbala haiM / 88 prAcInatAke viSayameM ' ananta jina' zabdakA bhI kAphI ullekha kiyA jAtA hai / yaha zabda usa samaya prayukta huA hai jaba ki ma0 buddha buddhatva prApta karake dharmapracArake liye banArasakI tarapha jA rahe the / usa samaya upaka AjIvakane, ma0 buddha se pUchA ki tumhArA guru kauna hai / buddha bole- maiM sabako jItanevAlA, sabako jAnanevAlA svayaM jAnakara upadeza karU~gA / merA koI AcArya nahIM, mere samAna koI nahIM, maiM arhat hU~, zAstA hU~, samyak sambuddha hU~, nirvANa prApta hU~, dharmacakra ghumAneke liye kAzIko jA rahA hU~ / upaka bolA- AyuSman, tuma jaisA dAvA karate ho usase to tuma ' ananta jina' ho sakate ho / buddha bole- mere samAna prANI hI 'jina' kahalAte haiM / maiMne pApoMko jItA hai, isalie 'jina' hU~ / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInatAkI AlocanA 89 upaka -- - acchA bhAI, hoge tuma 'jina' | aisA kahakara vaha lAparvAhIse sira hilAkara calA gayA / isa uddharaNase sApha mAlUma hotA hai yahA~ 'ananta jina' zabdakA artha koI vyaktivizeSa nahIM haiM kintu padavizeSa haiN| maiM pahale kaha cukA hU~ ki purAne samaya meM jina, arhat, buddha Adi zabdoM kA upayoga atyanta pavitra mahAtmAoMke liye huA karatA thA / jaina, bauddha, AjIvaka, pUrNakAzyapa Adi sabhI apane apane sampradAya ke mahAtmAoMke liye ina zabdoM kA prayoga karate the / yahI kAraNa hai ki eka AjIvaka sAdhu bhI 'jina' zabdakI duhAI detA hai / 'ananta jina' zabdakA artha agara anantanAtha nAmaka jaina - tIrthaMkara hotA to eka AjIvaka usa nAmakI duhAI kabhI na detA / usa samaya jaina aura AjIvakoMmeM bhArI dveSa thA / AjIvakoMke 'jina' maskarI gozAla aura ma0 mahAvIra meM bahuta bhayaMkara virodha huA thA / taba eka AjIvaka agara kisI vyaktivizeSakI duhAI de, to apane tIrthaMkarakI duhAI degA na ki eka jaina - tIrthaMkarakI / dUsarI bAta yaha hai ki anantanAtha to caudahaveM tIrthaMkara mAne jAte haiM, taba caubIsaveM tIrthaMkarake samaya meM caudahaveM tIrthaMkara ke nAmakI duhAI denekA kyA matalaba hai ? agara duhAI denA thI to mahAvIra ke nAmakI denA thI athavA, ma0 mahAvIrake nAmakI prasiddhi usa samaya adhika nahIM ho pAI thI to, ma0 pArzvanAthake nAmakI duhAI denA cAhiye thI / tIrthaMkaroMke jIvanoMmeM anaMtanAthake jIvana meM aisI koI vizepatA nahIM hai aura na unakI aisI vizeSa prasiddhi hai jisase yaha kahA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA jA sake ki kAla-kramase nikaTa ke tIrthaMkarako chor3akara upakako anaMtanAthakI duhAI denA par3e / Aja agara koI jaina kisI jaina tIrthaMkara ke nAmakI duhAI detA hai to vaha ma0 mahAvIrakA nAma letA hai na ki anya tarthiMkarakA / anya prAcIna tIrthaMkarakA nAma tabhI liyA karatA hai jaba ki koI bAta aisI kahanA ho jo ma0 mahAvIrake jIvanameM na pAI jAtI ho / yahA~para 1 mahAtmA buddhadevake mu~ha se apane viSayameM jo udgAra nikale haiM ve aise nahIM haiM jo anantanAtha ke pIcheke tIrthaMkara meM na kahe jA sakate hoM, taba upakane anantanAthakA nAma liyA yaha kaise kahA jA sakatA hai ? isase mAlUma hotA hai ki ' ananta jina zabda kisI vyaktikA nahIM kintu padakA nirdeza karatA hai / isakA artha hai -- ananta zatruoMko jItanevAlA * anantakAlataka sthira rahanevAlA, aparimita mahattAvAlA / AtmAke vikAroMko jItanevAleko jina kahate haiM / jisane ananta yA saba vikAroMko jIta liyA vaha ananta jina kahalAtA hai / yadyapi ' ananta ' aura ' sarva ' zabda ke arthameM antara hai phira bhI donoM kahIM kahIM paryAyavAcI zabda bana jAte haiM / jaise ' " , 90 * - vaha pAlI pATha nimnalikhita hai- " yathA kho, tvaM Avuso parijAnAsi arahasi ananta jinoti " eka yUropiyana vidvAnane isakA prAmANika anuvAda isa prakAra kiyA hai-. "Which is, as much as to say, brother, that you profess to be a saint-an immeasurable conqueror." - Buddhism in Translation' by Warren Page 343. isase bhI mAlUma hotA hai ki ananta jina zabda eka vizeSaNa hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra anantajJAnI aura sarvajJa paryAyavAcI zabda bana jAte haiN| isI prakAra yahA~ 'ananta jina' zabdakA artha pUrNa 'jina' hai| ___ yaha artha yuktisaMgata bhI hai, abAdha bhI hai aura eka AjIvakake mu~hase nikalane lAyaka bhI hai| vahA~para anantanAtha nAmaka vyaktikA ullekha honA kisI taraha bhI ThIka nahIM kahA jA sakatA / ___ isase yaha bAta bhI mAlUma hotI hai ki kahIM purAne samayameM 'jina' zabdakA ullekha mila jAya to use jainadharmakA ullekha na samajhanA cAhiye / 'jina' zabdakA prayoga bauddha, AjIvaka Adi zramaNa-sampradAyoMmeM Amataurapara pracalita thA aura isa 'jina' zabdakI prAcInatAse jainadharmakI prAcInatAkA koI sambandha nahIM hai| ___ antameM maiM isa bAtako duharAtA hU~ ki jaba ma0 mahAvIra eka tIrthakara the taba unakI dharma-saMsthA eka svatantra dharma-saMsthA honA cAhiye aura usake saMsthApaka ve hI the / jainadharma sirpha DhAI hajAra varSa purAnA hai, isa bAtakA. usakI satyatA-asatyatAse koI sambandha nahIM hai / isa dharma-saMsthAne bhAratavarSakA bahuta kalyANa kiyA hai tathA purAne dharmopara aisI chApa mArI he ki unako purAne vikAroMko haTAkara navIna rUpa dhAraNa karanA par3A hai| adhika purAnA honese usakI sevAe~ bar3ha nahIM jAtIM aura navIna honese usakI sevAe~ ghaTa nahIM jaatii| mahAtmA mahAvIra kisI dharmako samajhaneke liye usake saMsthApakakA jIvana-carita bahuta upayogI hotA hai| bahuta-sI kAma, jinako hama akATya niyama samajhate haiM, amuka paristhitike phala hote haiN| isase unake viSayameM hamArA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .92 jainadharma-mImAMsA ....... wwwww durAgraha naSTa ho jAtA hai| isa prakAra saMsthApakake jIvana-caritrase dharmake nirNaya karanemeM bar3I suvidhA hotI hai| ___ hA~, durbhAgyase dharmasaMsthApakoMke jIvana-caritra zuddha rUpameM upalabdha nahIM hote / isakA eka kAraNa to yahI hai ki purAne samayameM lekhanapraNAlI bahuta pracalita na honese vaha sAmagrI naSTa ho gaI hai| dUsarA yaha ki, bhakta loga dharma-saMsthApakako manuSya nahIM rahane dete kintu deva yA devAdhideva banA dete haiM aura aisI alaukika kalpanAe~ karate haiM ki jinako sunakara ha~sI Aye vinA nahIM rahatI / paraloka kaisA hai, devagati kaisI hai, hai ki nahIM, Adi prazna Aja taka jyoMke tyoM khar3e hue haiM aura usa jamAnemeM bhI the, parantu bhaktoMkI dRSTimeM deva to gharagharameM rahate the aura Ate the / ina saba asaMgata, avizvasanIya tathA pramANa-viruddha bAtoMko dUra karake hameM mahApuruSoMke jIvanakA abhyAsa karanA cAhiye / isase sirpha satyakI hI rakSA nahIM hotI kintu unake pavitra jIvanase hama bahuta-sA vAstavika lAbha uThAte haiM / narase nArAyaNa bananekA mArga hameM dikhalAI dene lagatA hai| ___ ma0 mahAvIra eka asAdhAraNa mahApuruSa the| unake tyAga aura sevAkI jitanI prazaMsA kI jAya thor3I hai / parantu isase hama unake jIvanameM asaMbhava aura asatya ghaTanAe~ milA deM to hama unakA mahattva bar3hAnekI apekSA kama hI kareMge / aura unake jIvanako vicArazIla janatAke liye anupayogI aura upekSaNIya banA deNge| __ ma0 mahAvIrake kathanAnusAra hI jagatmeM koI Izvara nahIM hai / svayaM ma0 mahAvIra eka dina bahuta sAdhAraNa prANI the| aneka janmoMmeM vikAsa karate karate ve mahAvIra ho gye| aura janmase to ve eka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra sAdhAraNa rAjakumAra the / byAlIsa varSake unake tyAga aura tapane unheM eka mahAn tIrthaMkara banA diyaa| unakA mahattva tyAga aura tapameM hai, bAhirI vaibhavameM nhiiN| ___ jainadharbhake anusAra kisI manuSyake bAhya vaibhavoMse usakA mahattva nahIM mAlUma hotA / kisI manuSyakI devatA, indra, rAjA Adi pUjA kareM; vaha sundara ho, zarIrase balavAn ho, ityAdi cihna usake mahattvake cihna nahIM haiM, kyoMki inake vinA bhI koI mahAtmA ho sakatA hai aura inake rahane para bhI kisImeM mahAtmApanakA eka aMza bhI na ho, yaha bhI ho sakatA hai / isaliye bAhyAtizayarUpa bhakta-kalpya ghaTanAoMko mahattva denekI hameM z2arUrata nahIM hai / AcArya samantabhadrane isa viSayameM bahuta hI acchA kahA hai___" devatAoMkA Agamana, AkAzameM calanA Adi vibhUtiyA~ mAyAviyoMmeM bhI dekhI jAtI haiM, isaliye Apa hamAre liye mahAn nahIM ho sakatA / yadi kahA jAya ki Apake zarIrameMse pasInA nahIM nikalatA tathA sugaMdhita jalakI vRSTi hotI hai, ye atizaya dUsaroMmeM nahIM pAye jAte to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki ye bAteM bhI deva jAtike prANiyoMmeM pAI jAtI haiM jo rAga, dveSa Adi vikAroMse malina haiN|" 1-devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn // 1 // adhyAtma bahirapyeSa vigrahAdimahodayaH / divyaH satyo divaukasasvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // -aaptmiimaaNsaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA AcArya vidyAnanda ne isa viSayakA aura bhI adhika spaSTIkaraNa kiyA hai| ve likhate haiM 94 NAMAT " bhagavAnake samAna ve vibhUtiyA~ maSkarI Adi mAyAviyoMmeM bhI dekhI jAtI haiM, isaliye he bhagavan ! Apa hama sarIkhe parIkSA - pradhAniyoM ( samajhapUrvaka jainadharmako mAnanevAloM ) ke pUjya nahIM ho sakate | AjJApradhAnI loga bhale hI ina vibhUtiyoMko paramAtmAkA cihna samajheM, parantu hama loga nahIM samajha sakate kyoMki aisI vibhUtiyA~ mAyAviyoMmeM bhI dekhI jAtI haiN| jo loga aisA kahate haiM ki ' bhagavAn pUjya haiM kyoMki unake pAsa devAgama Adi vibhUtiyA~ haiM ' unakA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki unakA hetu AgamAzraya honese asiddha hetvAbhAsa hai / (arthAt bhagavAnakI ye vibhUtiyA~ pratyakSa anumAna - pramANoMse siddha nahIM haiM / ) jo loga ina vibhUtiyoMpara vizvAsa karate haiM unakI dRSTimeM bhI yaha hetu ( vibhUtimattva ) anaikAntika na honese ThIka nahIM hai / "" . isase mAlUma hotA hai ki bhakta logoMne jo 34 atizaya mAne haiM unheM ye donoM hI prathama zreNake AcArya bilakula sAdhAraNa, anAvazyaka aura asiddha mAnate haiN| balki jo loga ina atizayoM meM vizvAsa karate haiM unheM ye AjJApradhAnI kahakara hInadRSTise dekhate hue 1- - tAzca bhagavatIva mAyAviSvapi maSkariprabhRtiSu dRzyante iti tadvattayA bhagavanno'smAkaM parIkSA-pradhAnAnAM stutyo'si / AjJApradhAnA hi tridazAdikaM parameSThinaH paramAtmacihnaM pratipadyeran, nAsmadAdayastAdRzo mAyAviSvapi bhAvAt / ' zreyomArgasya praNetA bhagavAn stutyo mahAn devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUti mattvAnyathAnupatteH ' iti hetorAgamAzrayatvAt / tasya ca prativAdinaH pramANatvenA. siddheH tadAgamaprAmANyavAdinAm api vipakSavRttitayA gamakatvAyogAt / - aSTasahasrI / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra kahate ha ki ' hama loga aise nahIM haiM, hama aisI bAteM nahIM mAna sakate' Adi / 95 yahA~ eka bAta aura bhI dhyAna denekI hai ki ye donoM AcArya devAgama, nabhoyAna, cAmara Adi vibhUtiyoMko maSkarI Adi jainetara dharmaguruoM meM bhI mAnate haiM / isaliye devAgama, nabhoyAna Adi zabdoMkA koI aisA sAdhAraNa artha karanA cAhiye jo mahAvIra aura maSkarI Adi sabameM saMbhavita ho / svargake indrAdi deva mahAvIrakI bhI pUjA kareM aura maSkarIkI bhI pUjA kareM, yaha to sambhava nahIM hai aura agara sambhava ho to indrAdi devoMdvArA pUje jAnekA koI mahattva nahIM raha jAtA / isaliye ' deva ' zabdakA artha divyaguNayukta manuSya yA kisI jAtivizeSa yA dezavizeSake manuSya liyA jAya, yahI ThIka mAlUma hotA hai / jainazAstroM meM pA~ca tarahake devoMkA ullekha milatA hai - bhavyadravyadeva, naradeva, dharmadeva, devAdhideva, bhAvadeva / jo manuSya maraneke bAda devagatimeM paidA honevAle haiM arthAt jinakA jIvana itanA acchA hai ki unake viSaya meM yaha kahA jA sakatA hai ki ve mara karake deva hoMge ve bhavyadravya deva haiM / rAjA Adi vaibhavakI dRSTise zreSTha kahalAnevAle manuSya naradeva haiM / saMyamameM zreSTha sAdhuloga dharmadeva haiM / tIrthaMkara devAdhideva haiM / devagatike jIva bhAvadeva haiM / isa jagat meM jahA~ devoMkA jikara Ave vahA~ prArambhake cAra bhedoMmeMse hI koI bheda lenA ucita hai / 1 - katividhA NaM bhaMte devA paNNattA ? goyamA ! paJcavidhA devA paNNattA / taM jahA- bhaviyadavvadevA naradevA dhammadevA devAhidevA bhAvadevA ya / - bhagavatI 12-9-461 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA ___ isI prakAra nabhoyAna zabdakA artha bhI isa tarahase ' calanA' lenA cAhiye jisase hiMsA na ho| - AcArya vidyAnanda isa bAtako mAnaneke liye taiyAra nahIM haiM ki jaina-tIrthaMkarakA devAgama nabhoyAna jaisA hai vaisA dUsaroMkA nahIM hai| ye vibhUtiyA~ ve inameM aura unameM eka sarIkhI mAnate haiM / isaliye unakA kahanA hai ki___"koI koI kahate haiM ki ' jaisI vibhUtiyA~ tIrthaMkarameM pAI jAtI haiM vaisI mAyAviyoMmeM nahIM pAI jAtI' parantu yaha bAta ThIka nahIM hai / kyoMki kisa pramANase yaha bAta siddha kI jAyagI ki mAyAviyoMmeM ve vibhUtiyA~ nahIM pAI jAtI ? pratyakSa aura anumAnase to hama isa bAtako sAbita kara nahIM sakate / rahA Agama, so AgamakI satyatAmeM pramANa kyA hai ? agara pramANase AgamakI sacAI siddha kI jAya, usase vibhUtiyA~ siddha kI jAya~ aura vibhUtiyoMse bhagavAnkA mahattva siddha kiyA jAya to isa paramparA-parizramase kyA phAyadA hai ? isase acchA to yahI hai ki Agama aura vibhUtiyoMko siddha karaneke jhaMjhaTase bacakara bhagavAnke mahattvako hI siddha kiyA jaay|" __isa varNanase devAgama Adi zabdoMkA vAstavika artha, aura ina 1--yathoditavibhUtayastIrthakare bhagavati tvayi, tAdRzyo mAyAviSvapi na ityatastvaM mahAnasmAkam asi iti vyAkhyAnAdanthavirodhAbhAvAt iti kazcit, so'pi kutaH pramANAtprakRtahetuM vipakSAsambhavinaM pratIyAt ? na tAvatpratyakSAdanumAnAdvA tasya tadaviSayatvAt / nApyasiddhaprAmANyAdAgamAttatpratipattiH atiprasaMgAt / pramANataH siddhaprAmANyAdAgamAttatpratipattau tataH pratipattirevAstu paramparAparizramaparihArazcaivaM pratipattuH syAt / -assttshstrii| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra * www. 97 vibhUtiyoMkI asiddhatA, akiMcitkaratA ( anAvazyakatA) siddha ho jAtI hai / jisa prakAra ghu~ghacI, mU~gA Adike vanya aura grAmINa AbhUSaNoMse kisI sundarIkA saundarya vikRta dIkhane lagatA hai usI prakAra aneka atizayoMse ma0 mahAvIrake caritrako vikRta kara diyA gayA hai / harSakI bAta yahI hai ki jaina - zAstroMmeM atizayoMkI nirarthakatA Adiko siddha karanevAle ullekha milate haiM -- aneka supratiSThita AcArya ina bhakti - kalpya ghaTanAoM kI niHsAratAkI ghoSaNA karate rahe haiM / yadyapi ve bhakti-kalpya bAtoMkA bahiSkAra nahIM kara sake, phira bhI jo kucha ve kara sake vaha bahuta thA / yadi Ajase Der3ha-do hajAra varSa pahale ina atizayoMkA kucha mUlya nahIM thA to isa vaijJAnika yugameM to inakA mUlya kyA ho sakatA hai ? isaliye agara ina aprAmANika aura anAvazyaka ghaTanAoMko alaga karake hama ma0 mahAvIrake pavitra caritrapara vicAra kareM to hameM apUrva sAtvika Ananda milegA / ina bhakti kalpya rAjasa ghaTanAoMke par3hanese hameM vAstavika Ananda nahIM milatA, balki eka tarahakA nazA car3hatA hai / isa nazemeM hama ma0 mahAvIrake nAmakI pUjA kara sakate haiM kintu jainadharmakI pUjA nahIM kara sakate / yadi hama jainadharmako vaijJAnika dharmake rUpa meM dekhanA cAhate haiM to hameM usake sAhitya meM se yaha ' adbhuta rasa ' nikAla denA cAhiye / ma0 mahAvIrake jIvana caritrameMse hI kyA, parantu jainadharmake anya aGgoM meM bhI jo yaha ' adbhuta rasa' bar3ha gayA hai athavA jo ziSyoMko samajhAneke liye udAharaNArtha AyA thA aura Aja vaijJAnika satyake Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA siMhAsanapara jA baiThA hai, usakA vicAra karanA pdd'egaa| tabhI hama maiM0 mahAvIrako aura jainadharmako sacce rUpameM samajha skeNge| yahA~ maiM ma0 mahAvIrake jIvanakA paricaya saMkSepameM dUMgA aura usameM se adbhuta rasako nikAla duuNgaa| isake atirikta apanI buddhike anusAra ina bhakti-kalpya ghaTanAoMmeM vAstavika satya kitanA aura kaisA hai, isapara bhI vicAra karU~gA / ___ ma0 mahAvIrake jIvana-caritake viSayameM digambara aura zvetAmbarasampradAyoMkI mAnyatAmeM antara hai / yaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai ki jainadharmake marmako khojanevAlA inameMse kisI bhI sampradAyake sAtha pakSapAtakA vyavahAra nahIM kara sakatA / isaliye jo ghaTanA jisa sampradAyakI yuktiyukta aura sambhava mAlUma hogI vahI mAna lI jaaygii| jahA~ yuktiyuktatAse bhI nirNaya na hogA vahA~ usakI jA~ca zikSApradatAse kI jaaygii| yaha nIti ma0 mahAvIrake jIvana-carita likhane meM hI nahIM kintu jainadharmakI pratyeka vivAdagrasta bAtake nirNayameM kAmameM lI jaaygii| ma0 mahAvIrakA janma siddhArtha narezake gRhameM huA thA / siddhArtha nareza kuNDalapurake zAsaka aura gaNa-rAjyake netA the| usa samayake rAjagharAnoMse inakA vaivAhika sambandha thaa| ye ma0 pArzvanAthake anuyAyI the / inakI mAtA rAjA ceTakakI putrI thiiN| ___ isake bAda digambara aura zvetAmbara paramparAkA mahAvIra jIvanake viSayameM mata-bheda ho jAtA hai| zvetAmbaroMke anusAra ma0 mahAvIrake bar3e bhAI nandivardhana the aura ma0 mahAvIra 82 dina eka brAhmaNIke garbha meM rahe the; jaba ki digambara sampradAya isa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra viSayameM cupa hai / yahA~ yaha bAta kaha denA Avazyaka hai ki digambara sampradAyake graMthoM meM ma0 mahAvIrakA carita itanA saMkSipta hai ki mAno digambaroMko mahAvIrake vyaktitvase vizeSa matalaba hI na rahA ho / zvetAmbara graMthoM meM isa viSayakA vistRta vivaraNa hai / isaliye mahAvIrakA jIvana-carita likhane meM zvetAmbara sAhityase vizeSa sAmagrI milatI hai / isakA kAraNa saMbhavataH yaha bhI ho sakatA hai ki prAcIna sUtra-graMtha vikRta ho jAnese jaba digambaroMne amAnya ThaharA diye taba usameMkI bahuta-sI sAmagrI inake pAsa na rahI aura isa viSaya meM sAdhAraNa sAmagrIse hI inhoMne saMtoSa mAnA / ' vizeSa ghaTanAoMpara upekSA karanepara bhI jainadharmako samajhane meM kucha bhI kaThinAI nahIM hai saMbhavataH yaha samajhakara vizeSa vivaraNa unane chor3a diyA / yahA~ maiM donoM sampradAyoMkI ghaTanAoMko mAna lU~gA aura unameMse yuktizUnya, asaMbhavanIya Adi ghaTanAoMkA tyAga kara dU~gA / jo ghaTanA sAmpradAyika buddhise kalpita mAlUma hogI vaha chor3a dI jAyagI yA usakA virodha kiyA jAyagA / " 'ma0 mahAvIrake bar3e bhAI nandivardhana the' isa mAnyatAse na to digambara sampradAya ke kisI khAsa siddhAntakA virodha hotA hai, na zvetAmbara sampradAya ke kisI khAsa siddhAntakA samarthana, isaliye isa bAtako mAnanemeM kucha Apatti nahIM hai / parantu ma0 mahAvIrakA 82 dina taka devAnandA ke garbha meM rahanA, bAda meM indradvArA garbhApaharaNa honA, yaha bAta nahIM mAnI jA sakatI / yahA~ prazna yaha hotA hai ki isa ghaTanA se tAmratvakI puSTi nahIM hotI, na digambaratvakA khaNDana, taba kyA kAraNa hai ki zvetAmbara sAhityameM isa ghaTanAko sthAna milA ? yaha 99 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jainadharma-mImAMsA ghaTanA ma0 mahAvIrake vyaktitvako bar3hAnevAlI bhI nahIM hai, isaliye isa asatya kalpanAkA koI dUsarA kAraNa honA cAhiye / do hI kAraNa samajhameM Ate haiN| eka to yaha ki ma 0 kRSNa ke jIvana caritrakA ma0 mahAvIra ke jIvana-carita - lekhakapara prabhAva par3A ho / ma0 kRSNa aura ma0 mahAvIrake jIvana-caritameM kucha aisI samAnatAe~ A gaI haiM jo satyatAse sambandha nahIM rakhatIM / jaise kRSNakA govardhana uThAnA, aura mahAvIrakA merukampana, kRSNadvArA sarparUpadhArI aghAsurakA aura azvarUpadhArI pralambAsura kA vadha tathA mahAvIradvArA ina rUpoM ko dhAraNa karanevAle devoMkA parAjaya / kRSNadvArA kAliya-damana mahAvIradvArA caNDakauzika -vazIkaraNa, kRSNadvArA agni-pAna pUtanAvadha, mahAvIradvArA agni-upasarga-sahana, tathA kaThapUtanA vyantarIkA parAjita honA Adi / isI prakAra yahA~ sambhava hai ki viSNuke eka aMzakA devakIke garbhase rohiNIke garbhameM saMkramaNa honeke samAna yahA~ bhI garbhApaharaNa huA ho / athavA dUsarA bhI kAraNa ho sakatA hai / isa viSayakA varNana hai ki " jisa samaya devAnandAkA garbha apaharaNa kara liyA gayA usa samaya vaha cillA uThI ki merA garbha kisIne hara liyA / ' isa varNana se itanA to mAlUma hotA hai ki usa samaya strI- samAjameM yaha mithyA mAnyatA pracalita thI ki striyoM kA garbha haraNa kiyA jAtA hai / devAnandAkA garbha 82 divasameM kisI kAraNa gira gayA ho aura strI-sulabha ukta mAnyatA ke anusAra yaha prasiddhi ho gaI ho ki devAnandAkA garbha kisIne hara liyA hai; udhara trisalA devIke garbha-varNanase isa ghaTanAkA sambandha kucha ThIka Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra baiThatA hai| eka bAra garbhastha bhagavAnne yaha socA ki mere halana-calanase mAtAko kaSTa na ho isaliye ve isa prakAra nistabdha ho gaye ki trisalAdevIko yaha sandeha hone lagA ki merA garbha kisIne hara to nahIM liyA athavA gala to nahIM gayA ? isa AzaMkAse kuTuMbI jana bhI bahuta duHkhI hue, taba bhagavAnne aMga pharakAyA jisase garbhakA astitva mAlUma huA / ' garbhastha bAlakake socanekI bhakti-kalpya bAtako agara hama alaga kara deM to isa varNanase itanA to mAlUma hotA hai ki kucha samayake liye trisalA devIkA garbha gUr3ha ho gayA thaa| trisalA devI aura devAnandAkI ina ghaTanAoMko milAkara lokameM yaha prasiddhi ho gaI ho ki vAstavameM trisalAdevIke garbha thA hI nahIM-vaha to devAnandAkA garbha apahRta hokara trisalAkI kukSimeM A gayA hai| pIchese yaha prasiddhi dharma-granthoMmeM pahu~ca kara indrako bulA lAI ho aura isa taraha vaha apane vartamAna rUpako pahu~cI ho|| brAhmaNakulako nIca kula sAbita karaneke liye yaha ghaTanA kalpita kI gaI ho, yaha bAta bilakula nahIM jaMcatI / yaha kArya anya aneka upAyoMse ho sakatA thaa| usake liye aisI asaMbhava ghaTanA kalpita nahIM kI jA sakatI / hA~, yaha nizcita hai ki kisI kAraNa garbha-haraNakI prasiddhi ho gaI aura pIche granthakAroMne brAhmaNoMkI nindA karanekA bahAnA DhU~r3ha liyA / isa ghaTanAkA mUla khojaneke liye yaha sirpha dinirdeza hai| sambhava hai isakA aura koI kAraNa ho, jise Aja hama nahIM jAnate / ma0 mahAvIrakA janmotsava acchI taraha manAyA gayA thA aura ve bAlyAvasthAse hI balavAn, nirbhaya, sAhasI aura buddhimAn the / unakI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA isa asAdhAraNatAko bhakta logoMne alaukika aura avizvasanIya rUpa de diyA hai / koI kahatA hai ki unako janmase tIna jJAna the, indrane merupara le jAkara bar3e bar3e ghar3oM se snAna karAyA thA, pratidina sAr3he tIna karor3a ratna barasate the, ve tIna lokake guru the isaliye unheM pAThazAlA meM nahIM jAnA par3A, kisIke matase gaye bhI to indrane Akara unheM guruke Asanapara biThalAyA, unhoMne usa samaya aindra vyAkaraNa banAyA / ye saba ghaTanAe~ bhaktikalpya haiM, isaliye inapara vizeSa vicAra nahIM kiyA jAtA / hA~, kucha ghaTanAe~ aisI haiM jinako agara vAstavika rUpa meM dekhA jAya to ve ma0 mahAvIrakI mahattAkI sUcaka haiM aura sambhava bhI mAlUma hotI haiM / 102 eka bAra bAlaka mahAvIra anya bAlakoMke sAtha khela rahe the / vRkSa - para kauna kitanA U~cA car3ha sakatA hai, yaha khelakA viSaya thA / jaba mahAvIra vRkSake Upara car3he the usI samaya vahA~ eka sarpa A gayA aura vRkSake pAsa ruka rahA / saba lar3ake use dekhakara bhAgane lage parantu mahAvIrane usakI pU~cha pakar3akara rassIkI taraha use ghumAkara dUra pheMka diyaa| isase unakI nirbhayatA mAlUma hotI hai / parantu bhakta hRdayako itane mahattvase santoSa nahIM ho sakatA, isaliye usane yaha kalpanA kI ki vaha sarpa nahIM thA kintu deva thA jo ki indrake mukhase mahAvIrakI prazaMsA sunakara unakI parIkSA lene AyA thA / bhaktoM kA yaha bholApana vizvAsake yogya nahIM, vinodake yogya hai / mahAvIra - jIvanakI aisI bahuta-sI ghaTanAe~ daivI banA dI gaI haiN| maz2A yaha hai ki indra mahodaya barAbaraM bhagavAnkI prazaMsA karate the aura phalasvarUpa mahAvIrapara eka na eka Apatti TUTa par3atI thI, parantu Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra 103 indra apane adhIna devoMko ina utpAtoMse na rokate the| isI prakAra bhagavAnkI sevA karanevAle deva Apattike samayapara sUrata bhI na dikhalAte the aura anAvazyaka samaya khUba hAz2irI diyA karate the| matalaba yaha ki jaba koI bhakta aisI kalpanAe~ karane lagatA hai taba use yaha cintA nahIM rahatI ki aisI avizvasanIya kalpanAoMse ghaTanAkA astitva bhI avizvasanIya ho jaaygaa| use tarka-vitarkase kucha matalaba nahIM rahatA / vaha to yaha dekhatA hai ki merA iSTadeva bAhirI bAtoMmeM bhI kisIke iSTadevase kama na raha jAya / sabhI sampradAyoMne apane iSTadevakA mahattva bar3hAneke liye becAre indrAdi devoMkA isI taraha prayoga kiyA hai, kyoMki sAdhAraNa loga kisI AtmAkI mahattA aisI hI bAtoMmeM samajhate haiN| parantu dharmakA marma jAnanevAleke sAmane aisI ghaTanAoMkA kucha bhI mahattva nahIM hai| vaha una ghaTanAoMke prAkRtika rUpameM hI vAstavika mahattvake darzana karatA hai / ___dharmake nAmapara usa samaya jaisA akANDa tANDava ho rahA thA, niraparAdha prANiyoMkI jaisI hatyA ho rahI thI, paraloka, AtmA Adike viSayameM jaisI kalpanAe~ ur3A karatI thIM, samanvaya na honese pArasparika virodha jaisA bhayaGkara rUpa dhAraNa kara rahA thA, striyoM aura zUdroMkA jaisA apamAna aura damana ho rahA thA, saMyamakI jisa prakAra hatyA ho rahI thI, loga caritra-balase jaise zUnya ho rahe the use dekhakara mahAvIrakA mana bahuta cintita rahatA thaa| yadyapi mahAtmA pArzvanAthakA dharma cala rahA thA parantu usameM bahuta zithilatA A cukI thI aura bahuta-sI truTiyA~ bhI thiiN| ina sabakA sudhAra karake yugAntara upasthita karanekA vicAra mahAvIrake manameM sadA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jainadharma-mImAMsA AyA karatA thA / parantu isa kAmakI pUrI taiyArI na hone ke kAraNa tathA mAtA - pitA Adike Agrahake kAraNa ve zIghra hI pratrajyA na le ske| isa taraha unakI tIsa varSakI umara ho gaI / digambaroMke kathanAnusAra unane vivAha nahIM karAyA, zvetAmbaroMke kathanAnusAra unakA vivAha huA aura eka putrI bhI paidA huI / tIrthaMkara vivAha karAveM yA avivAhita raheM, jainadharmakA inameMse kisI bAtase virodha nahIM hai / isaliye yahA~ isa bAtapara upekSA kI jAtI hai / jaba mahAvIrakI umara 28 varSakI thI taba unake mAtA- pitAkA dehAnta ho gayA / tIsa varSakI umarameM unhoMne gRhatyAga kiyA / mAlUma hotA hai ki unake pAsa kisI dina kucha puruSa Aye aura unhoMne samAjakI durdazAkI bAta kahI aura kahA ki Apa kisI aise tIrthakI sthApanA kIjiye jisase ina atyAcAroMkA anta ho - samAjakI eka bAra kAyApalaTa ho jAya / unakI prArthanAne kAma kiyA, mahAvIrane isa kAryake liye gRha-tyAga kiyA / mahAvIrase prArthanA karanevAle ina logoMko jainazAstroM meM 'laukAntika deva' kahA gayA hai / pIchese ina laukAntika devoMkA sthAna hara-eka jaina tIrthaMkarake jIvana-caritameM bana gayA hai| isI prakAra dIkSAke liye mahAvIrako jo samAroha ke sAtha vidAI dI gaI thI usako bhaktoMne indrake dvArA kiyA gayA ' tapa kalyANaka ' mAna liyA hai / tIrthakI racanA ke liye mahAvIrako bahuta kAma karanA thaa| dUsaroMke duHkha dUra karaneke pahale, duHkha dUra karanekA upAya kyA hai, vaha upAya vyavahArameM lAyA jA sakatA hai ki nahIM, yadi lAyA jA sakatA hai to svayaM use vyavahArameM lAnA, logoMkI saba zaMkAoMkA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvv" mahAtmA mahAvIra samAdhAna karanA, loga usa mArgameM acchI taraha cala sakeM isake liye niyama banAnA, tathA una sabako pahale apane jIvanameM utAranA, anubhava karanA, pIche dUsaroMse kahanA-yaha vizAla kAryakSetra mahAvIrake sAmane par3A thaa| isako pAra kiye binA ve eka zabda bhI kisIse nahIM kahanA cAhate the / bAraha varSa tapasyAke samaya unhoMne anubhavapUrvaka jo pratyeka bAtakA nirNaya kiyA vaha nirNaya pUrNatAko prApta honepara kevalajJAna' kahalAyA / pIchese unhoMne yaha jJAna apane ziSyoMko bhI karAyA parantu ziSyoMkA vaha jJAna anubhavamUlaka nahIM thA kintu unake mu~hase sunA huA thA, isaliye 'zrutajJAna' kahalAyA / unakA jJAna anubhavamUlaka thA isaliye vaha 'pratyakSa' kahalAyA jaba ki ziSyoMkA zrutajJAna 'parokSa' khlaayaa| ziSyoMkA yaha zrutajJAna bhI jaba tapa karate karate ( kisI vastukA vicAra karanA bhI tapa hai ) anubhava-mUlaka ho jAtA thA taba vaha bhI 'kevalajJAna' kahalAtA thaa| ma0 mahAvIra apaneko pavitra aura kevalajJAnI banA lenA cAhate the / jaba taka unhoMne isa pavitratA aura kevalajJAnako prApta na kara liyA tabataka kisIko kucha upadeza nahIM diyA / isaliye jainazAstroM meM yaha likhA huA hai ki bAraha varSa taka unhoMne 'mauna' rakkhA / isakA artha logoMne yaha samajha liyA ki bAraha varSa taka kisI tarahakI bAtacIta hI nahIM kI; parantu yaha bAta nahIM hai / 'mauna' rakhanekA artha sirpha itanA hI hai ki unhoMne dharma-pracArakA kAma nahIM kiyA / Aja bhI kisI vizeSa viSayameM na bolane vAle manuSyase hama kahate haiM ki tumane 'mauna' kyoM le liyA hai ? bhale hI vaha anya bAteM karatA ho, parantu jisa viSayameM use bolanA cAhiye usa viSayameM na bolanese vaha 'maunI' kahalAtA hai| . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA satya upadeza deneke liye do bAtoMkI AvazyakatA hai| eka to vItarAgatAkI, dUsare satyajJAnakI / kaSAya aura ajJAna ye do hI kAraNa mithyopadezake ho sakate haiM / jisameM kaSAya nahIM hai, ajJAna nahIM hai, vaha duniyAkA akalyANa yA vaJcanA nahIM kara sakatA / jainadharmakA siddhAnta hai ki jaba taka AtmAmeM kaSAya rahatI hai taba taka use satyakI prApti nahIM ho sktii| isakA kAraNa yaha hai ki binA vItarAgatAke hama apane anubhavoMse vAstavika siddhAnta nizcita nahIM kara skte| eka ghaTanAkA rAgIke Upara jo prabhAva par3atA hai, usase judA hI asara vItarAgake Upara par3atA hai / vaha usakI vAstavikatAko samajha jAtA hai--usake Upara vyApaka dRSTise vicAra karatA hai / isaliye satyajJAna prApta karaneke liye vItarAgatA pUrNa Avazyaka hai| bItarAgatA jitanI adhika hogI, jJAna utanA hI adhika pUrNa aura satya hogA / jahA~ vItarAgatAkA anta hai, vahA~ satyajJAnakA bhI anta hai / jo vItarAgatA (niHkaSAyatA ) kaThorase kaThora upasargoke Anepara bhI yA bar3ese bar3e pralobhanake milanepara bhI calita nahIM hotI vahI pUrNa vItarAgatA kahalAtI hai / use hI jaina-zAstroMmeM 'yathAkhyAta cAritra'ke nAmase kahA gayA hai / yadi yaha vItarAgatA kSaNika nahIM hai to niyamase kevalajJAna paidA kara detI hai| jainazAstroMke anusAra 'kSAyika yathAkhyAta' cAritrake honepara kevalajJAna, prApta karaneke liye vizeSa prayatna nahIM karanA par3atA / isakA kAraNa yahI hai ki pahale jisa tattvakA kaSAya honeke kAraNa pUrNa satyarUpameM anubhava nahIM hotA thA, yathAkhyAta cAritrake prApta honepara vaha hone lagatA hai| yahI kevalajJAna hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra 107 v . . yoM to ma0 mahAvIrane jabase ghara chor3A tabhIse unameM vItarAgatA thI, parantu vaha saccI aura sthira hai ki nahIM isa bAtakI parIkSA tabhI ho sakatI thI jaba kaThorase kaThora parIkSA honepara bhI vaha TikI rhtii| isa prakAra vItarAgatAkI jA~cake liye tathA usameM jo kucha choTImoTI truTi raha gaI ho use dUra karaneke liye bhagavAnne kaThorase kaThora upasargoko vijaya kiyA, pariSaheM sahI, tapasyAe~ kI / ina tapasyAoMse unhoMne yaha bhI jAna liyA ki kina kina cihnoMse kisI manuSyakI pUrNa vItarAgatAkA patA lagAyA jA sakatA hai| isakA phala yaha huA ki bahutase manuSyoMkA, jo vAstavameM pUrNa vItarAga aura kevalI ho jAte the, gautama patA bhI na lagA pAte the, kintu ma0 mahAvIra turanta jAna jAte the ki amuka manuSya kevalI ho gayA hai| ___ aneka bAra aisA huA hai ki gautama gaNadharake ziSya 'kevalI' ho jAte the, kintu gautamako isa bAtakA patA bhI na lagatA thA ki mere ye ziSya kevalI ho gaye haiM, isaliye ve apane kevalI ziSyoMko sAdhAraNa ziSyoMkI taraha AjJA dete the aura usa samaya ma0 mahAvIra gautamako yaha kahakara roka dete the ki-"gautama, kevalIkA apamAna mata kro|" yaha sunakara gautama pazcAttApa karate the| isase yaha bAta sAfa mAlUma hotI hai ki ma0 mahAvIrane bAraha varSake tapomaya jIvanameM apane jIvanake anubhavase isa bAtakA bhI nirNaya kiyA thA ki saccI aura pUrNa vItarAgatA tathA pUrNa tattvajJAna prApta honepara manuSyakA jIvana kaisA ho jAtA hai aura usake ceharepara kaunase sUkSma cihna A jAte haiN| upasargAdi-vijayase manuSyakI vItarAgatA parI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jainadharma-mImAMsA mmmmmmm kSita ho jAtI hai; parantu agara kisIko isa prakAra parIkSA denekA avasara prApta na ho to usakA kaivalya ruka nahIM sktaa| isa prakAra kaivalya prApta karanevAloMko bhale hI upasargAdi vijaya prApta karanekA avasara na mile parantu unameM saba prakArake upasargoko vijaya karanekI zakti avazya rahanI cAhiye / ___ tapasyAkI zakti na rahanepara manuSya na to pUrNa vItarAga ho sakatA hai, na duHkhoMpara vijaya prApta kara sakatA hai| pahale kahA jA cukA hai ki pUrNa sukhI bananeke liye haraeka prakArake duHkhoMke sAtha lar3anekI pUrNa zakti honA caahiye| agara hama do dinakI bhUkhase DareMge, kisI prakArake kaSTase ghabarAe~ge to hamAre pIche bhaya lagA rhegaa| jahA~ bhaya hai vahA~ na to vItarAgatA hai, na sukha / yahI kAraNa hai ki hama ma0 mahAvIrake jIvanameM tapakI mahattA pAte haiM / yaha tapa prazaMsAke liye nahIM thA, dukhI honeke lie nahIM thA, kintu duHkhako vijaya karaneke liye, sukhako pUrNa aura sthira banAneke liye thaa| isa prakAra ma0 mahAvIrane pUrNa vItarAga aura pUrNajJAnI (kevalajJAnI) bananeke liye bAraha varSa taka saphala tapasyA kI / parantu vItarAga aura sarvajJa ho jAnese hI koI tIrthaGkara nahIM ho jAtA / itanese vaha sirpha 'arhanta' banatA hai| ma0 mahAvIrake ziSyoMmeM, aise sAta sau 'arhanta' the, parantu ve tIrthaGkara nahIM the / arhantoMmeM jo dharma-saMsthApaka arhanta hote haiM ve 'tIrthaGkara' kahalAte haiM / ve tattvajJa hI nahIM hote-tattvapradarzaka bhI hote haiM / ve dharmakI mUrti duniyAke sAmane rakhate haiN| dravya-kSetra-kAlabhAvake anusAra ve dharmake niyamopaniyama banAte haiM, unakA logoMse pAlana karAte haiM, saMghakA saMsthApana aura saMcAlana karate haiM / ina saba Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA mahAvIra Winmannnounarmanninu mnunna kAryoko karate hue bhI ve nirlipta rahate haiM / isa prakAra tIrthaGkara bananekI taiyArI unhoMne bAraha varSakI tapasyAke samaya kI thii| tapasyA karate samaya unako saikar3oM prakArake anubhava hue the / sAdhAraNa logoMko jina anubhavoMkA kucha bhI mUlya nahIM mAlUma hotA ve hI anubhava, mahAtmA logoMke yugAntarakArI sudhAra-kAryameM, sahAyaka hote haiM / tIrthapravRttike liye unhoMne jo aneka prakArake niyamopaniyama banAye the unake pIche unakA anubhava thA / mahAtmA loga jina jina ghaTanAoMse zikSA lekara niyama nirmANa karate haiM una sabakA patA itihAsameM to kyA, parantu una mahAtmAoMke jIvana-samayameM bhI nahIM milatA / yahI bAta ma0 mahAvIrake viSayameM bhI hai| kina kina ghaTanAoMne unheM kina kina niyamoMko banAneke liye prerita kiyA isakA patA Aja nahIM laga sakatA / phira bhI kucha niyamoMke kAraNa hameM avazya mila jAya~ge, aura unase hama bAkI niyamoMke kAraNoMkA thor3A bahuta anumAna kara skeNge| ___ bAraha varSakI tapasyAse bhagavAnko tIna cIjeM miliiN| pUrNa vItarAgatA, pUrNa jJAna aura tIrthaGkaratva / bhakta logoMne ma0 mahAvIrako janmase hI tIrthaMkara mAna liyA hai; parantu jainadharmake karma-siddhAntako jAnanevAlA eka bAlaka bhI isa bAtako nahIM mAna sakatA / janmake samaya kisI bhI prANIko caturthase adhika 'guNasthAna' nahIM hotA aura jainadharmake anusAra tIrthaMkaratva terahaveM guNasthAnameM hotA hai / yaha vaha samaya hai jaba tapasyA karaneke bAda manuSya pUrNa vItarAgatA aura pUrNa jJAna prApta kara letA hai / isaliye mahAvIra tapasyAke bAda 42 varSakI umarameM tIrthaGkara bane the / karma-siddhAntakA itanA spaSTa vivecana honepara Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jainadharma-mImAMsA bhI logoMne bhaktike vaza janmase hI mahAvIrako tIrthaMkara mAna liyA aura aneka tarahake alaukika tathA avizvasanIya atizayoMse unake jIvana ke svAbhAvika saundaryako grAmINa banA DAlA / maiM pahale hI kaha cukA hai ki jisa prakAra ke atizayoMse bhakta loga khuza huA karate haiM unase kisI bhI mahAtmAkA mahattva nahIM bar3hatA / vizva ke uddhArake liye 'mahAtmA' kI AvazyakatA hai, ' maharddhika 'kI nahIM / alaukika ghaTanAoMse mar3hA huA pahale to avizvasanIya hotA hai / agara kisIne vizvAsa bhI kiyA to vaha usake nAmapara sira jhukA sakatA hai, parantu usakA anukaraNa nahIM kara sakatA / jo hamAre liye anukaraNIya nahIM hai usakI pUjA nirarthaka hai / ina alaukika aura avizvasanIya ghaTanAoMko dUra karake bhI ma0 mahAvIrake jIvana meM hama itanI mahattA dekhate haiM ki hamArA mastaka vinayase jhuka jAtA hai / bAraha varSakA tapa | 1 yaha bAraha varSakA samaya ma0 mahAvIrake jIvanakA bahuta mahattvapUrNa samaya hai| bhakta logoMkI mAnyatAke anusAra to tIrthaMkaroMkA mArga niyata rahatA hai / unako sirpha usapara calanekA kAma hI bAkI rahatA hai; parantu bAta aisI nahIM hai / yaha bAta kisI sAdhAraNa sudhArakake viSayameM hI kahI jA sakatI hai| tIrthaMkarako to mArgapara calane ke sAtha mArga khojanA par3atA hai aura mArga banAnA par3atA hai Aja hama jaina munikI caryA jaisI samajhate haiM aura ma0 mahAvIrane bhI kaivalya prApta honeke bAda jaise niyamopaniyama banAye the ve saba unako pahalese hI mAlUma nahIM the / parantu unako jaise jaise 1 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa 111 anubhava hotA gayA vaise vaise ve niyama banAte gaye aura unakA pAlana karate gye| ina bAraha varSake anubhavoMkA sAra ma0 mahAvIrane jagatko sunAyA aura usa supathapara logoMko claayaa| mArgazIrSa kRSNA 10 ko dIkSA leneke bAda ma0 mahAvIrane apane pAsa sirpha eka vastra rakkhA thaa| rAjakumAra honese vaha vastra bahuta mUlyavAn thA / eka garIba brAhmaNane unako rAjaputra samajhakara bhikSA maaNgii| unhoMne kahA- aba to maiM tyAgI ho cukA hU~, isaliye tumheM kyA de sakatA hU~, phira bhI mere pAsa jo vastra hai isakA AdhA bhAga tuma le lo|' brAhmaNa vastra lekara eka vastra sudhAranevAleke pAsa gyaa| usane kahA--' tuma vaha AdhA vastra aura le Ao to isakA bahuta mUlya milegaa|' vaha brAhmaNa mahAtmA mahAvIrake pIche pIche phirane lgaa| eka bAra vaha vastra rAsteke kisI kA~TedAra vRkSase pha~sakara gira par3A aura use usa brAhmaNane uThA liyaa| bhagavAnne bhI brAhmaNako vastrake liye apane pIche AtA dekhakara tathA vastrako eka jhaMjhaTa samajhakara usakA tyAga kara diyaa| phira unhoMne jIvana-bhara vastra dhAraNa nahIM kiyA / Aja to unakI mUrti kevala vastroMse hI nahIM kintu sone, cA~dI, hIre Adike AbhUSaNoMse bhI sajAI jAtI hai ! yaha kaisI viDambanA hai ! eka bAra kUrmAra grAmake bAhara mahAtmA mahAvIra kAyotsarga-sthita the| vahA~ eka gvAlA AyA, aura apane baila vahA~para chor3akara prAmameM gAya duhaneke liye calA gayA / gvAlAke cale jAnese baila idhara-udhara carate 1-yaha ghaTanA digambara-sAhityameM nahIM hai / sambhava hai kisI aura kAraNase unhoMne kapar3A chor3A ho, yA prArambhase hI ve nama rahe hoN| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA wowww...... Normananminamwwwr wriwarnamann... ...wwwwwwwwww. carate jaMgalameM cale gaye / gvAlAne lauTakara mahAtmAse pUchA ki baila kahA~ haiM ? parantu ve dhyAnastha the; kucha na bole / isaliye usane samajhA ki isa muniko kucha nahIM mAlUma / vaha idhara-udhara baila DhU~r3hane lgaa| sArI rAtri baila khojatA rahA / antameM nirAza hokara prAtaHkAlake pahale hI vaha vahA~ AyA jahA~ mahAtmA dhyAnastha the / baila bhara-peTa ghAsa carakara vahA~ A baiThe the / gvAlAne vahA~ Akara bailoMko dekhA to usane samajhA ki isa munine mere bailoMko kahIM chupA diyA thA aura agara maiM thor3I dera yahA~ na AtA to prAtaHkAla honepara yaha z2arUra mere bailoMko le jAtA / yaha socakara vaha mahAtmAko gAlI dene lagA aura mAraneke liye daur3A / itanemeM vahA~ eka bhalA AdamI (zAstroMke zabdoMmeM indra ) AyA / usane gvAlAko DA~Takara kahA ki " are mUrkha, ye to mahAtapasvI haiM, inane rAjya chor3a diyA hai, ye tere bailoMkA kyA kareMge?" taba vaha gvAlA zAnta ho gyaa| Agantukane vinayase kahA ki AjJA ho to maiM ApakI sevAmeM rhuuN| mahAtmAne kahA-" jo dUsaroMkI sevAke balapara rahegA vaha na to jagatkA kalyANa kara sakatA hai na apanA kalyANa kara sakatA hai|" taba vaha AdamI calA gayA / dIkSAke bAda unhoMne belA ( do dinakA upavAsa ) kiyA aura usakA pAraNA eka bahula nAmake brAhmaNake gharapara kiyA / usa samaya taka unane bhojanake niyama nahIM banAye the / ve jisake gharameM bhojana karate the usIke pAtroMkA upayoga karate the| dIkSAke cAra mAsa bAda mahAtmA mahAvIra morAka nAmake grAmake pAsa Aye / vahA~ tApasoMke eka sampradAya (duijataka) kA Azrama Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA. tapa thA / tApasoMkA AcArya ma0 mahAvIrake pitA siddhArtha narezakA mitra thA / ma0 mahAvIra gRhasthAvasthAse hI use pahicAnate the| tApasake vayovRddha honeke kAraNa mahAvIrane usakA hAtha jor3akara vinaya kiyaa| kulapatine vahA~ Thaharaneke liye Agraha kiyA aura ve eka rAtri vahA~ rahe / jAte samaya kulapatine unase kahA ki yaha sthAna bilakula ekAnta hai; isaliye caumAsA vyatIta karaneke liye Apa yahIM AjAo to bahuta acchA ho / ma0 mahAvIrane yaha bAta svIkAra kii| ___ varSARtu prArambha honeke pahale hI ma0 mahAvIra AzramameM A gye| kulapati mahAvIrako bhatIjeke samAna samajhatA thaa| usane varSA-kAlameM rahaneke liye eka ghAsakI jhopar3I banavA dI thI / ve usameM Thahare / usa samaya varSA na honese navIna ghAsa paidA na huA thA, isaliye grAmakI gAyeM jhopar3oMkI ghAsa khAne lagIM / tApasoMne to gAyoMko DaMDe mArakara bhagA diyA, parantu mahAvIrane kucha bhI na kiyA aura gAyoMne unakA jhopar3A cara liyA / tApasa loga mana-hI-mana vicArane lage-" hama loga to apanI jhopar3iyoMkI rakSA karate haiM kintu yaha muni to apanI jhopar3IkI jarA bhI parvAha nahIM karatA ! yaha kaisA paropakArI hai ! kyA kareM, yaha kulapatikA pyArA hai isaliye Darake mAre hama kaThora vacana bhI nahIM kaha sakate / " antameM jAkara unhoMne kulapatise zikAyata kI aura mahAvIrako akRtajJa, bhoMdU, AlasI Adi kahA / yaha bhI kahA ki-" agara vaha muni honeke kAraNa apane jhopar3IkI rakSA nahIM karatA to kyA hama loga muni nahIM haiM ? " kulapatine dekhA ki ziSyoMkA kahanA hai to satya, isaliye usane Akara premapUrvaka ma0 mahAvIrako ulahanA diyA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA " vatsa, isa jhopar3ekI rakSA kyoM na kI ? tumhAre pitAne to yAvajIvana saba AzramoMkI rakSA kI hai * / duSToMko daMDa denA to tumhArA vrata honA cAhiye / pakSI bhI apane ghoMsalekI rakSA karate haiM / tuma to vivekI ho, tumane AzramakI rakSA kyoM na kI ? tumhAre pitAkI mitratA ke kAraNa maiM mulAhijA kara rahA hU~ / Agese tumheM apane karttavyameM Alasa na karanA cAhiye / ma0 mahAvIrane ina saba bAtoMkA kucha bhI uttara na diyA / unhoMne socA ki agara maiM yahA~ rahU~gA to ina logoMko sadA kleza hogA, isaliye merA yahA~ rahanA ucita nahIM hai / varSARtuke pandraha dina nikala gaye the, phira bhI unhoMne dUsarI jagaha calA jAnA ucita samajhA aura usI samaya pA~ca niyama banAye "" 114 ~. ( 1 ) jahA~ rahanese kleza ho vahA~ na rahanA / ( 2 ) jahA~ rahanA, vahA~ kAyotsarga karake rahanA / ( 3 ) jahA~ taka ho sake mauna dhAraNa karanA / ( 4 ) bhojana ke liye pAtrakA upayoga na karanA, arthAt hAthameM AhAra lenA / (5) gRhasthakA vinaya nahIM karanA / * siddhArtha nareza ma0 pArzvanAthake anuyAyI the, phira bhI udAra the / siddhArthakI tApasa kulapati se mitratA honA, mahAvIrakA tApasa kulapatiko namaskAra karanA aura siddhArtha narezakA tApasAzramoM kI rakSA karanA aura pahale hI caumAsemeM mahAvIrakA tApasAzramameM rahaneke liye AnA, isa bAtako siddha karatA hai ki siddhArtha nareza tApasa-bhakta bhI hoMge / isa prakAra prAcIna yugake udAra rAjAoMke samAna ve sabhI dharmo ko mAnate hoMge aura unakA vizeSa sambandha isa kulapatise hogA / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa __cauthe niyamase mAlUma hotA hai ki isake pahale ve pAtrameM bhojana lete the jaisA ki digambara sampradAyameM gyArahavIM pratimAdhArI (kSullaka) liyA karate haiN| pIchese pAtrameM bhojana lenA banda kiyA aura hAthameM hI bhAjana lene lage / digambara sampradAyake muni isI prakAra AhAra lete haiM / parantu isa prakArake AhArase uddiSTa-tyAgakA pAlana kaThina ho jAtA hai / mahAvIra to ugra tapasvI the isaliye ve isakA pAlana kara sake, parantu jaba saMgha-racanA ho gaI taba isakA pAlana karanA kaThina hI thA / isaliye aneka puSpoMse bhramarake samAna aneka gRhoMse bhikSA lenekA niyama banAyA gayA, jo ki Aja zvetAmbara sampradAyameM pracalita hai / AhAra lenekI ye donoM prathAyeM ma0 mahAvIrake samayakI hI mAlUma hotI haiN| ___ inameMse kucha niyama aise haiM jo mahAtmAne apanI sAdhakAvasthAke liye hI banAye the; pIchese saMghake liye anukUla samajhakara samasta saMghake liye banA diye gaye / aura kucha niyama aise bhI the jo saMghake liye anivArya nahIM samajhe gye| dUsarA niyama isI tarahakA hai| isa taraha jainadharmake vartamAna DhA~ceke bIja hameM ma0 mahAvIrake jIvanameM milate haiM, yadyapi sabhI bIjoMkA milanA muzkila hai| tApasAzramase nikalakara ma0 mahAvIra asthika* grAma pahu~ce / vahA~ke *isa gA~vakA dUsarA nAma varddhamAna batAyA jAtA hai / kAThiyAbAr3ameM bar3havANa nAmakA zahara hai, jahA~ zUlapANi yakSakA maMdira bhI hai, parantu isakA aura asthika grAmakA koI sambandha nahIM jAna pdd'taa| jisa tApasAzramameM ma0 mahAvIrane caumAsA karanekA vicAra kiyA thA vaha magadhameM hI thaa| kisI nirAkula sthAnakI khojameM caumAsemeM bhagavAna kAThiyAvAr3a taka jAya~ yaha asambhava hai / magadhase kAThiyAvAr3a taka jAnemeM to caumAsA hI vyatIta ho jAtA / caumAseke bAda Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA logoMse jagaha mA~gI / logoMne kahA-" yahA~ eka yakSa rahatA hai; vaha kisIko rahane nahIM detaa| jo rahatA hai use mAra DAlatA hai| Apako rahanA hai to Apa amuka jagaha raha sakate haiM / parantu yakSake yahA~ rahanA to kisI taraha ThIka nhiiN|" parantu ve vahIM rahe / rAtrimeM ma0 mahAvIrako yakSane aneka prakArake kaSTa diye / parantu ve na to ghabarAye, na cillAye, na usapara krodha kiyA / isa bAtakA yakSake Upara itanA asara huA ki vaha pAnI pAnI ho gayA aura mahAtmA mahAvIrake caraNoMpara girakara apanI duSkRtikA pazcAttApa karane lgaa| mahAtmAne usako upadeza diyA--" tU AtmAko pahicAna / apane samAna tU kisI prANIko kaSTa na de / kiye hue pApoMkI nindA kara / kyoMki kiye hue pApakA phala karor3oM guNA milatA hai / " ma0 isa grAmameM cAra mAsa rahe / phira kabhI isa grAmameM yakSakA upadrava nahIM huA / jaba mahAtmA yahA~se jAne lage taba yakSane ma0 mahAvIrase mAphI mA~gI aura pazcAttApa prakaTa kiyA / purAne jamAnemeM yakSa Adike nAmase loga bahuta Darate the / logoMkI isa kamajorIkA upayoga aneka loga kiyA karate the / kabhI kabhI aisA hotA thA ki kisI grAmake saba AdamI kisI eka vyaktiko bahuta taMga karate the aura jaba vaha saba tarahase taMga ho jAtA thA yA hama ma0 mahAvIrako phira morAka gA~vameM dekhate haiM / isaliye kAThiyAvAda taka jAnA aura bhI azakya ho jAtA hai / mAlUma hotA hai ki asthika grAmake yakSakI ghaTanAko bar3havANake zUlapANi yakSase jor3aneke lie asthika grAmakA dUsarA nAma badavANa batA diyA gayA hai / sambhava he asthika grAmake yakSakA nAma bhI isI kAraNa zUlapANi rakha diyA gayA ho| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa usakA sarvasva luTa jAtA thA taba vaha cupacApa bhayaGkara veSa banAkara rAtrimeM logoMko DarAne lagatA thaa| loga use yakSa, bhUta Adi mAna lete the / isaliye usakI AvAz2a sunate hI loga bhAgate the aura kamajora hRdayavAle to ghabarAkara mara bhI jAte the| kabhI kabhI bhUta bananevAlA vyakti hI use mAra DAlatA thaa| isa taraha usakA sthAyI AtaMka jama jAtA thaa| aise bhUtoMke liye loga kabhI kabhI pUjA bhI car3hAte the / yaha yakSa bhI aisA hI satAyA huA manuSya mAlUma hotA hai / ye yakSa-bhUtaveSadhArI manuSya--kisI na kisI rUpameM koI aisI kathA pracalita kara dete the jisase grAmake loga apaneko aparAdhI aura veSadhArIko bhUta samajhane lageM / isa yakSane bhI isI prakAra eka bailakI kathA pracalita kara dI thii| ma0 mahAvIrakI sahanazIlatAkA usake Upara itanA adhika prabhAva par3A ki usane apanA yakSapana chor3a diyaa| ___yakSopadravake bAda ma0 ko nidrA A gaI aura nidrAmeM unhoMne daza svapna dekhe / jaba ve sokara uThe taba mandirakA pujArI indrazarmA aura eka utpala nAmakA nimitta-jJAnI tathA gA~vake loga Aye / mahAtmAko jIvita dekhakara unheM bar3A Azcarya aura prasannatA huI / utpalane unake svapnoMkA phala kahA parantu eka svapnakA. phala vaha na batA pAyA / mahAtmAne kahA ki do mAlAoMkA phala yaha hai ki maiM do prakArakA (gRhasthakA aura munikA ) dharma khuuNgaa| isase mAlUma hotA hai ki gRhastha aura munike saMgha banAnekA nizcaya unhoMne usa samaya taka kara liyA thaa| ma0 mahAvIra saMgha-saMgaThanake prArambhase himAyatI rahe haiM aura unhoMne gRhasthoMko upekSAkI dRSTi se nahIM dekhA / dIkSA-kAlake eka varSa bAda mahAtmA mahAvIra phira morAka grAmake Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jainadharma-mImAMsA nonnummerna pAsa Aye / vahA~ eka aisI ghaTanA huI jo mahAtmAke jIvanameM thor3I-sI sAdhAraNatA lA detI haiN| digambara sampradAyameM to aisI ghaTanAoMkA ullekha hI nahIM hai; zvetAmbara sampradAyameM hai parantu vahA~ isakA aisA bacAva kiyA gayA hai ki isa ghaTanAmeM mahAvIrakA hAtha jarA bhI nahIM hai / unake zarIrameM siddhArtha deva praviSTa hokara aise saba kAma karatA thaa| kahanekI AvazyakatA nahIM ki isa bacAvameM kucha bhI dama nahIM hai| asalI bAta to yaha hai ki hama mahAvIrako janmase hI bhagavAn mAna baiThe haiN| isaliye unake dvArA jaba koI sAdhAraNa manuSyocita ghaTanA hotI hai taba hama usakA la~gar3A bacAva karane lagate haiN| agara hama yaha samajha leM ki ve janmase manuSya hI the, pUrNa mahAtmA to ve byAlIsa varSakI avasthAmeM hue haiM to isa bA~cameM agara unase koI aisI ghaTanA ho jAya jo unake vyaktityapara na phabatI ho to usameM AzcaryakI bAta nahIM hai / Akhira unakI vaha sAdhaka avasthA hI to thI, isaliye hameM aisI ghaTanAoMko kisI vyantara vagairahake nAma mar3hanekI AvazyakatA nahIM hai| mahAvIra-caritameM siddhArtha vyantara aneka bAra AyA hai jisase vaha bahuta vikRta ho gayA hai| siddhArthake AvaraNako alaga karake hama mahAvIra-caritako ThIka rUpameM dekha skeNge| .. ma0 mahAvIrakI yaha ghaTanA jyotiSa vidyAse sambandha rakhatI hai| usa jamAnemeM Atma-jJAnake sAtha jyotiSa vidyA yA aSTAMga nimittajJAnakA bhI bar3A mahattva thA / nimitta-jJAnakI vidyA usa samaya bahuta tarakkI para thii| logoMke cehare parase usake manakI bAteM batA denA athavA logoMke manake Upara prabhAva DAlakara unase saccI aura chupI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa 119 huI bAteM prakaTa karA lenA tathA prakRtike sUkSma nirIkSaNadvArA prAkRtika ghaTanAoMkA patA lagA lenA Adi mahattvapUrNa samajhA jAtA thA / ma0 mahAvIra svabhAvase hI isa vidyAmeM atyanta nipuNa the| parantu vizeSatA yahI thI ki isa vidyAkA upayoga unhoMne kabhI aihika kAryake liye nahIM kiyA / jo loga aihika svArthake liye isa vidyAkA yA isa vidyAke nAmakA upayoga karate the unake ve virodhI the| aise logoMkI akla ThikAne lAneke liye ve kabhI kabhI prayatna bhI karate the jaisA ki unhoMne isa bAra morAka grAmameM kiyaa| isa grAmameM eka acchandaka nAmaka AdamI rahatA thA jo cora aura vyabhicArI thA / vaha jyotiSa vidyAse apanI AjIvikA calAyA karatA thaa| ma0 mahAvIrako yaha bAta acchI na lagI isaliye unhoMne usakI akla ThikAne lAnekA vicAra kiyaa| grAmake bAhara jaba ve eka bAgameM sthira the usa samaya vahA~se eka gvAlA nikalA / ma0 mahAvIrane gvAlAko bulAkara kahA-tU apane bailoMkI rakSAke liye jA rahA hai aura rAstemeM tujhe eka sarpa milA thaa| tUne sauvIrasahita kaMgakUrakA bhojana kiyA hai| Aja tU svapnameM royA hai / jisane manuSya-prakRti aura manuSyAkRtikA gaharA abhyAsa kiyA ho usake lie aisI bAteM jAnanA kaThina nahIM hai / gvAlA yaha sunakara cakita ho gyaa| bAtacIta karanese nimitta-jJAnake liye aura bhI masAlA mila gayA / taba unhoMne aura bhI bAteM batAIM / gvAlAkA Azcarya aura bar3ha gyaa| vaha zIghra hI gA~vameM gayA aura logoMse bolA ki gA~vake bAhara eka trikAlavettA mahApuruSa Aye haiN| usane apanA saba hAla kahA / yaha sunakara gA~vake loga pUjAkI sAmagrI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ... ...mom.... jainadharma-bhImAMsA rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr... ... ........... ... ... lekara gA~vake bAhara cale aaye| sabako dekhakara unhoMne kahAkyA tuma loga merA atizaya dekhane Aye ho ? taba mahAvIrane unako bhI bahuta-sI bAteM batalAI / loga unake pAsa aba prati dina Ane lge| ____ eka dina logoMne usI acchandakakI bAta cher3I / ma0 mahAvIrane kahA-vaha becArA kucha nahIM jAnatA, vaha to peTake liye dhaMdhA karatA hai / logoMne yaha bAta acchandakase kahI / vaha aneka cAlabAjiyoMse mahAtmAko parAsta karane AyA parantu jIta na skaa| balki usakI corIkI bAta mahAvIrane prakaTa kara dii| eka bAta raha gaI thI so mahAvIrane logoMse kahA ki use isakI strIse pUcho / usa dina usane apanI strIko khUba mArA thA / isase usane apane patikI vyabhicAra-kathA logoMse kaha dI / aba becAre acchandakako roTiyA~ milanA muzkila ho gayA / isaliye vaha ekAntameM Akara mahAvIrase bolA ki Apa yahA~se cale jAo to acchA hai, nahIM to maiM bhUkhoM mara jAU~gA / kyoMki jaba taka Apa yahA~ haiM taba taka mujhe koI na pUchegA / ma0 mahAvIrane pahale niyama liyA thA ki klezakara sthAnameM nahIM rahanA, isaliye ve vahA~se cale gye| isa ghaTanAse yaha bAta mAluma hotI hai ki mahAtmA mahAvIra nimitta-jJAnakA upayoga aise logoMke hAthase nahIM hone denA cAhate the jo durAcArI yA svArthI haiM / isake liye unhoMne jarA kaThoratAse bhI kAma liyA, joki unake svabhAvake viruddha thaa| sAdhakAvasthAmeM aisI bAtoMkA ho jAnA svAbhAvika hai| . yahA~se vihAra karate hue ve zvetAmbI nagarIkI tarapha cale / mArgameM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa 121 gvAla-bAlakoMne kahA ki yaha mArga hai to sIdhA parantu Age tApasAzramake pAsa eka sarpa rahatA hai, usake Darase koI isa mArgase nahIM jAtA isaliye Apa bhI isa mArgase na jAo / parantu ma0 mahAvIrako aise aise upadravoMko jItanemeM maz2A AtA thA / mRtyukA bhaya to unheM chU bhI nahIM gayA thaa| unake khayAlase jo aise upasargose DaratA hai, mRtyu jisake liye khela nahIM hai vaha duniyAko abhaya kaise banA sakatA hai / isake atirikta ve yaha bhI mAnate the ki pratyeka manuSya hI nahIM kintu pratyeka prANIke antastalameM zubha-vRtti chupI rahatI hai / azubha-vRttiyA~ jaba niSphala ho jAtI haiM taba ve zubhavRttiyA~ prakaTa ho jAtI haiM / krUra prANiyoMke liye bhI yahI niyama hai / agara apanA hRdaya pavitra ho, nirbhaya ho, to aise krUra prANI bhI zAnta ho jAte haiM / isaliye unhoMne sarpakA uddhAra karanA bhI apanA karttavya smjhaa| isa sarpako loga caNDakauzika kahate the / isakA kAraNa yaha hai ki isI vanameM jo tApasAzrama thA usake adhipatikA nAma caNDakozika thA / kaha atyanta krUra aura lobhI thA / usake bAgakA koI pattA bhI tor3atA to vaha use mAraneko taiyAra ho jAtA thaa| isI prakAra mAraneke prayatnameM vaha eka dina gaDr3hemeM gira par3A aura coTa khAkara mara gayA / usakI mRtyuke kaI dina bAda usI vanameM yaha bhayaGkara sarpa prakaTa huA, isaliye logoMne yahI mAna liyA ki caNDakauzika tApasa hI marakara yaha sarpa huA hai aura tabase sarpakA nAma bhI caNDakauzika vikhyAta ho gyaa| ma0 mahAvIra usI vanameM eka jagaha dhyAnastha ho gaye / ghUmatA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jainadharma-mImAMsA wwwmommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ghUmatA sarpa bhI vahA~ pahu~cA aura mahAtmAko dekhakara cauNkaa| usane ghUra ghUra kara dekhA, phuphakArA, parantu jaba unako nizcala hI pAyA to usakA krodha bar3hA tathA kucha bhaya bhI huaa| vaha daur3akara AyA aura unake pairameM phaNa mAra kara bhAgA / isa prakAra kaI bAra vaha daur3a daur3a kara AyA aura phaNa mArakara tathA kATakara bhAgA, parantu usake viSakA koI prabhAva unake Upara nahIM huaa| isake do kAraNa ho sakate haiM 1-sarpakA viSa eka aisA vicitra viSa hai ki tIvra manobalavAloMke Upara usakA asara nahIM pdd'taa| Aja bhI mAMtrika loga manobalake AdhArase sarpake viSako niSphala kara dete haiM aura mRtaprAya manuSyoMko jIvita kara dete haiN| isaliye ma0 mahAvIra sarIkhe dRr3hamanasvI vyaktipara usake viSakA asara na honA svAbhAvika hai| 2-sarpa Darake mAre itanI jaldI phaNa mArakara bhAgatA thA ki usake kATane para bhI usakA viSa bhagavAnake zarIrake khUna taka na pahu~ca pAtA thA / ____ ina do kAraNoMmeMse koI kAraNa hogA jisase sarpakA viSa asara na DAla sakA / athavA jaise ki pahale kahA jA cukA hai ki yaha ghaTanA bhI zrIkRSNake jIvanakI nakalake rUpameM lAI gaI ho / khaira, itanA karanepara bhI jaba ma0 mahAvIrake Upara kucha asara na par3A, na ma0 mahAvIrane sarpake Upara kucha AkramaNa kiyA taba sarpako bar3A Azcarya huA aura vaha sthira dRSTi se unakI tarafa dekhane lagA / taba mahAtmAne kahA-caNDakauzika, kucha samajha / AtmAko mata bhUla / ___ ma0 mahAvIrake ina zabdoMko sarpane samajhA yA nahIM, yaha kauna kaha sakatA hai ? parantu ina zabdoMko bolate samaya unake mukhapara Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa 123 jo ananta vAtsalyake cihna the unako usane jarUra samajhA / Aja bhI hama kisI pazupara jaba kucha bhAva prakaTa karanA cAhate haiM taba apanI bhASAke zabdoMkA prayoga karate haiN| vaha pazu hamArI bhASA bhale hI na samajhe, parantu hamArI mukha-mudrAko jarUra samajhatA hai| usa mukha-mudrAke bananemeM zabdoMkA bolanA bahuta sahAyatA pahu~cAtA hai| isaliye hama pazuke sAtha bhI bolate haiM / ve bhI bole aura sarpake Upara unake zabdoMkA AzAtIta prabhAva par3A / isake bAda usa sarpane kabhI kisIko taMga nahIM kiyA aura nirAhAra rahakara 'saMllekhanA'pUrvaka mara gyaa| isameM sandeha nahIM ki nirbhayatAmeM mahAvIrase bar3hakara mahAtmA milanA muzkila hai| ___ eka bAra ma0 mahAvIra gaMgA kinAre Aye aura nadI pAra karaneke liye naukAmeM baiThe / jaba naukA bIcameM pahu~cI to bahuta havA clii| naukAke anya yAtriyoMne jIvanakI AzA chor3a dii| parantu bhAgyavaza naukA DUbate DUbate baca gaI / thor3I dera bAda havA banda ho gaI aura saba loga sakuzala pAra ho gaye / jaina zAstroMmeM yaha ghaTanA bhI devakRta banA dI gaI hai| vihAra karate hue ma0 mahAvIra rAjagRhI nagarImeM pahu~ce aura eka kapar3e bunanevAleke yahA~ Thahare / isI samaya AjIvaka sampradAyake saMsthApaka maSkarI gozAlaka bhI ma0 mahAvIrake pAsa rahe / chaH varSa taka ina donoMkA sambandha rahA / maiM pahale kaha cukA hU~ ki ma0 mahAvIra pakke nimitta-jJAnI the| unheM prAkRtika aura kRtrima ghaTanAoMke kArya-kAraNabhAvakA aura jJApya-jJApaka bhAvakA acchA anubhava thA, isaliye ve bahuta-sI bAteM pahale hI batA dete the| unakA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadharma-mIma sA kahanA satya nikalatA thA / isaliye gozAlakane yaha siddhAnta nizcita kara liyA ki jo kucha honA hai vaha to hotA hI hai, manuSyakA kiyA kucha nahIM ho sakatA aura ve ghora daivavAdI bana gaye / jaba unhoMne AjIvaka sampradAyakI sthApanAkI taba unakA yaha vicAra AjIvaka sampradAyakA mukhya siddhAnta bana gayA / 124 ma0 mahAvIrakI sUkSma nirIkSaNa - zaktine unheM bhaviSyavettA banA diyA thA / isakA eka udAharaNa dekhiye | eka bAra kucha gvAle miTTIkI haMDImeM khIra pakA rahe the / gozAlakane mahAvIra se kahA -- caliye, hama isa khIrakA bhojana kareM / ma0 mahAvIra ne dekhA ki banAnevAle mUrkha haiM, unhoMne haMDI meM itane adhika cAvala DAla diye haiM ki pakanepara ve haMDImeM na baneMge / jaba ve bAhara nikaleMge to jarUra ye gvAle usakA mu~ha banda kareMge, isaliye miTTIkI haMDI phUTa jAyagI / yaha socakara unhoMne gozAlakase kahA ki vahA~ kyoM jAte ho, vaha khIra banegI hI nahIM / gozAlakane jAkara gvAloMse kahA ki tumhArI haMDI phUTa jAyagI aura khIra na pkegii| gvAloMne bhayase haMDIko cAroM tarafase bA~dha diyA parantu vaha haMDI phUTa gaI / aisI aisI ghaTanAoM ne gozAlakako ghora daivavAdI banA diyA / 1 gozAlaka ke viSaya meM jainazAstroMmeM bahuta adhika likhA hai, parantu vaha burI taraha pallavita kiyA gayA hai / aneka jagaha nindA karaneke liye bahuta atizayokti se kAma liyA gayA hai / parantu usameM sAra itanA hI hai ki ( 1 ) kaivalya prApta honeke pahale hI ma0 mahAvIrako gozAlakane guru banA liyA thA / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA taya 125 (2) ma0 mahAvIrakI bhaviSyajJatAne unheM nimittavAdI banA diyaa| ( 3 ) ma0 mahAvIra se unane AcAra - zAstra aura mantra - zAstrakI zikSA pAI thI / ( 4 ) ma0 mahAvIrakI udAsInatA gozAlakako pasanda nahIM thI / (5) pIchese unameM mata-bheda ho gayA aura gozAlakane Ajavika sampradAyakI nIMva DAlI jo apane bAhyarUpameM jainadharmase milatA-julatA thA / ma0 mahAvIrane apane dharmakA pracAra usase bhI chaH varSa bAda kiyA / | eka bAra gozAlakako ma0 pArzvanAthakI paramparAke kucha muni mile / unake sAmane gozAlakane mahAvIrakI prazaMsA kI aura una muniyoMkI nindA kI / una muniyoMne kahA - terA guru bhI tere hI samAna hogA, kyoM ki vaha apane hI Apa guru banA huA mAlUma hotA hai muniyoMke isa vaktavyase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki una logoMko yaha nahIM mAlUma thA ki koI tIrthaGkara paidA honevAlA hai / ma0 mahAvIrakA unhoMne nAma bhI nahIM sunA thA / yadi garbha - janmake kalyANakoM kA varNana satya hotA aura usa samaya jainadharma pracalita hotA to kyA jaina muni bhI jaina tIrthaMkara ke viSayameM kucha na jAnate ? kyA ma0 mahAvIra itane aparicita raha sakate the ? ma0 mahAvIra aura gozAlakakI prakRtimeM eka bar3A bhArI bheda thA / ma0 mahAvIra kisIse kucha bAta kahaneke pahale avasara dekhate the / parantu gozAlaka, pariNAmakI parvAha kiye binA, jo manameM AtA thA so kaha DAlate the / burAIkI burAI karanemeM kabhI kabhI gozAlaka mAtrA adhika kAma kara jAte the / yahI kAraNa hai ki kabhI kabhI gozAlaka dUsare devoMkI mUrtikA apamAna kara jAte the, isaliye jana Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jainadharma-mImAMsA rammarrrrrr tAke zIghra hI kopa-bhAjana ho jAte the| unakA virodha ucita hotA thA to bhI avasarake kAraNa niSphala yA duSphala ho jAtA thaa| jaba ki ma0 mahAvIrameM vAk-saMyama bahuta thA / ve bahuta kama bolate the aura logoMke kAryameM bahuta kama hastakSepa karate the / apriya ghaTanAoMko sahana karanekI unameM bahuta bar3I kSamatA thii| ___ Aye hue kaSToMko zAntatAse sahana karanemeM ma0 mahAvIra advitIya the / maiM prathama adhyAyameM kaha cukA hU~ ki duHkhoMko vijaya karaneke liye unako sahanekI AvazyakatA hai / ma0 mahAvIra isa siddhAntakI carama sImApara pahu~ce the / yahA~ yaha bAta dhyAnameM rakhanA cAhiye ki duHkha bhoganese duHkha sahanA bilakula judI bAta hai / duHkha bhoganevAle duHkhase ghabarAte haiM isaliye ve duHkhapara vijaya prApta nahIM kara sakate / ma0 mahAvIra to duHkhoMko Anandase sahate the aura yaha anubhava karate the ki jitanA kaSTa sahA jAyagA AtmA utanA hI halakA hogA aura sukha utanA hI aTala hogaa| kahA jA sakatA hai ki isase duniyA~kA kyA bhalA hai| parantu agara jarA vicAra kiyA jAya to aisI ghaTanAoMkI upayogitA mAlUma hone lagegI / adhikase adhika kaSTa sahanese duHkhakA prabhAva naSTa ho jAtA hai tathA dUsare logoMko vipattike samayameM bahuta manobala milatA hai / yahI kAraNa hai ki ma0 kabhI kabhI anAvazyaka kaSTa bhI sahate the| ___eka bAra ma0 mahAvIra mArgake kinAre kAyotsargase khar3e the| vahA~para 'eka vyApArI ThaharA / rAtrimeM ThaMDase bacaneke liye usane agni jalAI parantu jAte samaya bujhAI nhiiN| agni jalate jalate ma0 mahAvIrake pAsa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa 127 Marath.. taka AI parantu ve vahA~se na haTe / agni-tApase paira kAle par3a gaye parantu ve vahA~ khar3e hI rahe / kaSTase DaranA ma0 mahAvIra jAnate hI na the| ekabAra jaMgalake rakSaka coroMkI khojameM phira rahe the| ma0 mahAvIrase unhoMne pUchatAcha kI parantu inhoMne kucha uttara na diyA / phalataH ve giraphtAra kara liye gye| pIche dUsare zaila-pAlakane pahicAnA aura kSamA mA~gakara chor3a diyaa| ___ yadyapi ma0 mahAvIrane aise aneka kaSTa sahe parantu itanese unheM santoSa na huA / ve aura bhI krUra manuSyoMke paricayameM AnA cAhate the aura unakI prakRtikA abhyAsa karanA cAhate the / isaliye ve anArya dezameM gye| bhAratavarSake kaI pradeza usa samaya anArya samajhe jAte the / lATa deza bhI usa samaya anArya samajhA jAtA thaa| isa dezameM ma0 mahAvIrane mAra-pITa, gAlI-galauja Adike bahuta kaSTa she| isake bAda ve phira Arya-dezameM lauTa aaye| eka bAra ma0 mahAvIra vizAlA nagarI meM Aye aura eka luhArakI zAlAmeM, usake kuTumbiyoMkI AjJA lekara, Thahare / luhAra bImAra thaa| subaha jaba vaha uThA to eka nagna sAdhuko dekhakara apazakuna mAnane lagA aura gussAmeM Akara lohekA ghana uThAkara mArane daur3A / parantu kamajorIke kAraNa ghana hAthase chUTa par3A aura vaha usIke Upara girA / zAstrameM likhA hai ki indrane apanI zaktise usIke hAthase usIke sirapara ghana paTakavA diyA thaa| kahanekI AvazyakatA nahIM ki indra mahArAjakI vahA~ z2arA bhI z2arUrata nahIM thii| eka dina ma0 mahAvIra zAlizIrSa gA~vake bAhara eka bAgameM prati Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jainadharma-mImAMsA mAyoga dhAraNa karake Thahare / rAtrimeM eka tApasI AI aura ThaMDe jalameM snAna karake vRkSapara car3ha gaI / usakI jaTAoMse pA kI bUMdeM Tapaka Tapakakara ma0 mahAvIrake Upara par3ane lagIM / mAghakI rAtri thI aura ma. mahAvIra nagna the; isaliye ye ThaMDI bUMdeM gajaba DhA rahI thIM, parantu ma0 mahAvIra saba saha gye| subaha jaba vaha jAne lagI to mahAtmAko bhIgA dekhabhara use bar3A pazcAttApa huA, vaha kSamA mA~gakara calI gaI / mAlUma hotA hai ki tApasIko kisI maMtra-siddhike liye yaha kriyA karanI par3I thii| parantu jaina lekhakoMne usa tApasIko eka vyantarI devI batA diyA hai / kyoMki zAyada aise UTapaTA~ga kAmake liye devatAoMko hI phurasata ho sakatI thii| tApasIko devI banAnekA dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki mAghakI rAtrimeM ThaMDe pAnIse snAna karanekA kAma bhI eka vyantarIke hI yogya samajhA gyaa| eka tApasI bhI utanI ThaMDa sahe jitanI ma0 mahAvIrane sahI thI, yaha bAta bhakta-hRdayako rucikara nahIM ho sktii| eka bAra ma0 mahAvIra kUrma grAma Aye / yahA~ gozAlakakA eka tApasake sAtha jhagar3A ho gayA / gozAlakane jaba taMga kiyA to usane tejolezyA ( eka tarahakA maMtra yA taMtra mAlUma hotA hai ki jisake kAraNa zarIrakA pitta kupita ho jAtA thA tathA dAha hone lagatA thA aura aMtameM manuSya mara jAtA thA ) kA prayoga kiyA, parantu ma0 mahAvIrane usase viruddha guNavAlI zIta-lezyAse gozAlakakI rakSA kI / gozAlakake Agraha karane para ma0 mahAvIrane gozAlakako lezyA siddha karanekI vidhi batalA dI / isake bAda pArzvanAthakI paramparAke kucha muniyoMse gozAlakane jyotiSa vidyA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa (aSTAGga nimitta-vidyA) bhI sIkha lii| isake bAda gozAlakane ma0 mahAvIrakA sAtha chor3a diyA aura AjIvaka sampradAyako sthApanAkA kAma zurU kiyaa| __ jaina zAstroMmeM gozAlakake viSayameM jo kucha likhA hai vaha kahA~taka satya hai kahA nahIM jA sakatA, phira bhI usameM thor3A bahuta satyakA aMza avazya mAlUma hotA hai| ___eka bAra ma0 mahAvIra dRr3habhUmi gaye / yahA~ mlecchoMkI bahuta bastI thI / isa jagaha ma0 mahAvIrane bahuta kaSTa sahe / eka dina itanI dhUla ur3I ki unake kAna nAka Adike chidra dhUlase bhara gye| eka dina kIr3iyoMne bahuta kATA / yahA~ unheM maccharoMkA bhI kaSTa sahanA pdd'aa| anya aneka prakArake kIr3oMne bhI bahuta taMga kiyA / bandara Adike upadravoMko bhI sahA / eka bAra eka AdamIne unake sirapara cakra rakha diyA jisase unheM ghuTaneke bala ho jAnA pdd'aa| ( zAstroMmeM likhA gayA ki bhagavAna ghuTane taka pRthvImeM phaMsa gye|) yahA~para kucha striyoMne inheM aneka prakArase lubhAnekI bhI ceSTA kI thii| ye upasarga lagAtAra hue isaliye jainazAstroMmeM inheM saMgama-devakRta upasarga mAnA hai / prAkRtika upadravoMko devakRta batA denekA una dinoM eka rivAja-sA par3a gayA thaa| yahA~ ma0 mahAvIrako AhAra bhI nahIM milatA thaa| eka dina eka mvAlinake yahA~ hI AhAra milA thaa| mer3haka gA~vameM eka mvAlA bAloMkI rassI lekara mAsne AyA, parantu kisI male AdamIne use rokakara DA~TA jisase vaha raha gyaa| zAloMmeM isa rokanevAleko bhI indra mAna liyA gayA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jainadharma-mImAMsA 1 yadyapi chadmastha avasthA meM ma0 mahAvIrane dharma pracArakA kAma nahIM kiyA thA, phira bhI AvazyakatA honepara ve aisI bAtoMkA jikara karate the jinake nirNaya karanekA kAma bAkI nahIM rahA thaa| eka bAra campA nagarImeM ve svAdidatta nAmaka brAhmaNakI yajJazAlAmeM Thahare / vahA~ do AdamI ( zAstroMke zabdoMmeM yakSa ) unakI vandanAko prati dina Ate the / unheM dekhakara usa brAhmaNako vicAra huA ki kyA ye tapasvI jJAnI bhI haiM jo ye AdamI inakI pUjA karane Ate haiM / isaliye eka dina usane ma0 mahAvIra ke sAtha AtmAke viSaya meM carcA kI aura pUchA ki AtmA kaisA hai, kahA~ hai Adi / ma0 mahAvIrane santoSajanaka uttara diyA / I eka bAra eka grAma ke bAhara ve kAyotsargase dhyAnastha the / vahA~ eka gvAlA AyA aura bailoMko chor3akara kahIM calA gyaa| lauTakara Akara dekhA to vahA~ baila nahIM the| usane mahAtmAse pUchA parantu ve dhyAnastha the, isa liye kucha na bole / gvAlAko gussA A gayA / vaha bolA - tU merI bAtakA jabAba kyoM nahIM detA ? kyA tujhe suna nahIM par3atA ? phira the bar3e bar3e chidra kisaliye haiM ? jaba ve kucha na bole to usane kAnoMke chidroMmeM patalI aura painI lakar3iyA~ Thoka dIM / itanA hI nahIM, kintu koI ina lakar3iyoM ko nikAla na de isaliye chidroMse bAhara nikalA huA lakar3iyoMkA bhAga usane kATa DAlA / isa vikaTa kaSTameM bhI mahAtmA ghUmate rahe, aura ghUmate ghUmate apApA nagarImeM pahu~ce / vahA~ siddhArtha nAmaka vaizyake yahA~ bhojanArtha pdhaare| usa samaya kAnakI vedanAke kAraNa unakA mukha kucha phIkA ho rahA thA / usa vaizyakA eka kharaka nAmakA vaidya mitra thA / saubhAgyavaza vaha usa samaya Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa 131 Marvvin vaizyake gharapara thaa| usane unake phIke mukhase anumAna kiyA ki inheM koI na koI ghora vedanA honA cAhiye / usane zarIrakI jA~ca kI aura kAnameM do lakar3iyA~ dekhIM / donoM isakA upAya karaneke liye vicAra karane lage / itanemeM mahAtmA vahA~se cala diye aura eka bAgameM Thahare / ve donoM vahA~ bhI pahu~ce / vaidyane ma0 mahAvIrako telakI kuMDImeM biThalAyA aura pagacampI karanevAle manuSyase khUba campI karavAI jisase zarIra kucha zithila ho jAya / ( yaha saba usa cikitsAkA eka aMga thaa|) pIche eka sAtha ve lakar3iyA~ khIMcIM / lakar3iyA~ mA~sameM cubha gaI thIM, isaliye unako nikAlate samaya itanI adhika vedanA huI ki ma0 mahAvIra sarIkhe dRDha-hRdaya manuSyake mukhase bhI cIkha nikala pdd'ii| eka bAra ma0 mahAvIra susumAra nagarameM dhyAnastha the| usa samaya eka asura rAjA ( usa samaya Arya loga Aryetara logoMko asura Adi kahA karate the| ) kisI deva rAjA ( Arya rAjA) se yuddha karaneke liye jA rahA thaa| usa samaya Arya-sabhyatAne anArya sabhyatApara pUrNa prabhAva DAla diyA thaa| anArya logoMpara Arya muniyoMkA bahuta prabhAva par3a gayA thA, isaliye zubha zakunake rUpameM usane ma0 mahAvIrakI vandanA kI / parantuM lar3AImeM vaha hArakara bhAgA / Arya narezane usakA pIchA kiyA / jaba use koI upAya na sUjhA to vaha bhAgatA bhAgatA ma0 mahAvIrake zaraNameM A gayA aura rakSAke liye prArthanA karane lgaa| itanemeM vaha Arya rAjA bhI vahIM A pahu~cA / eka anArya narezako Arya munikI zaraNameM AyA dekhakara Arya narezako bahuta prasannatA huii| usane isako AryatAkI vijaya samajhakara Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jainadharma- mImAsA usa anArya narezako kSamA kara diyA / sambhava hai, usa mahAvIrane usa Arya narezako kucha samajhAyA ho parantu samajhAnekA ullekha nahIM milatA / samaya ma0 zAstroM meM isa gayA hai| anArya - isa ghaTanAko zAstroMmeM bar3A vicitrarUpa diyA rAjAko asurendra aura Arya rAjAko devendra mAna liyA gayA haijaisA ki pahale bhI hotA rahA hai| devoMkI akAla mRtyu nahIM hotI, isa siddhAnta ke kAraNa digambaroMko devendra aura asurendrakI isa lar3AIkA rUpaka pasanda nahIM AyA, isaliye unhoMne isa lar3AIko nahIM mAnA hai kintu isake badale meM sirpha itanA svIkAra kiyA hai ki devendra aura asurendra meM paraspara IrSA rahatI hai| isa taraha yA to sAdhAraNa do rAjAoMkI lar3AI surAsura saMgrAma ke rUpameM pariNata kara dI gaI hai, athavA vaidika sampradAya ke surAsura yuddhakI nakala karaneke liye yaha kalpanA kI gaI hai / isakA uddezya sirpha itanA hI hai ki ma0 mahAbIrako surAsurapUjita batalAyA jAya aura vaidika sampradAyakI taraha jainasampradAya meM bhI surAsura saMgrAmakA kucha ullekha ho jAya / bhaktikI dRSTise aisI kalpanAoMkA honA na to Azcaryajanaka hai na vizeSa anucita | ma0 mahAvIrake isa tapasyA- kAlameM aura bhI aneka choTI-moTI ghaTanAe~ huI hoMgIM aura huI haiN| digambara sampradAyameM sAtyaki nAmaka rUdra ( rudra - bhayaGkara AkRti yA prakRtikA AdamI ) ke dvArA upasarga hone kI bAtakA ullekha hai / bahutasI ghaTanAe~ choTI haiN| kucha ghaTanAe~ punarukta sarIkhI haiM yA anAvazyaka honese chor3a dI gaI haiN| phira bhI uparyukta ghaTanAoMse yaha bAta acchI taraha siddha ho jAtI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha varSakA tapa hai ki ma0 mahAvIra kisa svabhAvake aura kaise vIra the, dharmake uddhArake liye isa bAraha varSake avasarameM unhoMne kisa taraha kyA kyA sAmagrI ekatrita kI, ve narase nArAyaNa kaise baneM / jo janmase hI ma0 mahAvArako nArAyaNa mAna lete haiM aura devatAoMke rUpakoMse unake mahattvako bar3hAte haiM ve bhaktike dvArA puNyakA saMcaya kara sakate haiM parantu samyaktva prApta nahIM kara sakate, balki dUsaroMko bhI samyaktvase vaMcita rakhate haiN| ___ ma0 mahAvIrakA jIvana itanA mahAn hai ki use alaMkRta karaneke liye devatAoMkI jarA bhI AvazyakatA nahIM hai| nakalI ratnoMko DaoNka lagAkara camakAyA jAtA hai, asalI hIre to binA DA~kake hI camakate haiM aura unakI parIkSA to DaoNka lagAkara ho hI nahIM sktii| duniyAke bAjArameM agara jainadharmako aura mahAvIrake vyaktitvako rakhanA ho to Age-pIcheke saba AvaraNa alaga kara denA cAhiye / tabhI jainadharma eka vaijJAnika dharma kahA jA sakatA hai aura isa vaijJAnika yugameM usakA pracAra ho sakatA hai| kaivalya aura dharmapracAra gaNadhara bAraha varSataka ghora tapazcaraNa aura pUrNa manana karaneke bAda ma0 mahAvIra pUrNa samabhAvI aura marmajJa ho gaye / aba saMsArakI koI vastu unheM duHkhI nahIM kara sakatI thii| jisa ajJAnatAke kAraNa prANI duHkhI hotA hai vaha ajJAnatA unakI naSTa ho gaI thii| AtmAko svataMtra aura sukhI banAnekA jo sacA mArga hai, vaha unheM pratyakSa jhalakane lagA thaa| ve kRta-kRtya ho gaye the-unakA koI svArtha bAkI na raha Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jainadharma-mImAMsA thaa| phira bhI pratyeka manuSyako kisI na kisI taraha loka-sevA avazya karanA cAhiye isaliye unane vicAra kiyA ki jaba taka jIvana hai taba taka mana-vacana-kAya kucha na kucha kAma to kareMge hI taba unase vizvakalyANakA hI kAma kyoM na liyA jAya ? isalie jisa avasthAko ve svayaM prApta hue the, dUsaroMko bhI vahI avasthA prApta karAne ke liye unane saMgha - racanAkA vicAra kiyA aura isake liye ve dharmapracAraka bane / kisI ko kucha ki ye maharSi pichale bAraha varSoMmeM hajAroM bhadra jIvAMne unake darzana prApta kiye the, parantu unako Azcarya hotA thA ki ye tapasvI upadeza kyoM nahIM dete / parantu logoMko AzA thI kabhI na kabhI upadeza deMge / isalie jaba unane upadeza denekA vicAra kiyA taba bahutase zrotA ekatrita ho gaye / parantu ye saba grAmINa zrotA bhaktike kAraNa upadeza sunaneko ekatrita hue the, samajhane ke lie nahIM / isalie unakA pahilA vyAkhyAna nirarthaka ho gayA / zvetAmbara sampradAya meM isa bAtako eka AzcaryameM ginA hai; digambara sampradAya meM isa ghaTanAkA ullekha hI nahIM hai / pahile vyAkhyAnakI niSphalatAse unane vicAra kiyA ki pahile kucha vidvAnoMko apanA tattva samajhAnA cAhie | una vidvAnoMse dharmapracAra meM bahuta suvidhA hogI / unane jina vidvAnoMko apanA tattva samajhAyA ve unake mukhya ziSya arthAt gaNadhara hue / isapara se yaha prasiddhi ho gaI ki tIrthaMkara binA gaNadharoMke vyAkhyAna hI nahIM dete / isa prakAra yaha niyama sabhI tIrthaMkaroMke liye lagA diyA gayA / vidvAnoMko ziSya banAneke vicArase ve apApA nagarI meM Aye / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalya aura dharmapracAra 135 yahA~ somila nAmake eka zrImanta brAhmaNane bar3e bhArI yajJakA Ayojana kiyA thA jisameM dezake saikar3oM bar3e bar3e vidvAn apane apane ziSyaparivAra sahita Aye the / vaha z2amAnA yajJoMkA thA / yajJake nAmapara lAkhoM pazu svAhA kara diye jAte the / isa samaya kriyAkANDake Age jJAnakANDakA kucha mUlya nahIM thA / kriyAkANDiyoMkI saba jagaha tUtI bolatI thI / parantu isa jJAnazUnya kriyAkANDakI niHsattvatA kucha vidvAnoMke hRdaya meM khaTakatI bhI thii| unheM kriyAkANDameM vizvAsa nahIM rahA thA isaliye unake manameM aneka saMzayoMne ghara kara liyA thA / ina saMzayI vidvAnoMmeMse gyAraha vidvAn ma0 mahAvIrake ziSya hue / / jaba ma 0 mahAvIra apApA nagarI meM pahu~ce taba bhI unake pAsa bahuta bhIr3a huI | nagarIke bahuta se loga unake pAsa pahu~ce / indrabhUti gautamane yaha dekhakara pUchatAcha kI.' loga hamAre pAsa na Akara mahAvIrake pAsa kyoM jAte haiM ? ' isa vicArase kucha to unheM raMja huA aura, zuSka yajJakANDoMse unakA mana bhItara bhItara hI ghabarA rahA thA isalie, kucha jijJAsA bhI huI / socA, dekhU~ to kyA mAmalA hai ? indrabhUti vahA~ pahu~ce / ma0 mahAvIrane zabdoMse unakA svAgata kiyaa| donoMmeM bAtacIta hone lagI / bAtacItameM ma0 mahAvIra sarIkhe catura puruSase yaha bAta chupI na raha sakI ki indrabhUtiko AtmAmeM hI vizvAsa nahIM hai / bAta yaha hai ki zuSka kriyAkANDoMse unakI niHsAratA to mAlUma hotI hI thI parantu jisa paralokake nAmapara yaha kriyAkANDa cala rahA thA usa paralokake Upara hI azraddhA paidA ho gaI thI / paralokake nAmapara honevAle anyAya, atyAcAra aura dambhoMne nAstikavAda ke pracAra meM bahuta sahAyatA kI hai / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA mmmmmmmmmmmmmmm...mmmmmwwwwwwwwwwwww indrabhUtike saMzayako ma0 mahAvIrane apanI prabala yuktiyoMse aura anubhavase bilakula dUra kara diyaa| unake anubhavapUrNa gambhIra jJAna, unakI vaktRtvazakti, unake aTUTa vizvAsa aura divyacaritrakA indrabhUtike Upara itanA prabhAva par3A ki ve ghara na lauTakara vahIMke vahIM unake ziSya ho gaye / indramUtike samAna anya dasa vidvAn bhI unake ziSya ho gaye / ina vidvAnoMke pAsa jo ziSya parivAra thA usane bhI apane guruokA anukaraNa kiyA / ina vidvAnoMkA saMkSipta paricaya nimnalikhita hai nAma grAma pitA | mAtA saMzaya kA viSaya(1) indrabhUti gobara pRthvI AtmA hai ki nahIM ? (2) amibhUti | karma hai ki nahIM ? (1) vAyubhUti kyA jIva zarIrase bhinna hai ? (4) vyakta kollAka jagat zUnya hai yA kucha hai bhI ? (5) sudharmA jIva jaisA isa bhavameM vaisA parabhavameM ? (6) maMDika maurya dhanadeva vijayAdavI baMdha mokSa kucha hai ki nahIM ? (7) mauryaputra ,, deva gati hai ki nahIM? (8) akAmpata vimalApurI deva / naraka kucha hai ki nahIM? yA yoM hI DarAneke liye mAna liyA gayA hai ? (9) acala bhrAtA | kozalA vasunandA puNya pApa hai ki nahIM ? (10) metArya tuMgika datta karuNA paraloka hai ki nahIM ? AtmA paJcabhUtAtmaka to nahIM hai ? (13) prabhAsa rAjagRha kla atibhaddhA mokSa hai ki nahIM ? yahA~ dhyAna denekI eka bAta yaha hai ki maMDika aura mauryaputrakI mAtA eka hai aura pitA do haiN| jisa samaya maMDika zaizava avasthAmeM jaya Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivasva maura dharmapracAra 137 1 the usa samaya unake pitA dhanadevakA dehAnta ho gayA / ghanadevakI mausIke lar3ake maurya the| jaba vijayAdevI vidhavA ho gaIM to unakA punarvivAha mauryake sAtha kara diyA gayA / isa vivAha se mauryaputra sarIkhA putraratna utpanna huA / hama dekhate haiM ki somila brAhmaNake yajJameM ye sabhI vidvAn upasthita the jinameM vidhavA-putra ye mauryaputra bhI the / isase mAlUma hotA hai ki vidhavAvivAhase usa samaya kulInatAmeM bAdhA nahIM samajhI jAtI thI / hinduoMke to bahutase RSi isI taraha paidA hue haiM / kauTalIya arthazAstrameM jo vizvAvivAhake kAnUna diye gaye haiM unase mAlUma hotA hai ki usa samaya cAroM hI varNoMmeM vidhavAvivAhakA grAma rivAz2a thaa| / jaina zAstroMmeM ina sabhI gaNadharoMko mahAkulIna mAnA gayA hai / 1 ww wwwwwwww 1 dUsarI bAta jo hamArA dhyAna AkarSita karatI hai vaha mauryaputrakA saMdeha hai / zAstroM meM to likhA hai ki usa samaya gA~va-gA~va meM devatA loga DerA jamAye par3e the / yajJoMmeM devatA Ate the, gA~vake logoMko taMga karaneke liye devatA taiyAra rahate the, mahAvIrapara choTe choTe upasarga karaneke liye bhI devatA Aye the, unakA sabhAmaNDapa devatAoMne hI banAyA thA, yahA~ taka ki vahA~ hajAroM lAkhoM devatA baiThe the / yajJamaNDapameM jaba devatA na Aye taba indrabhUtiko bar3A Azcarya huA thA / agara zAstroMkI ye bAteM jyoMkI tyoM mAna lI jAya~ to devatA loga usa samaya barasAtI meMDhakoMse bhI adhika sulabha ho jAte haiM / aisI avasthAmeM kyA mauryaputrako yaha saMdeha ho sakatA thA ki ' devagati hai ki nhiiN'| yadi samavazaraNameM deva aura deviyoMkA jamaghaTa lagA yA aura apApA nagarIkA khAlI maidAna yadi kSaNabharameM ratnanirmita Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA wormmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm samavazaraNake rUpameM pariNata ho gayA thA to kyA yaha saba maurya-putra nahIM dekha sakate the ? kyA ye saba devagatike astitvake prabala pramANa nahIM the ? akele mauryaputra hI kyA, sabhI gaNadharoMke saMdeha paralokase sambandha rakhate haiM / niSpakSa vidvAnoMke lie paralokake svarUpakI samasyA jaisI Aja jaTila hai vaisI usa samaya bhI thI / yadi usa samaya deva Ate hote to anAtmavAdakA nAma bhI sunAI na detA / devagati to paralokakI jItI-jAgatI mUrti hai| paraMtu itihAsake AdikAlase abhItaka paraloka na mAnanevAle, AtmA na mAnanevAle, darzana pracalita rahe haiM / svayaM ma0 buddhane paralokake viSayameM eka prakArase mauna rakkhA thA / sabhI Astika zAstroMmeM paraloka siddha karaneke lie eDIse coTI taka pasInA bahAyA gayA hai / agara devatA isa taraha Ate hote to itanA parizrama kyoM karanA par3atA? kyA yaha sambhava thA ki lAkhoM devatA kisIke pAsa AveM phira bhI paralokake sukhake lie loga dUsare dharmokA sahArA lenekA sAhasa kareM ? sabhI dharmoke zAstroMmeM devoMkA jaisA varNana AtA haiM, yadi usakA zatAMza bhI satya hotA to dhArmika vAda-vivAdoMkA kabhIkA anta ho gayA hotA; puNya pApakI samasyA hala ho gaI hotii| aba hama dekhate haiM ki hara-eka yugameM bar3e bar3e vidvAnoMke sAmane bhI paralokakI samasyA khar3I rahI hai taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki. kisI yugameM paralokake prANI, deva loga, yahA~ Ate the ? ve hamAre. mahAtmAoMkI pUjA karate the tathA anya manuSyoMse milate-julate the. zAstroMke varNanoMko agara koI jarA bhI dhyAnase par3hegA to use mAlUma ho jAyagA ki hara-eka sampradAyameM devatAoMse sambandha rakhanevAlA sArA varNana bhAktikalpya hai, athavA kisI vizeSa prakArake Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalya aura dharmapracAra 139 manuSyoM ko deva mAna liyA gayA hai / jainadharma to devAgamana Adiko jarA bhI mahattva nahIM detA, yaha bAta maiM pahile likha cukA hU~ / hA~, bhaktoMkA hRdaya to sabhI jagaha eka sarIkhA rahatA hai isalie jainadharmameM bhI aise varNana Aye haiM / parantu aisI ghaTanAoMko dharmameM sthAna denese ina ghaTanAoMke samAna vaha dharma bhI avizvasanIya ho jAtA hai / aura jaba hama ina ghaTanAoMko bhagavAna mahAvIra ke mu~hase kahalA dete haiM taba to jainadharmake Upara bar3A atyAcAra karate haiM, usakI vaijJAnikatAko miTA denA cAhate haiM / devagati Adike viSayameM maiM Age likhU~gA, jahA~ ina saba bAtoMkA samanvaya ho jAyagA / kahA jA sakatA hai ki ' ye loga itane bar3e vidvAn the phira unako itanI z2arA-z2arA-sI bAteM bhI kyoM nahIM mAlUma thIM ? ' kezI - gautama saMvAdako par3ha karake bhI koI koI aisI zaMkA kareMge 'ki aisI choTI choTI zaMkAe~ itane bar3e bar3e vidvAnoMko kaise ho sakatI haiM ? isalie kyoM na ina saba bAtoMko mithyA mAna liyA jAya ? aisI choTI choTI bAtoM kA uttara to Aja eka pravezikAkA vidyArthI bhI de sakatA hai ' / isa AkSepakA uttara cAra taraha se diyA jA sakatA hai / (1) pravezikA aura tIrthake viSaya jude jude nahIM hote, parantu praznakI gambhIratA mahattva hotA hai / pramANakA lakSaNa pravezikAke vidyArthIko bhI par3hAyA jAtA hai aura tIrthake vidyArthIko bhI par3hAyA jAtA hai parantu donoMmeM antara hai / maiTrikake viSaya ema0 e0 meM bhI par3hAye jAte haiM parantu donoMmeM mahAna antara hai / ( 2 ) Aja jina bAtoMko hama sarala samajhate haiM eka dina ke Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-bhImAMsA kaThina hI nahIM durlabha samajhI jAtI thIM / gurutvAkarSaNake siddhAntako Aja eka mAmUlI vidyArthI bhI samajhatA hai parantu nyUTana * ke pahile use bar3e bar3e vidvAn bhI nahIM samajhate the / isalie kyA yaha kahA jA sakatA hai ki jisa bAtako eka vidyArthI bhI jAnatA haiM use kaha kara nyUTanane kyA bahAdurI kI ? Ajake vidyArthI aura prophesarake isa jJAnakA srota kahA~se AyA hai isa bAtakA jaba hama vicAra kareMge taba hameM nyUTanakA mahattva mAlUma ho jAyagA / Aja jainadharmakI jina bAtoMkA jJAna hameM bahuta sarala mAlUma hotA haiM vaha kucha hamArI maulika upaja nahIM hai--pothiyoMkA jJAna hai| parantu unakA srota to hameM mahAvIra-gautama saMvAda yA gautama kezIsambAdameM milegA / agara hameM bApa-dAdoMkI jAyadAdameMse eka lAkha rupayA mila jAya to hama samajheMge ki lAkha rupayA prApta karanA kyA cIz2a hai ! parantu hamAre jisa pUrvapuruSane janma-bhara pasInA bahAkara vaha dhana paidA kiyA thA vaha eka-eka paisekA mUlya jAnatA thA / isI taraha Aja hama bhale hI kaheM ki 'paralokakI bAta to eka baccA bhI jAnatA hai, karma-zatruoMko kaise jItA jA sakatA haiM--yaha baccoM kaisA savAla hai / aisA pUchanevAlekI vidvattAmeM baTTA lagatA hai| 'bandhanoMse kaise chUTA jA sakatA hai-yaha to pAThazAlAkA vivArthI bhI jAnatA hai Adi' / parantu pahile pahile jisa mahAtmAne apane anubhavase isa bAtakA nirNaya kiyA vaha usake eka eka zabda kA mUlya jAnatA thaa| usa samaya vaha AcAryoko bhI durlabha thA / * yUropameM sabase pahile nyUTanane isa siddhAntakA patA lagAyA thA / bhAratameM cauthI zatAbdIke anyoM meM bhI isa siddhAntakA ullekha milatA hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalsa aura dharmapracAra 141 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.amarimmmm Aja bhale hI vaha sulabha ho gayA hai parantu vaha unhIMkI kRpAse sulabha huA hai jinako ki baccA kahA jAtA hai / Aja jina bAtoMko hama mAmUlI samajhate haiM, sau-pacAsa varSa pahile aneka vaijJAnikoMko unakI kalpanA bhI nahIM thii| kyA isIliye hama unase bar3e vaijJAnika ho gaye / aise vIsoM udAharaNa diye jA sakate haiM jinase mAlUma hogA ki jo Aja vidyArthiyoMke liye bhI sAdhAraNa hai vaha eka dina vitAnoMke liye bhI asAdhAraNa thA / (3) kucha prazna aise haiM jo hajAroM varSase karIba karIba jyoMketyoM bane hue haiM aura kaba taka bane raheMge isake viSayameM abhI kucha nahIM kahA jA sktaa| jisako jitanemeM saMtoSa ho jAtA hai vaha utaneko ho pUrNa samAdhAna mAna letA hai lekina pUrNa samAdhAna bAkI rahatA hai| eka paralokake hI praznako lIjiye / bhakta loga aura vidyArthI to hara eka praznake viSayameM niHzaMka hote haiM parantu vidvAnoMke sAmane yaha samasyA Aja bhI khar3I hai| bar3e bar3e vidvAnoMko paralokakI bAta samajhameM nahIM AtI / isakA yaha artha nahIM hai ki unakI akla usa vidyArthIse bhI kama hai| dArzanika kSetrameM aura bhI aise prazna haiM / eka mana-hI kA prazna le lIjiye / digambara sampradAya manakA sthAna hRdaya mAnatA hai aura kamalAkAra kahatA hai, zvetAmbara sampradAya sAgacyApI mAnatA hai, Adhunika vidvAn mastiSkameM mAnate hai / vaizeSika loga 1 hidi hodihu davbamaNaM viyasiyaacchadAraviMdaM vA / gommaTasAra jI.-443 2 manasaH shriirvyaapinH|-rtnaakraavtaarikaa 1-2 tatrAya dravyamAnaH svAyaparimANam / tatvArtha sisnagavI TImana 2-11 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA manako paramANu barAbara mAnakara use sarva zarIra meM calatA-phiratA mAnate haiN| eka kaTTara sAmpradAyika manuSyake liye isa viSayameM kucha bhI vicAranekI yA pUchanekI bAta nahIM ho sakatI parantu niHpakSa aura samartha vidvAnoMke liye to Aja bhI yaha z2arA-sI bAta jIvana-bhara vicAraneke liye kAphI hai / isase hama samajha jAya~ge ki gautamAdi vidvAnoMke aura kezIjIke prazna kitane mahattvapUrNa the, aura jitane mahattvapUrNa the usase bhI adhika unake liye Avazyaka the / sAdhAraNa dRSTi manuSyoM ko jisa praznakA kucha mahattva nahIM mAlUma hotA yA jisameM ve apane lAyaka jJAtavya viSaya nahIM samajhate; bar3e bar3e vidvAnoMke liye ve prazna bar3e mahattvake hote haiM aura unakA samAdhAna unake jIvanako parivartita kara detA hai| hetuke sacce lakSaNane eka samartha dArzanika ( vidyAnanda ) ko jaina banA diyA-- yadyapi jaina vidyArthIko yaha koI durlabha jJAna nahIM hai / yahI kAraNa hai ki jaba ma0 mahAvIrane gautamAdi vidvAnoMke saMdehoM ko dUra kara diyA to ve turanta unake ziSya ho gaye aura jainadharmake pracAra meM laga gaye / 142 wwwww ( 4 ) bahutase prazna nirNayakI dRSTise mahattva ke nahIM hote parantu vyavahArameM lAnekI dRSTise mahattva ke hote haiM / jaise koI pUche ki ' krodhako kaise jIteM ' to uttara hogA ' kSamAse' / uttara bilakula ThIka hai, eka sAdhAraNa vidyArthI bhI saumeMse sau nambara prApta kara sakatA hai, parantu jaba ise kAryarUpameM pariNata karanekA prazna AtA hai taba lAkhameM ninyAnave haz2Ara nau sau ninyAnave manuSya phela ho jAte haiM aura ina phela honevAloMmeM bar3e bar3e vidvAnoMkI aura muniyoMkI saMkhyA kama nahIM hotI / isaliye jaba hama kisIko isa viSaya meM pAsa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalya aura dharmapracAra 143 hote dekhate haiM to, yaha jAnate hue bhI ki krodha kSamAse vaza kiyA jAtA hai, usase pUchate haiM ki bhAI ! tuma krodhako kisa taraha vaza kara lete ho ? yaha prazna na to asaMgata hai, na pUchanevAlekI mUrkhatAkA dyotaka hai| agara koI kisI mahAtmAse pUche ki 'Apa itane bar3e AdamI kaise bana gaye' to ve uttara deMge ki tyAga aura sevAse; isa bAtako eka vidyArthI bhI jAnatA hai, phira bhI usa mahAtmA ke sAmane bar3e bar3e vidvAnoMke dvArA bhI yaha prazna pUchane lAyaka hI rahegA / kyoMki isa praznottarake antastala meM vidyArthI - sarIkhI totAraTaunI nahIM hai kintu pUchanevAle aura uttara denevAleke jIvanabharakA anubhava hai / jaba kezIjIne gautama svAmIse pUchA ki 'sabhI loga bandhanoMmeM pha~se hue haiM Apa kaise chUTa Aye' taba gautama svAmIne uttara diyA ki 'rAgadveSako naSTa karake ' / isa praznottara meM koI jAna nahIM mAlUma hotI -- vidyArthI bhI isakA yahI uttara degA / parantu pUchanevAleke zabdoM ke bhItara pArzvApatyoMkI sArI kamajoriyoMkA rekhAcitra hai aura uttaradAtA ke zabdoMmeM una kamajoriyoMko dUra karaneke yA na Ane deneke jo upAya ma0 mahAvIrane batAye haiM ve haiM / isa liye pratyeka praznottarake antastalako dekhakara usake mahattvako samajhanA cAhiye / prazna ke bAhyarUpase usake mahattvakA mApa karanA aisA hI hai jaise kisI manuSyakA mahattva usake zarIrake mAMsakI kImata ke anusAra ThaharAnA / ina cAroM bAtoMpara vicAra karanese mAlUma ho jAyagA ki gautamAdi vidvAnoMke saMdeha yA kezI- gautama saMvAda na to asaMgata hai na mahattvazUnya hai / jainadharmake pracAra meM aura usake rahasya kI khoja meM ye bar3e kAmakI cIjeM haiM / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmImAMsA caturvidha saMgha ma. mahAvIra kI saMghavyavasthA eka adbhuta vastu hai / unane prArambhase hI cAra saMgha banAye the-muni, AryikA, zrAvaka aura shraavikaa| cAroM saMghoMkA svatantra aura dRr3ha saMgaThana thA aura unake netA bhI jude jude the / isa saMgha vyavasthAne hI Aja janadharmako bhAratameM jItA rakkhA hai| vaidika dharmoke jhapATemeM bauddhadharma A gayA aura jainadharma baca gayA / isakA mukhya zreya caturvidha saMgha-vyavasthAko hai / isa viSayameM hama dekhate haiM ki mahAtmA mahAvIrane prArambhase hI strI aura puruSoMkI samAna kadara kI hai / usa jamAnemeM triyoMko zAstra par3hanekA bhI adhikAra nahIM thaa| aise samayameM ma0. mahAvIrane mahilAoMko sirpha zAstra par3hanekA hI adhikAra nahIM diyA, kintu puruSoMke samAna triyoM ko unane pUrNa adhikAra-mokSa jAne takakA adhikaardiyaa| unakA saMgha sthApita kiyA jisakA pramukhapada eka mahilA (candanA) ko diyaa| yahI kAraNa hai ki jainadharmameM strI-puruSoMke saba jagaha samAna haka haiN| isa samAnatAkA asara rAjadharmameM bhI itanA par3A hai ki jainadharmake anusAra puruSakI sampattikA uttarAdhikAra usakI patnIko diyA gayA hai na ki putrako / strI-puruSoMkI isa taraha samAnatAkA pratipAdana karanA ma0 mahAvIra sarIkhe samadRSTike hI yogya hai| ___ zrAvaka aura zrAvikA saMghakI racanA karake unane strI-puruSakI samAnatAkA samarthana to kiyA hI, sAtha hI zrAkkoM aura muniyoMko bhI paraspara sahAyaka banA diyaa| zrAvakoMkI muniyoMke upara dekharekha rahanase tathA unakA saMghameM paryApta sthAna honese muni loga svacchanda Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvidha saMgha na hone pAye / phala yaha huA ki aneka AkramaNa Anepara bhI sAdhusaMsthA TikI rahI / idhara zrAvakoMke Upara sAdhuoMkI dekharekha rahane se zrAvaka saMgha bhI TikA rahA / isa taraha ekapara eka gyArahakI taraha inakA bala kaI guNA ho gayA / ma0 mahAvIrake samayameM caudaha haz2Ara (14,000 ) muni the, chattIsa haz2Ara (36,000) AryikAe~ thIM, eka lAkha unahattara haz2Ara ( 1,69,000 ) zrAvaka the aura tIna lAkha aTThAraha hajAra ( 3,18,000 ) zrAvikAe~ thIM / muniyoMkA netRtva gaNadharoMke hAthameM thA, ArthikAoMkA netRtva candanA, zrAvakoMkA netRtva zaMkha aura zataka, tathA zrAvikAoMkA netRtva sulasA aura revatIke hAthameM thA / zrAvaka aura zrAvikAoMkI yaha gaNanA bhI isa bAtako sAbita karatI hai ki usa samaya zrAvaka aura zrAvikAoMpara jarA bhI upekSA nahIM rakkhI jAtI thI / itanA hI nahIM, jaba kisI zrAvakameM ma0 mahAvIra koI acchI bAta -- kartavyatatparatA, dRr3hatA Adi -- dekhate the to sarva saMghake sAmane usakI prazaMsA karate the aura muniyoMse bhI usa zrAvakakA anukaraNa karane kI bAta kahate the / isase mAlUma hotA hai ki ma0 mahAvIrane zrAvaka saMghako kaisA mahattva diyA thA aura kaisA suvyavasthita banAyA thaa| caturvidha saMghake isa varNana se ma0 mahAvIrake prabandhakauzalapara Azcarya hue binA nahIM rahatA / 145 www sAdhusaMgha jaise apanI maryAdAke bhItara svatantra thA usI taraha zrAvaka saMgha apanI maryAdAke bhItara svatantra thA / kintu jina kAryoMkA asara saMghake bAhara hotA thA athavA saMghakI maryAdAkA jinase bhaMga hotA thA unake viSayameM eka saMgha dUsare saMghake kAryameM hastakSepa kara 10 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA sakatA thA / zrAvakoM kI anumatike viruddha koI sAdhu kisIko dIkSita nahIM kara sakatA thA / agara kisI sAdhuse kisI zrAvakakA aparAdha hotA thA to usa sAdhuko zrAvakase mAphI mA~ganI par3atI thI / eka vAra ma0 mahAvIrake mukhya ziSya indrabhUti gautamako Ananda zrAvaka se mAphI mAMganI par3I thI / aura mAphI mAMganeke liye ma0 mahAvIrane gautamako Ananda ke gharapara bhejA thA / matalaba yaha ki ma0 mahAvIrakA zrAvaka saMgha sAdhuoMkI dRSTimeM miTTIkA putalA nahIM thaa| usakA sthAna sAdhu- saMgha ke samAna hI mahattvapUrNa thA / sAdhu - mahAvratI hote haiM isaliye zrAvaka unakA sanmAna avazya karate the kintu vyavasthA aura nyAyake viSayameM donoMkA mUlya barAbara thA / zrAvaka saMsthA ke viruddha hokarake kisI sAdhuko kucha bhI karanekA adhikAra na thA / zrAvaka saMghakA yaha sthAna pIche bhI rahA hai| zrAvakoMne sAdhuoM ko, caritrahIna honepara, padabhraSTa kiyA hai, AcAryoMko padase utArA hai, durAcAriyoMkA veSa taka chIna liyA hai ! -- ye ghaTanAe~ zurU se lekara Ajataka hotI rahI haiN| saikar3oM varSoMtaka sAdhuoMke vinA zrAvaka saMghane apane dhArmika jIvanako surakSita rakkhA hai / mahAvIrane sAdhvI rUpa meM hI striyoMke vyaktittvakA vikAsa nahIM kiyA, kintu zrAvikArUpameM bhI kiyA / sAdhviyA~ kauTumbika baMdhanase 1 chUTa jAtI haiM isaliye unake vyaktitvakA mUlya honA utanA kaThina nahIM thA jitanA ki zrAvikAoMkA thA / Aja isa sudhare jamAne meM bhI striyoMkA pratinidhitva puruSa hI kara lete haiM / striyA~ apanA sukhaduHkha apane mukhase kaheM isase aneka dharmadhvajiyoMko apanA sakhta 146 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvidha saMgha apamAna mAlUma hotA hai| dhArmika aura sAmAjika kSetra meM striyoMkI AvAz2a hI nahIM hai / kucha varSa pahile to sudhAraka- sabhAe~ bhI striyoMkI AvAz2ase zUnya rahatIM thIM / khaira, striyoMko hamane kitanA kucalA hai - yaha to eka lambA purANa haiM parantu ma0 mahAvIrane striyoM ko svatantra kara diyA thA / isaliye ve sAdhvI saMgha sthApita karake hI santuSTa na hue kintu zrAvikAoMkA saMgha bhI banAyA / aura usakI pramukhAe~ bhI revatI aura sulasA sarIkhIM zrAvikAe~ hI rahIM / 147 saMgha - racanA to kisI taraha kI jA sakatI hai parantu usake Upara dekha-rekha rakhanA muzkila hotA hai / maM0 mahAvIra cAroM saMghoM ke Upara apanI dRSTi rakhate the| unakI ginatIkA hisAba taka rakkhA jAtA thA / sAtha hI isa bAtapara bhI dRSTi rakkhI jAtI thI ki koI kisI para atyAcAra Adi na kara pAve / atyAcAra ke virodhake liye ma0 mahAvIra svayaM sannaddha rahate the / jaba rAnI mRgAvatI ke Upara caNDapradyotane AkramaNa kiyA aura usake sAtha jabardastI zAdI karanA cAhI to rAnIne to kisI taraha Atma-rakSA kI hI / kintu donoMke jhagar3eko sadAke liye dUra karaneke liye, donoMko nirvaira banAneke liye aura atyAcAra rokaneke lie ma0 mahAvIra svayaM kozAmbI padhAre aura unhoMne donoMke jhagar3e ko zAnta kara diyA / itanA hI nahIM kintu eka bAra zreNika rAjA jaba apanI patnI celanAdevIpara kruddha ho gayA taba ma0 mahAvIrane zreNikako aparAdhI batAyA aura zreNikane pazcAttApa kiyA / matalaba yaha ki ma0 mahAvIrane zrAvaka aura zrAvikA saMgha kAyama karake unameM aisI suvyavasthA rakkhI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jainadharma-bhImAsA ki unakA saMgha cirasthAyI huaa| aura Aja bhI usane apanA asara thor3A bahuta kAyama rakkhA hai| isa prakAra cAra saMghoMkI sthApanA aura unakA saMgaThana ma0 mahAvIrakI adbhuta kuzalatA aura lokahitaiSitAkA paricaya detA hai / tripadI caturvidha saMghakI sthApanA honeke bAda ma0 mahAvIrane apane mukhya ziSyoMko tripadI sunAI, arthAt utpAda, vyaya aura dhrauvyakA upadeza diyA / vastu pratisamaya paidA hotI hai, naSTa hotI hai aura sthira bhI rahatI hai, isase nityavAda, kSaNikavAda AdikA samanvaya kiyA / ise sunakara unake ziSyoMne dvAdazAMgakI racanA kii| isase itanA to mAlUma hotA hai ki ma0 mahAvIrake ziSyoMne unake upadezoMko pallavita kiyA hai / yadyapi yaha kAma eka dina meM nahIM huA thA, ise varSoM lage the phira bhI yaha nizcita hai ki ye upadeza pallavita hue haiN| ___ unakA upadeza kucha eka bAtako lekara na hotA thA / vyAkhyAnameM ve kathA kahAnI bhI kahate the, anya aneka prakArake dRSTAntoMse samajhAte the| unake vyAkhyAna tatva-nirNaya aura AcAra sambandhI hote the aura hara eka bAtameM tripadI yA syAdvAdakA khayAla rakhA jAtA thaa| apane vaktavyako spaSTa karaneke liye ve jo dRSTAntAdi dete the ve unake ziSyoMdvArA svatantra aGga bana gye| jo dRSTAnta viSayako spaSTa karaneke lie yA AcArameM dRr3ha banAneke liye diye jAte the ve pIche bhaugolika aura aitihAsika rUpameM pariNata ho gye| yahA~ hameM itanI bAta dhyAnameM rakha lenA cAhiye ki bhUvRtta (loka-racanA ) purANa Adike viSayameM jo sAmagrI Aja hameM jaina zAstroMmeM milatI hai Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizayAdi 149 prAyaH vaha saba viSayako spaSTa karaneke liye aura logoMke Upara prabhAva DAlaneke liye thI / usakA Azaya satya thA / tripadIke Upara dvAdazAMga racanA kI bAta mere isa vaktavyakI puSTi karatI hai / atizayAdi I ma0 mahAvIra ke jIvanako bahutase atizayoMne DhA~ka rakkhA hai / kucha atizaya aise haiM jo unakI asAdhAraNatAke sUcaka haiM / kucha aise haiM ki atizayoktike kAraNa unakA rUpa badala gayA hai / aura kucha aise haiM jo bilakula bhaktikalpya haiM / maiM pahile kaha cukA hU~ ki bhakta logoMke dvArA aisI kalpanA honA svAbhAvika hai / vartamAnakAlameM bhI mahAtmA gA~dhI viSayameM yadi aneka atizayoMkI kahAniyA~ pracalita ho sakatI haiM to DhAI haz2Ara varSa pahile yadi ma0 mahAvIra sarIkhe lokottara vyaktike viSayameM kucha atizayoMkI kalpanA huI to isameM AzcaryakI kyA bAta hai ? isaliye ina atizayoMke nAmapara cir3hane kI z2arA bhA z2arUrata nahIM hai; kintu niHpakSa hokara usakI mImAMsA karane kI z2arUrata hai jisase hama unake vAstavika mahattvako samajha sakeM / isa samaya bhaktikalpya atizayoMko sAthameM lagAye rahane se vAstavika atizaya bhI usI zreNI meM cale jAte haiM aura sabhI bhaktikalpya kahalAne lagate haiN| isaliye AvazyakatA hai ki inakA vizleSaNa kara diyA jAya aura vAstavika atizayoMko eka tarapha karake bAkIko alaga kara diyA jAya / aisA karake hama ma0 mahAvIra ke vAstavika mahattvako svayaM bhI samajheMge aura duniyA~ke sAmane bhI rakha sakeMge / atizayoMke viSayameM bhI digambara aura zvetAmbaroMmeM matabheda hai kucha atizaya to aise haiM jinheM donoM sampradAyavAle mAnate haiM aura Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jainadharma-mImAMsA kucha donoMmeM jude jude haiN| aura kucha aise haiM jinakA ullekha zvetAmbara sampradAyameM huA hai, parantu digambara sampradAyameM nahIM huA kintu digambara sampradAyako unake mAnanemeM virodha nahIM hai / / ma. mahAvIrake cauMtIsa Atizaya mAne jAte haiM / ve tIna bhAgoMmeM vibhakta haiM--sahajAtizaya (janmake atizaya ), karmakSayajAtizaya ( kevalajJAnake atizaya ) aura devakRta atizaya / digambara sampradAyake anusAra sahajAtizaya daza haiM aura zvetAmbara-sampradAyake anusAra cAra haiN| sahajAtizaya zvetAmbara mAnyatA1-dugdhake samAna zveta rudhira / 2-pasInA-rahita zarIra / sundara rUpavAlA zarIra / sugandhita zarIra / malarahita zarIra / rogarahita zarIra / 3-AhAra tathA nIhAra carmacakSuse na dIkhe / 4zvAsocchAsameM kamala jaisI sugandha ho / digambara mAnyatA1-dugdhake samAna zveta rudhira / 2-pasInA rahita zarIra / 3-sundara rUpavAlA zarIra / 4-sugandhita zarIra / 5-malarahita zarIra / 6-sulakSaNatA / 7-ananta bala / 8-priyahitavAditva / 9-samacatasra saMsthAna / 10-vajrarSabha nArAca saMhanana / donoM sampradAyoMmeM pahilA atizaya samAna hai| dUsarese pA~caveM nambara takake cAra atizaya zvetAmbaroMke dUsare atizayameM zAmila ho jAte haiM / aba digambaroMke pA~ca atizaya aura khetAmbaroMke do atizaya raha jAte haiN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAtizaya 151 chaDe atizaya ( sulakSaNatA ) ko zvetAmbaroMne isaliye nahIM mAnA ki jyotiSake lakSaNa (cinha ) sabhIke zarIrameM thor3e-bahuta pAye jAte haiM isaliye vaha atizayarUpameM nahIM ginA jA sakatA / parantu jyotiSake usa yugameM jyotiSa-sambandhI vizeSatA batalAnA z2arUrI samajhakara digambaroMne use atizaya kahA hai| parantu vAstavameM isa atizayameM kucha mahattva nahIM hai| ___ sAtaveM anantabalako digambaroMne janmakRta atizaya mAnA, yaha z2arA AzcaryakI bAta hai| kyoMki arahaMtake 46 guNoMmeM anantabalakI gaNanA anantacatuSTayameM kI gaI hai / eka hI guNako do jagaha ginAnA kahA~ taka ucita kahA jA sakatA hai tathA janmase hI kisI bAlakameM anantabala ho yaha bhakta hRdayakI hI sampatti ho sakatI hai| isaliye ise janmakA atizaya nahIM mAnA jA sakatA / priyahitavAditva bhI janmakA atizaya nahIM ho sakatA kyoMki paidA hote samaya baccA bolatA nahIM hai / baccoMkA ronA, ha~sanA, tutalAnA Adi sabhI kucha pyArA lagatA hai isaliye yaha atizaya mAnA jAya to yaha saMbhava to ho sakatA hai, parantu isameM koI atizayatA nahIM raha jAtI / isa atizayako to kevalajJAnakA hI atizaya kahA jA sakatA hai, kyoMki kevalajJAnake honepara hI ve saMsArako priya aura hitakArI upadeza dete haiN| __ 'samacatasrasaMsthAna' zarIrakA eka suDaula AkAra hai| yadyapi yaha haraeka AdamIke to nahIM hotA phira bhI bahutase strI-puruSoMke hotA hai / ise kisI taraha atizaya to kaha sakate haiM, parantu yaha tIrthaGkarake atizayoMmeM ginAne lAyaka nahIM hai / yahI bAta vajrarSabhanArAca Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA saMhananake viSayameM hai / yaha zarIrakI majabUtIkA utkRSTa bheda hai| yaha bhI bahusase manuSya-tiryazcoMke pAyA jAtA hai| bonambaroMne jo tIsarA atizaya mAnA hai use digambara nahIM maante| unake matase bhagavAnke nIhAra nahIM hotA hai / 'malarahita zarIra' nAmaka pA~caveM atizayakA unane yahI artha kiyA hai| yaha atizaya atyutkaTa bhakti aura logoMke bholepanakA pariNAma hai| bAlyAvasthAmeM-jaba ki maiM padmapurANakA khUba svAdhyAya karatA thA aura saMsArakA sArA laukika aura pAralaukika jJAna usImeM samajhatA thAmerI yaha mAnyatA thI ki saMtAna utpanna karaneke liye saMbhoga karanA anivArya nahIM hai / merI isa mAnyatAke do kAraNa the| eka to yaha ki maiM rAma aura sItAjIko itanA pavitra samajhatA thA ki maiM yaha mAnaneko kadApi taiyAra na thA ki donoM saMbhoga karate hoMge; phira bhI padmapurANameM yaha likhA thA ki sItAke do putra hue the / isaliye merI yaha mAnyatA ho gaI thI ki vinA saMbhogake bhI saMtAna ho sakatI hai| dUsarA kAraNa yaha thA ki padmapurANameM rAma-sItA-saMbhogakA kahIM spaSTa zabdoMmeM ullekha nahIM thA / isaliye bhI merI yaha mAnyatA thii| eka mitrane, jise maiM apanI apekSA mUrkha aura saMsArI samajhatA. thA, mujhe merI galatI batalAI to maiM usase zAstrArtha karane lagA arthAt lar3ane lagA / karIba caudaha varSakI umara taka merI yahI mAnyatA thii| mere gA~vameM eka yuvaka bhAIjI to aise the jo vivAha aura gaunAke bAda taka isI mAnyatApara dRr3ha the| merA yaha bholApana aneka atizayoMke mUlakI khojameM upamAna pramANakA kAma kara sakatA hai| adhika bhaktikA aisA hI pariNAma hotA hai / arahanta sarIkhe Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahajAtizaya 153 vNrnvr lokottara puruSa TaTTI jAe~ yA pezAba kareM yaha kalpanA bhaktoMko pasanda nahIM aaii| udhara aGgapUrvo aura aGgAbAhyoMmeM aisI ghaTanAoMkA ullekha-anAvazyaka honese-na milaa| phala yaha huA ki yaha atizaya mAna liyA gyaa| zvetAmbaroMko bhI bhaktike kAraNa isa atizayakI AvazyakatA to mAlUma huI, parantu usameM unhoMne jarA sudhAra kara liyA / isaliye unane yaha kahA ki tIrthaMkarakA nIhAra dikhalAI nahIM detA; parantu yaha atizaya bhI bhaktikalpyake sivAya kucha nahIM hai| AhArakA dikhalAI na denA bhI sahajAtizaya nahIM kahA jA sakatA / kyoMki dIkSAke bAda ma0 mahAvIrako jina jina logoMne AhAra diyA hai aura pANipAtrameM diyA hai, kyA unheM dIkhatA nahIM hogA ki ve AhAra kara rahe haiM ? hA~, kevalajJAna honeke bAda yaha bAta kahI jA sakatI hai / digambara sampradAyameM aisA atizaya kevalajJAnakA hI mAnA hai| parantu unake matAnusAra arahaMta AhAra hI nahIM karate / nIhArake viSayameM jo bAta maiM Upara likha cukA hU~ vahI yahA~ AhArake viSayameM bhI kahI jA sakatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki jaba arahantako bilakula deva sAbita karanekI AvazyakatA huI taba unake AhAra-nIhAra na mAnanekI mAnyatA bhI pracalita huii| bhakta hRdaya jise devoMkA deva mAnatA hai usake viSayameM vaha aisI kalpanA kare isameM Azcarya nahIM hai / jaba sAmAnya devoMke AhAra-nIhAra nahIM mAnA jAtA taba devoMke devake kaise hogA isa bholI mAnyatAke anusAra digambaroMne AhAra-nAhAra nahIM mAnA aura zvetAmbaroMne use carmacakSuse adRzya mAnakara santoSa kiyA / parantu ye donoM bAteM bhaktikalpya haiM / hA~, adRzya mAnaneke pakSameM itanA kahA jA sakatA hai Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA ki arahanta avasthAmeM unake ye kArya ekAntameM hote the jise sarvasAdhAraNa nahIM dekha sakate the| hA~ unake ziSya dekhate hoMge / zvetAmbara sampradAyakA cauthA atizaya zvAsocchAsameM kamala jaisI sugandhakA honA hai / aisA atizaya to pratyeka kAvyake nAyaka-nAyikAmeM mAnA jAtA hai, phira mahAvIra to eka tarthiMkara the agara jaina lekhakoMne atizayake nAmapara aisA varNana kiyA to ve kSantavya hI nahIM sarvathA kSantavya haiM / zvetAmbaroMke dUsare atizayameM rogarahita zarIra bhI eka atizaya hai / yaha bhI bhaktikalpya hai / jo AdamI tIrthaGkara honevAlA hai use janmabhara kabhI bImAra na honA cAhiye yaha bAta bhaktake sivAya aura kauna kaha sakatA hai ? AzcaryakI bAta yaha hai ki digambara sampradAyameM yaha atizaya nahIM mAnA gayA hai, yadyapi digambara loga arahantako bImAra nahIM maante| zvetAmbara sampradAya ke anusAra itanA to mAnA jAtA hai ki ma0 mahAvIra gozAlakakI tejolezyAse kaI mahIne bImAra rahe the| digambara sampradAyane isa atizayako nahIM mAnA phira bhI ve isa atizayako malarahita zarIra meM antargata kiye vinA nahIM raha sakate / zvetAmbaroMne isa atizayako mAnA parantu ma0 mahAvIrakI bImArI isa atizayakA spaSTa virodha hai / anya atizayoMke viSayameM jo kucha maiMneM kahA hai vahI isa atizayake viSayameM kahA jA sakatA hai / 154 jo atizaya donoM sampradAyoMmeM samAna haiM, ve bhI isIliye mAne gaye haiM ki arahanta devoMke bhI deva haiM isa liye unakA zarIra devoMke zarIra se kama pavitra nahIM mAnanA cAhiye / bhaktikI dRSTise yaha anucita nahIM kahA jA sakatA parantu isameM vAstavika satya Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakSayajAtizaya 155 worrrr rawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww kucha bhI nahIM hai / zarIrake pavitra honese yA apavitra honese kisI AtmAkA mahattva yA amahattva nahIM hai / sundarI striyA~ bhI durAcAriNI dekhI jAtI haiM, acche zarIravAle manuSya bhI pApI dekhe jAte haiM aura asundara tathA rugNa manuSya bhI sadAcArI mahAtmA hote haiN| jainadharmane to huNDaka saMsthAnI tathA kubar3e manuSyoMko bhI kevalI mAnA hai| (terahaveM guNasthAnameM nyagno dhaparimaMDala Adi azubha saMsthAnoMkA tathA anya aneka azubha prakRtiyoMkA udaya rahatA hai) jaba kurUpa rugNa Adi manuSya kevalI taka ho jAte haiM taba kisIkA mahattva batalAneke liye usake zarIrako sarvaguNasampanna batalAnA anAvazyaka hI hai| zarIrakI pavitratA to ekendriya vRkSoMmeM bhI pAI jAtI hai| jisa kamalakI bhagavAnako upamA dI jAtI hai vaha becArA svayaM ekendriya hai / isaliye zArIrika atizayoMkA kucha bhI mahattva nahIM hai| aisI anAvazyaka vastuke liye ma0 * mahAvIrake vyaktitvako asvAbhAvika aura asaMbhava koTimeM DAlanekI z2arUrata nahIM hai| ma0 mahAvIrake zarIrameM kucha na kucha asAdhAraNatA avazya thI isIse ve itane upasargoko saha sake, parantu isake liye itanI asambhava kalpanAoMkI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki zArIrika mahattvake kama honese Atmika mahattvako kama mAnanA jainadharmake viruddha hai| agara ma0 mahAvIrameM uparyukta sahajAtizaya na hoM to unake tIrthaGkaratvameM jarA bhI bAdhA nahIM aatii| jainadharma zarIrakA dharma nahIM, AtmAkA dharma hai| karmakSayajAtizaya / jo atizaya ghAtika karmoke kSayase milate haiM ve karmakSayajAtizaya kahalAte haiM / parantu inameMse bahutase atizaya sAmAnyakevaliyoMke nahIM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 - jainadharma-mImAMsA gAnA / pAye jAte isaliye inheM tIrthaGkaratvAtizaya hI kahanA cAhiye / ina atizayoMke viSayameM bhI donoM sampradAyoMmeM matabheda hai / digambaramAnyatA zvetAmbaramAnyatA 1-sau yojana subhikss| 1-durbhikSa na pdd'e| 2-gagana-gamana / 2-samavazaraNameM deva manuSya aura tiryaMcoMkI kor3Akor3I samA jAya / 3-prANivadhAbhAva / 3-baira na ho, vaira calA jAya / 4-kavalAhAra na honaa| 4-paccIsa yojana dUra taka cAroM tarapha roga na ho, ho to calA jAya / 5-upasarga na honaa| 5-svacakra paracakra kA bhaya na ho| 6-cAra mukha dikhnaa| 6-marI na phaile| 7-sarvavidyAprabhutva / 7-ativRSTi na ho| 8-prtibimb-rhittaa| 8-anAvRSTi na ho| 9-palakoMkI sthirtaa| 9-bhagavAnakI vANI manuSya tiryaMca aura deva apanI apanI bhASAmeM smjheN| 10-nakha, keza na bddh'naa| 10-bhagavAnakI vANI eka yojana taka eka samAna phaile / 11-sUryase bArahaguNA tejavAlA bhAmaM Dala prabhuke pIche mastakake pAsa ho| pahilA, tIsarA aura pA~cavA~ atizaya donoM sampradAyoMmeM karIba karIba samAna hai / pahile atizayake viSayameM yaha kahanA susaMgata hogA ki jahA~ durbhikSa hotA hai vahA~ arahaMtakA vihAra nahIM hotA; Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakSayajAtizaya 157 agara vihAra hotA hai to unake bhakta zrAvaka, annAdi lejAkara durbhikSakA duHkha dUra karate haiM / isaliye ise karmakSayajAtizayake sthAnameM devakRtAtizaya kahanA cAhiye / tIsarA atizaya sAdhA - raNa dRSTise ThIka hai / aise mahAtmAoMke pAsa loga apanA vaira bhUlajAya~ aura prANiyoMkA vadha na kiyA kiyA jAya, yaha bilakula svAbhAvika hai| mAlUma hotA hai ki ma0 mahAvIra jahA~ gaye hoMge vahA~ke kasAiyoMne usa dina jIvavadha karanA chor3a diyA hogA, yA vahA~ ke zAsakoMkI taraphase aisI AjJA nikalI hogI / jainamuni Aja kala bhI aisA karAte haiN| pA~cavA~ atizaya bhI svAbhA vika hai / unakA bAhya prabhAva aura zAntamudrA dekhakara rAjAoM ke bhI mastaka nata hojAte the / purAne samaya meM sAdhuvargakA yoMhI bar3e bar3e samrAToMke Upara pUrNa prabhAva rahatA thaa| bar3e bar3e samrAToMkA eka akicana sAdhuke caraNoMpara jhuka par3anA bhAratIya sabhyatAkA eka aMga hai / usa z2amAne meM yaha aMga pUrNa vikasita avasthA meM thA / aise yugameM ma0 mahAvIra sarIkhe lokottara tapasvI sAdhuke samakSa svacakra paracakrakA bhaya kaise ho sakatA thA ? phira bhI atizayoMke viSayameM yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhiye ki ye kucha prakRti akATya niyama nahIM haiN| thor3e bahuta apavAda ina atizayoMke mila hI jAte haiN| jaise gozAlakake dvArA kiyA gayA upadrava / kucha atizaya to aise haiM ki ekAdhavAra hue haiM aura sadAke liye mAnaliye gaye haiM / udAharaNArtha- Age devakRta atizayoMmeM gandhodakakI T vRSTi nAmakA atizaya hai / ma0 mahAvIrake Ane para kabhI kisI narezane sugaMdhita jalakA chir3akAva karAyA hogA joki sadAke liye Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA atizaya mAna liyA gayA / yaha bAta purAne jamAnemeM hI huI ho so bAta nahIM hai| Aja bhI aisA hotA hai| agara kisI mahAsmAke darzanoMke liye kabhI koI rAjA jAtA hai to sAdhAraNa loga yahI kahate haiM ki usa mahAtmAkA kyA kahanA ? usa kI sevAmeM bar3e bar3e rAjA bane rahate haiN| mahAvIra jIvanameM aneka bAra jo ghaTanAe~ huI ve agara sadAke liye atizaya mAnalI gaI to isameM kauna Azcarya hai ? parantu jo loga ThIka ThIka vastusthitiko jAnanA cAhate haiM unheM itanI bAta dhyAnameM rakhanA cAhiye ye ghaTanAe~ satya to haiM parantu kAdAcitka haiM, tathA ve mahAvIra jIvanake hI atizaya kahe jAsakate haiM, na ki haraeka tIrthaMkarake / tIrthaMkarakA jIvanacaritra kisI mazInake dvArA taiyAra nahIM kiyA jAtA jo ki sabakA eka sarIkhA jIvana DhalatA jAve / mahAvIra jIvanameM jo atizaya pAye jAte the ve pArzvanAtha jIvanameM ho bhI sakate aura nahIM bhI hosakate / isI taraha ma0 pArzvanAthake atizaya ma0 mahAvIrake jIvanameM hobhI sakate aura nahIM bhI hoskte| sabhI tIrthaMkaroMke ekase atizaya mAnakarake hama tIrthaMkarake jIvanako banAvaTI aura avizvasanIya banA dete haiN| karmakSayajAtizayoMmeM uparyukta tIna atizaya to samAna haiN| bAkI ke atizayoMpara saMkSipta AlocanAkI jAtI hai / digambara sampradAyane dUsarA atizaya gagana gamana mAnA hai, parantu agara ma. mahAvIra gagana gamana karate hoM to pairoMke nIce kamala bichanekA jo devakRta atizaya hai vaha nirarthaka par3a jAtA hai / yaha atizaya kaise kalpita huA, isakA ThIka ThIka kAraNa nahIM mAlUma hotA / abhI to sirpha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakSayajAtizaya yahI kahA jA sakatA hai ki ma0 mahAvIrameM divyatA batalAneke liye bhaktoM dvArA yaha kalpanA kI gaI hai / isa kalpanAkA dUsarA kAraNa bhI kahA jA sakatA hai / zvetAmbaroMke mahAvIra caritrameM mahAvIra bAta karate haiM, kisIko kahIM bhejate haiM, kisIko bulAte haiM, kisIke anurodhase kahIM jAte haiN| digambaroMke mahAvIra caritrameM aisI bAteM nahIM pAI jaatiiN| Ajakala bhI digambaroMkI yahI mAnyatA hai ki agara bhagavAna aisA kareM to unameM icchA sAbita ho jAyagI jo ki mohakA pariNAma hai / isaliye digambara sampradAyake anusAra tIrthaMkarake kArya yaMtravat hote haiN| isaliye unakA gamana bhI yaMtravat honA cAhiye / aisA gamana to AkAza gamana hI ho sakatA hai, kyoMki jamIna para calanemeM to pairoMke uThAne rakhanemeM icchA hogii| isaliye jahA~ke bhavyoMkA puNya AkarSaNa karatA hai vahIM para tIrthaMkara Apase Apa pahu~ca jAte haiM / nirmohatAkI isa sUkSma kintu asvAbhAvika paribhASAne aise aise atizayoMkI kalpanA karaneke liye bhaktoMke hRdayako bAdhya kiyA hai| kavalAhArake viSayameM kaha cukA huuN| divyatA sAbita karaneke liye isakI kalpanA huI hai / dUsarA kAraNa nirmohatAkI sUkSma kintu asvAbhAvika paribhASA hai| kevalajJAna paidA ho jAnese tIrthaMkarako jIvanabhara bhUkha nahIM lagatI yaha mAnyatA bhI bhaktikA phala hai / tIrthaMkara kavalAhAra nahIM karate isa bAtako sAbita karaneke liye digambaroMne aneka yuktiyA~ dI haiM jaise-" arahaMta to kevalI haiM, ve azuci vastuoMko dekhate hue kaise bhojana kareMge?" sarvajJatAke svarUpameM jo bhrama paidA huA hai usane isI prakArake anya aneka bhrama paidA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jainadharma-mImAMsA kiye haiM / sarvajJatAkA yaha artha nahIM hai ki vaha eka sAtha saba vastuoM para naz2ara rakkhe / agara aisI bAta hotI to bhI bhojanameM koI bAdhA nahIM thI, kyoMki jisake rati, arati, jugupsA ( ghRNA glAni ) Adi bhAva hI nahIM haiM use ina bAtoMke dekhanese antarAya nahIM AtA / dUsarI bAta yaha kahI jAtI hai ki agara arahantake AhAra mAnA jAyagA to bhUkhakA kaSTa bhI mAnanA par3egA jisase ananta sukhameM bAdhA A jAyagI ! isake uttara meM sIdhI bAta yahI kahI jA sakatI hai ki arahaMtameM anantasukha sAbita karane ke liye eka asambhava kalpanA nahIM kI jA sakatI / agara sukhameM bAdhA AtI hai to hameM svIkAra kara lenA cAhiye ki arahaMtakA sukha, saMsArake samasta prANiyoMse adhika hone para bhI vaha pUrNa nahIM hai| yadi asAtAvedanIyakA udaya sukhameM bAdhA DAla sakatA hai to yaha kyA bAta hai ki hama arahaMtake asAtAvedanIyakA udaya to mAneM, kSudhA parISaha bhI svIkAra kareM, parantu sukhameM nyUnatA na svIkAra kreN| agara mohanIya karma na honese asAtAvedanIyakA udaya aura kSudhA parISaha duHkha nahIM de sakatI to kSudhA honepara ananta sukhameM bAdhA pahu~catI hai, yaha mAnanA anucita hai / ananta sukhameM bAdhA pahu~ce yA na pahu~ce - prAkRtika niyamoM ko isakI parvAha nahIM hai-- parantu yaha bAta nizcita hai ki arahaMtako bhUkha lagatI hai aura isa bAtako digambara sampradAya bhI svIkAra karatA hai / digambara sampradAya jaba arahaMtake asAtAvedanIya aura usakA phala kSudhA pariSaha svIkAra karatA hai taba yaha to siddha huA ki arahaMtako bhUkha hai| bhUkhA rahakara koI manuSya varSo jIvita rahe yaha bAta asambhava hai / Aja hamAre pAsa aisI koI bhI yukti Ar Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakSayajAtizaya nahIM hai jisase hama niHpakSa vidvAnke sAmane kevalIke kavalAhArakA niSedha siddha kara sakeM / kevalIke AhArake viSayameM zvetAmbara loga bhI atizayake icchuka haiM isIliye unane use adRzya mAnA hai| agara kevalI kavalAhAra na karate to isa atizayako mAnanemeM zvetAmbara kabhI AnAkAnI na karate / ve to AhArako adRzya mAnaneke jhagar3ese baca jAte / eka bAta aura hai / digambara loga sirpha kavalAhArakA niSedha karate haiM, ve AhAra-mAtrakA niSedha nahIM krte| audArika zarIrake liye AhArakI AvazyakatA to unane bhI svIkAra kI hai / isaliye yahA~ vicAra uThatA hai ki vaha kaunasA AhAra hai aura kisa dvArase kiyA jAtA hai| jisa zarIrake liye jisa AhArakI AvazyakatA hai aura vaha AhAra jisa dvArase milatA hai usameM ikadama itanA vicitra parivartana kaise ho sakatA hai ? naI vargaNAe~ bhale hI zubha aura sUkSma hoM parantu purAnI vargaNAe~ to jIvanake anta taka badalI nahIM jA sakatIM / isa viSayapara jitanA hI vicAra kiyA jAyagA utanI hI usakI avaijJAnikatA siddha hotI jaaygii| isaliye kevalI bhojana hI nahIM karate unakA bhojana karanA adRzya hai, ye atizaya bhaktikalpya hI haiM / - hA~, agara bhojana na karanekI kalpanA donoM sampradAyoMmeM hotI to itanA anumAna kiyA jA sakatA thA ki zAyada unane kavalAhAra chor3a diyA ho aura sirpha dugdhapAnAcAhAra rakkhA ho ? kyoMki yadi sarvathA bhojanakA tyAga abhISTa hotA to kavalAhAra-tyAgakI jagaha caturAhAratyAga batAyA jAtA, kyoMki pUrNa bhojana-tyAgake liye caturAhAratyAga zabdakA upayoga adhika ucita hai| kucha bhI ho, yaha bAta nizcita hai ki donoM hI sampradAyoMmeM yaha atizaya bhaktikalpya hI hai| 11 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jainadharma-mImAMsA cAra mukha dIkhanekA atizaya bhI bhaktikalpya hai / sambhava hai ma0 mahAvIrako jaina brahmAkA rUpa deneke liye yaha kalpanA kI gaI ho / isa bhaktikalpya atizayake liye pIchese vaijJAnikatA bhI khUba baghArI gaI hai / kalpanA yA kI jAtI hai ki kevalajJAnake bAda tIrthaMkarakA zarIra sphaTikase bhI adhika nirmala ho jAtA hai / isaliye pAradarzaka honeke kAraNa pIchese agalA bhAga bhI dikhalAI detA hai / yadyapi yaha pAradarzakatA bhI kalpita hI hai phira bhI agara ise satya mAna liyA jAya to bhI yaha bAta ThIka nahIM baiThatI kyoMki bhagavAnakI pIThameM pAradarzakatA ho aura agale bhAgameM na ho yaha nahIM kahA jA sakatA, isaliye netroMkI kiraNeM ( vartamAnake vaijJAnikoMke anusAra padArthakI kiraNeM ) pRSThabhAgake samAna agrabhAgako bhI pAra kara jAya~gIM / phala yaha hogA ki bhagavAna to na dikheMge kintu unake AgekI koI dUsarI cIz2a azokavRkSa Adi dIkhane lagegA, jisa prakAra sphaTikakI mUrtike pIche javAkusuma vagairaha lagA denese sphaTika ke badale javAkusuma kIlalAI dikhalAI dene lagatI hai / isa atizayake liye vaijJAnikatAkA sahArA lenA bhUla hai / " zvetAmbara sampradAyameM isa DhaMgakA eka devakRta atizaya mAnA jAtA hai ki jisase logoMko mAlUma ho ki tIrthaMkara cAra mukhase upadeza dete haiM jisakA khulAsA yoM kiyA jAtA hai ki pUrva dizAmeM tIrthaMkara baiTheM aura bAkI tIna dizAoMmeM tIna pratibimba vyantaradeva sthApeM / isa atizayapara vicAra karake nimnalikhita bAtoMmeMse koI eka kahI jA sakatI hai: Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakSayajAtizaya 163 1-vyAkhyAnake samaya tIrthaMkara cAroM tarafa dekhate haiM jisase cAroM dizAoMke darzakoMko unakA mu~ha dikhalAI de / 2-vyAkhyAna maMDapameM unake sAmane tathA AjUbAjU bar3e bar3e darpaNa lagAye jAte the jisameM sAmane na baiThanevAloMko bhI unakA mukha (darpaNameM ) dikhalAI detA thA / ____3-unake bhakta zrImAn loga unakI tIna mUrtiyA~ yA tIna citrapaTa anya tIna dizAoMmeM sthApita karate the| sarvavidyAprabhutva nAmakA atizaya ThIka hai| agara kevalajJAnakA artha trikAlakI samasta paryAyoMkA yugapatpratyakSa kiyA jAya to yaha atizaya bilakula nikammA hojAtA hai| kisI karor3apati AdarmAse yaha kahanA ki isake pAsa eka paisA hai, usakA apamAna karanA hai| isI prakAra kevalajJAnake vartamAna lakSaNake Age sarvavidyAprabhutvakI bAta hai| sarvavidyAprabhutva vizeSaNase mAlUma hotA hai ki sarvajJatvakA artha sarvavidyAsarvajJatva thA / vAstavameM yahI mahAn atizaya hai| pratibimbarahitatA, palakoMkI sthiratA, nakhakezoMkA na bar3hanA, ye tInoM atizaya to arahaMtameM devoMkI bAhya vizeSatAe~ batalAneke liye kalpita kiye gaye haiM kyoMki arahaMta to devoMke deva haiN| jainadharmameM IzvarakA alaga astitva nahIM hai| unake liye to tIrthaMkara hI Izvara haiM, deva haiM, mahAtmA haiM, paramAtmA haiN| unameM agara sAmAnya devoMkI vizeSatA na ho to bhaktoMko avazya hI asantoSa rahe / sAtha hI dUsare logoMke sAmane arahaMtadevako deva kahanemeM unheM soca ho| sAdhAraNa zreNIke logoMmeM aisI carcA hotI hogI ki tumhAre deva, kaise deva haiM ! devoMke zarIrakI to chAyA nahIM par3atI, palake Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-bhImAMsA nahIM micatI, AhAra-nIhAra nahIM hotA, dAr3hI-mUcha nahIM hotI, roga nahIM hotA, zarIrameM khUna nahIM hotA, ve AkAzameM calate haiM / tumhAre devameM ye saba bAteM kahA~ haiM ? isaliye ve to manuSya haiM, tuma unheM deva kyoM kahate ho ? sAdhAraNa loga AtmAke mahattvako nahIM samajhate-ve divya guNoMmeM devatvakA darzana nahIM karate, isaliye unake liye bAhya devatvakI AvazyakatA huii| isIliye tIrthaMkarake atizayoMmeM devoMke bAhirI cinha bhI lAye gaye haiN| jainadharma aise devatvakI parvAha nahIM krtaa| usake anusAra to deva vahI hai jo pUrNa satyajJAnI hai, pUrNa vItarAga hai aura pUrNa hitopadezI arthAt jagatkalyANakartA hai| zvetAmvaroMmeM jo paccIsa yojana taka roga na hone, marI na phailane, ativRSTi-anAvRSTi na honeke . atizaya kahe jAte haiM, ve bhI bhaktikalpya haiM aura unakA kAraNa vahI hai jo Upara kahA gayA hai| samavazaraNameM deva-manuSya-tiryaMcoMkI kor3Akor3I samAnekI jo bAta likhI hai usakA matalaba yaha hai ki tIrthaMkarakA sabhAmaMDapa itanA vizAla banAyA jAtA thA ki usameM baiThanevAloMko kabhI sthAnakI kamI na ho / donoM sampradAyavAle samavazaraNakA vistAra eka yojana batAte haiM / eka yojanakA parimANa usa samayameM kyA mAnA jAtA thA yA usa samaya yojana kitane tarahakA calatA thA yaha abhI anizcita hai parantu isase sthAnakI vizAlatA avazya mAlUma hotI hai / yahI kAraNa hai ki samavazaraNa nagarameM nahIM banAyA jAtA thA kintu nagarake bAhara kisI bar3e upavanameM yA parvatapara banAyA jAtA thaa| __ tIrthaMkarakI vANI eka yojana taka eka samAna phaile aura saba loga apanI apanI bhASAmeM samajheM-zvetAmbara sampradAyameM yaha karma Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakSayajAtizaya 165 kSayajAtizaya mAnA gayA hai jaba ki digambara sampradAya meM isI DhaMgakA atizaya devakRta mAnA gayA hai / vAstavameM yaha atizaya devakRta arthAt tIrthaMkarake bhaktoM ke dvArA kiyA gayA atizaya mAnanA cAhiye / I mastaka ke pAsa sUrya se bAraha guNeM tejavAlA bhAmaNDala ho / yaha eka prasiddha bAta hai ki mahAtmA puruSoMke sirake cAroM tarapha eka tejomaNDala hotA hai / koI koI vaijJAnika bhI isa bAtako svIkAra karate haiM / isaliye ma0 mahAvIrake cAroM ora bhAmaNDala honA ucita hI hai / digambara sampradAyane ise pratihAryaumeM mAnA hai / zvetAmbara sampradAyane do bhAmaNDala mAne haiM / eka to yahI sUryase bAraha guNeM tejavAlA aura dUsarA aSTapratihAryoM meM ullikhita / dUsarA bhAmaNDala devakRta hai / jo bhAmaNDala sUrya se bAraha guNeM tejavAlA ho usakI tarapha loga dRSTi kaise kara sakate haiM ? isaliye usake tejako haraNa karanevAlA yaha devakRta bhAmaNDala mAnA gayA hai / prabhAmaNDalako sUrya se bArahaguNA kahanekA matalaba yaha mAlUma hotA hai ki pralayakAlameM sUrya jaba atyadhika tejasvI hotA hai taba usakA teja vartamAna tejase bAraha guNA ho jAtA hai / isase adhika tejakA kahIM ullekha nahIM milatA / tIrthaMkarako sabase adhika tejasvI batalAneke liye yaha upamA dI gaI hai| digambara sampradAya meM kahIM kahIM isa bhAmaNDalako sUryase haz2Ara guNA * kahA hai| yaha bhI kavitva hai / pahile isake varNanameM yaha kahA gayA hogA ki yaha bhAmaNDala sUryaukA bhI sUrya hai, AkAza * Akasmikamiva yugapaddivasa kara sahasramapagatavyavadhAnam / . bhAmaNDalamavibhAvitarAtriMdivabhedamatitarAmAbhAti / - dazabhakti // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jainadharmamImAMsA kA sUrya to usakI eka kiraNake barAbara hai / sUryameM haz2Ara kiraNeM mAnI jAtI haiM isaliye vaha haz2Ara sUryake barAbara huA / ina saba atizayoktiyoMkA dUra karake sirpha itanA kahA jA sakatA hai ki kisI bhakta narezane eka camakadAra prabhAmaNDala ma0 mahAvIrake baiThane ke AsanameM isa prakAra lagavAyA hogA jisase vaha unake sirake cAroM tarapha dikhAI detA hogA, jaisA ki Ajakala bhI mandiroMmeM mUrtiyoMke pIche lagAyA jAtA hai / sira meM se jo svabhAvataH kiraNeM nikalatI haiM unheM zvetAmbaroMne eka atizaya mAnA aura digambaroMne use nahIM mAnA kyoMki ve kiraNeM A~khoMse nahIM dIkhatIM / devakRta atizaya devakRtAtizayakA artha hai bhaktoMke dvArA kiye gaye atizaya / isa viSaya meM bhI donoM sampradAyoMmeM matabheda hai / digambara mAnyatA zvetAmbara mAnyatA 1 - sarvArdhamAgadhI bhASA / 1 - caubIsa camara / 2 - pArasparika mitratA / 2 - pAdapIThasahita siMhAsana / 3 - saba RtuoMke phalaphUla utpanna hoM / 3 - saba Rtue~ anukUla raheM / 4 - darpaNasadRza bhUmi / 4 - tIna chatra / 5 - saba loga prasanna ( saMtuSTa ) hoM / 6 - vAyu anukUla bahe / 5 - ratnamaya dharmadhvaja | 6 - eka vAyu ho / 7 - gandhodakakI vRSTi | 7 - sugaMdhita jalavRSTi / 8 - caraNoMke nIce kamala racanA / 8- suvarNa kamala Upara caleM / yojanataka anukUla Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devakRta atizaya 9-bhUmi kaNTakarahita ho| 9-kaMTaka adhomukha ho jaay| 10-aThAraha tarahakA dhAnya paidA ho|10-mnni, suvarNa aura cA~dIke tIna koTa hoN| 11-dizA aura AkAza nirmala ho| 11-cAra mukhase upadeza dete haiM yoM dikhalAI deN| 12-Age Age dharmacakra cle| 12-AkAzameM dharmacakra ho| 13-aSTa maMgala dravyoMkA sAtha rahanA |13-shriirse bAraha guNA U~cA azoka vRkss| 14 - indrakI AjJAse saba devoMko 14-sarva vRkSa jhukakara praNAma nimantraNa diyA jaay| kreN| 15-AkAza-duMdubhi bje| 16-mayUra Adi pakSI pradakSiNA kreN| 17-pussp-vRsstti| . 18-nakhakeza nahIM bddh'eN| 19-kamase kama eka karor3a . deva pAsa rheN| digambara sampradAyameM devakRta atizayake aneka pATha x haiN| dUsare. pAThameM 14 vA~ atizaya nahIM hai aura gyArahaveM atizayake do atizaya banA diye gaye haiM ( dizAkA nirmala honA aura AkAzakA x uparyukta pATha darzanaprAbhUtakI TIkAse liyA gayA hai / * Ajakala pAThazAlAoMmeM yahI pATha par3hAyA jAtA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA nirmala honA ) / isake atirikta isa pAThameM 10 vA~ atizaya bhI nahIM hai aura ' jaya jaya zabda honekA' nayA atizaya banA diyA gayA hai / darzana prAbhRta TIkAmeM anukUla vAyu bahanekA artha 'vAyukA pacheise AnA' hai aura dUsare pAThameM ' manda sugandha pavanakA calanA ' hai / isake atirikta dazabhaktikA tIsarA pATha bhI hai jisameM kucha atizaya prathama pAThake aura kucha dUsare pAThake haiN| dUsare atizaya ke viSayameM prathama tRtIya pAThameM vizeSatA yaha hai ki saba loga mAgadha aura prItiMkara devakI kRpAse mAgadhI bhASAmeM bAtacIta karate haiM / . ma0 mahAvIrakI bhASAke viSayameM aneka prAmANika aura aprAmANika mAnyatAe~ pracalita haiM / eka mAnyatA yaha hai ki unakI vANI sarvAMgase. khiratI hai parantu isameM kucha dama nahIM hai / arahaMta bhI manuSya haiM aura ve mukhase bolate haiM / bolate samaya unake oMTha kaise calate haiM aura unake dA~ta kaise camakate haiM ityAdi varNana zAstroMmeM aneka jagaha AtA hai / isaliye bhASAkA prazna hI vicAraNIya hai / bhASAke viSayameM nimnalikhita mata mujhe mile haiM: - 1-sAmAnya mAnyatA yaha hai ki ma0 mahAvIrakI bhASA AdhI mAgadhI hai aura, AdhI mahArASTrI Adi / isakA nAma ardhamAgadhI hai|' 2-arahaMtakI bhASA sArvArdhamAgadhIyA hai| ' sarvabhyo hitA sArvA, sA cAsau ardhamAgadhIyA, ardhaM magadhadezabhASAtmakaM ardha ca sarva bhASAtmakaM....tathA pariNatayA bhASayA sakalajanAnAM bhASaNasAmarthyasaMbhavAt ( dazabhakkiTIkA) arthAt unakI bhASA aisI ardhamAgadhI thI jise saba samajha skeN| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devakRta atizaya 169 * 3-samavazaraNabhUmau bhagavadbhASayA vyApta, parato magadhadevaistadbhASAyA adha mAgadhabhASayA saMskRtabhASayA ca pravartyate / arthAt samayazaraNake bAhara mAgadhadeva ( magadhake dubhASiyA ) AdhI mAgadhI aura AdhI saMskRtameM usakA vistAra karate haiM / (dazabhaktiTIkA) ____4-arddha bhagavadbhASayA magadhadezabhASAtmakaM arddha ca sarvabhASAsmakaM / arthAt AdhI mAgadhI aura AdhI sarva bhASA / ( darzanaprAmRta TIkA ) 5-sayogakevalidivyadhvane kathaM satyAnubhayavAgyogatvamiti cenna, tadutpattAvanakSarAtmakatvena shrotRshrotrprdeshpraaptismypryNtmnubhybhaassaatvsiddheH| tadanaMtaraM ca zrotRjanAbhipretArtheSu saMzayAdinirAkaraNena samyajJAnajanakatvena satyavAgyogatvasiddhezca / arthAt arahaMtakI divyadhvani anakSarAtmaka honese anubhaya ha parantu zrotAlogoMke kAnameM pahu~ca kara samyagjJAna paidA karatI hai isaliye satyarUpa hai| (gommaTasAra jIvakAMDa TIkA 227) isase mAlUma hotA hai ki arahaMta bhagavAnakI vANI mUlameM anakSarAtmaka hai arthAt kisI bhASArUpa nahIM hai, pachi sarva bhASAmaka ho jAtI hai| 6-magadha aura zUrasenake bIcakI bhASA ardhamAgadhI* kahalAtI hai| * ye saba pATha-bheda bhI isa bAtake sUcaka haiM ki jyoM jyoM samaya jAtA hai tyo tyoM zAstroMkI bAteM kuchakI kucha hotI jAtI haiN| vartamAnake zAstroMko zuddha jinavANI samajhanA bhUla hai / ve sirpha zuddha jainadharmake khojakI sAmagrI haiN| ... Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 www.rrrrrrrrrrrrrrrrronmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm jainadharma-mImAMsA dvAdazAMgakA vikRta aura avaziSTAMza jo zvetAmbaroMmeM pracalita hai usakI bhASA ardhamAgadhI kahI jAtI hai / koI koI use ArSa prAkRta kahate haiM aura koI use mahArASTrI prAkRta kahate haiN| vAstavameM usa prAkRtapara mahArASTrI prAkRtakA itanA adhika prabhAva par3A hai ki use mahArASTrI prAkRta kahA jA sakatA hai / isakA kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki eka dina samasta bhAratavarSameM mahArASTrI prAkRtakA bolabAlA thaa| parantu vaha zuddha mahArASTrI nahIM hai, usameM mAgadhIkI bhI vizeSatA pAI jAtI hai / isake atirikta aneka prayoga aise haiM jo sIdhe saMskRtase Aye haiM aura jinakA prAkRtameM prayoga nahIM hotaa| parantu ve mere khayAlase pAlIke prayoga haiM / pAlI prayogoMse milAna karanepara yaha bAta bahuta-kucha ThIka baiThatI hai| digambara zAstroMkI prAkRta prAyaH zaurasenI hai| yadyapi mUlAcAra vagairahameM mahArASTrI padya bhI milate haiM parantu isakA kAraNa yaha hai ki aisA prAcIna sAhitya zvetAmbara-digambaroMkA milatA-julatA hai / aisI saikar3oM gAthAe~ haiM jo zvetAmbara-digambara graMthoMmeM eka-sI haiN| ye saba prAcIna gAthAe~ haiM jinheM donoM sampradAyoMne apanA liyA hai| aisA mAlUma hotA hai ki ma0 mahAvIrakI bhASA thI to mAgadhI, parantu usameM mahArASTrI, pAlI AdikA khUba mizraNa huA thaa| pIchese vaha sAhitya uccAraNabhedase kucha parivartita hotA rahA / Upara jo maiMne chaH uddharaNa diye haiM unameMse prathama dvitIya aura caturthase yahI bAta sAbita hotI hai| jisa prakAra Aja hindI aura urdUko milAkara hindusthAnIke eka naye rUpapara jora diyA jAtA hai jise hindU aura musalamAna donoM samajha sakeM usI prakAra usa samaya sarvabhASAtmaka Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devakRta atizaya 171 prAkRta bhASApara jora diyA gayA thaa| phira bhI bahuta se logoMko ma0 mahAvIrakI bhASA meM saMdeha raha jAtA hogA isaliye dubhASiyA loga unake vaktavyakA anuvAda karate jAte hoMge / athavA kabhI ekAdhavAra bahuta bhIr3a hone para tathA aneka prAntoMke loga ekatrita honepara dubhASiyoMse kAma liyA gayA hogA / mAlUma hotA hai . ki yaha kAma mAgadhoMse liyA gayA thA / mAgadha zabdakA artha bhATa, cAraNa yA nakIba hai / inhIM mAgadhoMko pachise mAgadha deva kahane lage kisI vizeSa kAma karanevAloMko deva kahanA usa jamAne meM rivAz2a thaa| tIsare uddharaNase dubhASiyoMke sadbhAvakI puSTi hotI hai / pA~caveM uddharaNa se bhI yahI dhvani nikalatI hai / jaba taka samajhameM nahIM AI taba taka anakSarAtmaka kahalAI; jaba dubhASiyA mAgadhoMne use aneka bhASAoMmeM anuvAdita kara diyA taba vaha sarvabhASAtmaka kahalAne lagI / chaThe matake viSayameM maiMne abhI pUrA vicAra to nahIM kiyA hai parantu abhI vaha ja~catA nahIM hai, kyoMki magadha aura zUrasena ke bIca meM agara koI ardhamAgadha nAmakA deza hotA to vahA~kI bhASA ardhamAgadhI kahalAtI / parantu ardhamAgadha nAmakA deza kahIM par3hane meM nahIM AyA / uparyukta uddharaNase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki ma0 mahAvIrane bhASA ke rUpa meM kucha aisA parivartana kiyA thA jise satra loga samajha sakeM tathA dubhASiyoMkA bhI prabandha kiyA gayA thA / ye donoM hI prabandha jJAnako sarvasAdhAraNakI sampatti banA deneke liye the / isIliye yaha atizaya kahalAyA / jisa yuga meM prAkRta bhASA striyoM tathA apadoMkI bhASA kahalAtI thI, par3he likhe AdamI prAkRta meM bAta kara - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jainadharma-mImAMsA nemeM apamAna samajhate the, sArA kAma saMskRta meM hotA thA usa yuga meM ma0 mahAvIra sarakhe asAdhAraNa vidvAnakA prAkRta bhASA meM vyAkhyAna denA atizaya hI thA / sarvasAdhAraNaka hRdayapara isa bAtakA jitanA prabhAva par3A hogA utanA anya aneka atizayoMkA na par3A hogA / Aptake jo tIna vizeSaNa haiM unameMse tIsare vizeSaNa (hitopadezakatva ) ke sAtha isakA bahuta sambandha hai isaliye ise mukhya atiyoMmeM mAnanA cAhiye / dUsarA atizaya 'pArasparika mitratA' kA hai / isakA agara sAdhAraNa artha kiyA jAya to vaha devakRta atizaya nahIM kahA jA sakatA / isaliye digambara lekhakoMne isakA artha kiyA hai-- saba loga mAgadhI boleM / uparyukta vivecanase mAlUma hotA hai ki ma0 mahAvIrane ardhamAgadhIkA apane vihAra-kSetrameM khUba pracAra kara diyA thA / isase yaha bAta mAlUma hotI hai ki sarvasAdhAraNakI eka bhASA banAneke liye une prayatna kiyA thA aura usameM unheM paryApta saphalatA bhI milI thii| eka-dUsarekI bhASA samajhanese mitratA bar3hatI hai isaliye isa atizayakA dUsarA nAma ' pArasparika mitratA' ho gayA / tIsarA, chaTThA, dasavA~ aura gyArahavA~ atizaya kAdAcitka prAkRtika ghaTanAoM kA bhaktiyukta varNana hai / Aja bhI hama dekhate haiM ki jaba hamAre yahA~ koI mahApuruSa AtA hai to hama prAkRtika ghaTanAoMko usake prabhAvakA phala batalAne lagate haiM / agara pAnI barasane lagatA hai to kahate haiM ki garmI jyAdaH par3atI thI isaliye pAnI barasane lagA / agara ruka jAtA hai to kahate haiM ki pAnI barasanese loga bhIMgate the isaliye ruka gayA; yadi bAdala A jAte haiM to kahate haiM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devakRta atizaya . 173 chAyA ho gaIM; yadi haTa jAte haiM to kahate haiM AkAza aura dizAe~ nermala ho gaI / Aja bhI loga isa prakArakI kalpanA kiyA karate haiM, phera usa jamAnekI to bAta hI kyA kahanA ! __cauthe, sAtaveM aura navameM atizayase mAlUma hotA hai ki unake Anepara bhakta logoMne jamIna sAfa karAI hogI aura dhUla na ur3e isake liye pAnA chir3akAyA hogaa| Aja bhI kisI nagaramAnya vyaktike svAgatameM aisA kArya kiyA jAtA hai| pA~caveM atizayase mAlUma hotA hai ki unakA vyavahAra logoMke sAthameM itanA acchA thA ki saba loga saMtuSTa ho jAte the| unake vyavahArameM rUkSatA aura lAparvAhI nahIM thii| AThaveM atizayase mAlUma hotA hai ki kabhI kisI bhakta narezane unake Anepara sar3akapara sunaharI raMgake kamalacitra banavAye the / athavA vyAkhyAna-maMDapa ( samavazaraNa ) meM svAgata karate samaya unake pairoMke nIce aisA kapar3A bichavAyA hogA jisameM sunaharI raMgake kamalacitra bane hoMge / yaha prathA Aja bhI aneka prAntoMmeM pAI jAtI * ha / jisa prakAra rAjAoMkI savArIke Age aneka tarahake nizAna calate haiM mAlUma hotA hai ki bhakta loga ma0 mahAvIrake vihArake samaya cakra aura aSTa maMgala-dravya ( chatra, camara, darpaNa, bhaMgAra, maMjIrA, kalaza, dhvajA, suprItikA ) lekara calate the| caudahaveM atizayase mAlUma hotA hai ki jisa nagarameM ma0 mahA___ * mere prAntameM ise 'pAvaDe DAlanA' kahate haiN| bArAtakA svAgata karate samaya bIcameM eka lambA kapar3A bichAyA jAtA hai jisaparase nikalakara bheMTa kI jAtI hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jainadharma-mImAMsA cIra padhArate the usa nagarakA rAjA nagarameM DauMDI ( DiMDima ) piTavA kara yA aura kisI prakArase nagaranivAsiyoMko isa bAta kI sUcanA detA thA tathA darzanoMke liye anurodha bhI karatA thaa| __ zvetAmbara sampradAyameM jo devakRta atizaya haiM unameM prAtihAryoke nAma bhI Aye haiM / donoMmeM aMtara yaha mAlUma hotA hai ki samavazaraNakI racanA na honepara bhI jo sAdhAraNa cinhake taurapara rahate the ve prAtihArya kahalAte the aura jaba samavazaraNakI racanA hotI thI aura jaba ve hI cihna kula adhika mAtrA meM hote the to atizaya kahalAne lagate the / jaise atizayoMmeM cauvIsa camara haiM jaba ki prAtihAryoMmeM ATha / prAtihAryameM sAdhAraNa azoka vRkSa hai parantu atizayoMmeM ghaMTA, patAkA Adi aSTa maGgala dravyoMse zobhita hai.| atizayoMkA jo vivecana ho cukA hai usase zvetAmbarAbhimata devakRta atizayoMkA vivecana ho jAtA hai| jisa atizayake viSayameM kucha vizeSa rUpameM kahanA hai vaha yahA~ kahA jAtA hai / ___dazaveM atizayase mAlUma hotA hai ki ma0 mahAvIrake vyAkhyAnake sthAnako kisI zrImantane yA rAjAne tIna tarahakI kapar3ekI dIvAloMse gherA hogaa| pahilImeM aneka tarahake bela-bUTe hoMge, dUsarIkA raMga pIlA hogA aura tIsarI bilakula sapheda hogii| ___ caudahaveM atizayase mAlUma hotA hai ki unake svAgatameM nagara nivAsiyoMne vRkSoMmeM bhI bandanavAra Adi laTakAI hoNgii| pIchese kaviyoMne bandanavAra laTakatIM dekhakara kalpanA kI hogI ki mAno vRkSa jhuka kara praNAma karate haiN| AkAzameM duMdubhi bajanekA artha yaha hai ki samavazaraNake dvAra para U~ce sthAnapara bAje bajate the| Ajakala bhI hAthI-dvArake Upara Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devakRta atizaya 175 bAje bajAnevAloMke sthAna pAye jAte haiM aura kahIM kahIM itane U~ce baiThakara bAjA bajAnekA rivAja hai / sapharameM bAje u~ToMpara rakhakara bajAye jAte the / jahA~ manuSyase adhika u~cAI huI ki AkAzakI u~cAIse tulanA hone lgii| ___ aThArahaveM atizayako digambara sampradAyane karmakSayajAtizaya mAnA hai parantu ise devakRta atizaya kahanA hI upayukta mAlUma hotA hai / kyoMki ghAtiyAkarmake kSaya ho jAnese zarIra apane svabhAvako chor3a de yaha bAta sirpha zraddhAgamya hai / isaliye kevalajJAna honepara bhI nakha, keza to bar3hate hoMge parantu bhakta loga zIghra kATa dete hoMge aura bAloMkA kSaura karma athavA loMca kara dete hoNge| sAdhaka avasthAmeM niyamoMkA kar3AIse pAlana karanA par3atA hai parantu jIvana-mukta aksthAmeM to usa apAyake kAraNa hI nahIM rahate jinase bacaneke liye una niyamoMkA pAlana karanA par3atA thaa| isaliye jo kArya eka munike liye niSiddha hai, vaha eka arahaMtako varNya nahIM bhI ho sakatA hai| unnIsaveM atizayase mAlUma hotA hai ki kisI parimita saMkhyAmeM unake bhakta sAtha bane rahate hI hoNge| ye jo atizaya batAye haiM unameMse bahutase atizaya aise haiM jo kabhI kabhI hote the aura jo sadAke liye mAna liye gaye / ma0 mahAvIrake Ane para kabhI kisI nagarameM sar3akoMpara pAnI chir3akA gayA to yaha atizaya sadAke liye mAna liyA gyaa| isI prakAra camara bhAdike atizaya haiM / eka kAdAcitka ghaTanAko sArvakAlika rUpa denekA Aja bhI rivAz2a hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA ATha prAtihArya prAtihAryauke nAma donoM hI sampradAyoMmeM eka sarIkhe haiM / unake nAma haiM / 176 ( 1 ) azoka vRkSa -ma0 mahAvarike zarIrase bAraha guNA U~cA / ma0 mahAvIra vihAra meM prAyaH upavanoMmeM Thaharate the / unakA Asana azoka vRkSake nIce zilApaTTapara hotA thA / ( 2 ) surapuSpa - vRSTi -- bhaktoMke dvArA puSpa barasAye jAte the / ( 3 ) divyadhvani -ma0 mahAvIrakI vANIko mAlavakoza rAga, bINA, bA~surI Adike svarase devatA ( bAjA bajAnevAle loga ) pUrate haiM / isase mAlUma hotA hai ki ma0 mahAvIra upadezameM kabhI kabhI acche svara meM kavitA par3hA karate the aura bhakta loga saMgItakA mizraNa karake use suzrAvya banAte the / ( 4 ) cAmara - bhaktoMke dvArA kabhI kabhI camara durAye jAte the / (5) Asana -- sundara siMhAsana / - ( 6 ) bhAmaNDala -- isa viSayameM pahile kahA jA cukA hai / (7) duMdubhi - eka taraha ke bAje / ( 8 ) chatra -- bhaktoM ke dvArA kI gaI chatraracanA || mUlAtizaya Upara jo atizaya Adi batAye gaye haiM vaha saba mUlAtizayakA vistAra hai jo ki kalpita akalpita ghaTanAoMke sammizraNase bhakta logoMne kiyA hai / vAstavameM ma0 mahAvIra ke mUla atizaya cAra haiM 1 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAtizaya vo..wwwwwwwww wwwmarw 1-apAyApagamAtizaya-saMsArake prANI ajJAnAdise apanA nAza ( apAya ) kara rahe haiM usa apAyako ma0 mahAvIrane dUra kiyA arthAt patanake mArgase svayaM bhI bace aura dUsaroMko bhI bacAyA / tIrthaMkarakA sabase bar3A aura satya atizaya ho sakatA hai to yahI ho sakatA hai| 2-jJAnAtizaya-AtmAko svataMtra aura sukhI banAnekA pUrNa satya jJAna unako thaa| 3-pUjAtizaya-bar3e bar3e AdamI bhI unakI pUjA karate the| 4-vacanAtizaya-unakI vyAkhyAnazailI bahuta rocaka thI aura unakA upadeza sabako hitakArI thaa| mAlUma hotA hai ki purAne samayameM vacanake 35 guNa mAne jAte the, aura jisake vacanakI prazaMsA karanA par3atI thI usake pIche ye guNa vizeSaNa rUpameM kahe jAte the / zvetAmbara sAhityameM nagara, deza, rAjA, rAnI, upavana, caitya, zarIra aura usake aMgopAMga Adi sabake varNana milate haiN| jahA~ kisIkA ullekha huA ki ukta varNana usake sAtha lagA diyA gyaa| isI taraha vacanAtizayake sAtha huA hai anyathA satyatA aura hitakaratAkI dRSTise jo vacana sarvottama hai vaha kalAkI dRSTise bhI sarvottama honA cAhiye yaha niyama nahIM hai / vacanAtizaya hitakaratA hai, kalApUrNatAmeM nahIM / phira bhI jaina zAstroMmeM arahaMta-vacana ke 35 guNa mAne gaye haiM: 1-saba jagaha samajhA jA ske| 2-yojana taka (bahuta dUra taka) sunAI de sake / 3-prauDha 4-meghake samAna gaMbhIra / 5-spaSTa zabdavAlA 6--saMtoSaprada / 7-hara-eka manuSya aisA samajhe ki 12 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA mujhe lakSya karake arahaMta bola rahe haiM / 8 - puSTa artha bAlA / 9pUrvAparavirodha-rahita / 10 - mahApuruSocita / 11 - saMdeha - rahita 12- dUSaNa rahita arthavAlA / 13 - kaThina viSayako sarala krne| vAlA 14 - jahA~ jo zobhAprada ho vahA~ vaisA bolanA 15 - SaT dravya nava tattvako puSTa karanevAlA / 16 - prayojana - sahita / 19 - madhura / / 18 - paTutA sahita / / - - 17 - pada - racanA - sahita 20 - marmapIr3aka na ho 21 - dharmArtha- pratibaddha / 22 - spaSTa arthavAlA / 23 - paraniMdA - Atma - prazaMsA - rahita / 24 - vyAkaraNazuddha / 25 - Azcaryajanaka / 26 - jise sunakara yaha mAlUma ho ki vaktA sarvaguNasampanna hai / 27 - dhairyayukta / 28 - vilaMba - rahita / 29 - bhrama -rahita / 30 - saba apanI bhASA meM samajheM - aisA / / 31 - ziSTa buddhi utpanna karanevAlA / 32 - padake arthako aneka rUpa vizeSa AropaNa karanevAlA / 33 - sAhasikapanase kahA gayA / 34 - punaruktadoSarahita / 35 - sunanevAleko kheda na utpanna karane vAlA / / varNanako chor3akara ye cAroM atizaya hI vAstavameM atizaya haiM / pahile jo atizayAdi batAe gaye haiM unameM kucha to kalpita haiM aura kucha rUpAntarita ho gaye haiM / gambhIra aura niHpakSa dRSTise agara vicAra kiyA jAya to hameM ma0 mahAvIrake jIvanake viSayameM nina likhita bAteM mAlUma hoMgIM / ( 4 ) unakA zarIra sundara aura suDaula thA / ( 2 ) ve kaThora parizrama se thakate nahIM the aura na jozameM Akara uttejanApUrvaka koI kAma karate the jisase bahuta pasInA A jAya / 178 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAtizaya 179 (3) unakA AhAra itanA alpa aura niyamita thA ki unheM zArIrika vikAroMke kAraNa bImArIkA zikAra nahIM honA pdd'aa| (4) unakA zarIra bahuta dRr3ha aura sahanazIla thA / (5) jahA~ unakA vihAra hotA thA vahA~ koI pazu AdikI hatyA na karatA thaa| (6) ve upadravoM, kalahoM aura anyAyoMko dUra karA dete the| (7) unako usa samayake sabhI darzanoMkA pUrNa jJAna thA aura unane ucita zabdoMmeM unakI AlocanA bhI kI thii| (8) unakA vyAkhyAna prAyaH aise vizAla sthAnameM hotA thA jahA~ logoMko baiThanemeM takalIpha na ho|| (9) vyAkhyAna sarala bhASAmeM diyA jAtA thA aura usakA bhI aneka bhASAoM meM anuvAda karAyA jAtA thaa| (10) kabhI kabhI aura kahIM kahIM loga unakA svAgata mahArAjoM-sarIkhA karate the| unake baiThaneke sthAnako chatra-camara, bhAmaNDala Adise sajAte the| (11) jahA~ unakA vihAra hotA thA vahA~ke zrAvaka khUba dAna karate the jisase ativRSTi, bImArI Adike kaSTa dUra ho jAte the| (12) kabhI kabhI unake Agamanapara grAmavAsI loga z2amIna sApha karAte the, pAnI chir3akAte the, sar3akapara kamaloMke citra banAte the, vRkSoMko toraNoMse sajAte the, bAje bajavAte the, puSpa barasAte the| tathA aura bhI aneka kAma karate the / (13) kahIM kahIM unake Agamanapara rAjA loga nAgarikoMko darzanoMkA nimantraNa dete the| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA (14) unake vihArameM Age Age dharmacakrakA nizAna aura usake pIche aSTa-maMgala-dravya lekara loga calate the / yaha saba bhaktoMkI bhaktikA phala thaa| (15) unake sAtha eka janasamUha prAyaH rahA hI karatA thaa| ina pandraha kalamoMmeM atizayoMkA niSkarSa diyA gayA hai / inake par3hanese ma0 mahAvIrakA bAhirI citra hamArI A~khoMke sAmane ghUmane lagatA hai / parantu yaha yAda rakhanA cAhiye ki ye atizaya vAstavika atizaya nahIM haiM / vAstavika atizaya to cAra mUlAtizaya haiM jo pahile batAe jA cuke haiM athavA pUrNa satya-jJAna, pUrNa vItarAgatA, aura pUrNa hitopadezatA hI unake sacce atizaya haiN| mhaaviir-nirvaann| mahAvIra-jIvanake Upara isa prakAra niHpakSa vaijJAnika dRSTi DAlanese hama ma0 mahAvIrake vAstavika mahattvako samajha lete haiM tathA isase jainadharmake vAstavika rUpako samajhanemeM, vivAdagrasta viSayoMke nirNaya karanemeM aura sAmpradAyikatAko naSTa karanemeM bar3I madada milatI hai| __ merA to yaha dRr3ha vizvAsa hai ki ma0 mahAvIrake samayameM jainadharmakA jo rUpa thA yadi vahI rUpa phira khoja liyA jAya, karIba DhAI hajAra varSoM meM jo vikAra jama gayA hai vaha haTA diyA jAya, to jainadharma vijJAnake Age Tikane lAyaka aura samAja-sudhArakI sabhI samasyAoMko hala karanevAlA bana sakatA hai / phira bhI agara usameM kucha truTi mAlUma ho to hameM usake pUrNa karanekA adhikAra hai| antaraMga rUpameM to parivartana honA nahIM hai, parivartana honA hai bAhyarUpameM; so bAhyarUpameM parivartana honese jainadharmakI koI bhI kSati Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra-nirvANa nahIM hai| ma0 mahAvIrake jIvanase hameM aise parivartanoMkI AvazyakatAkA anubhava hotA hai / ma0 mahAvIrakA jIvana-carita aneka samasyAoMko hala karanevAlA hai| kaivalya prApta karaneke bAda karIba tIsa varSa taka ma0 mahAvIra jIvita rahe aura prANiyoMkI naitika unnatike liye unane bahuta kAma kiyA / 2462 varSa pUrva pAvAmeM unakA nirvANa huA / aneka rAjAoMne aura zrAvaka-zrAvikAoMne milakara unakA dAhasaMskAra kiyA / muniloga bhI isa samArambhameM zAmila hue the / aneka prakArake candanoMse citA taiyAra kI gaI thI aura jaba asthiyA~ raha gaIM taba bujhA dI gaI thii| asthiyoMko rAjAoMne bA~Ta liyA thaa| zAstroMmeM isa utsavako devakRta banA diyA gayA hai| agni lagAne vAloMko agnikumAradeva, vAyu calAnevAloMko vAyukumAradeva, pAnIse citA bujhAnevAloMko meghakumAradeva; asthiyA~ le jAnevAloMko indra kahA gayA hai jo ki usa samayakI prathAke anusAra ThIka hai / - kucha logoMkI ( khAsakara digambaroMkI ) aisI mAnyatA hai ki nirvANa honeke bAda kevalIkA zarIra * bijalI yA karpUrakI taraha ur3a jAtA hai, sirpha nakha aura keza raha jAte haiM taba indra mAyAmaya zarIra banAtA hai aura usakA dAhasaMskAra karatA hai| parantu jaba *tanuparamANU dAminivat saba khira gaye / rahe sesa nakhakesa rUpa je pariNaye // taba haripramukha caturavidha suragaNa subhasacyau / mAyAmaha nakhakesarahita jinatanu racyau raci agara candanapramukhaparimaladravya jinjykaariyau| . padapatita amikumAra mukuTAnala suvidhi saMskAriyau // -jinendrapaMcakalyANaka / : svabhAvo'yaM jinAdInAM zarIra-paramANavaH / muMcaMti skaMdhatAmante kSaNAkSaNarucAmiva / harivaMza pu0 65-13 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA rrrrrrrrrrrammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm devoMkA varNana bhaktikalpya hai taba unake dvArA banAye gaye mAyAmaya zarIrakA varNana bhI mAyAmaya hai / 'devoMkA zarIra maranepara ur3a jAtA hai taba devoMke devakA zarIra bhI ur3a jAnA cAhiye' isa vicArase yaha kalpanA kI gaI hai / parantu yaha asvAbhAvika to hai hI, sAtha hI anAvazyaka bhI hai / yadi kevalajJAnake honese zarIrameM itanI vizuddhi A jAtI hai ki vaha karpUrakI taraha ur3a jAtA hai to anya kevaliyoMkA zarIra bhI ur3anA cAhiye, parantu anya kevaliyoMkA zarIra nirvANake bAda ur3a nahIM jAtA isake aneka ullekha milate haiN| 'ArAdhanA-kathAkoSa' meM saJjayanta munikI eka kathA hai / eka vibuddaSTra vidyAdharane inheM maravA DAlA thA / upasargake samaya inheM kevalajJAna paidA huA aura inane muktilAbha kiyA / nirvANotsavake samaya inakA choTA bhAI jayanta bhI aayaa| use apane bhAIkI ( saMjakta kevalIkI ) mRta dehako dekhakara krodha A gayA / usane vidyuiMSTrako pakar3a liyA........Adi / isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki saMjayanta kevalIkI mRta deha ur3a nahIM gaI thii| isI prakArakA eka ullekha padmapurANameM bhI hai / vahA~ nirvANa ho jAneke bAda unake zarIrakI pUjA devoMne kI hai+ / isase yaha bAta spaSTa hai ki kevalajJAnake honese zarIrakA ur3a jAnA digambara sampradAyako bhI mAnya nahIM hai / yaha kalpanA to hai hI parantu pIchekI hai yaha bAta +tato melasthirasyAsya guDadhyAnAvagAhinaH / utpannaM kevalajJAnaM dehamukteranantaraM / / Agatya ca sahendreNa pramodena surAsurAH / cakrurdehArcanaM tasya divyapuSpAdisampadA // pa. pu. 22 kaparva 95-96 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara zvetAmbara bhI nizcita hotI hai / ma0 mahAvIrake zarIrakA agnisaMskAra kiyA gayA isase unake gauravameM kucha bhI baTTA nahIM lagatA / isaliye hameM isa avaijJAnika kalpanAkA tyAga kara denA cAhiye / digambara - zvetAmbara / yaha bAta asambhavasama hai ki kisI lokottara mahAtmA ke virodhI na hoM / ma0 mahAvIrake virodhI bhI bahuta the / parantu jo virodhI anta taka virodhA rahe ve jainasaMghase bAhira hI samajhe gaye / isIliye gozAlaka, jamAli Adi jainasaMghase bAhira rahe / parantu pIche yaha bAta nahIM ho sakatI thI / pIche jina logoM meM matabheda huA ve ma0 mahAvIrako barAbara mAnate rahe aura apaneko ma0 mahAvIrake sacce anuyAyI kahate rahe / isaliye pIcheke matabheda jainadharmameM vividha sampradAyoMke kAraNa hue / 183 dhainadharmameM sampradAya aneka hue haiM parantu mukhya sampradAya do haiMdigambara aura vetAmbara / ye donoM sampradAya kaba aura kaise hue isakA prAmANika itihAsa lupta hai / digambara sampradAyane zvetAmbara sampradAyakI utpattikI eka kathA banA lI hai aura zvetAmbara sampradAyane digambara sampradAyakI eka kathA banA lI hai| donoM hI dveSamUlaka aura aprAmANika haiM / mere khayAla se ye donoM sampradAya kisI eka ghaTanAke pariNAma nahIM haiM kintu bahuta dinoMke matabhedake pariNAma haiM / sambhavataH vaha matabheda ma0 mahAvIra ke samayameM bhI hogA / yaha bAta to nizcita hai ki ma0 mahAvIra digambara vezameM rahate the / isaliye unake saMghake Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jainadharma-mImAMsA adhikAMza muni bhI digambara vezameM hI rahate the parantu savastravezakA ikadama niSedha nahIM ho gayA thaa| thor3e bahuta muni vastra bhI dhAraNa karate the| AryikAe~ to avazya hI vastra dhAraNa karatI thIM aura mokSakA mArga to donoMko samAna rUpase khulA thA, isaliye vastratyAgapara bahuta adhika jora nahIM diyA jA sakatA thA / phira bhI unake ziSya digambaratvakA anukaraNa jarUra karate the aura ma0 mahAvIrake pIche to prAyaH sabhI digambaravezI ho gaye hoMge / parantu muniyoMmeM eka dala aisA bhI thA jo digambaratvako acchA samajhatA huA bhI usapara itanA jora denA ucita nahIM samajhatA thaa| eka dala ma0 mahAvIrake bAhya tapakA bhI pUrA anukaraNa karanA cAhatA thA aura dUsarA usako ucita samajhatA huA bhI anivArya nahIM mAnatA thA / parantu ma0 mahAvIrakI dRSTimeM antara na thA / ve donoMko samAna samajhate the / arthAt sabako muni mAnate the| muniyoMke dasa bhedoMmeM koI vizeSa tapasvI hote haiM, koI adhyayanapriya hote haiM aura koI sAdhAraNa hote haiM parantu muni sabhI kahalAte haiN| isI taraha usa samaya bhI muni sabhI kahalAte the| __ma0 mahAvIra ke 62 varSa pIche taka yaha matabheda rucibhedake hI rUpameM rahA / indrabhUti gautama, sudharmAsvAmI aura jambUsvAmI taka saMghabhedakA koI cihna naz2ara nahIM AtA / bAdameM saMghabheda bhale hI na huA ho parantu eka hI saMghake bhItara dalabandI avazya mAlUma hotI hai| kyoMki jaMbUsvAmIke bAda digambara aura zvetAmbaroMkI AcAryaparamparA judI par3a jAtI hai / digambaroMke kathanAnusAra jambUsvAmIke pIche jo pA~ca zrutakevalI. ( pUrNa zAstroMke jJAtA ) hue Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara-zvetAmbara mmmmmmmmmmmmmmmmmm unake nAma haiM-viSNu, nandI, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu *; jaba ki zvetAmbaroMke kathanAnusAra jambUsvAmI ke pIche prabhava, zayyaMbhava, yazobhadra, AryasaMbhUtavijaya aura bhadrabAhu zrutakevalI hue haiM / bhadrabAhuko donoM saMgha zrutakevalI mAnate haiM isase yaha to mAlUma hotA hai ki bhadrabAhuke samaya taka saMghabheda nahIM huA thA / bIca ke cAra nAmoMmeM jo matabheda hai usakA kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki jo jisa dalake vicAroMkA poSaka thA usIkA nAma usa dalane zrutakevaliyoMmeM rakhA, aura virodhI vicAravAloMko chor3a diyaa| ina cAroMke pIche jo bhadrabAhu zrutakevalI hue ve bahuta prabhAvazAlI the / pUrNa jainazrutake ye aMtima AcArya the| ye AcArameM ugra tapasvI the tathA digambara veSameM rahate the isaliye digambaratvake poSaka inheM mAnate the / sAtha hI ye vicArameM itane udAra the ki savastraveSapoSakoMko ye hInadRSTise na dekhate the / isa taraha donoM dalavAle inheM apanA hI samajhate the / bhadrabAhuke bAda donoM daloMko santuSTa rakha sakanevAlA koI na milA / idhara kAraNavaza donoM dalake loga eka dUsarese dUra bhI ho gye| ugra vicAravAle dakSiNa cale gaye aura narama vicAravAle uttarameM hI rahe / isa ghaTanAne eka-dUsarekI mukha-lajAkA aMkuza bhI haTA diyA / uttaravAloMne socA ki " upavicAravAle bAta-bAtameM roka-Toka kiyA karate haiM aura dravyakSetrakAlabhAvakA vicAra hI nahIM karate isIliye hameM spaSTa rUpameM madhyama mArga svIkAra * jambUnAmA mukti prApayadAsau tathaiva viSNumuniH / pUrvAGgabhedabhinnAzeSazrutapArago jAtaH / evamanubaddhasakalazrutasAgara pAragAmino'bhAsan / nandyaparAjitagovabanAyA bhadrabAhuzca // niitisaar| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jainadharma-mImAMsA kara lenA cAhiye / ma0 mahAvIrane jaba jinakalpa aura sthavirakalpa donoM hI batAye haiM taba yaha kyA bAta hai ki jinakalpapara hI itanA adhika jora diyA jAtA hai ? Aja vaha z2amAnA kahA~ hai ki jinakalpakA pAlana ho sake ? jinakalpa to ma0 mahAvIrake sAtha hI gayA / hameM to spaSTa ghoSaNA kara denA cAhiye ki jinakalpa to 'vyucchinna' ho gayA hai / jinakalpake vinA mokSa rukatA nahIM hai aura kevala digambara se hI jinakalpakA pAlana nahIM hotA / " ina vicAroMkA phala yaha huA ki uttaraprAntavAloMmeM jo digambara veSameM rahate the unane bhI usa veSakA tyAga kara diyA aura narama nItikA poSaka saMgaThita saMgha bana gayA / isa dalake netA sthUlabhadra the / yahA~ yaha saba bAta kahanA Avazyaka hai ki narama nItikA poSaka yaha dala na to bhraSTa thA na zithilAcArI thA / upradala aura naramadalake dRSTibindumeM hI antara thA / ugradalavAle yaha socate the ki agara 'hama mahAvIrake jIvanakA pUrA anukaraNa na kareMge to dhIre dhIre itanA zithilAcAra bar3ha jAyagA ki kucha samaya bAda muni aura zrAvakoMmeM kucha antara hI na rahegA / jaba hama bAhya niyamoMkA kaThoratAse pAlana kareMge taba thor3I-bahuta Atmazuddhi bhI raha jAyagI / agara hama bAharase bilakula DhIle ho gaye to bhItarase kucha bhI na raheMge / ' isake viparIta naramadalavAle yaha socate the ki ' bAhirI bAtoMpara adhika jora denese bhItarI bAtoMko loga bhUlane lagate haiM-ve loka-sevAke kAmake nahIM rhte| sAtha hI jJAnopArjanapara bhI upekSA karane lagate haiM / ugranIti se dharmapracAra aura dharma-prabhAvanAmeM bhI Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara zvetAmbara vAdhA AtI hai / nagna rahakara hama janatAkA samAgama bhI hameM paryApta avasthAmeM to hameM bilakula vanavAsI sevA bahuta kama kara sakeMge / 187 rAjasabhAoM meM kaise jA sakate haiM ? rUpa meM nahIM mila sakatA / usa rahanA par3egA isaliye hama jana yaha bhI sambhava hai ki bauddha sAdhuoMke dharmapracArakA bhI asara par3A ho, aura jaina muniyoMko yaha AvazyakatA mAlUma huI ho ki jaMgalameM par3e rahanese zAsanakI unnati aura lokakalyANa na hogA / isaliye madhyama-veSako dhAraNa karake samAja sevAmeM bhAga lenA cAhiye / kucha bhI ho parantu yaha nizcita hai ki ye donoM sampradAya dRSTibinduke antarake hI pariNAma the-- narama dalakI AcAra bhraSTatAke pariNAma nahIM the / yadi aisA hotA to sthUlabhadra sarIkhe kAmajayI + caritravAn vidvAn netA isa dalako na milate / - saMghake isa prakAra aneka bhAgoMmeM baTa jAnese tathA lAparvAhI Adi aneka kAraNoMse zruta lupta ho calA thA isalie uttara - prAntavAloMne paTanAmeM saMghakI baiThaka kI, aura jitanA bana sakA prAcIna zrutakA saMgraha kiyA / isase unako do lAbha the| pahilA to yahI ki zrutakI (zAstrakI) rakSA ho, dUsarA yaha ki dakSiNa prAntavAloMko yaha batalAyA jAya ki hama loga zAstrAjJAke bAhara nahIM haiM / jaba dakSiNavAle uttarako lauTe to unane inakA adhika virodha kiyA / eka to ye pahilese hI virodha karate the, dUsare dakSiNa- zrAntameM + bhUto na ko'pi na bhaviSyati bhUtale'smin zrIsthUlibhadrasadRzo munipuGgaveSu / yenaiva rAgabhuvane'pi jito hi kAmaH paNyAGganAvaragRhe vasatA nikAmam || kharataragacchasUriparamparA prazasti / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jainadharma-mImAMsA rahanase inake virodhI bhAva kucha aura bar3he, tIsare uttara-prAntavAloMne jinakalpake vicchedakI ghoSaNA karake sthavira-kalpako hI AdarzarUpa dekara apane vicAroMmeM kaTTaratA prApta kara lI thii| aba ye digambaraveSiyoMko pahaleke samAna adhika tapasvI bhI mAnaneko taiyAra na the| __ ina saba kAraNoMne milakara donoM saMghoMko pUrNa vibhakta kara diyaa| phira bhI yaha bheda itanA adhika na huA ki ye do sampradAya ho jaate| vikramakI dUsarI zatAbdImeM ye donoM saMgha do sampradAyake rUpameM prakaTa hue| zvetAmbaroMke kathanAnusAra isa samaya digambara sampradAya utpanna huA, aura digambaroMke kathanAnusAra isa samaya zvetAmbara sampradAya paidA huA / mere vicArase usa samaya ye donoM sampradAya utpanna hue. kyoMki ye donoM hI eka vRkSakI do zAkhAe~ haiN| jina bAtoMmeM inameM matabheda hai unameM anekAnta-dRSTiko dUra kara diyA gayA hai aura ekAntako apanAyA gayA hai| __ donoM sampradAya isa bAtako svIkAra karate haiM ki usa samaya prAcIna zruta lupta ho gayA thA-thor3e thor3e bhagna aMza baca rahe the| mere qhayAlase yaha. dravyazrutakA lopa thaa| bhAvazruta to dravyazrutakI apekSA adhika bacA thaa| hA~, kaI kAraNoMse dravyazrutakA rakSaNa Avazyaka thaa| dravyazruta jisa prakAra lupta ho rahA thA agara usI prakAra lupta hotA jAtA to isakA phala bahuta burA hotA / isaliye vIra saMvat 980 meM devarddhigaNIkI adhyakSatAmeM ballabhIpurameM (gujarAtameM ) zvetAmbara saMghakI eka baiThaka huii| usameM jitanA zruta usa samaya upalabdha thA usakA lipibaddha saMgraha kiyA gayA / zvetAmbaroMmeM Aja usI zrutakA pracAra hai| isameM saMdeha nahIM ki Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara zvetAmbara 189 yaha zruta adhUrA hai tathA bhASA aura bhAvakI dRSTise thor3A bahuta vikRta bhI hai aura usameM pachikI bAteM bhI mila gaI haiM tathA bauddha sAhityakA bhI usapara prabhAva par3A hai / phira bhI vaha bahuta kAmakI cIz2a hai / agara yaha saMgraha na hotA to Aja taka paMdraha sau varSameM jo vikAra paidA hotA vaha bhI zAstra ke nAmapara pracalita ho jAtA / yaha Azcarya hai ki digambara sampradAyane isa prakArakA saMgraha nahIM kiyA, balki ve navIna racanA hI karate Aye haiN| isake ThIka ThIka kAraNa samajhameM nahIM Ate parantu nimnalikhita kAraNa yahA~ kahe jA sakate haiM-- 1 - digambara sampradAya caritrake niyamoMkA kar3AI se pAlana karanA cAhatA thA, jaba ki prAcIna zrutameM kaThina aura zithila sabhI taraha ke niyamoM kA ullekha thA / isaliye digambaroMne prAcIna zrutakI rakSA karane kI apekSA naye zrutakI racanA karanA hI ucita samajhA / 2 - prAcIna zruta vikRta ho jAneke kAraNa kucha asambaddha thA tathA prAcIna honeke kAraNa kucha asuMdara bhI thA isaliye unane usapara upekSA kI / bhagnAvazeSakI marammata karanekI apekSA usI sAmagrIse ina naI imArata khar3I karanA acchA samajhA / inameMse pahilA kAraNa hI adhika z2oradAra mAlUma hotA hai / anyathA yaha bAta nahIM ho sakatI ki digambara loga prAcIna zrutakA thor3A-bahuta bhI saMgraha nahIM kara sakate / yadi digambaroM ke matAnusAra zvetAmbaroMne prAcIna zrutameM bahuta-sI milAvaTa kara dI thI to digambaroMko cAhiye thA ki usa milAvaTako dUra karake jo kucha zruta Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA bacatA usIkA saMgraha karate / isase uparyukta kAraNoM se prathama kAraNa hI joradAra mAlUma hotA hai| digambara-sampradAyane zrutakA saMgraha na karake bahuta hAni uThAI hai, kyoMki prAcIna zrutakA koI nAma-nizAna na honese jisa kisI digambarakA banAyA huA grantha mahAvIrakI vANI kahalAtA hai / amuka AcAryakI racanA zAstra hai aura amuka AcAryakI racanA zAstra nahIM hai isa viSayameM koI joradAra hetu nahIM diyA jaataa| zvetAmbara sampradAyameM yaha suvidhA hai ki koI kitanA hI bar3A AcArya kyoM na ho hama usakI racanAko zruta mAnaneke lie bAdhya nahIM haiM; kintu digambaroMmeM yaha suvidhA nahIM hai| vahA~ to AcAryoMkI racanA hI zruta hai| kisakI racanAse kisakI racanAkA mApa kiyA jAya isakA koI sAdhana nahIM hai / agara koI saMgraha hotA to usako kasauTI banAkara hama saba zAstroMkI jA~ca kara sakate the| jo usameM na milatA use usa AcAryake matthe mar3hate; Ajakalake samAna mahAvIrake matthe na mddh'te| khaira ! jo ho gayA so ho gayA / aba hamArA kartavya hai ki donoM sampradAyoMke granthoMko ardha-prAmANika svIkAra kara leM aura unameMse jo jo bAta parIkSAmeM kaccI utaratI jAya use chor3akara bAkIko pramANa mAna leN| donoM hI sampradAyoMke granthoMmeM satya aura asatyakA mizraNa ho gayA hai / isake atirikta donoMke sAhityameM aisI truTiyA~ bhI haiM jinakI pUrti eka-dUsareke sAhityase ho sakatI hai / udAharaNArtha kundakundake anyoMse AdhyAtmikatAkI pUrti ho sakatI hai aura zvetAmbara sAhityase achUtoddhAra, strI-puruSa samAnAdhikAra, vidhavAvivAha Adi samAja-sudhAraka sAhityakA nirmANa kiyA jA sakatA hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara-zvetAmbara yabapi ina viSayoMkI sAmAnya sAmagrI donoMmeM hai tathA maulika tattvoMmeM kucha bheda nahIM hai, phira bhI agara hama eka-dUsareke granthoMko AdarakI dRSTise dekhane lage aura apane apane gIta na gAte raheM to hama anekAnta dRSTiko prApta karake pUrNa jainatvako prApta kara skeNge| sAmpradAyikatAkA sAhityake Upara bar3A burA prabhAva par3atA hai / isa sAmpradAyikatAne hI zvetAmbara-sAhityameM jinakalpaviccheda Adi vicAroMkA praveza karAyA aura isIne digambara-sAhityameM strImuktiniSedha AdikA vidhAna kiyaa| _ digambaroMne nagnatvapara jora dekara munidharmako kaluSita na hone deneke liye bahuta kucha prayatna kiyA, parantu usakA nirvAha na ho pAyA / zvetAmbaroMma yatiyoMkI sRSTi huI to isa sampradAyameM bhaTTAraka guruoMkI sRSTi ho gaI / strImuktiniSedhakI bAtoMne bhI digambarakkI rakSA na kara pAyI / Aja to strImukti-niSedha Adi bhI matabhedake viSaya bana gaye haiM jaba ki ye bAteM to digambaratva aura zvetAmbaratva sambandhI matabhedake phala haiM / digambaratvakI rakSAke liye strImuktikA niSedha karanA par3A, strImuktike niSedhake kAraNa bahuta-sA kathA-sAhitya bhI parivartita ho gyaa| sabase burI bAta to yaha huI ki jisa jainadharmane striyoMko manuSyocita sabhI adhikAra diye the ve isa choTese matabhedake kAraNa china gaye aura ma0 mahAvIrake dharmameM bhI vahIM bImArI A gaI jisa bImArIko dUra karaneke liye ma0 mahAvIrane jainadharmakA pracAra kiyA thA / parantu yaha prasannatAkI bAta hai ki bImArIkA nidAna aura cikitsA ajJAta nahIM hai| jina logoMne ina sampradAyoMkI nIMva DAlI unane apanI samajhake anusAra acchA hI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jainadharma-mImAMsA wwwwwwwwwwwwwwwww wwwwwwwwwwwwwwwww wwwwwwwwwramm kiyA hogA aura yaha to nizcita hai ki una logoMkI maMzA jainazAsanako pavitra aura prabhAvazAlI banAye rakhanekI thii| isa taraha unakI bhAvanA bhale hI pavitra ho parantu sAmpradAyikatA acchI nahIM thI / aura Aja to usase kucha lAbha nahIM hai| pavitra jainadharmako hama tabhI samajha sakate haiM jaba hama sAmpradAyikatAkA tyAga kara deN| jainadharmameM yoM to aneka sampradAya haiM parantu digambara-zvetAmbara ye donoM sampradAya hI mukhya haiM / inake samanvaya ho jAnese sAmpradAyikatAkA bahuta-kucha vinAza zIghra ho sakatA hai| matabheda aura upasampradAya jainadharmake uparyukta do sampradAya hI hue hoM so bAta nahIM hai| ma0 mahAvIrake samayase Aja taka choTe choTe matabhedoMko lekara aneka upasampradAya hue haiN| AvazyakatAvaza logoMne kucha parivartana karanA cAhA aura prAcIna paramparAne usakA virodha kiyA isase upasampradAya banate gye| samanvaya-dRSTi eka tarahase naSTa hI ho gaI thI isaliye matabhedoMne sampradAyabhedoMkA rUpa pakar3a liyA / yahA~ maiM katipaya matabhedoM aura upasampradAyoMkA paricaya dUMgA jisase mAlUma hogA ki jainadharmameM samaya-samayapara logoMko parivartanakI AvazyakatA mAlUma huI hai / hameM una matabhedoM aura upasampradAyoMse na to rAga karanA cAhie, na dveSa karanA cAhie, kintu unheM asalI jainadharmakI khojakI sAmagrI banA lenA cAhiye / ye upasampradAya anudAratA aura bholepanake pariNAma haiN| Aja to ve upekSaNIya hI haiN| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya nihava-jaina zAstroMmeM aneka nihnavoMkA varNana AtA hai| 'nihnava'kA artha kisI vastukA lopa karanA, chupA denA Adi hai / jaina dharmakI pracalita mAnyatAoMmeM jina logoMne kucha saMdeha upasthita kiyA yA dUsarA mata calAyA unheM nihnava kahate haiM / tadanusAra zvetAmbaroMne digambaroMko nihnava kaha diyA hai jaba ki digambaroMne zvetAmbaroMko jainAbhAsa kahA hai / jaise choTe choTe mata-bhedoMpara inheM nihnava kahA gayA hai unheM dekhakara Azcarya hotA hai| adhikAMza prazna to bilakula dArzanika haiM aura unakA dharmapara yA bAhyAcArake Upara bhI kucha prabhAva nahIM par3atA / nihnava honeke aura bhI kaI kAraNa haiN| jamAli-nihnavoMmeM sabase pahile jamAlikA nAma liyA gayA hai| ye eka rAjakumAra the ma0 mahAvIrakI putrI sudarzanAke sAtha inakA vivAha huA thA / aura jaba ma0 mahAvIrane tIrtha-racanA kI taba patipatnI ma0 mahAvIrake ziSya ho gye| jamAlike pAsa bhI pAMca sau ziSya sAdhu the aura sudarzanAke pAsa eka hajAra ziSyA sAdhviyA~ thiiN| parantu aisA mAlUma hotA hai ki jamAli ma0 mahAvIrase asantuSTase rahate the aura isameM inhIMkA aparAdha thA / ___ ma0 mahAvIra to niHpakSa the| na unheM kula-jAtikA vicAra thA na nAtedArI kA / parantu jamAli apaneko ma0 mahAvIrakA jamAI samajhakara apaneko apanI yogyatAse kucha adhika samajhate the / aura ma0 mahAvIrase yahA~taka kaha baiThate the ki jaise Apa anya aneka muniyoMko arhat yA kevalI kahate ho vaise hI mujhe bhI kaho / parantu kevalI kahalAneke liye jisa vItarAgatAkI, samabhAvakI, gambhI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA ratAkI aura anubhavakI AvazyakatA thI vaha jamAlimeM nahIM thI taba jamAliko ma0 mahAvIra kevalI kaise mAna lete ? 194 khaira ! ina saba kAraNoMse yA pracAra ke bahAnese jamAline apane sAdhu-sAdhviyoMke sAtha prabAsa kiyA / ghUmate hue zrAvastIke tanduka udyAnake koSTaka caityameM Thahare / vahA~ jamAli bImAra hue| usa samaya ina muniyoMse kahA ki ghAsakI zayyA bichA do / muni zayyA taiyAra karane lage / itane meM jamAline phira pUchA-kyA zayyA taiyAra ho gaI ? usa samaya kucha kAma bAkI thA parantu bolacAlake rivAjake anusAra muniyoMne kaha diyA ki ' ho gaI ' / jamAli turanta leTaneko Aye parantu kucha kAma bAkI thA, isaliye kruddha hokara bole ki jo kAma ho rahA hai use ' ho gayA hai ' kyoM bole / muniyoMne kahA kriyamANako bhI kRta kahA jAtA hai aisA mahAvIra - vacana hai / jamAliko aura bhI krodha A gayA aura unane kahA ki yaha ThIka nahIM hai| basa isIpara matabheda ho gayA / kucha muni isIse cir3hakara ma0 mahAvIra ke pAsa lauTa gye| ' kriyamANako kRta kahA jA sakatA hai ' aura ' kriyamANako kRta nahIM kahA jA sakatA ' isa prakAra ma0 mahAvIra aura jamAlike do mata bana gaye / isameM saMdeha nahIM ki jisa avasarapara sAdhuoMne kriyamANako kRta kahA thA usa avasarapara vaisA nahIM kahanA cAhiye thA / unheM jAnanA cAhiye thA ki bImAra AdamI zayyAke pAsa Akara khar3A nahIM raha sktaa| isaliye kAma pUrA honepara hI ' ho gayA' kahanA cAhiye thA / kisI bhI naya - vAkyakA prayoga karate samaya paristhitikA khyAla rakhanA caahiye| dUsarI bhUla jamAlikI hai / agara rivAjake anusAra muniyoMne Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya kriyamANako kRta kaha diyA to isameM jamAliko cir3hanA na cAhiye thA, na durAgraha dhAraNa karanA cAhiye thA parantu saca bAta to yaha hai ki jamAliko pahalesehI kucha cir3hasI thI maukA pAkara vaha abhI utthii| ___ ma0 mahAvIrakI putrI sudarzanAko muniyoMkA vicAra pasanda nahIM AyA isaliye unane bhI jamAlikA pakSa liyA parantu pIche DhaMka nAmaka eka zrAvakane unheM unakI bhUla batAI / bhUla mAlUma honepara unane jamAlikA pakSa chor3a diyA aura phira ma0 mahAvIrakI ziSyA hogiiN| phira koI jamAlikA anuyAyI na rhaa| ___ma0 mahAvIrako kaivalyAtpattike caudaha varSa bAda, arthAt mahAvIranirvANake 16 varSa pahile, jamAline yaha virodha kiyA thaa| tiSyagupta-isake do varSa bAda RSabhapura arthAt rAjagRha nagarake guNazilaka caityameM AcArya vasuke ziSya tiSyaguptane AtmAke viSayameM eka nayA vAda khar3A kiyA / AtmapravAdapUrvakA adhyApana karate samaya inheM zaMkA huI ki jIvakA eka pradeza bhI jIva nahIM haiM, do pradeza bhI jIva nahIM hai, eka pradeza bhI kama rahe taba taka jIva nahIM hai, isase mAlUma hotA hai ki koI aMtima pradeza hI aisA hai jise jIva kaha sakate haiM / bAkIke pradezoMko jIva nahIM kaha sakate / gurune bahuta samajhAyA ki jaisA antima pradeza jIva hai usI prakAra anya pradeza bhI / pradezoMmeM koI antara nahIM hai| parantu tiSyaguptako bAta samajhameM na AI / basa ! inakA bahiSkAra kara diyA gyaa| ye bhI AmalakalpA nagarIke AmravanameM cale gye| vahA~ mitrazrI zrAvakako inakI nihnavatAkA patA lgaa| usane inheM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm nimantraNa diyA aura bhikSAmeM acche acche bhojya padArthokA jarA-jarAsA aMtima kaNa bhikSAmeM diyA / jaba inane pUchA to usane kahA ki Apake siddhAntake anusAra to aMtima aMzameM pUrNa vastu rahatI hai isa liye laDDUkA aMtima kaNa hI pUrA laDDU kahalAyA / basa tiSyaguptako apanI bhUla samajhameM A gaI aura ve apane guruke pAsa lauTa gaye / __ avyakta dRSTi-vIra nirvANake 214 varSa bAda zvetavikA nagarImeM AryASAr3habhUti nAmaka AcAryakA rAtrimeM dehAnta ho gayA / jaina zAstroMmeM likhA hai ki ve saudharma svargake nalinIgulma vimAnameM paidA hue parantu ve apanI pUrva mRtadehameM praviSTa hokara AcArya kI taraha bAta karane lage aura thor3I dera bAda zarIra chor3ate samaya kaha gaye ki maiM to AcArya nahIM hU~ kintu deva huA hai| isase unake kucha ziSya avyaktavAdI ho gaye / koI sAdhu sAdhu hai yA deva, yaha nahIM jAnA jA sakatA isaliye kisIko sAdhu samajhakara vandanA na karanA cAhiye / isaliye unhoMne pArasparika ziSTAcAra hI chor3a diyA / aMtameM ve saMghabAhya kiye gaye / ve rAjagRha pahu~ce vahA~ke rAjA balabhadrane unako samajhAneke liye eka tarIkA nikalavAyA / usane sevakoMko AjJA dI ki unako pakar3akara mAra DAlA jAya / una muniyoMne rAjAse kahA ki " tuma eka jaina zrAvaka ho aura jaina muniyoMke sAtha aisA vyavahAra karate ho"| rAjAne kahA-Apa loga to avyaktavAdI haiM isaliye na to Apa yaha jAna sakate haiM ki maiM zrAvaka hU~ aura na maiM yaha jAnatA hU~ ki Apa loga sAdhu haiM / isapara una muniyoMne avyaktavAda chor3a diyaa| isa ghaTanAkA prArambhika aMza kalpita hai / AcAryakA amuka Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya 197 mmmmmmmmmmmmmarrrrrrrrmmmmmwww.amarnarrammmmmmwww. vimAnameM paidA honA aura mRta zarIrameM praviSTa honA ina bAtoMkA aitihAsika tathA dArzanika dRSTise kucha bhI mUlya nahIM hai| itanA hI nahIM balki jaina siddhAntase bhI yaha eka tarahase mela nahIM khaataa| vIra nirvANake 214 varSa bAda jaina zAstroMke anusAra bhI na to yahA~ koI kevalI thA aura na avadhi jJAnI Adi / taba yaha bAta kisane batalAI ki AcArya marakara amuka svargake amuka vimAnameM deva hue haiN| isaliye devakI bAtakA kucha mUlya nahIM hai / phira bhI isa ghaTanAkA kucha mUlarUpa to honA hI cAhiye / jisakA parivartita rUpa isa prakAra banA aura eka nivakI saMkhyA bar3hI / sambhava hai usakA nimnalikhita rUpa ho___ kabhI kabhI aisA hotA hai ki koI AdamI maraneke pahale mRtavat mUchita ho jAtA hai| usakI nAr3I aura hRdayakI gati bhI ruka jAtI hai| loga samajhate haiM ki vaha mara gayA kintu vaha mUcchita hotA hai| thor3I dera bAda vaha hozameM AtA hai to loga samajhate ha ki marA huA AdamI jIvita ho gyaa| parantu yaha hoza thor3I derake liye AyA karatA hai; antameM vaha bilakula mara jAtA hai| aisI ghaTanAe~ aneka bAra huA karatI haiM / eka bAra indaurameM mere sAmane eka aisI hI ghaTanA huI thii| eka cUr3IvAlA cUr3I pahinAte pahinAte mara gayA (behoza ho gyaa)| usake gharavAle usa murdeko le gaye, pulisakI jA~ca bhI ho gaI; parantu pIchese vaha jI gayA (hozameM A gyaa)| usane sabase bAtacIta kI aura phira mara gayA / jina logoMke yahA~ murdeko peTImeM banda karake gAr3a denekI prathA hai unake yahA~ kabhI kabhI jIvita samAdhi ho jAtI hai| ve peTImeM jI uThate haiM, aura nikalaneke Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jainadharma-mImAMsA *rrrrrrrrrrra liye tar3aphar3Ate haiM; antameM mara jAte haiM / behozImeM mRtakatAkA bhrama ho jAnese aisI ghaTanAe~ saba jagaha huA karatI haiN| sAdhAraNa zreNIke loga ise bhUtAveza mAna lete haiN| madhyakAlameM jaina muniyoM takako yaha Dara rahatA thA ki mRtaka zarIrameM kahIM bhUta na ghusa jAyeM / 'bhagavatI ArAdhanA ' meM* ArAdhaka munike mRtaka saMskArake varNanameM likhA hai " munike mRtaka zarIrake pairake a~gUTheko bA~dhanA cAhiye aura chedanA caahiye| yadi aisA na kiyA jAyagA to koI devatA usa murde zarIrameM praveza kara jAyagA, isase murdA uThakara krIDA karegA aura bAdhA degaa"| isase yaha bAta mAlUma hotI hai ki yaha andhavizvAsa bar3e bar3e muniyoMke hRdayameM bhI praveza kara gayA thaa| isI andhavizvAsane ASAr3habhUtike ziSyoMko dhokhA diyaa| AcArya ASAr3habhUti jaba uparyukta kathanAnusAra mRtakakI taraha behoza ho gaye to unake ziSyoMne unheM murdA hI samajhA / pachi jaba ve hozameM Aye to ziSyoMne samajhA ki ye behoza hI hue the; parantu kucha samaya bAda ve phira mara gaye isase ziSyoMko Azcarya huaa| ziSyoMne nizcaya kiyA ki AcArya to pahile hI marakara deva hue the parantu unhoMne mRtaka zarIrameM praveza kiyA thA aura phira vaha deva mRtaka zarIrako chor3akara calA .. * bahuta dina hue maiMne 'sarasvatI' meM ' jIvita samAdhi' zIrSaka eka lekha par3hA thA jisameM aisI bahuta-sI ghaTanAoMkA ullekha thaa| * gIdatthA kadakaraNA mahAbalaparakamA mhaasNtaa| baMdhaMti ya chindati ya karacaraNaM: guThThayapadese / 1973 / jadi vA esa NaM kIrija vihI to tattha devadA koI / AdAya te kalevaramuDija ramija bAdhija / 1974 |-bhgvtii aaraadhnaa| . Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya 199 gayA hai / isaliye aba isakA patA lagAnA muzkila hai ki amuka muni, deva hai yA muni hai / jina muniyoM ko hama dekhate haiM sambhava hai ve maracuke hoM aura deva hokara phira apane zarIra meM praveza karake kAma kara rahe hoM / isa prakAra ASAr3ha bhUtike punarujjIvana aura devAgamana ke andhavizvAsane isa prakAra ke avyaktavAdako janma diyA / isa vicArake kAraNa saMghane inako alaga kara diyaa| ganImata huI ki ina logoMkI buddhi ThikAne A gaI isaliye eka nayA sampradAya khar3A na ho pAyA / azvamitra vIra nirvANake 220 varSa bAda azvamitrane, jo ki mahAgiri sUrike praziSya aura kauNDinyake ziSya the, yaha vAda nikAlA ki 'jIva to prati-samaya naSTa hotA hai taba puNya-pApakA phala kauna bhogegA' / anya muniyoMne unake isa kSaNikavAdakA khaNDana kiyA parantu jaba ye na samajhe taba inakA bahiSkAra kara diyA / ye kucha sAthiyoM ke sAtha mithilAse nikalakara kAmpilyapura arthAt rAjagRha Agaye / vahA~ kucha zrAvakoMne inheM mAranekA vicAra kiyA / inane kahA " jaina zrAvaka hokara tuma jaina muniyoMko mArate ho" ! zrAvakoMne kahA ki 'Apake siddhAnta ke anusAra to jainamuni naSTa ho gaye' / taba inakI samajhameM apanI bhUla AI / aura ye pahaleke samAna muni ho gaye / gaMga - vIra nirvANake 228 varSa bAda 'dvaikriyavAda' kI utpatti huI / mahAgiri ke praziSya aura dhanaguptake ziSya gaGga the / eka bAra ye nadI pAra kara rahe the / sira bilakula khulA huA thA isaliye sUryake tApase sira meM bahuta garmI mAlUma ho rahI thI / idhara pairoMmeM nadIkA - Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jainadharma-mImAMsA wwwwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmm~~~~~~~~~~ pAnI bahuta ThaMDA mAlUma ho rahA thaa| taba inake manameM vicAra AyA ki zAstrameM to eka sAtha do kriyAoMke anubhavakA virodha likhA hai aura maiM to eka hI sAtha zItalatA aura uSNatAkA saMvedana kara rahA huuN| isaliye AgamakA kathana anubhava-viruddha hai| gurune samajhAyA-mana bahuta tIvra gativAlA hai, zIta aura uSNakA upayoga kramase honepara bhI tumheM eka sAtha mAlUma hotA hai / jIvakA upayoga eka samayameM eka hI tarapha laga sakatA hai / bahu bahuvidha Adi padArthoMko grahaNa karate samaya aneka padArthoMkA grahaNa to hotA hai parantu upayoga eka hI rahatA hai| isI prakAra zIta aura uSNa donoMkA grahaNa eka sAtha to ho sakegA parantu una donoMke do upayoga na ho skeNge| anekako grahaNa karanepara bhI eka upayoga honekA kAraNa yaha hai ki usa samaya ve aneka padArtha sAmAnya rUpase eka banakara viSaya banate haiN| jisa prakAra senAke jJAnameM agara eka hI upayoga ho to senAke jJAnameM ye ghor3e, ye hAthI ye padAti, isa prakArakA judA judA vizeSarUpa jJAna nahIM hotA / vizeSarUpa jJAnake liye aneka upayogoMkI AvazyakatA hai| parantu ye aneka upayoga eka sAtha nahIM ho sakate / eka upayoga eka samayameM aneka padArthoMko jAnegA to sAmAnya rUpameM hI jAnegA vizeSarUpameM nhiiN| isIliye eka hI samayameM jaba zItalatA aura uSNatAkA jJAna hogA taba vaha zIta aura uSNa ina vizeSatAoMko chor3akara hogA / usa samaya sAmAnya vedanAkA anubhava hogA; na ki zItatA aura uSNatAkA / sAmAnya aura vizeSako grahaNa karanevAlA jJAna eka sAtha kabhI nahIM ho sakatA / sAmAnya jJAna pahile hotA hai Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya aura vizeSa jJAna pachi hotA hai / sAmAnyakA jJAna eka hI vastukA jJAna hai kintu sAmAnya anekAdhAra honese anekakA grahaNa honepara sAmAnya grahaNa hotA hai parantu vizeSakA svarUpa aisA nahIM hai / vaha anekAdhAra nahIM hai isaliye eka samayameM aneka vizeSoMkA grahaNa nahIM' ho sakatA / 201 1 - taratama jogeNAyaM guruNAbhihio tumaM na lakkhesi 1 samayAisuhumayAo maNo'ticala suhumayAo ya || 2428|| bahubahuvihAigahaNe naNu uvaogabahuyA sue'bhihiA / tamagaggahaNaM ciya uvaogANegayA natthi || 2438 // samayamaNegaggahaNaM jai sIosiNadugammi ko dosro ? keNa va bhaNiyaM doso uvaogaduge viyAro'yaM // 2439 // samayamaNeggahaNe gANegovaogabheo ko / sAmaNa megajogo khaMdhAvArovaogovva // 2440 // khaMdhAro'yaM sAmaNNamettamegovaogayA samayaM / paivastuvibhAgo puNa jo so'govaogatti || 2441 // tecciya na saMti samayaM sAmaNNANagagahaNamaviruddhaM / egamaga pi tayaM tamhA sAmaNNabhAveNaM || 2449 // usiNeyaM sIyeyaM na vibhAgo novaogadugamitthaM / hojasamaM dugagahaNaM sAmaNNaM veyaNA meti // 2443 // jaM sAmaNNavisesA vilakkhaNA tannibaMdhaNaM jaM ca / nANaM jaM ca vibhinnA sudUraovaggahA'vAyA || 2444 // jaM ca visesannANaM sAmannannANa puvvayamavassaM / to sAmaNNavisesannANAraM nekasamayammi || 2445 // hoja na vilakkhaNAiM samayaM sAmaNNabheyanANAiM / bahuyANa ko viroo samayammi visesanANANaM || 2446 // lakkhaNabheyAuzciya sAmaNNaM ca jamaNekavisayaM ti / tamaghettuM na visesannANAhaM teNa samayammi || 2447 // to sAmannaggahaNANaMtarabhIhiyamaveha tanbheyaM / iya sAmannavisesAvekkho jAghaMtimo bheo || 2448 // - vizeSAvazyaka Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jainadharma-mImAMsA itanepara bhI gaMga na mAne / taba zAstrameM likhA hai ki maNinAgane Akara dhamakAyA ki agara tU na mAnegA to maiM mAra DAlU~gA / isaliye gaMgane apanI bhUla svIkAra kara lii| __ bhUla svIkAra karAneke isa DhaMgakI prazaMsA nahIM kI jA sakatI parantu isameM saMdeha nahIM ki gaMgake pakSameM vicAra-gAmbhIrya nahIM hai / gaMgake gurune jainadarzanake samarthanake liye jo yuktiyA~ dI haiM ve vAstavameM akATaya haiM / parantu yahA~ eka Azcarya avazya hotA hai ki jaba do vizeSoMkA jJAna eka sAtha nahIM ho sakatA; usake liye kramase do upayogoMkI AvazyakatA hai / taba jainaloga kevalajJAnakI vartamAna paribhASA kyoM mAnate haiM ? jaba do vizeSatAoMkA bhI yugapat jJAna nahIM hotA taba kyA yaha sambhava hai ki saba dravyoMkI anantakAlakI anaMta vizeSatAoMkA koI eka sAtha pratyakSa kara le ? vAstavameM kevalajJAnakI vartamAna mAnyatA jainadarzanake hI viruddha jAtI hai| isameM anya aneka bAdhAe~ to haiM hI jo jJAnake prakaraNameM likhI jaaygii| gaMgakI zaMkAkA samAdhAna to bahuta acchA huA parantu usIke anusAra kevalajJAnakI paribhASA sudhAra lenekI AvazyakatA hai| rohagupta-vIra nirvANake 544 varSa bAda rohaguptane yaha matabheda pragaTa kiyA ki jIva aura ajIvake atirikta nojIvarAzi aura hai| vRkSa Adi nojIva haiN| yaha vicAra yuktike Age Tika nahIM sakatA; kyoMki isase AtmA mUladravya na rahegA / isa prakAra tInake badale eka hI rAzi raha jaaygii| goSThAmAhila-vIra nirvANake 584 varSa bAda goSThAmAhilane Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya do bAtoM meM matabheda pragaTa kiyA / pahilA to yaha ki AtmA karmake sAtha ba~catA nahIM hai kintu sparza mAtra karatA hai| saMyogameM donoM cIjeM judIM judIM rahatI haiM jaba ki baMdhameM eka ho jAtI haiN| saMyoga to mUrtika- amUrtikakA ho sakatA hai parantu baMdhake liye snigdhatA AdikI AvazyakatA hotI hai| isaliye yaha saMdeha honA svAbhAvika. hai ki amUrtika jIvake sAtha mUrtika karmapudgaloMkA baMdha kaise ho sakatA hai ? yadyapi baMdhakI bAta samajha meM nahIM AtI parantu saMyoga mAna lenepara bhI samasyA hala nahIM hotI / kyoMki saMyoga mAna nepara karma AtmAkA anusaraNa na karegA / isaliye paraloka AdikI vyavasthA hI bigar3a jAyagI / athavA saMyogake sAmane bhI baMdha sarIkhA prazna khar3A ho jAyagA / saca bAta to yaha hai ki AtmAke svarUpakI samasyAhI bar3I jaTila hai isaliye saMyogakA aura baMdhakA jaTila prazna sAmane khar3A hai / hA~, yaha nizcita hai ki AtmA aura karmako judA judA dravya mAna lenepara jaba unakA sambandha mAnanA hai taba yaha kArya saMyogase pUrA nahIM ho sakatA / isa jagaha baMdha mAnanA hI ucita hai / goSThamAlikI dUsarI Apatti yaha thI ki vrata, niyama Adi jIvanabhara ke liye nahIM lenA cAhiye kintu sadAke liye lenA cAhiye | kyoMki jIvanabhara ke liye vrata lenekA artha yaha hai ki jIvana ke bAda hama unakA pAlana nahIM karanA caahte| maraneke bAda viSayabhoga bhoganekI hameM lAlasA hai| 203 parantu jainiyoMkA kahanA yaha hai ki maraneke bAda vratakA pAlana karanA na karanA hamAre vazakI bAta nahIM hai / devagati AdimeM cale 1 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jainadharma-mImAMsA jAnepara saMyamakA pAlana nahIM ho sakatA tathA maraneke bAda kahIM bhI jAo prArambhameM to jIva asaMyamI hI rahatA hai| aisI hAlatameM sadAke lie vrata lenekA koI artha nahIM hai / isa sthAnapara bhI goSThAmAhilakI vicAradhArA avyAvahArika tathA zabdADambara-mAtra hai| drAvir3asaMgha-Upara jo matabheda batalAye gaye haiM ve matabheda zvetAmbara sampradAyameM hue haiM; yadyapi matabhedoMke viSaya sAmpradAyika nahIM haiM / drAvir3a Adi saMgha digambara sampradAyameM hue haiN| darzanasArake anusAra drAvir3asaMghake saMsthApaka vajranandi kahe jAte haiM, aura inakA samaya vi0 saM0 526 hai| devasenane isa saMghake matakA paricaya nimnalikhita rUpameM diyA hai:__'bIjameM jIva nahIM hai, muniyoMko khar3e hokara bhojana karanekI AvazyakatA nahIM hai, koI vastu prAsuka nahIM hai, vaha sAvadya nahIM mAnatA, gRha kalpita nahIM mAnatA / kachAra, kheta, vasatikA vANijya karAke muniyoMkA jIvana-nirvAha karanA burA nahIM hai aura na ThaMDe 'pAnIse snAna karanA burA hai'| __ ye saba matabheda vicAraNIya haiN| bIjameM jIva mAnanekI bAta jaMcatI nahIM hai / isakA koI vizeSa kAraNa bhI nahIM mAlUma hotA / sirpha eka sAdhAraNa kAraNa hai ki bIjase sajIva zarIra paidA hotA hai isaliye use bhI sajIva mAnanA cAhiye / parantu yaha kAraNa paryApta nahIM hai, kyoMki sacitta yonike samAna jainadarzanameM acitta yoni bhI mAnI gaI hai / rAjavArtikakArane 'garbhajA mizrayonayaH' isa vArtikake bhASyameM yahA~taka likhA hai ki ' mAturudare zukrazoNitamacittaM' mAtAke udarameM zukra aura zoNita acitta haiN| agara isa acitta Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya 205 raja-vIryase manuSya sarIkhA prANI paidA ho sakatA hai to acitta bIjase vRkSAdi kyoM nahIM paidA ho sakate ? aisA niyama banAnA asambhava hai ki acitta vastu kabhI sacitta nahIM bana sakatI / isa taraha bIja sacitta siddha nahIM hotA / hA~, muniyoMko bIjabhakSaNa nahIM karanA cAhiye isa niyamakA kAraNa mAlUma hotA hai / jaina muniyoMke udaranirvAhake niyama itane acche haiM ki usase samAjako kucha kSati nahIM uThAnA par3atI yA kamase kama kSati uThAnA par3atI hai| bIja anya aneka phaloMko paidA karanevAlA hai| eka bIjake bhakSaNase anya aneka phaloMkI utpatti rukatI hai, isa taraha bIja-bhakSaNameM eka tarahakA ' alpaphala bahuvighAta' hai arthAt peTa to bharatA hai thor3A aura vastukA vighAta hotA hai bahuta / muniyoMko cAhiye ki ve samAjakI isa taraha hAni na kareM / isa uddezase bIjabhakSaNakA niSedha kiyA gayA hogaa| * ___ khar3e AhAra lenekI bAta kucha mahatvapUrNa nahIM hai / hA~ digambara muniyoMko isa prathAkI AvazyakatA thii| digambara muni pAtrameM bhojana nahIM lete isaliye yadi baiTha karake hAthameM bhojana liyA jAya to ucchiSTa anna pairoM yA jaMghAoMpara giregA isa liye aGgaprakSAlana karanA par3egA / isa aMgaprakSAlanameM loga snAnakA AnaMda na lene lage isaliye khar3e AhAra lenekA vidhAna banAyA gayA / parantu yaha koI itanA mahattvapUrNa kAraNa nahIM hai ki drAvir3asaMghakI niMdA kI jAya / ___ * bIesu Natyi jIvo unbhasaNaM Nasthi phAsugaM gasthi / sAvajaM Na hu maNNai Na gaNai gihakappiyaM ahaM / / kacchaM khettaM vasahiM vANijaM kAriUNa jiivNto| NhaMto sIyalanIre pAvaM pauraM sa saMjedi // 27 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jainadharma-mImAMsA sacittAcittakI carcA meM bhI mahattva nahIM hai / hA~, muniyoMkI AjIvikAkI bAta avazya ciMtanIya hai / yaha bAta anucita bhale hI ho parantu usa samaya ke dravyakSetrakAlabhAvako jAne vinA hama usakI anucitatAkA mApa nahIM kara sakate / Ajakala bhI muniyoMko carkhA kAtanA cAhie tathA aisA hI niravadya vyApAra karanA cAhiye isa tarahakI AvAz2a uTha rahI hai aura yaha anucita nahIM hai | caraNAnu - yogake niyama sadA ke liye ekase nahIM bana sakate / yApanIya ( gopya ) saMgha - yaha saMgha digambaroMke AcArakA aura zvetAmbaroMke siddhAntakA mAnanevAlA thA / isa saMghake muni digambara muniyoMke samAna hI rahate the kintu strI-mukti aura kevalIkA kavalAhAra mAnate the / yaha eka madhyastha saMgha mAlUma hotA hai jo digambara zvetAmbaroMkI acchI acchI bAteM svIkAra karatA thA / kASThA aura mAthura saMgha - ye bhI digambara saMgha haiM / digambaroMke mUlasaMghase inameM bheda yaha hai ki mUlasaMghameM munike liye mayUrapicchakA vidhAna hai jaba ki yaha saMgha bAloMkI picchI rakhatA hai / mAthura saMgha kASThAsaMghakI zAkhA hai / isa saMgha meM kisI bhI taraha kI picchI rakhanekA vidhAna nahIM hai / yaha samayakA durbhAgya hai ki jo dharma anekAnta sarIkhe samanvayavAdakI bhittipara khar3A thA vaha ina choTI choTI bAtoMkA bhI samanvaya na kara sakA / kASThAsaMghako gopucchaka aura mAthura saMghako niH picchaka saMgha bhI kahate haiM / kASThAsaMghakI utpattikA samaya darzanasArake anusAra vi0 saM0 753 hai aura mAthura saMghakA 963 / mUrtipUjaka- amUrtipUjaka - jainadharmameM mUrtipUjA kabase calI isakA itihAsa lupta hai / phira bhI yaha arvAcIna bhI nahIM hai / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya 207 tIrthaMkarakI mRtyuke bAda hI vaha cala par3I hai| mUrti aura mUrtigRhakA jo caitya aura caityAlaya nAma hai vaha isa bAtakA sUcaka hai ki mUrti citAparakA smAraka hai| ___ mUrtipUjAkA vidhAna ma0 mahAvIrane nahIM kiyA ho isaliye mUrtipUjA anucita nahIM kahI jA sktii| koI mahAtmA apane svAgatakI bAta nahIM kahatA to usakA svAgata karanA pApa nahIM kahA jA sktaa| saca pUcho to yaha sampradAyakA prazna hI nahIM hai, kintu yogyatAkA prazna hai| jinakA AtmA vikasita hai unheM mUrtipUjAkI z2arUrata nahIM hai, aura jinakA AtmA vikasita nahIM hai, unheM mUrtipUjA sahArA de sakatI hai| ___ apane apane pakSako khIMcaneke liye donoM sampradAya mithyA-yuktikA sahArA lete haiN| mUrtipUjaka loga use jainadharmake prArambhase siddha karanekI ceSTA karate haiM aura mUrtivirodhI loga ' mUrtipUjA arahaMtakI kahIM huI nahIM hai| isaliye anucita batAte haiN| mUrtipUjakoMko samajhanA cAhiye ki sAdhAraNa logoMko mUrti Avazyaka honese vaha upAdeya avazya hai kintu isIliye vaha jinokta nahIM kI jA sakatI aura mUrtivirodhiyoMko samajhanA cAhiye ki martipUjA jinokta nahIM hai isIliye vaha anucita nahIM kahI jA sktii| ina donoM vicAroMpara kakSAe~ banAnA cAhiye na ki smprdaay|| ___ mUrtipUjAkA virodha musalamAnoMke AkramaNoMkA phala hai| usa samaya mUrtiko haTA denese dharmAyatana surakSita raha sakatA thA aura devakA apamAna nahIM hotA thA tathA aprabhAvanAse bhI piNDa chUTatA thaa| sikkha sampradAyameM isIliye mUrtipUjAko sthAna na milA / vahA~ Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jainadharma-mImAMsA graMtha-pUjAkA pracAra huaa| janiyoMke donoM (zvetAmbara-digambara ) sampradAyoMmeM mUrtivirodhI upasampradAya khar3A huaa| zvetAmbaroMmeM sthAnakavAsI sampradAya huA aura digambaroMmeM tAranapaMtha / sthAnakavAsI sampra. dAyane acchI unnati kii| Aja yaha sampradAya janasaMkhyA tathA dhanabala AdimeM mUrtipUjaka zvetAmbaroMke barAbara hai| digambara sampradAyakA tArana pantha itanI unnati na kara paayaa| isa sampradAyane mUrtiko haTAkara mUrtike sthAnapara zAstra bitthlaayaa| eka tarahakI mUrtipUjA haTa gaI aura dUsarI tarahakI mUrtipUjA cala par3I yA raha gai / terahapantha-bIsapantha-digambaroMmeM aura bhI eka tarahase sampradAyabheda huaa| dharma-prabhAvanA aura dharmarakSAke liye jina jina kAryokI AvazyakatA thI ve saba kArya vanavAsI digambara sAdhu nahIM kara sakate the| isakI pUrtike liye zAhI ThATabATavAle bhaTTAraka guruoMkI utpatti huii| jo digambara sampradAya eka la~goTI rakhanese bhI guruttvakA nAza samajhatA thA usI digambara sampradAyane rAjasI ThATase rahanevAle bhaTTArakoMko bhI guru maanaa| bIsapantha sampradAyane bhaTTArakoMko guru mAnA / terahapantha sampradAyane nahIM mAnA-yahI ina donoMkA bheda hai| ___ sthAnakavAsI sampradAyama bhIkhamajIne jisa terahapanthakI sthApanA kI thI usameM aura digambaroMke terahapanthameM koI sambandha nahIM hai| bhaTTArakoMke samAna mUrtipUjaka zvetAmbara sampradAyameM bhI yatiyoMkI sRSTi huii| isa prakAra bahutase gaNa gaccha Adi jaina dharmameM paidA hue| ___ uparyukta sabhI sampradAya apaneko mahAvIrakA pUrNa anuyAyI mAnate haiM, parantu eka niHpakSa pAThaka to inameMse kisIko bhI mahA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matabheda aura upasampradAya vIrakA pUrNa anuyAyI na maanegaa| hA~, ina sabake vaktavyameM satyakA cunAva kregaa| isa adhyAyameM aitihAsika dRSTise saMkSipta vivecana kiyA gayA hai kyoMki yaha adhyAya jaina itihAsakA paricaya karAneke liye nahIM likhA gayA hai kintu aitihAsika nirIkSaNase jainadharmako samajhanake liye likhA gayA hai| jo loga yaha samajhate haiM ki ma0 mahAvIrake samayameM jo jainadharma thA vaha abhI bhI hai, usameM parivartana nahIM huA hai, na usameM sudhArakI jarUrata hai, unheM isa aitihAsika vivecanase mAlUma ho jAyagA ki prAcInakAlase hI yahA~ sudhArakI AvAja uThatI A rahI hai aura jainadharmako itanI ThokareM khAnI paDI haiM ki vaha vikRta hue vinA nahIM raha sakatA thaa| isaliye sAmpradAyika vyAmohako tilAJjali diye vinA hama jainadharmake vAstavika rUpako nahIM samajha sakate / loga apane hI sampradAyako mUla sampradAya mAna baiThate haiM unheM isa galatIkA tyAga karanA cAhiye / yaha bhI na socanA cAhiye ki jo sampradAya naSTa ho gaye haiM ve mithyA the aura hama sacce haiN| kabhI kabhI aisA hotA hai ki adhika satya sampradAya naSTa ho jAtA hai aura alpasatya sampradAya jIvita raha jAtA hai / udAharaNArtha yApanIya sampradAyakA nAma liyA jA sakatA hai| vartamAnake digambara-zvetAmbara sampradAyoMkI apekSA yApanIya sampradAyameM satyAMza kucha adhika thA / digambara sampradAyane mahAvIrake cAritrapara jora diyA, zvetAmbaroMne mahAvIrake zAstra (jJAna ) para jora diyA jaba ki yApanIyane donoMpara jora diyA / phira bhI yApanIya sampradAya naSTa ho gyaa| parantu isaliye 14 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA yApanIya sampradAya vartamAnake digambara-zvetAmbara sampradAyoMse burA nahIM kahA jA sktaa| hara-eka satyAnveSI manuSyako 'jo merA vaha satya ' isa vAsanAkA tyAga karake ' jo satya vaha merA' yaha bhAvanA paidA karanA cAhiye / satya agara lupta hai to use khojanA cAhiye / usake badalemeM sulabha asatyakI pUjA na karanA cAhiye / bahutase bhAI sulabha asatyameM hI santuSTa haiM isaliye ve satyakI khojake liye prayatna nahIM karanA caahte| itanA hI nahIM kintu agara koI aisA prayatna kare to use burA samajhate haiN| isa aitihAsika vivecanase unheM mAlUma hogA ki satyakI khojake liye bahuta guMjAyaza hai, usakI bahuta AvazyakatA hai aura pichale DhAI hajAra varSameM isake liye anekavAra asaphala aura apUrNa prayatna bhI huA hai| use pUrNa aura saphala banAnA apanA kartavya hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA adhyAya kalyANapatha arthAt mokSamArga prathama adhyAyameM AtmakalyANa yA sukhake viSayameM kahA jA cukA hai| yahA~ yaha batalAnA hai ki usa sukhamArga-mokSamArga-kalyANapathake kitane avayava haiM / smaraNa rakhanA cAhiye ki yahA~ mArgake bheda nahIM kintu mArgake aMza yA avayavoMkA kathana karanA hai| kisI bhI kAryameM saphalatA prApta karaneke liye tIna bAtoMkI AvazyakatA hotI hai| zraddhA, jJAna aura kriyA / isIko jaina zAstroMmeM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kahA hai| ina tInoMkA sAmAnya vivecana karake prathama aMza-samyagdarzanakA vizeSa vivecana kiyA jAyagA / zraddhAkA artha vivekapUrvaka dRr3ha vizvAsa hai| jAnanA jJAna hai aura tadanusAra AcaraNa karanA cAritra hai / pratyeka vipattise chUTaneke liye ina tInoMkI AvazyakatA hai| jisa prakAra koI bImAra AdamI bImArIse chUTanA cAhatA hai to use isa bAtakA dRr3ha vizvAsa avazya honA cAhiye ki mujhe bImArI hai aura bImArIse chUTA jA sakatA hai| isake bAda nidAna aura cikitsAkA jJAna honA cAhiye / isake bAda AcaraNa honA cAhiye / taba bImArI dUra hogii| ina tInoMmeMse ekakI bhI kamI hogI to vaha nIroga na ho paaygaa| sukhake liye bhI ina tInoM bAtoMkI AvazyakatA hotI hai| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA samyagdarzanakA svarUpa prazna- samyagdarzana aura samyagjJAnameM kyA antara hai ? 212 uttara - jJAnase darzanako alaga batalAnA azakya hai / isaliye jaina lekhakoMne samyaktvako kevalajJAnagocare aura nirvikalpe kaha diyA hai / samyagdarzana aura samyagjJAnakI utpatti bhI eka sAtha mAnI jAtI hai / ina donoM kAraNoMse kisI kisIne samyagdarzanako samyag - jJAnameM zAmila karake ' jJAna aura kriyAse mokSa hotA hai itanA hI kahA hai / isaliye samyagdarzanako kisI eka zabdase kaha denA azakya hai / hA~ aneka tarahase usake cihnoMkA yA kAryoMkA varNana karake usakI tarapha izArA kiyA jA sakatA hai / " jainadharmakA kahanA hai ki kisI prANIkA jJAna kitanA hI vizAla aura satya kyoM na ho parantu agara usako samyagdarzana prApta na ho to usake jJAnako samyagjJAna nahIM kaha sakate aura agara use samyagdarzana prApta ho jAya to usakA jJAna asatya aura ampa bhI ho to bhI vaha samyagjJAna kahalAyagA / isase hama samyagdarzana ke svarUpakA nirNaya kara sakate haiM ki samyagdarzana eka aisI dRSTi hai jo thoDese, aura bAhya dRSTise asatyarUpa, jJAnakA bhI upayoga vAstatrika satyake yA kalyANapathake nirNaya karanemeM karAtI hai aura jJAnako sArthaka kara detI hai / 1 samyaktvaM vastutaH sUkSmaM kevalajJAnagocaraM / 2 astyAtmano guNaH kazcitsamyaktvaM nirvikalpakam / 3 ' nANakiriyAhi mokkho ' - paJcAdhyAyI / - pazcAdhyAyI / - vizeSAvazyaka / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa prazna - jJAna saccA ho karake bhI mithyAjJAna kahalAtA hai aura mithyA hokarake bhI samyagjJAna kahalAtA hai, isakA kyA matalaba hai ? uttara - satya-asatya kI dRSTise hama jJAnako cAra bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM ( 1 ) satyasatya, ( 2 ) asatyasatya, ( 3 ) satyAsatya, ( 4 ) asatyAsatya / 213 satyasatya -- usa jJAnako kahate haiM jo vastusthitikI dRSTise bhI satya hai aura usase jo niSkarSa nikAlA jAtA hai vaha bhI satya hai / jaise amuka dUkAnadAra satyavAdI hai isaliye usakI dUkAna I khUba calatI hai / yahA~ satyajJAnase jo niSkarSa nikAlA gayA hai vaha satya arthAt kalyANakArI hai isaliye yaha jJAna satyasatya kahalAyA / asatya satya - vastusthitikI dRSTise jo jJAna asatya hai kintu niSkarSa kI dRSTise satya hai use asatyasatya kahate haiM / jaise--' agara tuma kisI bhI vinA jAne ekAntameM pApa karanA cAhate ho to yaha asambhava hai kyoMki Izvara saba jagaha dekhatA hai; vaha tumhAre pApakA samucita daMDa degaa|' isa jagaha vastusthiti asatya hai kyoMki aisA koI sarvadarzI Izvara hI nahIM haiM jo pApapuNyakA phala detA ho / kintu usakA niSkarSa satya arthAt kalyANakArI hai isaliye asatya hokara ke bhI yaha satya kahalAyA / satyAsatya - vastusthitikI dRSTise jo jJAna satya haiM kintu niSkarSakI dRSTise asatya hai use satyAsatya kahate haiM / jaise- ' 1 amuka X vacanayogake prakaraNa meM jo satyAdi zabdoMkI paribhASA kI jAtI hai vaha yahA~ grahaNa nahIM kI gaI hai| ye paribhASAe~ eka tarahase nayI haiM / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jainadharma-mImAMsA mmmmmmmmmmmmmmmmm AdamI bahuta hoziyAra hai usane bar3e bar3e logoMko dhokhA diyA hai aura isa taraha vaha lAkhoM rupaye paidA karake cainase jIvana bitA rahA hai / ' yaha jJAna satya hokarake bhI asatyajJAna hai kyoMki isakA niSkarSa asatya hai| asatyAsatya-jo vastusthitikI dRSTise asatya ho aura niSkarSakI dRSTise bhI asatya ho use asatyAsatya kahate haiM / jaise--'agara tuma amuka devIko pazubali na car3hAoge to vaha tumhAre vaMzakA nAza kara degii|' isameM devIkA astitva aura usake dvArA vaMzanAza, ye donoM bAteM vastusthitikI dRSTise asatya haiM aura isake dvArA pazubaliko jo uttejanA dI gaI hai vaha niSkarSakI dRSTise asatya hai / isa taraha yaha donoM tarahase asatya hai / ___ ina cAra bhedoMmeMse prathama bheda laukika aura dhArmika donoM dRSTiyoMse satya hai, aura caturtha bheda asatya hai / parantu dUsare-tIsare bhedoMmeM laukika aura dhArmika dRSTi se antara hai / dhArmika dRSTise dUsarA bheda satya hai aura tIsarA asatya hai jaba ki laukika dRSTise dUsarA asatya hai aura tIsarA satya hai| jisa dRSTike sadbhAvase laukika mithyA jJAna bhI samyagjJAna ho jAtA hai aura jisake abhAvase laukika samyagjJAna bhI mithyAjJAna ho jAtA hai vahI dRSTi samyagdarzana hai| jJAnakA kAma vastukA ThIka ThIka jAna lenA hai kintu jJAnake dvArA jAnI huI vastumeM jisa dRSTise kartavyAkartavya yA heyopAdeyakA viveka hotA hai use samyagdarzana kahate haiM / isa taraha jJAna pahile hotA hai, viveka pIche hotA hai / isase ina donoMkA (samyagdarzana, samyagjJAnakA ) antara mAlUma ho sakatA hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa 215 prazna - yadi jJAna pahile hotA hai aura heyopAdeya - viveka pIche hotA hai to yaha kyoM kahA jAtA hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna eka sAtha hI paidA hote haiM / uttara- -jJAna to pahile hI hotA haiM parantu samyagjJAna pahile nahA hotA / heyopAdeyakA viveka ho jAnepara hI jJAna samyagjJAna kahalAtA hai / jisa samaya samyagdarzana yA heyopAdeyakA viveka huA usI samaya jJAna, samyagjJAna huA isaliye samyagdarzana aura samyajJAna sAtha hI kahalAye / zraddhA zabdase bhI samyagdarzanakA paricaya diyA jAtA hai / jo jo burAiyA~ duHkhakI kAraNa haiM aura una burAiyoMkA kAraNa jo dravya hai usase apaneko alaga anubhava karanA, apane zuddha rUpakI upAdeyatA aura pararUpa yA apane azuddha rUpakI heyatApara pakkA vizvAsa karanA samyagdarzana kahA jAtA hai / bahuta se loga aise haiM jinheM padArthajJAna to bahuta hotA hai parantu bhItara se usapara pakkI zraddhA nahIM hotI - banAvaTI hotI hai / phala yaha hotA hai ki usa satyajJAnakA bhI usa AtmApara asara nahIM hotA. yA hotA hai to burA asara hotA hai / hotA hai / jaise kisIko janmase yahI sikhAyA gayA hai ki pratyeka prANIke acche-bure kAmoMko paramAtmA dekhatA hai aura kiye hue pApakA phala jarUra bhoganA par3atA hai / isa bAtakA use pakkA jJAna dUsarI tarapha use yaha bhI sikhAyA jAtA hai ki viSa khAnese AdamI mara jAtA hai, agnise zarIra jalatA hai / ina donoM prakArakI bAtoMkA use pUrNa vizvAsa hai / balki dUsarI prakArakI bAtoMkI apekSA use . y Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jainadharma-mImAMsA -warraiminararma.mmmmxmmmmmmmmmms pahilI prakArakI bAtoMkA nizcaya kucha adhika hai| kyoMki agaH usase koI kahe ki sItAjI agnikuMDameM kUda par3I phira bhI na jala to vaha aise avasarapara agnikI dAhakatAke vizvAsako zithila ka degA aura sItAjIke na jalanekI bAtako mAna legA; parantu aga koI kahe ki vaha AdamI itanA cAlAka hai ki usake pApako Izvana bhI nahIM jAna pAtA to isa bAtameM vaha IzvarakA apamAna samajhega aura bhaktike AvegameM lar3aneko bhI taiyAra ho jaaygaa| agara use koI prabala pramANoMse siddha kara de ki aisA Izvara ho nahIM sakatA te bhI vaha una pramANoMpara vizvAsa na karegA aura Izvarapara dRr3ha vizvAsa rakkhegA / isase mAlUma hotA hai ki agnikI uSNatAkI apekSA use Izvarapara adhika vizvAsa hai / parantu kyA usakA yaha vizvAm sacca hai ! vaha isa Darase ki maiM mara na jAU~ viSa nahIM khAtA, isa Darase ki maiM jala na jAU~ agnikA sparza nahIM karatA / isa taraha ina bAtoMkA to vaha pUrA khayAla rakhatA hai; parantu ' mujhe hiMsA na karanA cAhiye-Izvara dekhatA hai-jhUTha na bolanA cAhiye, corI na karanA cAhiye, vyabhicAra na karanA cAhiye, kyoMki Izvara dekhatA hai; vaha daMDa degA,' isa bAtakA vaha zatAMza bhI dhyAna nahIM rakhatA ! yadi use IzvarakA pakkA vizvAsa hotA to jitanA vaha agni aura viSase bacatA hai usase bhI adhika pApase bacatA / isase mAlUma hotA hai ki jJAna ho jAnA eka bAta hai aura zraddhA ho jAnA dUsarI bAta / zraddhAke vinA jJAnakA kucha mUlya nahIM hai| isaliye hama zraddhAko samyagdarzana kaha sakate haiN| prazna-zraddhA to eka tarahakA andha-vizvAsa hai, jisameM saMkuci Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 samyagdarzanakA svarUpa mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm tatA hai, vijJAna aura vivekase zatrutA hai / isaliye zraddhAkA samyagdarzanase koI sambandha nahIM ho sakatA / yadi ho, to samyagdarzana dharmakA aMga nahIM ho sakatA / yadi aise samyagdarzanako dharmakA aGga mAnA jAyagA to dharma eka tarahakI zarAba ho jaaygaa| dharmameM zraddhAko sthAna denese dharmake nAmapara saMsArameM ghora hiMsA huI hai, manuSya dalabandiyoMmeM pha~sakara paraspara zatru bana gayA hai tathA vijJAna yA nayI khojoMkA virodhI bana gayA hai| uttara-dharmake nAmapara jo anartha hue haiM ve dharma, samyagdarzana yA zraddhAne nahIM kiye haiM, parantu ve saba andhavizvAsake phala haiM / andhavizvAsa aura zraddhAmeM jamIna-AsamAnakA antara hai| jisa prakAra hIrA aura koyalA eka hI tattvake bane honepara bhI donoMmeM bar3A antara hai, dUdha aura khUnameM eka hI tattva honepara bhI donoMmeM bar3A antara hai, usI prakAra eka-sI manovRttipara avalambita zraddhA aura andhavizvAsameM bhI antara hai| zraddhA aura andhavizvAsameM itanI hI samAnatA hai ki donoMmeM sthiratA hai parantu ekakI sthiratA divya hai jaba ki dUsarekI nArakIya hai / zraddhAmeM viveka hai, andhavizvAsameM vivekazUnyatA hai| prazna-zraddhAko andhavizvAsa kaho cAhe na kaho parantu vaha vizvAsa to hai hI, aura vizvAsa to andhA hI hotA hai| vivekameM parIkSA hai, vizvAsameM parIkSA kahA~ hai ? parIkSA karanese to vizvAsa yA zraddhAkA nAza ho jAtA hai| zraddhA aura vivekakA eka jagaha rahanA hI muzkila hai, phira zraddhAke liye vivekakI anivArya AvazyakatA to dUra hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jainadharma-mImAsA ~~rnmarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrnwwwwwwwwwwwwwwwwwmama ___ uttara-zraddhAke liye vivekakI AvazyakatA to isaliye hai ki vivekake vinA zraddhA paidA ho nahIM sktii| athavA vivekake vinA jo kucha paidA hotA hai use zraddhA nahIM kahate / isa taraha zraddhA vivekakI putrI ThaharatI hai / putrI honeke liye pitA anivArya hai / athavA hama viveka aura zraddhAko eka hI vastuke do avayava kaha sakate haiM / pUrvArdha viveka hai aura uttarArdha zraddhA / athavA mArgako viveka kaha sakate haiM aura prApya sthalako zraddhA kaha sakate haiN| saca pUchA jAya to zraddhAke liye hI vivekakI AvazyakatA hai| jisa prakAra dUkAnameM sampattikA upArjana kiyA jAtA hai kintu usakA rakSaNa tathA bhoga gharameM kiyA jAtA hai, usI prakAra vivekake dvArA hama vastukA nirNaya karate haiM parantu usa nirNayake anusAra bananeke liye zraddhAkI AvazyakatA hai / agara hama zraddhAko chor3akara vivekase hI kAma lete raheM to hamArI avasthA usa vyApArIke sarIkhI ho jAyagI jo gharake bAhara rahakara nayI nayI sampatti to paidA karatA hai kintu kamAI huI sampattikA bhoga aura rakSaNa bilakula nahIM krtaa| azraddhAlu kahalAnevAle vaijJAnika loga bhI bar3e zraddhAlu hote haiN| jisa vastuko ve apane vivekase nizcita kara lete haiM usIko AdhAra banAkara ve bar3e bar3e naye AviSkAra karate haiN| agara unheM apane niNIta siddhAntoMpara zraddhA na ho to ve Age na bar3ha skeN| kisI sadvicArakI sthiratA yA dRr3hatAkA nAma zraddhA hai| sadvicArakA kisI vijJAna yA vivekase virodha nahIM ho sktaa| prazna-jo loga jainadharmake Upara vizvAsa rakhate haiM aura usake Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa viruddha eka akSara bhI sunanA nahIM cAhate, unheM Apa zraddhAlu kaheMge yA andhavizvAsI ? uttara -- jo loga jainadharmake Upara isaliye vizvAsa rakhate haiM ki ve use kulaparamparAse apanI cIz2a samajhate haiM ve andhavizvAsI haiM kyoMki isake bhItara abhimAna hai; viveka nahIM / jo apane vizvAsake viruddha eka akSara bhI sunanA nahIM cAhate ve aura bhI adhika andhavizvAsI haiM, kyoMki jisa bAtapara ve vizvAsa karate haiM use ve kamajora samajhate haiM / isIliye ve viruddha bAta suna nahIM sakate - phira bhI usapara 1 vizvAsa karate haiM / ina donoM vicAroMke loga jainadharmase itanA hI lAbha uThA sakate haiM ki unake bAhirI AcaraNameM kucha sudhAra ho jAya parantu ve samyagdRSTi nahIM ho skte| samyagdarzanake binA kabhI kabhI bAhyAcaraNakI zuddhi bhI abhimAna aura dveSako paidA karake bahuta adha: patana karatI hai / isaliye samyagdarzana kI atyanta AvazyakatA batalAI gaI hai / andhavizvAsI loga duniyA~ke liye bhayaGkara jIva haiM, jaba ki zraddhAlu jagatkA mitra hai / prazna- - zraddhAkA svarUpa aura usakI AvazyakatA samajhameM A gaI; parantu kisa bAtakI zraddhA kI jAya ? uttara - hamArA lakSya sukha hai isaliye sukhake mArgapara zraddhA karanA cAhiye / prathama adhyAya meM sukhakA mArga batAyA gayA hai,. vizvAsa karanA cAhiye / usapara prazna - zAstroM meM likhA hai ki AtmAko zarIrase pRthak anubhava karanA yA zuddhAtmAkA anubhava karanA samyagdarzana hai / yadi sukhakeM mArgakA zraddhAna karanA samyagdarzana hai to AtmAnubhavakI koI Ava 219 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jainadharmamImAMsA zyakatA nahIM raha jAtI hai| taba to eka nAstika bhI samyagdRSTi ho skegaa| uttara-nAstikatA, AstikatA Adi pAMDityarUpI raMgamaMcake parade haiM / samyagdarzanakA aisI nAstikatA-AstikatAse kucha sambandha nahIM hai| koI kitanA hI nAstika kyoM na ho, phira bhI usakI yaha bhAvanA to rahatI hai ki maiM sukhI baneM / isa vAkyameM jo 'maiM' hai vahI AtmA hai / isa AtmAko nAstika bhI mAnatA hai aura Astika bhI mAnatA hai / saca bAta to yaha hai ki jo sukhI rahanekI kalAmeM yA sukhamArgameM vizvAsa nahIM karatA vahI nAstika hai, vahI midhyAdRSTi hai| __ zAstroMmeM jo AtmA aura zarIrako pRthak anubhava karanekI bAta likhI hai usakA artha hai sva-para-bheda-vijJAna / jaba taka hama sva-para-bhedavijJAnako prApta nahIM kara lete tabataka hama pUrNa sukhamArgako prApta nahIM kara sakate, kyoMki sukhI honeke jo do upAya prathama adhyAyameM batAye gaye haiM unameM sukhI rahanekI kalA sIkhanA mukhya hai / isa kalAmeM nipuNatA tabhI prApta ho sakatI hai jaba hama apaneko zarIrase aura anya bAhya paristhitiyoMse alaga anubhava kreN| . sukhI rahanekI kalA eka mAnasika kalA hai| vaha bhAvanAke Upara avalaMbita hai / nATakakA pAtra raMgamaMcake Upara rAjA banakara AtA hai, yuddha karatA hai, parAjita hotA hai, usakA rAjya china jAtA hai, vaha duHkhI hotA hai Adi / ina saba kriyAoMko karate samaya kyA vaha bhItarase duHkhI hotA hai ? kyA usakA duHkha usa rAjAke samAna hai jisakA rAjya china gayA hai ! parantu kyA nATakakA pAca duHkhapradarzanameM usa rAjAse kucha kama hai ? nahIM, balki Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa nATakakA pAtra duHkhapradarzanameM usa rAjAse bAjI mAra le jAyagA / nATakakA pAtra duHkhapradarzana isaliye nahIM karatA ki use duHkha hai balki isaliye karatA hai ki use duHkhakA pradarzana karanA cAhiye / athavA yoM kahanA cAhiye ki vaha rAjya china jAnese duHkha pradarzana nahIM karatA kintu vetanake vazameM hokara karatA hai / samyagdRSTi jIvakI bhAvanA bhI nATakake pAtrake samAna hotI hai / vaha dhanI hokarake bhI apaneko dhanI nahIM samajhatA, garIba ho karake bhI garIba nahIM samajhatA / isI prakAra haraeka prakArake duHkha-sukhameM vaha apaneko duHkhI - sukhI nahIM samajhatA / vaha duHkhittva aura sukhitvakA jo pradarzana karatA hai vaha isaliye karatA hai ki usa samaya use aisA pradarzana karanA cAhiye / 221 jIvanake viSayameM jisakI bhAvanAe~ itanI ucca ho gaI haiM vaha sukhI rahanekI kalA meM pUrNa niSNAta ho gayA hai / prazna - yadi samyagdRSTi jIva isI prakAra vyavahAra karatA hai to usakA jIvana eka viDambanA hai| jina logoMse use prema nahIM hai unase banAvaTI premakA vyavahAra karanA unheM dhokhA denA hai / kyA isa prakArake nakalI jIvanase use ghabarAhaTa nahIM hotI ? uttara - samyagdRSTi jIva premakA tyAgI nahIM hotA vaha to vizvapremI hotA hai| jo jIva parasukhameM nijasukhakA anubhava karatA hai use premahIna nahIM kaha skte| vaha sirpha moharahita hotA hai / usakA prema parimita vyaktiyoMmeM kaida nahIM rahatA / parimita vyaktiyoMmeM jo use premakA pradarzana karanA par3atA hai vaha kartavya samajhakara karatA hai / unase vaha mohita nahIM ho jAtA / svakuTumba, Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jainadharma-mImAMsA svadeza aura svajAtikI bhAvanA isa jIvanase sambandha rakhatI hai / parantu yaha jIvana AtmAke mahAn jIvanakA eka choTA sA aMza hai| AtmAke mahAn jIvanameM to sArA jagat kuTumba hai, svajAti hai, svadeza hai / isa taraha svadeza -svajAti-kuTumbakI bhAvanA usakI bahuta vizAla hai / mAna lo ki mere sau mitra haiN| maiM unase ekasA prema karatA hU~ / aba unameM se eka mitra mere ghara AyA / maiMne usakA vizeSa ziSTAcAra kiyA / isakA yaha artha nahIM hai ki maiM bAkI ninyAnave mitroMse prema nahIM karatA; athavA gRhAgata mitrase nakalI prema kara rahA huuN| bAta yaha hai ki maiM prema to sabhI mitroMse samAna karatA hU~ parantu jo mitra nikaTa sambandhameM A jAte haiM unase vizeSa vyavahAra karanA par3atA hai / isI prakAra samyagdRSTi jIva jagatke sabhI jIvoMse maitrI bhAva rakhatA hai kintu jo jIva nikaTa sambandhameM A jAtA hai usake sAtha viziSTa ziSTAcAra karatA hai / vyavahArameM jinheM kuTumbI, sambandhI Adi kahate haiM ve nikaTa sambandhameM Aye hue mitra haiM / yadi unake sthAnapara koI dUsare jIva hoM to vaha unase bhI sneha karegA / isa taraha usakA sneha na to banAvaTI hai, na moharUpa hai / dhokhA denA to use kahate haiM ki bAhara se prema ho, bhItarase dveSa ho; avasarake Upara jisameM kartavyacyuti ho| maiM kisI vyaktise premakA vyavahAra karU~ aura usake Upara vipatti Ave to usakA sAtha chor3a dU~ to use dhokhA kaheMge / samyagdRSTi aisA nahIM karatA / vaha avasara Anepara bhI apane kartavyakA pAlana karatA hai / matalaba yaha hai ki samyagdRSTi vyavahArako chor3a nahIM detA kintu vyavahArako vyavahAra samajhakara karatA hai / mithyAdRSTi jisa kAryako mohake vazameM hokara karatA hai 1 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sabhya samyagdarzanakA svarUpa 223 samyagdRSTi usIko kartavya samajhakara karatA hai| mohI AdamI to dhokhA de sakatA hai kintu kartavyazIla AdamI dhokhA nahIM de sktaa| kyoMki mohI vyAkta to avivekI aura svArthI hotA hai, avivekake kAraNa yA svArthameM dhakkA laganeke kAraNa vaha avasarapara kartavyakA bhI tyAga karatA hai aura akartavyako bhI apanAtA hai jaba ki samyagdRSTi apane kartavyako nahIM chor3a sktaa| isaliye premake kSetrameM bhI mithyAdRSTikI apekSA samyagdRSTi adhika vizvasanIya hai| prazna-samyagdRSTi kartavyacyuta bhale hI na hotA ho, parantu usake vyavahArameM eka prakArakI nIrasatA yA upekSAdRSTi avazya rahegI jisase logoMko asaMtoSa ho| usakA rUkhA vyavahAra vizvaprema, vAtsalya Adi guNoMkA vighAtaka hI siddha hogaa| uttara-agara hama kisI nATyazAlAmeM jAte haiM to nATyazAlAko yA nATaka kaMpanIkA apanI nahIM samajhane lagate phira bhI nATaka to dilacaspIse dekhate haiM / agara nATyazAlAmeM Aga laga jAya to hameM sirpha itanA hI duHkha hogA ki khelakA maz2A bigar3a gyaa| nATyazAlAke mAlika-sarIkhA aisA duHkha na hogA ki maiM luTa gayA / samyagdRSTi honese kisIkI sahRdayatA naSTa nahIM ho jaatii| sirpha usakA moha naSTa hotA hai / samyagdRSTi ke liye nATakake pAtrakA udAharaNa diyA hai / saccA khilAr3I nATakako nATaka samajhate hue bhI isa bAtako bhulA detA hai ki yaha nATaka hai| aneka darzaka nATakameM kisI pAtrako duHkhI hote dekhakara rone lagate haiM / kyA ve yaha nahIM samajhate ki yaha nATaka hai ? phira rote kyoM haiM ? isase mAlUma hotA hai ki prANIke bhItara eka aisI vRtti hai jise hama zabdoMse kahane meM asaphala rahate Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jainadharma-mImAMsA haiN| vaha vRtti manovRttise bhI bhItarakI cIz2a hai / use AtmavRtti kahanA cAhiye / AtmA manase pare hai| yaha na samajhiye ki darzakameM hI yaha bAta dekhI jAtI hai / nATakake sabhI khilAr3I A~khoMmeM karpUra lagAkara nahIM rote / jo kacce khilAr3I haiM ve hI aisA karate haiN| jo pakke khilAr3I haiM ve to ronekI jagahapara sacamuca : rote haiM ha~sanekI jagahapara sacamuca ha~sate haiM / rone-ha~sanekA kAma unakA mukha hI nahIM karatA, mana bhI karatA hai| kintu manake bhI bhItara eka vRtti hai jo ise nATaka samajhatI hai; jo na ha~satI hai, na rotI hai / usa vRttiko hama anubhava karate haiM, samajhate haiM, para ThIka ThIka kaha nahIM pAte / samyagdRSTi pakkA khilAr3I hotA hai isaliye vaha saba kArya itane acche DhaMgase karatA hai ki kisIko usake vyavahArameM rUkhApana yA udAsInatA nahIM mAlUma hotii| vaha bhogoMse udAsIna hai, kartavyase udAsIna nhiiN| jo samyagdRSTi nahIM haiM kintu samyagdRSTi bananekA DhoMga karate haiM unake vyavahArameM nIrasatA, rUkhApana upekSA Adi doSa hote haiM kyoMki ve kacce khilAr3I haiM / jo samyagdRSTi haiM ve khelako khela samajhakara acchI taraha khelate haiM / ve jItameM bhI khuza haiM aura hArameM bhI khuza haiM / jo sAmAnya mithyAdRSTi haiM ve khelako jIvana samajhakara khelate haiN| ve jIta-hArameM bhItarase sukhI-duHkhI hote haiN| parantu jo mithyAdRSTi hokara apaneko samyagdRSTi kahalAnekA DhoMga karate haiM, ve ha~sanekI jagaha rote hue ha~sate haiM jisase koI yaha samajhe ki ye khelako khela samajhate haiM / parantu vAstavameM ve khelako khela nahIM samajhate / isIlie unheM banAvaTI DhaMgase kAma lenA par3atA hai| sUkhApana aise hI logoMmeM pAyA jAtA hai, samyagdRSTiyoMmeM nhiiN| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa prazna - ina tIna prakArake prANiyoMse atirikta eka cauthI zreNI bhI hai, jo isa nATakako yA saMsArako chor3a kara cala dete haiM, muni ho jAte haiM, javinmukta ho jAte haiM unheM Apa kisa zreNImeM rakkheMge ! kyA ve samyagdRSTi nahIM haiM ? yadi haiM to ve khela samajhakara jIvanakA khela kyoM nahIM khelate ? kAyaratAse saMsAra ke uttaradAyitvako chor3akara kyoM bhAga jAte haiM ? 225 1 uttara - jo kAyaratAse uttaradAyitva chor3a kara muni hote haiM ve na to muni haiM na samyagdRSTi / samyagdRSTi jIva uttaradAyitvakA tyAga nahIM karate / ve muni hote haiM parantu munijIvanakA artha akarmaNyatA nahIM hai, na jIvanake nATakako chor3a denA hai / ve bhI nATaka hI khela rahe 1 haiN| sirpha unane pArTa badala diyA hai / nATakameM kauna pAtra kisa lAyaka hai isakA vicAra to karanA hI par3atA hai / kaI pArTa aise hote haiM jinheM haraeka nahIM kara sakatA, jinameM zArIrika halana calanakI apekSA sUkSma kriyAoM kI adhika AvazyakatA hotI hai / avirata samyagdRSTikA pArTa sarala hai aura nimna zreNIkA hai / munikA pArTa z2arA ucca zreNIkA hai / parantu donoM hI nATaka haiM / muni to muni, jIvamukta arahaMta bhI nATaka khela rahe haiM / jaba taka jIva isa zarIra meM hai taba taka vaha saMsArakA nATaka khela rahA hai isameM sandeha nahIM / yaha bAta dUsarI hai ki usake pArTImeM zreNI-bheda ho / isa taraha avirata samyagdRSTise lekara arahantaM - avasthA taka sabhI jIva eka tarahase karmayogI haiM / haraeka prANI kartavyakA pAlana nATaka samajhakara kare / nATakakA pAtra agara nATakako nATaka samajhakara chor3a de to usakA anATakIya jIvana 15 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA bhI asaphala ho jAyagA / jaba taka jIvana hai taba taka koI isa raMgamaMca se bhAga nahIM sakatA / taba usakA kartavya yahI hai ki vaha kAyaratA na batAve aura vIratA se kartavyakA pAlana kare / hA~, vaha yogyatA bar3hAkara nimna zreNIke khela chor3akara ucca zreNIke khela le sakatA hai / 226 prazna - yadi samyagdRSTi jIvanako nATaka samajhatA hai usameM lipta nahIM hotA, jagatko apanA kuTumba samajhatA hai, to vaha svadeza kI parAdhInatAko naSTa kaise karegA ? vaha anyAyI aura atyAcAriyoMke vinAzake liye bhI kaise prayatna karegA ? kyoM ki usake liye to jaise svadezI loga vaise videzI log| isa taraha samyagdarzana rASTra yA samAjake liye bilakula nirarthaka hai / uttara - samyagdRSTi jIva svadeza aura paradezakI bhAvanAse kAma nahIM karatA kintu anyAya aura atyAcArake viruddha khar3A hotA hai| agara videzI anyAyI hai to vaha hara taraha usakA virodha karegA / usakI dezabhakti anyAyake pakSameM khar3I nahIM hotI aura na anyAyake virodha ke liye vaha kisIse pIche rahatA hai / hA~, usakI eka koziza yaha hotI hai ki atyAcArIke atyAcArako dUra karanekI koziza kI jAya aura atyAcArIko anatyAcArI banAyA jAya / parantu jaba yaha kArya sambhava nahIM dikhalAI detA taba vaha atyAcArako dUra karaneke liye atyAcArIkA bhI virodha karatA hai / jisa dina saMsAra meM dezabhakti aura jAtibhaktikA sthAna nyAyabhakti le legI usI dina saMsAra cainakI nIMda so sakegA / dezabhakti kamajora avasthAmeM nyAyarakSaNake kAmameM AtI hai aura balavAna ho jAnepara nyAya- bhakSaNake . Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa 227 kAmameM AtI hai / parantu nyAyabhakti jagatkA kalyANa hI karatI hai / sAdhAraNa loga jisa kAmako dezAbhimAna, jAtyabhimAna Adike dvArA karate haiM vahI kAma samyagdRSTi jIva nyAyabhaktike dvArA karatA hai| pahilI vastu (dezAbhimAna Adi) kabhI kabhI upAdeya hai jaba ki dUsarI ( nyAya bhakti) sadA upAdeya hai| - isa prakAra samyagdRSTi jIva mithyAdRSTikI apekSA jagatmeM sukhopArjana adhika karatA hai| sAtha hI sukhI bananekI kalAke kAraNa duHkhase bacA rahatA hai| prathama adhyAyameM ye donoM hI kAraNa sukhI bananeke batalAye haiM jinako samyagdRSTi hI acchI tarahase prApta kara sakatA hai / isake liye sva-para-viveka bahuta sahAyaka hotA hai kyoMki jIvanako nATaka samajhanA, zarIrako judA samajhanA Adi bhAvanAe~ use pUrNa kartavyatatpara banAtI haiM / isa bhAvanAke pahile use zArIrika svArtha kartavyamArgase vimukha kara diyA kara dete the| aba use koI bAharA vastu kartavyamArgase vimukha nahIM kara sakatI hai isaliye svaparaviveka yA bhedavijJAna samyagdarzanakA cihna kahA jAtA hai| isa vivecanase samyagdarzanake svarUpakA kucha kucha bhAna hone lagegA / phira bhI samyagdarzana anirvacanIya hai / isaliye isa viSayameM kucha aura kahA jAtA hai jisase kucha aura bhI spaSTatA ho / jIvanako nATaka samajhanese jisa prakAra kartavyatatparatA AtI hai athavA manuSya sukhI rahanekI kalAmeM niSNAta hotA hai usI taraha AtmAko nitya aura isa jIvanako anitya yA apUrNa samajhanese sukhI rahanekI kalA AtI hai| pahale adhyAyameM yaha kahA jA cukA hai ki jagatkalyANameM AtmakalyANa hai| isaliye jagat-kalyANake sAtha Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA noko use pUrA pAlanA cAhiye / parantu svArtha ke kAraNa manuSya una niyamoMkA bhaMga karatA hai / vaha socatA hai ki agara maiM jIvanabhara duHkhI rahA to dUsaroMke kalyANase paidA honevAlA sukha mujhe kaba milegA ? usake isa bhramako miTAneke liye AtmAkI nityatAkA nizcaya bahuta upayogI hotA hai / vaha mAnatA hai ki vartamAna jIvanasarakhe asaMkhya jIvana AtmAke ananta jIvanake sAmane koI ginatI meM nahIM haiM isaliye isa jIvanakA balidAna karake bhI prathama adhyAyameM varNita sukhake upAyoMkA pAlana kiyA jAya to hama ToTemeM na raheMge / . 228 bhaviSya-jIvanakI AzA hameM isa bAtakA santoSa detI hai ki isa janmake kAryoMkA phala hameM agale janma meM mila sakegA, isaliye hameM apanA kartavya karanA cAhiye / kartavya niSphala na jAyagA / agara isa janmameM usakA phala na milA to Ageke janma meM milegA / bhaviSyajIvanakI AzA mRtyuke bhayako dUra kara detI hai aura jisane mRtyuke bhayako jIta liyA vaha kartavyamArgameM pIche nahIM haTatA / AtmAkI nityatAse hama parako svakIya samajhane lagate haiM isaliye hamArI rAga-dveSakI vAsanAe~ kama ho jAtI haiM / hama jagat ke kalyANa meM vRddhi karane lagate haiM aura hAni karanA chor3a dete haiM / vizva-premakI bhAvanA khUba bar3hatI hai| usa samaya hamAre vicAra isa prakAra ke hone lagate haiM Aja maiM bhAratIya hU~, maraneke bAda yUropIya ho sakatA hU~, phira yUropIyoMse dveSa kyoM karU~ ? athavA Aja maiM a~grez2a hU~, maraneke bAda bhAratIya ho sakatA hU~, phira bhAratako gulAmImeM jakar3akara kyoM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa 229 via rakkhU ? Aja maiM hindU hU~, marakara musalamAna honA par3A to Aja musalamAnoMkA dveSa kyoM karU~ ? athavA Aja maiM musalamAna hU~, marakara hindU honA par3A to hinduoMse jhagar3A mola kyoM ? Aja maiM puruSa hU~, kala ( mRtyuke bAda ) agara strI honA par3A to striyoMkI svatantratA kyoM chIna ? athavA Aja maiM vidhura hU~, marakara vidhavA honA par3A to vidhuroMke adhikAra vidhavAoMko bhI kyoM na prApta karane dU~ ? Aja maiM manuSya hU~, kala agara pazu honA par3A to unheM vRthA kyoM satAU~ ? Aja maiM brAhmaNa hU~ kala zUdra honA par3A to zUdroMko padadalita kyoM karU~ ? Aja rAjA hU~, kala prajA honA par3A to atyAcAra kyoM karU~ ? Aja jamInadAra hU~, kala kRSaka honA par3A to unheM kyoM satAU~ ? __isa tarahakI bhAvanAoMse vargIya tathA vaiyaktika atyAcAroMkA nAza hotA hai / vaha socatA hai ki duniyA~meM dUsare vargoke sAtha maiM jitanI bhalAI karU~gA vaha saba mere kAma aaygii| isaliye dUsareke sAtha bhalAI karanA dUsareke Upara ahasAna nahIM hai kintu bhaviSyameM apanI rakSAkA upAya hai / isa taraha jagatkI bhalAI aura apanI bhalAI eka ho jAtI hai / yaha dRr3ha nizcaya AtmAko nitya mAnanekA phala hai / isaliye samyagdRSTi AtmAko nitya mAnatA hai| prazna- samyagdRSTi jIva aprAmANika bAtoMpara vizvAsa nahIM karatA isaliye jaba taka AtmA eka nityavastu siddha na ho jAya taba taka vaha AtmApara vizvAsa kaise karegA ? paralokakA koI nizcita rUpa bhI to siddha nahIM hai, jisase paralokakI AzA kI jAya / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmamImAMsA uttara - AtmAke viSaya meM aneka bAteM kahI jA sakatI haiM jinameMse kucha bAteM yahA~ dI jAtI haiM ( ka ) anubhava saba pramANoMmeM zreSTha pramANa hai| zarIrameM sukha-duHkhakA anubhava nahIM hotA / maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~ ityAdi anubhava zarIrase alaga hotA hai / isaliye AtmA zarIrase bhinna hai / 1 I (kha) do vastuoMkA bheda unake guNa-dharmake bhedase hI siddha hotA hai / Ajakala vaijJAnika loga bAnave (92) tattva ( Elements ) mAnate haiM / eka tattva dUsare rUpameM parivartita nahIM ho sktaa| eka tattvase dUsare tattvakA bheda usake pRthak guNa-dharmase hI mAlUma hotA hai / isa tattvoM meM aisA kauna-sA tattva hai jisameM caitanya pAyA jAtA ho ? agara koI aisA tattva nahIM hai to AtmAko una sabase eka bhinna padArtha mAnanA par3egA / 230 prazna - yadyapi kisI eka tattvameM caitanya nahIM hai phira bhI aneka tattvoMke sammizraNa se caitanya paidA hotA hai jaise ki zarAbakI eka-eka vastu mAdakatA nahIM hotI kintu una sabake mizraNase mAdakatA paidA ho jAtI hai / 1 uttara - mAdakatA koI nayI vastu nahIM hai| pratyeka khAdya padArtha meM vaha mAdakatA pAI jAtI hai / roTI vagairaha meM bhI mAdakatA hotI hai / isI kAraNa bhojanase nidrA, Alasya Adi utpanna hote haiM / jina vastuoMse zarAba banatI hai unameM bhI mAdakatA hai / unake mizraNase vaha adhika 1 prakaTa hotI hai / vAstava meM yaha koI nayI jAtikI zakti nahIM hai jo paidA hotI ho| itanA hI nahIM kintu mAdakatA koI svatantra zakti hI nahIM hai / jitanI vastue~ hama khAte-pIte haiM unakA raMga, rasa, sparza 1 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana kA svarUpa 231 AdikA kucha na kucha prabhAva hamAre zarIrapara par3atA hai / raMgake prabhA1 vako kyA Apa raMgase judA guNa mAneMge ! isI prakAra rasakA prabhAva kyA isase judA guNa hai? yadi nahIM to khAdya padArthake raMga, rasa, gandha sparza AdikA prabhAva ina guNoMse judA nahIM hai / yahI prabhAva mAdakatA hai / jaba yaha thor3I mAtrAmeM hotA hai taba hama isakA vedana nahIM karate / jaba z2arA adhika hotA hai tatra ise nidrA, tandrA, Alasya Adi zabdoMse kahate haiM / jaba vaha isase bhI adhika hotA hai taba mAdakatA kahalAtA hai / isase mAlUma huA ki mAdakatA koI guNa nahIM hai, kintu rasa, sparzAdi bhautika guNoMkA zarIrake Upara par3anevAlA prabhAva hai / hama duniyAmeM saikar3oM kArya citra-vicitra dekhate haiM parantu ve saba rUpa, rasa, gandha Adi guNoMke pariNamana mAtra haiM / kisI jagaha naye guNakI kalpanA hama tabhI kara sakate haiM jaba ki usameM mAne gaye guNoM se vaha kArya na ho sakatA ho / mAdaka vastumeM abhimata mAdakatA Anepara koI aisI vizeSatA paidA nahIM hotI jo usake pUrva guNoMkA pariNamana na kahA jA sake / saca bAta to yaha hai ki skandha [ aNupiMDa ] meM koI aisI zakti nahIM paidA ho sakatI jo aNuoM ( Atoms ) meM na pAI jAtI ho / udAharaNa ke liye hama eka relake eJjinako lete haiM / vaha saikar3oM DabboMko khIMcanekI zakti rakhatA hai / akele, lohemeM yA agnimeM yA pAnImeM itanI zakti nahIM hai, isaliye ejinameM yaha nayI zakti kahalAI / aba hameM dekhanA cAhiye kI yaha nayI zakti kyA hai ? kaise paidA huI hai ? kSaNuoM kI apekSA kyA ejinameM nayA guNa paidA huA hai ? vicAranese mAlUma hotA hai ki nahIM / agnimeM garamI hai, garamIke nimittase pratyeka Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jainadharma-mImAMsA pudgala ( Matter ) ke aNuoMkA bandhana zithila hotA hai isaliye ve dUra dUra hote haiM arthAta sthUla padArtha phailatA hai / pAnI vASpIya tarala padAtha honese jaldI aura jyAdaH phailatA hai / agara vASpako rokane kI koziza kI jAyagI to vaha dhakkA degI | dhakkA khAnese rokanevAlemeM gati paidA hogii| isa taraha garmIse gati paidA hogI / ekhinoM meM bhI isI prakAra gati paidA hotI hai / yahA~ uSNatA aura gatimeM kAryakAraNabhAva hai / ina doko chor3akara eJjinameM aura kyA hai ? aura ye donoMhI guNa aNuoMmeM pAye jAte haiM / aba kauna kaha sakatA hai ki eJjinameM koI nayA guNa paidA huA hai ? kahanekA matalaba yaha hai ki cAhe madirAkA udAharaNa lo cAhe kisI yaMtrakA, usameM hameM koI aisA nayA guNa na milegA jo aNuoMmeM na pAyA jAtA ho / agara koI nayA guNa mila bhI jAve to hameM usakI sthiti usa aNupiMDa nahIM kintu aNu meM mAnanA cAhiye / vijJAnakA yaha siddhAnta hai ki zakti ( Energy ) na to nayI paidA hotI hai na usakA vinAza hotA hai / isaliye madirA meM yA kisI yaMtra meM koI nayI zakti nahIM mAnI jA sakatI - vaha zaktiyoMkA rUpAntara - mAtra hai / aba hameM yaha dekhanA cAhiye ki caitanya kisa zaktikA rUpAntara hai| pudgala ( Matter ) meM jitane guNa upalabdha hote haiM unameM koI bhI guNa aisA nahIM hai jisakA rUpAntara caitanya kahA jA sake / smaraNa rakhanA cAhiye ki eka guNakA rUpAntara kabhI dUsare guNarUpa nahIM hotA / kAle raMgakA nIlA raMga ho jAyagA parantu raMgakA raMga hI hogA, rasa (svAda) nahIM / isI prakAra rasakA rUpAntara rasa, gandhakA rUpAntara gandha, sparzakA rUpAntara sparza, AkArakA rUpAntara AkAra Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa 233 www.mraand rrrrrrramanrnmmmmmunrimmawr Adi hoMge / rasakA, gandhakA, sparzakA, rUpakA, AkArakA rUpAntara jJAna nahIM ho sakatA / isaliye mAnanA cAhiye ki caitanya yA jJAna eka nayA guNa hai-vaha kisI anya (rUpAdi) guNakA rUpAntara nahIM hai, isaliye vaha paidA nahIM ho sakatA, naSTa nahIM ho sakatA kyoMki zaktikA utpAda aura vinAza nahIM hotaa| prazna-jaba hamAre zarIrako kisI eka cIz2akI Thokara lagatI hai taba tvacAke pAsake snAyuoMmeM kampana hotA hai zarIrake haraeka bhAgake snAyuoMkA sambandha mastiSkake sAtha hai| isaliye tvacAke pAsake pratyeka kampanakA prabhAva mastiSkapara par3atA hai jisase hameM vedana hotA hai / mastiSkake Upara par3anevAlA yaha prabhAva hI caitanya hai / isaliye yaha alaga guNa nahIM mAnA jA sktaa| uttara--snAyuoMkI prakriyA ThIka hai parantu isase caitanyakA pRthak astitva naSTa nahIM hotA / snAyuoMse mastiSkameM kampana ho sakatA hai, usake AkArameM sUkSma parivartana ho sakatA hai, parantu AkArakA sUkSma parivartana yA kampana caitanya nahIM hai / yadi kampanakA nAma caitanya ho taba to sabhI padArtha caitanyazAlI kahalAya~ge / kampanase caitanya huA yaha eka bAta hai aura kampana caitanya hai yaha dUsarI bAta hai| snAyuoMkI prakriyAse-kampanase-caitanya paidA huA kahA jA sakatA hai kintu kampanako hama caitanya nahIM kaha sakate / kampana aura caitanyameM kAryakAraNabhAva kahA jA sakatA hai parantu ve donoM abhinna nahIM kahe jA skte| prazna - kArya aura kAraNameM bilakula abheda bhale hI na mAnA jAya kintu kAraNakA rUpAntara hI kArya hotA hai isaliye caitanya Adi kAryako kampana Adi kAraNoMkA hI rUpAntara kahanA cAhiye / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA uttara - kArya pratyeka kAraNakA rUpAntara nahIM hotA kintu sirpha upAdAna* kAraNakA rUpAntara hotA hai / ghar3A banAneke liye miTTI aura kumhAra donoMkI AvazyakatA hai kintu ghar3A sirpha miTTIkA rUpAntara hai na ki kumhArakA / isI prakAra snAyuoMkI kriyAse mastiSka meM kampana hotA hai; mastiSka ke kampanase caitanya paidA hotA hai / jaba ki caitanya kampana rUpa nahIM hai taba kampana usake liye nimitta kAraNa huA, isaliye caitanya (jAnanA) usase alaga vastu hI rahA / prazna - jaba snAyuoMkI prakriyA se hameM caitanya yA vedana utpanna hotA huA dikhalAI detA hai taba hama eka nayI vastu ( guNa) kI kalpanA kyoM kareM ? 234 uttara--pratyeka kAryake liye do taraha ke kAraNoMkI AvazyakatA hotI hai - eka nimitta aura dUsarA upAdAna + / inameM se kisI eka vimA kArya paidA nahIM ho sakatA / jo miTTI isa samaya ghar3A bana rahI hai vaha isa samayase pahile ghaTarUpa kyoM na huI ? isake uttara meM hameM kahanA par3egA ki usake liye anya kAraNa nahIM mile the| jina anya kAraNoMke milanese miTTI ghar3A bana sakI ve hI ghar3eke nimitta kAraNa haiN| yadi nimitta kAraNake binA kArya hotA to amuka * vastu zabdakA artha yahA~ pugala (Matter) nahIM hai kintu astitvavAlA koI bhI padArtha liyA jA sakatA hai / isakA artha thing, something, any substance Adi karanA cAhiye / + jo kAraNa svayaM kAryarUpa pariNata hotA hai use upAdAna kAraNa kahate haiM; jaise ghar3eke liye miTTI upAdAna kAraNa hai / jo kAraNa kAryarUpa pariNata nahIM hotA use nimitta kAraNa kahate haiM, jaise ghar3eke liye kumhAra, cakra Adi / Avazyaka donoM haiM / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdazanaka svarUpa 235 samayapara usakI utpatti hI nahIM ho sakatI thI / vaha anAdi ho jAtA / upAdAna kAraNa bhI kAryake liye Avazyaka hai| miTTI na ho to kumhAra kitanA hI prayatna kare vaha binA kisI upAdAna ( Matter ) ke ghar3A nahIM banA sakatA / upAdAna kAraNa na mAnA jAya to asatse sat hone lagegA parantu hama anubhavase jAnate haiM ki jo vastu nahIM hai vaha paidA nahIM ho sakatI / Adhunika vijJAnakA bhI yaha mUla siddhAnta hai / isa taraha kArya choTA ho yA bar3A usake lie nimitta aura upAdAna ina donoM kAraNoMkI AvazyakatA hotI hai / kabhI kabhI nimitta kAraNa adRzya rahatA hai parantu adRzya hone se usakA abhAva nahIM mAnA jAtA / udAharaNArtha hama kisI adhapake Ama yA kelAko lAkara eka sthAnapara rakha dete haiM; do-tIna dinameM vaha binA kisI prayatnake Apase Apa paka jAtA hai / yahA~ spaSTa rUpa meM hameM pakanekA nimitta kAraNa nahIM mAlUma hotA; phira bhI agara kucha nimitta nahIM hai to vaha do-tIna dina bAda kyoM pakA ? pahile kyoM na paka gayA ? isase mAlUma hotA hai ki do- tAna dana meM use bAharakI kucha sahAyatA z2arUra milI hai, aura vaha vAtAvaraNa kI garmI Adi hai / isI prakAra kabhI kabhI upAdAna kAraNa bhI adRzya hotA hai / udAharaNArtha zItaRtukI rAtrimeM zItakA nimitta pAkara vanaspatipara osa par3a jAtI hai / una binduoMkA upAdAna pAnI hameM dikhAI nahIM detA phira bhI hama kalpanA karate haiM ki vAyumaNDala meM phaile sUkSma jalakaNoMse ye osake bindu bane haiM honese upAdAnakA abhAva nahIM kahA jA sakatA / / , upAdAna adRzya kahane kA matalaba Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jainadharma-mImAMsA ANNAMAAANAAL VANAAAAAAA yaha hai ki nimittake sAtha kAryakA avinAbhAvax sambandha siddha ho jAnese upAdAnakA abhAva nahIM kahA jA sktaa| upAdAna agara adRzya ho to bhI use mAnanA par3atA hai| hameM jo vedana yA anubhava hotA hai usakA nimitta kAraNa mastiSka hai kyoMki mastiSkake maiTarameM jitane rUpa, rasa, gaMdha, sparza AkAra Adi guNadharma haiM unameMse caitanya kisIkA bhI vikAra nahIM hai kyoMki caitanya kisI raMga, svAda AdikA nAma nahIM hai / snAyu-prakriyAse hama vedana yA anubhavake nimitta kAraNoMkA parijJAna kara sakate haiM kintu upAdAna kAraNakA hameM patA nahIM laga sakatA / lekina yaha nahIM kaha sakate ki vahA~ koI upAdAna kAraNa nahIM hai, upAdAna kAraNa hai to, parantu vaha adRzya hai / adRzya honese usakA abhAva nahIM mAnA jA sktaa| ___ aneka padArtha aise haiM ki jinake viSayameM hama ThIka ThIka kucha nahIM jAnate phira bhI unake kAryakA anubhava karate haiN| udAharaNArtha vidyut / vidyut kyA hai isakA vaijJAnika jagat kucha bhI uttara nahIM de pAyA hai phira bhI vidyutke kArya prakAza, gati AdikA hameM parijJAna hotA hai aura usase hama kAma bhI lete haiM / isI prakAra sukha, duHkha, saMvedana yA anya-padArtha-parijJAnakA upAdAna AtmA kyA hai, isake viSayameM hama kucha na kaha sakeM phira bhI vaha eka judA padArtha hai yaha hameM mAnanA par3atA hai / jaba ki caitanya mastiSkake guNakA rUpAntara nahIM hai (bhale hI mastiSkake guNa usameM nimitta hote hoM ) to vaha anya kisIkA rUpAntara hai yaha mAnanA par3atA hai| jisakA rUpAntara hai ___x ekake honepara dUsarekA honA aura na honepara na honA isa niyamako avinAbhAva kahate haiN| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa vahI AtmA hai / vaha hamAre liye adRzya yA avaktavya bhale hI ho parantu vidyuta kI taraha anumeya avazya hai / do padArthoM ke saMgharSaNa yA sammizraNase vidyut paidA hotI hai parantu hama saMgharSaNa aura sammizraNako vidyut nahIM kaha sakate / saMgharSaNa aura sammizraNa to sirpha usakA nimitta kAraNa hai / isI prakAra snAyu, mastiSka AdikI kriyAko hama caitanya nahIM kaha sakate; vaha to sirpha usakA nimitta kAraNa hai / 237 prazna - rUpa, rasa, gandha, sparza, AkAra, gati AdikA vikAra caitanya nahIM hai; vaha pRthak guNa hai; yaha bAta ThIka hai / parantu jisa prakAra pudgalameM rUpAdi guNa haiM usI prakAra usameM eka caitanya guNa bhI mAna liyA jAya to kyA Apatti hai ? pudgalakA pratyeka paramANu cetana hai kintu jisa prakAra paramANu sUkSma hone se usake rUpAdi guNa adRzya rahate haiM usI prakAra paramANumeM rahanevAle caitanyakI mAtrA bhI itanI alpa hotI hai ki hameM mAlUma nahIM hotI / kintu jaba ve paramANu mastiSka Adike rUpa meM bahutase ekatrita ho jAte haiM taba unakA caitanya vizAla rUpa meM mAlUma hone lagatA hai / isa prakAra caitanya eka alaga guNa honepara bhI vaha pudgala se bhinna Atma- dravyako siddha nahIM kara sakatA / uttara - guNake bhedase hI guNImeM bheda hotA hai / isaliye jaba taka pudgala paramANuoM meM caitanya sAbita na ho jAya taba taka caitanyavAlA dravya eka nayA dravya hI mAnanA par3egA / paramANuko hama kisI bhI indriyase grahaNa nahIM kara sakate / jo piNDa indriyoMse grahaNa hote haiM unake Tukar3e hote hama dekhate haiM isaliye hama anumAna karate haiM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA wwwwwwwwwmmmmmmmmmmmmwwwwwwwww namamarmarrrrrrrrrrrrrrrrrior 238 ki inakA sabase choTA Tukar3A bhI hogaa| vahI paramANu hai / koI guNa nayA nahIM paidA hotA isaliye skaMdhoM ( paramANu-piNDa ) meM jitane guNa pAye jAte haiM utane hama paramANuoMmeM bhI mAnate haiN| matalaba yaha hai ki skaMdhoMmeM hama jitane guNa sAbita kara sakate haiM usase eka guNa bhI adhika paramANumeM nahIM kaha skte| jaba paramANu adRzya hai taba kisI guNakI sattA pahile skaMdhoMmeM hI sAbita karanA cAhiye; paramANuke guNoMse hama skaMdhameM guNa sAbita nahIM kara sakate kintu skaMdhake guNoMse paramANumeM guNa sAbita kiye jAte haiM / sAdhAraNa skaMdhoMmeM caitanya siddha nahIM hotA isaliye paramANuoMmeM caitanya kaise mAnA jA sakatA hai ? jina skaMdhoM ( zarIra mastiSkaAdi ) meM caitanya mAlUma hotA hai unake viSayameM to yahA~ vivAda hI cala rahA hai ki vaha caitanya una skaMdhoMkA hai athavA unase vibhinna kisI dUsare dravyakA ! mastiSkameM caitanya tabhI sAbita ho sakatA hai jaba paramANuoMmeM caitanya sAbita ho jAya aura paramANuoMmeM caitanya tabhI sAbita ho sakatA hai jaba ki mastiSka AdimeM sAbita ho Aya / jaba taka yaha anyonyAzrayadoSa dUra na ho jAya taba taka 'guNake bhedase muNImeM bheda hotA hai ' isa niyamake anusAra caitanyavAle padArthako eka bhinna dravya hI mAnanA pdd'egaa| prazna-yadi dUsare skaMdhoMmeM caitanya na honese Apa paramANumeM caitanya na mAneMge aura paramANumeM caitanya siddha na honese mastiSka AdimeM caitanya na mAneMge aura isa taraha eka naye dravyakI siddhi kareMge to mazInoMmeM bhI- eka naye dravyakI kalpanA karanA par3egI, kyoMki eka yantra (mazIna ) se jo kAma hotA hai vaha yantretara Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa skaMdha se nahIM hotA, isaliye yantrake guNa paramANumeM nahIM mAne jA sakate / jo guNa paramANumeM nahIM haiM ve paramANuoMse bane hue skaMdha ( yantra ) meM kahA~se A jAya~ge ? isaliye hara eka mazInameM eka nayA dravya mAnanA par3egA / uttara - pahile siddha kiyA jA cukA hai ki yaMtrake jitane kAma haiM ve kisI naye guNako siddha nahIM karate, ve saba ( guNa) paramANumeM bhI pAye jAte haiN| paramANuko to hama dekha nahIM sakate isa liye yahI kahanA cAhiye ki ve guNa anya skaMdhoMmeM bhI pAye jAte hai / yantrakA kAma gati, prakAza Adi hai / ve saba guNa anya skaMdhoM meM 1 bhI pAye jAte haiN| yaha bAta dUsarI hai ki ve yantrameM kucha adhika rUpameM pAye jAya~ aura sAdhAraNa skaMdha meM sAdhAraNa rUpameM / parantu pAye donoMmeM jAya~ge / isaliye mazInameM hameM kisI naye dravyake mAnane kI AvazyakatA nahIM hai| mastiSka AdimeM jo caitanya batalAyA jAtA hai use hama usakA guNa tabhI kaha sakate haiM jaba vaha anya skaMdhoM meM bhI sAbita ho sake, bhale hI vaha thor3e rUpameM ho / anya skaMdhoMmeM caitanya sAbita honese paramANuoMmeM bhI caitanya mAnA jAyagA jisakA vikasita rUpa mastiSka AdimeM milegA / 239 lohe ke do Tukar3oMke gharSaNase agara vidyat paidA hotI hai to hama vidyutko lohA nahIM kaha sakate yA pAnIke gharSaNa se paidA hotI hai to hama vidyutko pAnI nahIM kaha sakate haiM / usI prakAra snAyu-prakriyAle paidA ( abhivyakta ) honevAlA caitanya snAyu yA mastiSka-rUpa nahIM mAnA jA sakatA / isakA kAraNa Upara acchI taraha dikhA diyA gayA hai; phira bhI kucha vaktavya zeSa hai / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jainadharma-mImAMsA Mammnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn ___ yadi rUpa, rasa Adike samAna paramANuoMmeM caitanya mAnA jAyagA to sarva zarIravyApI eka anubhava na hogaa| bahutase paramANu mila karake eka piMDarUpa bhale hI ho jAveM parantu eka paramANukA rUpa dUsare paramANukA nahIM bana sakatA, na saba paramANuoMkA rUpa eka bana sakatA hai / pratyeka paramANuke guNa jude jude haiM aura ve sarvadA jude hI rahate haiN| aisI avasthAmeM zarIrake pratyeka avayavakA yA paramANukA caitanya judA judA hogaa| kintu krodha, mAna, mAyA, lobha, harSa, zoka, sukha, duHkha Adi AtmAkI jitanI vRttiyA~ haiM ve zarIrake pratyeka paramANukI judI judI nahIM haiM-sarva zarIrameM eka hI vRtti hotI ha / isaliye siddha hotA hai ki ye vRttiyA~ paramANuoMkI nahIM haiM kintu sarva zarIrameM vyApaka kisI anya vastukI haiM, jo ki sarva zarIrameM vyApaka aura akhaNDa hai| __prazna--sarva zarIrameM jo caitanyakA anubhava mAlUma hotA hai vaha bhrama hai / caitanyakA anubhava to sirpha mastiSkameM hotA hai| kintu mastiSkase sambandha rakhanevAlA nAr3IjAla saba zarIrameM phailA huA hai isaliye saba zarIrameM caitanya mAlUma hotA hai / uttara-mastiSka bhI eka paramANukA banA huA nahIM hai / vaha bhI agaNita paramANuoMkA piMDa hai isaliye mastiSkakA bhI eka caitanya nahIM kahA jA sktaa| kintu mastiSkameM jitane paramANu haiM eka samayameM, utane hI krodha mAna Adi bhAva hoMge / parantu aisA nahIM hotA, isaliye antameM jAkara sabameM vyApaka eka akhaNDa tattva mAnanA par3atA hai| prazna-aneka paramANu milakara jaba ba~dha jAte haiM taba unake guNa Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa 241 eka-rUpa mAlUma hote haiM / jaise mizrIkI eka DalIkA svAda eka mAlUma hotA hai, yadyapi DalIke pratyeka paramANukA svAda judA judA hai / isI prakAra mastiSkake yA zarIrake pratyeka paramANukA caitanya to judA judA hai kintu saba paramANuoMke pArasparika bandhake kAraNa vaha ekarUpa mAlUma hotA hai| uttara-skaMdhoMmeM guNoMkA pratibhAsa eka rUpa hone lagatA hai yaha bAta mithyA hai / eka hI skaMdhameM aneka raMga, rasa Adi pAye jAte haiN| eka hI Ama kisI aMzameM harA aura kisI aMzameM pIlA hotA hai; Upara mIThA aura guThalIke pAsa khaTTA hotA hai| jina skaMdhoMmeM hameM aMza-aMzameM vizeSatA nahIM mAlUma hotI hai vahA~ bhI sadRzatA hotI hai, ekatA nhiiN| mizrIkI DalIkA eka aMza dUsare aMzake samAna hai, eka nahIM / mastiSkake paramANu agara eka sarIkhe ho gaye haiM to unakA caitanya eka-sarIkhA hogA, eka nhiiN| parantu eka sarIkhA bhI hama taba kaheM jaba vahA~ bahutase caitanya hoN| samAnatA bahutameM hotI hai, ekameM nhiiN| khaira, isa viSayameM eka aura mahattvapUrNa bAta kahI jA sakatI hai| ___ dUsare padArthake jJAnameM hameM anekameM ekakA bhrama ho sakatA hai| kyoMki dUsare padArthakA jJAna hameM indriyoMke dvArA karanA par3atA hai aura indriyoMkI tarAjU itanI sthUla hai ki pratyeka paramANukI taula usameM nahIM ho sktii| parantu svAnubhavameM yaha bAta nahIM hai / svAnubhava caitanyakA nirvivAda svarUpa hai / jahA~ caitanya abhivyakta hotA hai vahA~para, vastukA jJAna ho cAhe na ho parantu, apanA jJAna ( anubhava ) to hotA hI hai| isaliye mastiSka yA zarIrake pratyeka Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jainadharma-mImAMsA paramANuko apanA anubhava hogaa| dokA svAnubhava kabhI eka nahIM ho sktaa| yadi mastiSkakA pratyeka paramANu apanA apanA anubhala karatA hai to samajha zarIra yA samagra mastiSkakI jo eka vRtti pAI jAtI hai vaha kisakI hai ? vaha akhaNDa kRtti eka paramANukI to kahI nahIM jA sakatI, anyathA bAkI paramANu nirarthaka par3a jAya~ge aura saba milakara eka svAnubhava kara nahIM sakate kyoMki caitanyako pratyeka paramANukA svataMtra guNa kahA jA sakatA hai-vaha saMyogaja kArya nahIM hai, yaha bAta pahile siddha kI jA cukI hai / isa taraha caitanya eka svataMtra guNa hai aura usakA guNI bhI svataMtra hai / usIko AtmA, jIva Adi zabdoMse kahate haiN| __ zaMkA-ApakI yuktiyoMse caitanya eka svatantra padArtha yA tattva siddha ho jAtA hai / phira bhI eka Azcarya banA rahatA hai| jaba caitanya eka svataMtra padArtha hai to vaha bhautika sammizraNoMke. adhIna syoM hai ? kisI cIz2ameM koI dUsarI cIz2a milAnese kIr3e par3a jAte haiM, gobara aura viziSTa mUtrake sambandhase turanta bicchU paidA hote haiN| raja-vIryake yathAyogya sammizraNase turanta prANakA saMcAra hotA hai / to syA asaMkhya jIva phAlatU phirate rahate haiM ki jahA~ kisIne. kucha nimitta, milAyA ki turanta ghusa gaye ? jIva to apane zarIrameM rahate haiN| agara kisIne, jIvotpattike nimitta milAye to kyA vahA~ paidA honeke liye anya zarIrastha jIva mara karake daur3a Age ? yadi, nahIM to bhautika nimitta milanese hI jIva kahA~se A jAte haiM ! eka tarafa to jIva bhautika siddha nahIM hotA, dUsarI tarapha bhautika vikAroMke sAtha usako itanA avimAbhAvaH sambandha mAlUma hotA hai ki vaha Azcaryajanaka pahelI bana jAtA hai| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 samyagdarzanakA svarUpa samAdhAna -- jIva eka Azcaryajanaka pahelI avazya haiM parantu itanA nizcita hai ki vaha mautika padArthoMse eka judo hI tattva hai / vatsarIkhI bhautika vastu kyA hai, agara hama Aja taka yaha bAta nahIM jAna pAye to AtmA to vidyatse bhI sUkSma aura vicitra hai iseliye usake AvAgamanake niyama aMgara anizcita bhI raheM - hameM isa samasyAko hala na kara pAyeM - to bhI jIvake pRthak astitvako dhakkA nahIM lagatA / jIvake viSaya meM jo bAta ajJeya haiM usakI khoja karate rahanA cAhiye, na ki usake anubhava-yukti-siddha pRthak astitvako naSTa kara denA cAhiye / dUsarI bAta yaha haiM ki uparyukta zaMkAoMkA thor3A-bahuta samAdhAna milatA haiM / pAnIkI eka bU~dameM agaNita jIva rahate haiN| jina cIjoMke mizraNase aneka jIva paidA hote haiM unameM bhI asaMkhya jIva rahate haiM / agaNita jIva hara samaya marate aura paidA hote haiM aura sarvatra janma-maraNa hotA rahatA haiM / isaliye choTI choTI yoniyoM meM dUrase jIva aveM yA na AveM usake liye vahIM jIva mila jAte haiN| isake atirikta, jIva turaMta paidA hote haiM,' yaha bAta ThIka nahIM haiN| bhautika sammizraNake kucha samaya bAda jIva Ate haiN| manuSya yonimeM kisIke matase sAta dinameM aura kisIke mata se kucha mahInoM bAda jIva AtA hai / isa lambe kAlameM to dUsare zarIra meM sthita ucca zreNIke bhI bahutase jIva marate haiM / isake atirikta nIca zreNIkA jIva marakara ucca zreNImeM jA sakatA hai / isa taraha jIvake AvAgamanakI samasyA sAmAnya dRSTise hala ho hI jAtI hai / bAkIke liye hameM khoja karanA cAhiye / uparyukta yuktiyoM se itanA nizcita hai ki jIva bhautika tattvoMse eka judA haiN| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jainadharma-mImAMsA rrrrrrrrarian arrrrrrrrrrrrrrrrrrr.wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww ___ vaijJAnika yuktiyoMse AtmAkA pRthak astitva siddha kara diyA gayA hai / thor3IsI bAteM aura bhI vicAraNIya haiN| (ga) AtmAke nityatvake liye jAti-smaraNa bhI pramANa-rUpameM peza kiyA jAtA hai / janmAntarake smaraNakI ghaTanAe~ agara aMzarUpameM bhI satya haiM to bhI ve AtmAke astitvako siddha karatI haiN| samAcArapatroMmeM aisI bahuta-sI ghaTanAe~ nikalA karatI haiM / yadyapi unapara abhI vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA phira bhI isa dizAmeM khoja karanA caahiye| __ (gha) eka hI mAtA-pitAkI santAnameM bahuta antara pAyA jAtA hai / eka svArthI, kaSAyI, udaMDa aura mUrkha hotA hai; dUsarA paropakArI, zAnta, vinayI aura buddhimAna hotA hai| kabhI kabhI to yugala paidA honevAle baccoMmeM bhI aisA antara dekhA jAtA hai / yaha bheda raja-vIrya aura vAtAvaraNake bhedase hI huA hai, usameM una vyaktiyoMke pUrvajanmake saMskAra kAraNa nahIM haiM-yaha sAbita karanA kaThina hai| ina bAtoMmeMse jo jisako rucikara ho vaha usIse AtmAke nityatvako samajha sakatA hai| jo loga vizvAsase z2arA bhI kAma na lenA cAhate hoM unheM pahile aura dUsare vizeSataH dUsare ( kha ) para vizeSa dhyAna denA cAhiye / usase AtmA eka svatantra tattva siddha ho jAtA hai / svatantra tattva siddha ho jAnepara paralokakA mAnanA anivArya hai, kyoMki kisI tattvakA yA zaktikA nAza nahIM hotA, sirpha usameM parivartana hotA hai / yaha bAta prAyaH sabhI dArzanika mAnate haiM aura Adhunika bhautika vijJAnakA to yaha mUla siddhAnta hai / isaliye maraneke bAda bhI AtmAkA nAza nahIM ho sakatA; use kahIM na kahIM Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa jAnA par3egA / ' jahA~ jAnA par3egA' vahI paraloka hai / hamArA vartamAna jIvana bhI kisI bhUta jIvanakA ' paraloka ' hai / isa taraha anAdise bhava-parivartanakI paramparA calI A rahI hai / isa prakAra nityatAkA vizvAsa rakhanese vaha nirbhaya ho jAtA hai / aihika svArtha use itane tuccha mAlUma hone lagate haiM ki vaha unake liye sva-para-kalyANakArI nItikA antaraMga se yA bahiraMgase bhaMga nahIM karanA cAhatA / kalyANakara honese AtmAkI nityatAkA vizvAsa bhI samyagdarzana hai / 245 zaMkA - AtmAko nitya, yA paraloka, mAnanese lAbha to z2arUra hai parantu hAni bhI kucha kama nahIM hai| duniyA~meM dharmaveoSiyoMne jo lUTa macAI hai vaha paraloka ke nAmapara macAI hai / popoMne, brAhmaNoMne, dharmaguruoMne apaneko paralokakA 'leTara baoNksa ' batalAkara duniyAko khUba ThagA hai / isake atirikta paralokakI AzA meM manuSya akarmaNya ho jAtA hai / vaha jimmedArI aura jagat-hitakI parvAha nahIM karatA / samAdhAna -- hameM apanI sArI vyavasthAe~ satyake AdhArapara hI khar3I karanA cAhiye / agara AtmA pramANase siddha hotA ho to use nitya mAnakara hameM kalyANapathakA nirmANa karanA cAhiye / dUsarI bAta yaha hai ki ThagoMke Darase eka kalyANakara vastukA lopa nahIM kiyA jA sakatA | bImArIke Darase bhojanakA tyAga nahIM kiyA jAtA hai / candanameM sarpa rahanepara bhI candana lAyA jAtA hai / hameM kisI acchI vastukA nahIM kintu usake sAthakI burAiyoMkA tyAga karanA cAhiye / popa AdikI lUTa AtmAkI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA nityatAkA pariNAma nahIM kintu mithyAtvakA pariNAma hai| jo loga dharmakA sambandha Atmazuddhise nahIM samajhate haiM, puNya-pApako bhI denelenekI cIz2a samajhate haiM unako isa prakAra luTanA par3atA hai| jainadharmane isa prakAra dene-lenekI jar3ako zurUse hI kATa diyA hai / isa liye usameM isa prakAra lUTako z2arA bhI guMjAiza nahIM hai| hA~, jainakulameM paidA ho karake bhI jo jainatvase zUnya haiM ve luTeM to bhale hI luTeM, isameM jainadharmakA kyA aparAdha hai ? ___ jo loga akarmaNya haiM ve AtmanityavAdI nahIM haiM, kintu bhole, ajJAnI aura AlasI haiN| unase vivekakA kyA sambandha ? jo AtmanityavAdI haiM ve to yaha samajhate haiM ki agara yahA~ hama kucha kareMge to paralokameM prApta kareMge isaliye ve kabhI akarmaNya nahIM ho skte| bainadharmakA 'tyAga' yA 'munitva ' akarmaNyatA nahIM hai kintu svapara-kalyANakArI sAdhanA hai / ' hameM duniyAse kyA lenA hai ? hama to bhagavAnakA bhajana karate haiM, yA paralokapara naz2ara rakhate haiM' Adi bAteM kahakara apanA dharmAtmApana dikhalAnekA adhikAra manuSyako tabhI mila sakatA hai jaba vaha samAjake dvArA kiye gaye upakAroMkA badalA cukA de aura paralokake Upara naz2ara rakhakara isa lokameM khAnApInA Adi banda kara de / ' hameM isa lokase kyA matalaba' isa, vAkyakA saccA artha to yaha hai ki 'hameM svArthase kyA matalaba, ? jagatke, hitameM hamArA hita hai / duHkhoMko. vijaya karanemeM hameM sukha, hai.' / isa udAra bhAvanAke liye AtmAkA nityatvakA siddhAnta. bahuta sahAyaka hai| isa taraha vaha vastusthitikI, dRSTi se bhI satya hai aura kalyANakAritAkI dRSTise bhI satya hai| isaliye samyagdarzanakA kAraNa hai| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa zaMkA -- AtmAkI nityatAmeM tathya aura satya donoM sahI, kintu - 247 agara kisI kAraNa se kisIko AtmAkI nityatAkA pramANa ma milA ho, vaha paralokake viSayameM bhI anizcita rahA ho to kyA jainadharmake anusAra vaha samyagdRSTi arthAt jainI kahalA sakatA hai ? samAdhAna- - yaha asambhava nahIM hai / jainatva koI darzana nahIM, 1 rUda nahIM, kintu dharma hai / duHkhase uThAkara sukhameM dharanevAlA dharma kahalAtA hai * / prathama adhyAyameM sukhakA mArga batalAyA gayA hai| jo usa mArgapara dRDha vizvAsa rakhatA hai, calanekA vicAra rakhatA hai, vaha AtmAko nitya mAne yA na mAne, vaha samyagdRSTi ho sakatA hai / hA~, usameM durAgraha na honA cAhiye / kyoMki samyagdRSTi jIva itanA udAra 1 paramatasahiSNu, sarvadharmasamabhAvI yA syAdvAdakI mUrti hotA hai ki vaha aise matabhedoMse kisIse ghRNA nahIM krtaa| usakI jijJAsA jAgrata rahatI hai| yadi koI dharmAvalambI paraloka aura AtmAko ajJeya koTimeM DAlatA hai - paraloka aura AtmA hai ki nahIM isa viSaya meM mauna hI rakhatA hai-- phira bhI jainadharma usakA koI adhikAra nahIM chInatA hai / vaijJAnika kSetrameM koI manuSya kaisA hI vicAra rakhatA ho parantu agara vaha samabhAvI hai, sukhamArgakA virodhI nahIM hai to vaha samyagdRSTi yA jainI to kahalA hI sakatA hai kintu mokSa taka prApta kara sakatA haiM / eka jainAcArya kahate haiM: ---- cAhe vetAmbara ho yA digambara hoM, bauddha ho yA anya koI dharmA - samantabhadra / * saMsAraduHkhataH satvAn yo dharatyuttameM sukhe / 1 seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho va tahaye aNNoM vA / samabhAvabhAviappA pAvai mukkhaM naM saMdeho // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA valambI ho, jisakA AtmA samabhAvase bhAvita hai vaha mokSa prApta karatA hai; isameM koI saMdeha nahIM / 248 eka dUsare AcArya kahate haiM ki AtmA hI AtmAkA uddhAra karatA hai; kisI saMgha yA sampradAyase AtmAkA uddhAra nahIM hai / jinendrane samabhAvameM hI samyaktva kahA hai X / kahanekA matalaba yaha hai ki sukharUpa samabhAva aura samabhAvakI utpAdaka dRSTipara hI jainadharma z2ora detA hai| inako nukasAna na pahu~cAkara loka aura paralokake viSayameM tathA anya vaijJAnika carcAoM meM kisakA kyA mata hai isakI vaha parvAha nahIM krtaa| hA~, satyakI dRSTi tathA loka-kalyANameM paramparA sahAyaka honese jainadharmane aneka bAtoM para vistRta vicAra kiyA hai / kintu agara koI aise vicAroMse ardha sahamata yA asahamata rahatA hai to usakA jainatva yA samyaktva naSTa nahIM ho jAtA / zarta yaha hai ki vaha syAdvAdakA, samabhAvakA, yA dUsare zabdoM meM prathama adhyAyameM batAye hue sukhamArgakA pUrNa zraddhAlu ho, yathA-zakti pAlaka ho / dUsare adhyAyameM jo aneka bAtoMkA saMzodhana kiyA gayA hai; unameMse aneka bAtoMse agara koI asahamata rahA ho, nimitta na milanese usa saMzodhanakI tarapha kisIkI agara dRSTi na jA pAI ho to usakA yaha artha nahIM hai ki vaha mithyAdRSTi rahA hai; usa saMzodhanako par3hakarake bhI agara koI usakI saba bAtoM se sahamata na ho to bhI vaha * saMgho kovina tArai kaho mUlo taheba Nipiccho / appA tArai appA tamhA appAvi jhAehi // x samabhAve jiNadihaM rAyAIdosacatteNa / -- ( DhADhasI gAthA ) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa ra dI gaI mithyAdRSTi na ho jAyagA; athavA usa saMzodhana meM kahIM atathya praveza kara gayA ho to bhI koI usapara vizvAsa rakhanese midhyAdRSTi na ho jAyagA; athavA vahA~ koI vaijJAnika carcA anizcita chor3a ho to usase bhI koI sAMzayika midhyAdRSTi na ho jAyagA ye saba vaijJAnika carcAe~ haiM; inapara koI kaisA hI vizvAsa rakkhe kintu jaba taka vaha vizvAsa samabhAva yA sukhamArgakA bAdhaka nahIM hai tabataka usase samyagdarzanakA nAza nahIM ho sakatA / / prazna - yadi aisA hai . to Apane sarvajJatAkI paribhASAmeM ghora parivartana, devAgama AdikI anupayogitA tathA niSedha, muktikI anizcitatA, jainadharmakI prAcInatA, bhavyAbhavyakA svarUpa, saMsAra-zUnyatA Adipara vivecana kyoM kiyA ? kyoMki koI ina bAtoMmeM Apake matake viruddha bhI rahe kintu samabhAvI ho to Apa use samyaktvI mAneMge; phira pracalita mAnyatAse unheM kyoM haTAnA cAhiye ? kyoM unha vyartha kSubdha karanA cAhiye ? . kyoMki kyoM na uttara - sukhamArgameM agara koI bAdhA na AtI ho to anya vastuoMkA jJAna mithyA honepara bhI samyaktvameM bAdhA nahIM AtIisakA yaha artha nahIM hai ki vaha asatyakA poSaNa kare / samyagdRSTi jIva satyakA khojI hotA hai, isaliye uparyukta viSayoMmeM bhI vaha satya hI cAhatA hai / samayAbhAvAdi kAraNoMse vaha kisI satyapara upekSA bhale hI kara jAya parantu vaha kSubdha nahIM ho sakatA / yoM bhI vaha viparIta vicAroMpara kSubdha nahIM hotA, phira jo vicAra yuktiyukta haiM unapara to vaha zraddhA hI dikhlaaygaa| itanepara bhI agara vaha kSubdha hotA hai to kahanA cAhiye ki usameM samabhAva nahIM hai isaliye vaha samyagdRSTi nahIM kahA jA sakatA / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jainadharma-mImAMsA bahutase viSaya aise haiM jinake viparIta-vizvAsase samyaktvameM bahuta zIghra bAdhA pahu~catI hai / bahutase aise haiM, jinameM bAdhA muzkilase pahu~catI hai yA nahIM pahu~catI / zIghra-bAdhaka viSayoMko satya-rUpameM hI prakAzita karanekI z2arUrata hai / agara hamameM * unheM satya-rUpameM rakhanekI yogyatA na ho to ve anizcita bhale hI raheM (anizcita rahanese unake satya nizcita honekA prayatna hotA rahatA hai / ) parantu viparIta nizcita na honA cAhiye / sarvajJatAkI vartamAna paribhASAse hamArA vikAsa rukatA hai, devAgama AdikI ghaTanAe~ akarmaNya aura devaikAntavAdI bananeko uttejita nahIM karatI haiM, saMsAra-zUnyatA AdikA vivecana satyakI khojake liye uttejita karatA hai / vizvakI samasyAko sulajhA ke liye kisI viSayakA viparIta nizcaya yA andhanizcaya bahuta bAdhaka hotA hai| sabase burI bAta to yaha hai ki jaba hama satyake sAtha asatyako milA dete haiM taba satya bhI avizvasanIya ho jAtA hai / eka jauharI agara asalI hIroMko nakalI hIroMmeM milAkara rakkheM to yaha apanI dUkAnakI sAkha kho degA, usake asalI hIroMko bhI loga nakalI samajhakara unapara upekSA kareMge / isI prakAra agara hama tarkaviruddha bAtoMko prAmANika kaha kara duniyAke sAmane rakkheMge aura jaba ke asatya yA avizvasanIya siddha hoMgI to unake sAtha hI hama satya aura vizvasanIya bAtoMpara bhI vizvAsa na karA sakeMge / hamAre dharmakI tarapha yA satyakI tarafa logoMko koI AkarSaNa na rahegA, hamArI sAkha. uTha jAyagI / isaliye. asatyakA nirdayatAse. saMhAra karanekI jApata hai / satyakI svAke liye yaha atyanta Avazyaka hai| .. prazna--ApakI isa satyakI bhaktise samyagdRSTiyoMko lAbhA hI hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAdarzanakA svarUpa 251 jo loga jijJAsu haiM unako bhI lAbha hI hai / parantu jo loga vAstavameM samyagdRSTi nahIM haiM phira bhI dravyadRSTise dhArmika jIvana vyatIta karate haiM, arahaMta Adike kalpita atizayoMpara vizvAsa rakhake bhaktise apane hRdayako pavitra rakhate haiM, paralokake aura mokSake amuka nizcita rUpakI AzAse paropakAra Adi satkarma karate haiM, unako to bar3A dhakkA lagegA, unakI AzA nirAzAmeM pariNata ho jAyagI, unakA utsAha manda ho jAyagA, ve kiMkartavyavimUr3ha ho jAya~ge / unake liye ApakA / yaha tathya - rUpa satya bhI asatyakA kAma karegA / uttara - - kiMkartavyavimUr3ha to ve taba hoM jaba unake liye sabhI dizAe~ andhakArapUrNa hoM / parantu unake liye nirAzAkA koI kAraNa nahIM hai / svarga yA mokSakA jo saudA ve karanA cAhate haiM vaha sirpha kalyANa yA sukhake liye hI to hai / so svarga- mokSakA abhAva nahIM kiyA gayA hai, 'vaha kaisA hai ' sirpha isI bAtameM khoja karanekI AvazyakatA batalAI gaI hai| phira bhI itanA to nizcita hai ki pavitrAtmAkA jIvana paralokameM sukhamaya hai aura apavitra AtmAkA jIvana duHkhamaya hai / isaliye nirAzAkI kyA bAta hai ? jo, loga bAhirI atizayoMke kAraNa kisI vyaktikI upAsanA karate haiM yA prAcIna honeke kAraNa kisI bAtapara vizvAsa karate haiM unake dharmakI imArata bahuta kaccI nIMva para khar3I hai| isa prakAra kA atizaya dikhalAkara koI bhI AdamI unheM pathase vipathameM pheMka sakatA hai / aise logoMko apane dharmakI imArata pakkI nIMvapura khar3I karana cAhiye / sabase bar3I bAta to yaha hai ki dharmakA phala sirfa pAralaukika hI nahIM hai, kintu, laukika, hai, pratyakSa hai / aihika bhalAI ke liye bhI 1 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA dharma atyanta Avazyaka hai / prathama adhyAyameM isa viSayapara ucita vivecana kiyA gayA hai / prAcInatA ke kAraNa jainadharmako mAna denebAle to aura bhI kaccI jagahapara haiM / vartamAnake saba dharmokI apekSA hiMsA, jhUTha, corI Adi pApa kahIM adhika purAne haiM parantu isIliye ve kalyANakara yA vizvasanIya nahIM haiM / choTe baccoMko kuttA, billI AdikI kahAniyoMse zikSA dI jAtI hai parantu bar3I avasthA meM unheM aisI kahAniyoMse saMtoSa nahIM hotA / unako anya prAmANika kathAoMkI AvazyakatA hotI hai| bacceko rabarakI yA lakar3I kI nakalI gur3iyA kAma de jAtI hai, parantu yuvAvasthAmeM asalI gur3iyA (patnI) kI z2arUrata hotI hai / dharmake viSaya meM bhI yahI bAta hai / prArambhameM kalpita bAtoM se kisIko saMtoSa bhale hI hotA ho, parantu vaha sadA kAma nahIM de sakatA / samyagdRSTi bananeke liye unakA chor3anA Avazyaka hai / phira bhI koI baccA banA rahanA cAhatA hai to bhale hI banA rahe, parantu nakalI gur3iyoMke liye asalI gur3iyoMkI hatyA nahIM kI jA sakatI / agara hama midhyAdRSTiyoM yA dravya- samyaktviyoMko bhAvasamyaktvI banAnA cAhate haiM to kaccI buniyAdako haTAkara pakkI buniyAda karanA par3egI / 252 prazna - Apa sukhamArgapara hI itanA jora dete haiN| bAkI bAtoMkI asatyatAkI parvAha nahIM karate; kintu zAstroMmeM to kahA hai ki jo eka akSara bhI na mAne vaha midhyAdRSTi hai * / uttara - jisa zAstrameM midhyAdRSTikI yaha paribhASA kI gaI hai usameM zAstra bhI use kahA gayA hai jo gaNadharoM, pratyekabuddhiyoM, zrutake * * padamakkharaM ca ekkaM pi jo Na rocedi suttaNiddihaM / sesa rocato vihu micchAiTThI muNeyavvo / 39 - bhagavatI ArAdhanA / " Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanakA svarUpa aura vetAmbarAcAryoMke dvArA banAye gaye bhI banAye hue nahIM haiM isaliye inake rakhane se kucha banatA - bigar3atA nahIM hai / valiyoM yA dazapUrviyoMdvArA kahA gayA ho / vartamAnake digambara zAstra zAstra ina cAroMmeMse kisIke akSarapara vizvAsa rakhane-na 253 dUsarI bAta yaha hai ki zAstra Adike vizvAsa - avizvAsapara samyaktva nirbhara nahIM hai / zAstrakA vizvAsa avizvAsa to sAmpradAyikatAse sambandha rakhatA hai / samyaktva kisI sampradAyakA aMga nahIM, dharmakA aGga hai / samyaktvake sAmpradAyika arthako chor3akara hameM dhArmika artha lenA cAhiye / isaliye akSarakA artha zAstrakA akSara nahIM, kintu satyakA akSara karanA cAhiye / akSara - zrutajJAna ( vicArAtmaka jJAna) kA eka choTA mApa hai / jo satyake eka akSarako bhI nahIM mAnatA use mithyAdRSTi kahanA cAhiye / " na mAnanA' kA atha bhI yahA~ durAgraha yA ekAntavAda hai / maiM pahile kaha cukA hU~ ki samyadRSTi jIva satyakA paramabhakta hotA hai / vaha Avazyaka satyako grahaNa kara bAqI satyapara upekSA bhale hI kara jAya parantu durAgraha se satyakA virodha nahIM karatA / isaliye usake viSayameM yaha kahA jAtA hai ki vaha satyake akSarake viSayameM bhI avizvAsa nahIM karatA / samyagdarzanake cihna samyagdRSTikA bahuta kucha vivecana ho jAnepara bhI usakI sAmagrI adhUrI hI rahatI hai / isaliye use pahicAnane ke liye kucha cihnoMkA vivecana aura kiyA jAtA hai| * suttaM gaNaharakahiyaM taheva patteyabuddhikahiyaM ca / sudakevalaNA kahiyaM abhiNNadasapuvvakahiyaM ca // 34 // - bha0 A0 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA samyagdRSTi jIva meM prazama, saMvega, nirveda, amukampA aura Astikya ye pA~ca cihna pAye jAte haiN| 254 tattvake mithyA pakSapAtase utpanna honevAle durAgraha Adi doSoMkI zAntiko prazama kahate haiM / samyagdRSTi jIva sarvadharmasamabhAvI hotA haiM, yaha bAta pahile kaha cukA hU~ / prazamakA artha bhI vahI hai / sAMsArika bandhanoMkA bhaya saMvega hai| arthAt jina vRttiyoMse prANisamAja eka dUsarekA aura apanA akalyANa kara rahA hai aura unake kAraNa vaha jaise jaise kaSTa bhoga rahA hai unase use bhaya arthAt dUra rahanekI utkaTa vRtti paidA hotI hai| vaha pApa-rUpa arthAt akalyANarUpa vRttiyoMse alaga honekI pUrI ceSTA karatA hai| aura jaba taka vaha una vRttiyoMkA abhAva nahIM kara pAtA taba taka usake manapara eka prakArakI azAnti, ghabarAhaTa, bhayaM yAM cintA savAra rahatI hai| yahI saMvega hai| jo akalyANakArI hai vahI bandhana haiM / jo kalyANakArI hai use bandhana nahIM kaha sakate / satya bandhana nahIM haiM; asatya bandhana haiM / bandhanakA kAma icchita sthAnameM jAnese rokanA hai| hiMsA, asatya Adi pApa hamako icchita sthAnameM ( sukharUpa sthAnameM) jAnese rokate haiM isa - liye ye bandhana haiM / prazna - kisI sImAke bhItara rahanA par3e ise bandhana kahate haiM / isI STise satya Adi eka prakArako bandhana haiM kyoMki satyase vacanapara aGkuza par3atA hai aura asatya bolanemeM svatantratA' hai kyoMki isase manacAhI chUTa milatI haiN| uttara---pratyeka guNakA eka AbhAsa huA karatA hai| kabhI Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana ke cihna kabhI hama usa guNAbhAsako guNa samajhakara dhokhA khA jAte haiM / jisa prakAra guNAbhAsa guNa sarIkhA mAlUma hotA hai, usI prakAra doSAbhAsa doSa- sarIkhA mAlUma hotA hai / satya, bandhana nAmakA doSa nahIM kintu, bandhanAbhAsa arthAt maryAdA nAmakA guNa hai| isI prakAra asatya, yaha svatantratA nAmakA guNa nahIM kintu, svatantratAbhAsa arthAt ucchRMkhalatA nAmakA doSa hai / bandhana kise kahanA aura maryAdA kise kahanA -- isa bAta ke nirNayake liye yaha jAnanA cAhiye ki kalyANakara kauna hai aura akalyANakara kauna hai / jo akalyANakara ho vaha bandhana hai; jo kalyANakara ho vaha maryAdA hai / isI prakAra jo akalyANakara hai vaha ucchRMkhalatA hai; jo kalyANakara hai vaha svatantratA haiN| matalaba yaha ki vizva kalyANakI kasauTIpara hameM guNa-doSakI jA~ca karanA cAhiye / isa kasauTIpara hameM satya, bandhana nahIM, maryAdA. mAlUma hopA, asatya, svatantratA nahIM, ucchRMkhalatA mAlUma homA / 'saMvemI prANI saMsArake bandhanoMse bhIta hotA hai' isakA yaha artha nahIM hai ki vaha maryAdAse DaratA hai yA uttaradAyitvako bhUlatA hai / saMvegI prANI pApale aura pApake phalase Darane lagatA hai isakA phala yaha hotA hai ki vaha sva-para- akalyANa nahIM karatA. / 255 viSaya bhogoMmeM anAsaktiko nirveda kahate haiM / zarIrako svastha rakhane ke liye yA use. TikAye rakhaneke liye jo sAmagrI grahaNa kI jAtI hai use viSaya bhoga nahIM kahate / khAte samaya svAdapara dRSTi rakhanA eka bAta hai aura zarIra sthiti yA svAsthyapara dRSTi rakhanA dUsarI bAta hai / svAdake liye manuSya adhika khAkara apanA akalyANa karatA hai aura dUsaroMke har3akA khAkara parakA akalyANa karatA / yahI bAta haraeka indriyake viSaya ke liye kahIM jA sakatI hai / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA nirvedI manuSyakI yaha icchA rahatI hai ki mere hissekA jitanA anna hai, jitanA vastra hai aura jitanA sthAna hai utanA hI mujhe grahaNa karanA cAhiye / dezameM jitanI sAmagrI aura jitane nivAsI haiM unameM I usakA hissA kara lenepara jo eka bhAga upalabdha ho utanI sAmagrIkA sevana viSaya-bhoga nahIM kahalAtA / isase adhikako viSaya-bhoga kahate hai jisameM nirvedIkI Asakti nahIM rhtii| agara kisI kAraNavaza vaha adhika sAmagrIkA bhoga karatA hai to aisA vaha anicchApUrvaka karatA hai aura isake liye apaneko dhikkAratA hai / anicchApUrvaka grahaNa karane aura dhikkAranekA prayojana yaha hai ki vaha jaba bhI saMbhava ho tabhI usa adhika sAmagrIkA bhoga karanA chor3a de aura jabataka na chor3a sake tabataka vaha samAjakA arthAt una logoMkA, jinako ki apanA hissA pUrA nahIM milatA hai, apaneko aparAdhI samajhe / isa taraha yaha nivada, sirpha niSedhAtmaka nahIM hai kintu, vizvakalyANa ke liye vidhAyaka kAryakramakA eka aGga hai / prANiyoMke Upara dayAbhAva rakhanA anukampA hai / maitrI, sahAnubhUti Adi isake nAmAntara haiN| koI prANI duHkhI na ho, isa prakArakI bhAvanA, athavA dUsaroMko sukhI banAnekI bhAvanA, anukampA hai / prathama adhyAyameM kahA jA cukA hai ki apane kalyANako vizva-kalyANa ke rUpa meM pariNata kara dene se apanA vAstavika kalyANa ho sakatA hai / binA anukampAke yaha bAta nahIM ho sakatI / anukampAke dvArA paraspara sahAyatAse duHkhameM kamI hotI hai / isaliye anukampA bhI kalyANake sAdhanakA aMga hai / kalyANake mArga meM dRr3ha vizvAsa rakhanA Astikya hai / Astika 256 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanake cihna zabdake jude jude samayameM jude jude artha rahe haiM / ' jo AtmA, paraloka Adiko mAne vaha Astika aura jo inheM na mAne vaha nAstika ' aisI eka paribhASA hai| ' jo vedako mAne vaha Astika aura jo vedako na mAne vaha nAstika' aisI dUsarI paribhASA hai / jaba Astika aura nAstika stuti-niMdAsUcaka zabda ho gaye, sirpha vicArasUcaka na rahe taba dUsare sampradAyoMkI niMdA karaneke liye unako nAstika kahA jAne lagA / aura bar3hate bar3hate bAta yahA~ taka bar3hI ki jo apane vicAroMkA na ho vaha nAstika kahA jAne lagA / isa prakAra Astika-nAstika zabdoMkI aneka paribhASAe~ haiM / parantu ina zabdoMkA sIdhA aura sarala artha yaha hai ki jo kisI bAtako 'svIkAra kare' vaha Astika aura ' jo svIkAra na kare ' vaha nAstika | aisI bahuta-sI bAteM haiM jinheM hama svIkAra karate haiM, unake viSayameM hama Astika haiM; aura aisI bahutasI bAteM haiM jinheM hama svIkAra nahIM karate, unake viSayameM hama nAstika haiM / isa prakAra haraeka manuSya kisI dRSTise Astika aura kisI dRSTise nAstika hai / 257 prazna - jaba pratyeka manuSya Astika aura nAstika hai taba samyagdRSTiko Astika kahanekI kyA AvazyakatA hai ? uttara - kisI manuSyako Astika yA nAstika kahate samaya hameM yaha vicAra karanA cAhiye ki upayogI tattvake viSayameM vaha kaisA h / pratyeka prANIkA aMtima lakSya sukha hai / isaliye agara koI prANI sukhake arthAt kalyANake sacce mArgameM Astika hai aura bAkI bAtoM meM nAstika hai to hama use Astika hI kaheMge; aura jo prANI kalyANamArga meM nAstika hai aura bAkI bAtoMmeM Astika hai, use hama nAstika 17 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. jainadharma-mImAMsA hI kaheMge / AstikatA-nAstikatA amuka pothI-pustaka, vyakti Adike vizvAsa avizvAsapara nirbhara nahIM hai kintu kalyANa-mArgake vizvAsaavizvAsapara nirbhara hai / isa paribhASAke anusAra AstikatA eka prazaMsanIya tathA Avazyaka guNa haiM / agara yaha paribhASA na lI jAya to anya paribhASAke anusAra samyagdRSTi jIva Astika bhI ho sakatA hai aura nAstika bhI ho sakatA hai| vaisI AstikatAoM aura nAstikatAoMse usakA samyaktva naSTa nahIM hotaa| hA~, kalyANa-mArgapara dRr3ha AsthArUpa Astikya usameM z2arUra hogaa| nirbhayatA-samyagdRSTimeM sAta prakArake bhaya nahIM hote / zvetAmbara aura digambara sampradAyameM isa viSayameM thor3A-sA pAThabheda aura kucha arthabheda hai| zvetAmbara pATha yaha hai-1 ihaloka-bhaya, 2 paraloka-bhaya, 3 vedanA-bhaya, 4 maraNa-bhaya, 5 AdAna-bhaya, 6 azloka-bhaya, 7 akasmAdbhaya / digambara-pAThameM AdAna-bhayake sthAnameM atrANabhaya aura azlokabhayake sthAnameM aguptibhaya hai| ihalokabhaya-lokakA artha hai samAja / ihalokakA artha hai apanA samAja arthAt manuSya-samAja / aura paralokakA artha hai vijAtIya samAja arthAt pazu Adi samAja / samyagdRSTiko kisIse bhI bhaya nahIM hotA / digambara sampradAyameM isakA artha isa janmase bhaya aura paraloka-bhayakA artha hai maraneke bAdake dUsare jIvanase bhaya / donoMmeMse koI bhI artha liyA jAya parantu samyagdRSTiko ye saba bhaya nahIM hote isaliye ina arthoM meM kucha bhI Apatti nahIM hai / saMsArameM vyaktigata (khudakA ) svArtha aura samaSTigata (sabakA) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanake cihna 259 nanamna svArtha kisa prakAra mile hue haiM yaha bAta prathama adhyAyameM kahI jA cukI hai / jaba samaSTikI vAstavika unnati hotI hai taba vyaktiko bhI unnati hotI hai / isaliye samyagdRSTi jIva vyaktikI unnatike liye samaSTiko unnatikA kArya karatA hai, isIko vaha apanA kartavya samajhatA hai / isake atirikta vaha sahana-zaktiko bhI bar3hAtA hai jisase vaha kaSToMse lar3a sake / jisameM ye donoM bAteM hotI haiM. usako kartavyakArya karanemeM koI bhI aihika bhaya bAdhA nahIM DAlatA / vipattiyA~ to haraeka vyaktipara AtI haiM / jo unase Dara jAtA hai vaha parAjita kahalAtA hai / jo nahIM DaratA vaha vijayI kahalAtA hai| samyagdRSTi vijayI hai, jina hai, isaliye usameM ihaloka-bhaya nahIM hotaa| ___ ihaloka-bhayake kAraNa aneka haiM, parantu unako hama do bhAgoMmeM bA~Ta sakate haiM / iSTa-viyoga aura aniSTa-saMyoga / kisI priya vastukA viyoga ho jAnA iSTa-viyoga hai / priya vastuke bhI do bheda kiye jA sakate haiM-eka sahayogI, dUsarA bhogya / mAtA, pitA, pati, patnI, putra, bhAI, bahina, mitra Adi sahayogI haiM / dhana-sampati Adi indriyaviSaya-rUpa-sAmagrI bhogya hai| samyagdRSTiko sahayogiyoMkI bhItarI cintA nahIM rhtii| vaha apane uttaradAyitvako pUrA karatA hai, apane sahayogiyoMke sAtha jisa premabhAvakA vyavahAra karanA cAhiye usakA vyavahAra bhI karatA hai phira bhI-jaisA ki pahale kahA jA cukA hai-usakA kuTumba sArA jagat rahatA hai / isaliye agara kabhI use iSTa-viyoga sahanA par3e to usase vaha DaratA nahIM hai| isaliye iSTa-viyoga kartavya-pathameM use bAdhaka nahIM hotaa| bhogya sAmagrI-rUpa iSTake viyogakA to use bhaya aura bhI kama hotA hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA vaha socatA hai ki dhana, sampatti Adi mere hAthase nikala jAyagI to dUsare ke hAthameM jaaygii| apane hisse meM adhika sampatti rakhaneko vaha ucita to samajhatA hI nahIM hai, isaliye agara sAmAjika racanAke kAraNa usake hAthapara sampattikA bojha AyA hai to vaha dharohara AdikI taraha usakI rakSA karatA hai aura cale jAnese. DaratA nahIM hai / 260 prazna - samyagdRSTi agara itanA udAra hotA hai taba to agara koI kisIkI corI karegA to use vaha na rokegaa| kyoMki corIse vaha dUsare ke hAthameM jAtI hai jise ki usakI jarUrata hai / isa taraha samyagdarzana corIkA samarthaka kahalAyA / uttara--samyagdRSTi apanI sahana-zakti aura vizva - premake kAraNa sampattike chinane se nahIM DaratA ; vaha yaha bhI cAhatA hai ki sabhI prANiyoMko apanI yogyatA aura AvazyakatA ke anurUpa iSTa sAmagrI mile | parantu isake liye vaha corIkA anumodana nahIM kara sakatA / kyoMki corIse saMpattikA ThIka ThIka vibhAjana nahIM hotaa| isase garIba aura sAdhAraNa paristhitike loga hI adhika luTate haiM, dhanavAna loga to talavAra bandUka Adike prabandhase luTanese bace rahate haiM / dUsarI bAta yaha hai ki isase eka kSaNa bhI kisIko caina na milegI / svayaM corako bhI isa bAtakA Dara rahegA ki koI merI corI na kara jAya / isaliye caurya - karmakA to samyagdRSTi-virodhI hotA hai kyoMki yaha samaSTigata duHkhakA kAraNa hai| phira bhI use sampattike curAye javA bhaya nahIM hotA / isakA kAraNa yaha hai ki usakA jIvana nirlisa, vizvapremamaya aura sahanazIla hai / sampatti chinatI hai isaliye Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanake cihna 261 caha corIkA virodha nahIM karatA kintu corI, duHkhadAyI kunIti hai isAlaye virodha karatA hai| vaha sampattike chinanekA bhaya na karegA kintu corI eka pApa hai isaliye usakA virodha kregaa| kartavyake liye to vaha sarvasva luTA degaa| ___ maiM pahile kaha cukA hU~ ki samyagdRSTi kartavya-tatpara honeke sAtha jIvanako eka prakArakA nATaka samajhatA hai| isaliye na to vaha iSTa-viyogase DaratA hai na aniSTa-saMyogase / isakA phala yaha hotA hai ki jo ApattiyA~ manuSyako kartavyamArgase girA detI haiM yA zithila kara detI haiM una ApattiyoMkA samyagdRSTiko bhaya nahIM hotaa| nirbhayatAkA yaha artha nahIM hai ki rojamarrAke vyavahArameM use sAdhAraNa bhaya bhI nahIM hotaa| vaha agnise Darakara agnimeM a~gulI nahIM detA isase use aihikabhayakA doSa nahIM lagatA / aihika bhayake tyAgakA artha yaha hai ki vaha kartavya-kArya karaneke liye aihika vipattiyoMse nahIM ddrtaa| paraloka-bhaya-yaha bhI samyagdRSTike kartavya-mArgameM bAdhA nahIM DAlatA, kyoMki usakA javina itanA pavitra rahatA hai ki use paralokakI cintA nahIM hotii| jisakA jIvana apavitra hotA hai vaha paralokake nAmase kA~patA hai| aisA na ho ki maiM paralokameM garIba baneM , nIca banU~ , duHkhI banU~ ,' ityAdi vicAra use caina nahIM lene. dete / parantu samyagdRSTiko ina bAtoMkI cintA nahIM hotii| vaha kartavya-karmakI cintA karatA hai, phalakI cintA nahIM karatA / aisA manuSya, svargAdikI prApti ke liye, kisI devako khuza karaneke liye, naitika pApa karake bhI narakAdise bacaneke liye, hiMsAdi vidhAyaka, anAvazyaka aura bhramapUrNa, kriyAkAMDake jAlameM nahIM phNstaa| / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jainadharmamImAMsA wormer prazna-paralokakA bhaya to dharmAtmApanakA cihna mAnA jAtA hai| jaba koI pApa karatA hai to use pApase nivRtta karaneke liye kahA jAtA hai ki bhAI, kucha paralokase Daro! phira samyagdRSTi, paralokakA bhaya kyoM nahIM rakhatA ? uttara - DaranA' ke prayoga aneka tarahake haiN| kabhI kabhI aisA bolA jAtA hai ki 'pApase Daro' taba 'pApase Darane 'kA artha hai pApake phalase Dara kara pApase ghRNA krnaa| jaba kahA jAtA hai ki 'Izvarase Daro!' taba isakA artha hai 'Izvarake nyAyapara vizvAsa rakkho' vaha tumhAre karmakA phala jarUra degaa|'' paralokase Daro' isakA artha hai ki pApa karanepara bhI agara tumheM isa janmameM usakA phala nahIM mila pAyA hai to paralokameM jarUra milegA isaliye paralokase Dara kara pApa mata kro| bhAvanAke bhedase bhaya aneka tarahakA hotA hai| IzvarakA bhI bhaya hotA hai aura zaitAnakA bhI bhaya hotA hai; parantu ina donoMmeM bahuta antara hai| paralokase DaranekA artha jahA~ karmaphalapara vizvAsa hai aura usa vizvAsase pApase dUra honekA vicAra hai vahA~ vaha burI cIja nahIM hai / aisA bhaya to samyagdRSTike saMvega cihnameM batAyA gayA hai / parantu eka dUsare prakArakA Dara hotA hai jo pApIke manameM vAsa karatA hai / jisa prakAra eka ImAnadAra AdamI nyAyAdhIzase nahIM DaratA, kyoMki vaha jAnatA hai ki maiM niraparAdha hU~ aura niraparAdhako nyAyAdhIza daNDa nahIM de sakatA, aura eka aparAdhI nyAyAdhIzake nAmase kA~patA hai usI prakAra samyagdRSTi jIvako paralokakA bhaya nahIM hotA aura mithyAdRSTi paralokake nAmase kA~patA hai| vedanAbhaya roga AdikI vedanAoMkA bhaya samyagdRSTike kartavya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana ke cihna 263 mArga meM bAdhA nahIM DAlatA / jisane kartavyamaya jIvana banAnekA nizcaya kiyA hai; jo nirlipta hokara saba kAma karatA hai use bImArI Adi kabhI bhI nahIM kara sakatIM / isakA yaha matalaba nahIM hai ki vaha bImAra banA rahatA hai / usakI dRSTimeM to bImArI bhI eka pApa hai kyoMki vaha eka prakAra kI hiMsA hai | bImArIse manuSya svayaM duHkhI hotA hai isaliye vaha AtmahiMsA hai aura bImAra banakara vaha apane kuTumbiyoM, mitroM tathA anya sahayogiyoMko kaSTa detA hai, unase paricaryA karAtA hai, isaliye vaha parahiMsA bhI hai / prazna- - jo kArya apane vazakA hai usapara puNya-pApakA vicAra kiyA jA sakatA hai / roga to apane vazakA nahIM hai isaliye use pApa kyoM kahanA cAhiye ? uttara - adhikAMza roga jihvAlolupatA Adi asaMyamake phala hote haiN| agara koI manuSya indriyoMko vazameM rakkhe to use kabhI bImAra na honA par3e / koI manuSya bImAra hotA hai to vaha asaMyamI siddha hotA hai aura asaMyama tathA pApa eka hI haiN| hA~, bImAriyA~ kisI lokopakAra karaneke kAraNa AI hoM tathA usa lokopakArake liye arthAt kartavya karaneke liye unakA AnA anivArya ho to phira unheM pApa nahIM kaha sakate / phira bhI usameM vivekakI z2arUrata hai / spaSTatAke liye hama aisI do striyoMkI kalpanA kareM jinake pati bImAra haiM / eka strI aisI hai jo ki patikI sevAke liye sadA satarka rahatI hai, lekina kisI taraha samaya nikAla kara vaha bhojana bhI karatI hai, sotI bhI hai aura isa taraha apane svAsthyako samhAlakara rakhatI hai / dUsarI - Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jainadharma-mImAMsA wwwwwwwwww strI bhI patisevAmeM saMlagna hai, parantu AvazyakatA ho yA na ho, dinarAta jAgaraNa karatI hai, bhojanAdikI bhI parvAha nahIM karatI tathA isa taraha svayaM bImAra ho jAtI hai aura samajhatI hai ki maiMne pati-sevAke liye yaha tyAga kiyA hai| pahilI strIkA prema vivekasahita honese puNyarUpa hai / dUsarIkA prema vivekazUnya honese moharUpa ho gayA hai aura moha to pApa hai / vyavahArameM hama use bhale hI pApa na kaheM kintu vAstavameM vaha pApa hai kyoMki svapara-duHkhakA kAraNa hai / pahilI strI patikI sevA adhika kara sakatI hai aura dUsarI strI sevakatAkA pradarzana karake apane patiko RNake jAlameM jitanA bA~dhatI hai utanI sevA nahIM krtii| pahilI strI samyagdRSTi hai, dUsarI mithyAdRSTi; yadyapi dUsarIkA tyAga adhika hai / jo bAta do striyoMke viSayameM kahI gaI hai vahI bAta pati, putra Adi sabhIke viSayameM kahI jA sakatI haiM / kahanekA tAtparya yaha hai ki jo bImAriyA~ kartavya karaneke kAraNa anivArya honese AtI haiM athavA jo paitRka haiM ve to niSpApa haiM yA kSantavya haiM / kintu jo asaMyamase yA avivekase paidA hotI haiM ve pApa haiM / samyagdRSTi pahilI tarahakI bImAriyoMse bilakula nahIM DaratA, aura dUsarI tarahakI bImAriyoMse bacA rahatA hai| agara kabhI pramAdavaza aisI bImAriyA~ A jAtI haiM to bhI vaha unase nirbhaya rahakara apanA kartavya karatA hai| maraNabhaya-mRtyukA Dara bhI samyagdRSTiko kartavyamArgase girA nahIM sktaa| jaise vaha jIvanako eka prakArakA nATaka samajhatA hai, usI prakAra mRtyu bhI usake liye eka prakArakA nATaka hai| kartavyake liye vaha zarIrako purAne kapar3eke samAna chor3a detA hai| mRtyukA bhaya Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanake cihna 265 eka bar3Ase bar3A bhaya hai| kartavya pUrA karaneke liye mRtyukA bhaya avazya jIta lenA cAhiye / avasara Anepara jo loga jAnapara khela sakate haiM, ve hI apanA aura jagatkA kalyANa kara sakate haiM / agara apanA aihika jIvana pavitra hai to use kartavyapara car3hA denese vaha aura bhI adhika pavitra jIvanakA kAraNa hAgA / agara aihika jIvana apacitra hai to kartavyakI vedIpara usako bali kara denese apavitra jIvanakA nAza hI hogA / aura yaha to pUrA lAbha hI hai| saMsArameM jo atyAcAra hote haiM, unakA pradhAna sahArA ( avalambana) mRtyu-bhaya hI hai| atyAcArI agara atyAcAra karatA hai to sahana karanevAloMko use kyoM sahana karanA cAhiye ? agara pIr3ita loga jAnapara khelakara atyAcArake viruddha khar3e ho jAya~ to atyAcAra naSTaprAya ho jAya~ / koI AdamI yadi kisIpara atyAcAra karatA hai to prAyaH usake jIvanase lAbha uThAneke liye karatA hai; kintu jaba pIr3ita maraneke liye taiyAra hotA hai, parantu atyAcAra sahaneke liye taiyAra nahIM hotA, taba atyAcArIko atyAcAra karanA azakya ho jAtA hai / itanA hI nahIM, kintu vaha nirarthaka bhI hotA hai / jaise, koI duSTa zAsaka agara prajAke Upara atyAcAra karatA hai aura yadi prajA usake virodhameM maranetakake liye taiyAra ho jAtI hai to vaha zAsaka sAmanA nahIM kara sakatA / agara sAmanA kare bhI, aura prajA mara bhI jAya ( aisI ghaTanA itihAsameM abhI taka nahIM huI ) to vaha zAsana kisapara karegA ? isIliye usakA atyAcAra nirarthaka hI ho jAyagA / ' mara jAo, para atyAcAra mata saho' isa prakArakI bhAvanA jagatkalyANake liye Avazyaka hai| binA mRtyu-bhayake jIte aisI bhAvanA ho nahIM sktii| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA prazna-AtmaghAta karanevAlA manuSya, mRtyukI tarafase nirbhaya hai---yaha kahA jA sakatA hai yA nahIM ? uttara---aisI bhI ghaTanAeM ho sakatI haiM yA kalpita kI jA sakatI haiM, jinameM AtmaghAta bhI vIratA yA nirbhayatA kahI jA sake / jaise, agara koI putra pitAkA ghAta karane lage aura pitA, yaha socakara ki duniyAke sAmane pitR-ghAtakatAke bure namUne na Ane pAveM, apanA ghAta kara le to use kAyara nahIM kaha sakate / aura bhI aneka tarahake apavAda ho sakate haiM / parantu ina apavAdoMko chor3a diyA jAya to AtmaghAta, nirbhayatA yA vIratAkA cihna nahIM kintu, kAyaratAkA cihna hai / mRtyukI nirbhayatA ApattiyoMke Upara vijaya prApta karaneke liye hai jaba ki Atma-ghAta to ApattiyoMse hArakara kAyaratAse kiyA jAtA hai / koI golA agara dhIrese dIvAlakI tarapha pheMkA jAya to vaha dIvAlako thor3I hI coTa pahu~cAtA hai parantu agara vahI khUba jorase pheMkA jAya to yA to vaha dIvAlako tor3a detA hai, athavA dIvAlako na tor3a sake to lauTa karake apane pAsa AtA hai / jitane jorase vaha idharase pheMkA jAyagA utane hI jorase vaha lauTegA / kaSAyarUpI golA jaba bahuta tIvratAke sAtha pheMkA jAtA hai, aura yadi vaha dUsareko nukasAna nahIM pahu~cA pAtA to lauTakara apane hI Upara coTa karatA hai / matalaba yaha ki Atma-ghAta usa kamajorIkA pariNAma hai jisake kAraNa manuSya asaphalatAke sAmane Tika nahIM pAtA / isaliye yaha nirbhayatAkA pariNAma nahIM kintu kAyaratAkA pariNAma hai / prazna-jo mRtyu-bhayakA tyAga nahIM kara sakatA vaha nirbhaya nahIM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanake cihna 267 ho sakatA / mRtyu-bhayako jIta lenepara anya sabhI bhaya jIta liye jAte haiM, isaliye sAta prakArake bhaya ginAnekI kyA AvazyakatA hai ? eka mRtyu-bhayake dUra karanekA nirUpaNa karanA cAhiye / 1 uttara- - mRtyu-bhaya bar3A bhaya to hai parantu vaha itanA vyApaka nahIM hai ki saba bhayoMko apane antargata kara sake / bahuta se AdamI aise hote haiM jo mRtyuse nahIM Darate kintu anya bahutasI bAtoMse Darate haiM / koI mohI jIva svayaM mara jAtA hai parantu apane kisI iSTakA maranA nahIM saha sakatA / vaha mRtyuse nahIM DaratA, parantu iSTa-viyogase DaratA hai / koI koI kaMjUsa mAMta svIkAra kara lete haiM, parantu dhana nahIM chor3a sakate / koI jIvanakI parvAha nahIM karatA kintu yazakI parvAha I karatA hai / jisa viSayameM hamArI jitanI adhika Asakti hogI usa viSayameM hama utane hI adhika bhIta hoMge / mRtyukA bhaya hI kartavya -- mArga meM bAdhaka nahIM hotA kintu yazakI Asakti bhI kartavyameM bAdhaka hotI hai / isI prakAra anya AsaktiyA~ bhI kartavya mArga meM bAdhaka hotI haiM / isaliye kartavya mArga meM Ar3e AnevAle pratyeka bhayakA tyAga 1 honA cAhiye / atrANabhaya- -yA AdAna bhaya - samyagdRSTiko azaraNatA yA arakSAkA aura corAdikA bhI bhaya nahIM hotA / vaha to svAvalambanakI mUrti hotA hai / bahutase loga isaliye kalyANa mArgake calanese yA pracArase haTa jAte haiM ki unakA avalambana na chUTa jAya / 'agara maiM aisI bAta kahU~gA to amuka seThajI nArAz2a ho jAya~ge ' athavA ' merI naukarI chUTa jAyagI, isaliye mujhe aisI bAta bolanA cAhiye yA aisA kAma karanA cAhiye jisase mujhe amukakI sahAyatA milatI rahe, merI. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jainadharma-mImAMsA rakSA ho'-isa prakArakA aMtrANabhaya unheM krAMtadAsa ( kharIde hue gulAma ) kI taraha banA detA hai / samyagdRSTimeM yaha atrANabhaya nahIM hotA / kalyANake mArgameM yaha bhI bar3I bhArI bAdhA hai / saikar3oM vidvAn isI atrANabhayake kAraNa mithyAdRSTi, avicAraka tathA avikasita-jJAnI bane rahate haiN| lAkhoM aura karor3oM AdamI satyake mArgase isI atrANabhayake kAraNa parAGmukha rahate haiM / atrANabhaya sirpha zrImAnoM aura zaktizAliyoMkI taraphase hI nahIM hotA kintu sAdhAraNa janatAkI taraphase bhI hotA hai / ' kahIM samAjane bahiSkRta kara diyA to mere sAtha kauna rahegA ? akele ho jAnepara merI kyA dazA 1 digambara sAmpradAyameM isa jagaha ' aguptibhaya ' pATha hai parantu 'atrANa' aura ' agupti' ina donoM zabdoMkA vyavahArameM eka hI artha hai / 'tra' dhAtukA artha bhI rakSaNa hai aura 'gup' dhAtukA artha bhI rakSaNa hai / sAhitya tathA koSameM bhI ye samAnArthaka haiM / ye samAnArthaka zabda jude jude arthoko prakaTa karaneke liye ThIka nahIM mAlUma hote / samayasArameM atrANabhaya-tyAgakA artha yaha mAnanA kiyA hai ki 'AtmA nitya hai, use koI naSTa nahIM kara sakatA' / aguptimayatyAgakA artha yaha mAnanA hai--'AtmA parama-jJAna-svarUpa hai, isaliye isameM kisIkA praveza nahIM ho sktaa'| yaha AdhyAtmika grantha hai, isaliye isameM -hara-eka bAtako AdhyAtmika rUpa diyA gayA hai / phira bhI isase itanA artha to mAlUma hotA hai ki apane vinAzakA bhaya atrANabhaya hai, aura cora AdikA bhaya aguptibhaya hai| kavivara banArasIdAsajIne apane hindI samayasArameM atrANabhayake viSayameM likhA hai 'so mama Atama daraba sarvathA nahi sahAya dhara / tihi kAraNa racchaka na hoi bhacchaka na koi para // aguptibhayake viSayameM likhA hai so mama rUpa anUpa akRta anamita aTUTa dhana / tAhi caura kima gahe Thaura nahiM lahe aura jana / / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanake cihna hogI ? ' Adi vicAra bhI atrANabhayake phala haiM / samyagdRSTi ina saba kAyaratAoMse pare rahatA hai / vaha samAjakI sevA karatA hai, parantu samAjakA gulAma nahIM hotA / vaha samAjakA vinaya karatA hai parantu samAjako khuza rakhane ke liye kurUr3hiyoMkA samarthana nahIM karatA / ' naukarI chUTane para kyA hogA ? bahiSkAra hone para kyA hogA ? maiM akelA raha jAU~gA to kyA hogA ? ' ityAdi vibhISikAoMko padadalita karake vaha nirbhayatAke sAtha kartavya - mArga meM Age bar3hatA hai / satyake kAraNaagara sArA jagat usake viruddha rahatA hai to vaha miTaneko taiyAra 269 paMcAdhyAyI meM jahA~ anya bhayoMkA vyAvahArika nirUpaNa kiyA gayA hai vahA~ ina donoMkA vyAvahArika vivecana nahIM hai jisase yaha viSaya spaSTa ho jAya / balki samayasArakA AdhyAtmika vivecana hI vahA~ vikRta ho gayA hai / paJcAdhyAyIkA vivecana yaha hai : atrANaM kSaNikaikAnte pakSa cittakSaNAdivat / nAzAtprAgaMzanAzasya trAtumakSamatAtmanaH // 2-534 // dRGmohasyodayAdbuddhiryasyaikAntAdivAdinI / tasyaivAguptibhItiH syAnnUnaM nAnyasya jAtucit // 2-539 // asajanmasato nAzaM manyamAnasya dehinaH / ko'vakAzastato muktimicchato guptisAdhvasAt // 2-540 // paJcAdhyAyIke isa vivecana meM yaha jAnanA muzkila hai ki atrANabhaya aura aguptibhayameM kyA antara hai ? donoM-hIke lakSaNa meM vastukI nityatA sAbita karake nirbhayatA batalAI hai / samayasArakA vivecana AdhyAtmika honepara bhI kucha vyAvahArika saMketa avazya karatA hai, jisase donoMkA bheda kucha mAlUma hotA hai / phira bhI usameM bhI eka prazna raha jAtA hai ki corAdikA bhaya, jo ki dhanasampattike apaharaNakA bhaya hai, spaSTa aihika bhaya hai phira use 'aguptibhaya' zabdase alaga kahanekI kyA z2arUrata hai / banArasIdAsajIne aihika bhayakA nirUpaNa yoM kiyA hai-- Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA hotA hai parantu apanI asahAyAvasthAke Darase asatyake Age jhukaneko taiyAra nahIM hotaa| isI prakAra agara use koI mAra-pITako dhamakI de yA sacamucameM mAre-pITe to bhI vaha nirbhaya rahakara apane sumArgapara calatA hai| __ azlokabhaya-pUjApratiSThA mAna-pAna satkAra vAhavAhI Adi aneka tarahake yazake china jAnekA bhaya azlokabhaya hai / bahutase loga aise hote haiM ki maranese nahIM Darate, cora Adise nahIM Darate, AjIvikA AdikA sahArA naSTa ho jAyagA-isakI bhI unako cintA nahIM hotI; kintu merA nAma calA jAyagA, merI pratiSThAmeM baTTA laga jAyagA-isase bahuta Darate haiM / phala yaha hotA hai ki agara unake prazaMsaka kumArgapara jA rahe hoM to ve bhI kumArgapara jAte haiM, usIkA pracAra karate haiM / ve sacce yazako nahIM jAnate / yazakI buniyAda satyapara hotI hai isaliye satyake pracArase agara loga badanAma karate haiM to samyagdRSTi usakI parvAha nahIM karatA / mahAvIra, buddha, IsA Adi agara isa prakArakI vAhavAhakI parvAha karate to Aja unakA " dasadhA parigraha-viyoga-ciMtA ihabhava, durgati-gamana-bhaya paraloka mAniye / " " chinabhaMgura saMsAra-vibhava parivAra-bhAra jasu, ___ jahA~ utapati tahA~ pralaya jAsu saMyoga viraha tasu / parigraha-prapaMca paragaTa parakhi ihabhava-bhaya upajai na cita / jJAnI nisaMka nikalaMka nija jJAna-rUpa nirakhaMta nita // " tAtparya yaha hai ki aguptibhaya koI alaga bhaya nahIM mAlUma hotA, jo iha-bhava-maraNabhaya aura atrANabhayameMse kisI ekameM spaSTa rUpameM zAmila na kara liyA jAya / vAstavameM aguptibhayake sthAnameM azlokabhaya kahanA cAhiye kyoMki yaha bhaya spaSTa rUpameM kisI anya bhayameM zAmila nahIM hotaa| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanake cihna 271 nAma koI na letaa| Aja jo niMdA karate haiM, kala ve hI prazaMsA karate haiM / kisakI niMdA-stutikI parvAha kiye binA satyakI pUjA karanA cAhiye / isI azloka-bhayakI pIr3Ake mAre saikar3oM loga * gaMgA gaye to gaMgAdAsa, yamunA gaye to yamunAdAsa' kI kahAvata caritArtha karate haiM / ve bepaiMdIke loTekI taraha thor3e thor3e izAremeM saba jagaha nAcate haiM / ve cAra dinakI vAhavAhImeM bhUlakara sacce aura sthAyI yazako khote haiM, apanI antarAtmAkA dina-rAta khUna karate haiM aura kalyANa-mArgase vaJcita rahate haiN| parantu samyagdRSTi aisI vAhavAhIke nAzakA bhaya nahIM krtaa| __ Akasmikabhaya-kartavya-mArgameM Akasmika ghaTanAoMkA bhaya Akasmikabhaya yA akasmAtbhaya kahalAtA hai / binA kisI paryApta kAraNake bahAnebAjI karanA akasmAt-bhaya hai| kartavya sAmane hai, parantu vaha socatA hai ki 'agara gharase bAhara nikalanepara sirapara bijalI gira par3I to ? agara relagAr3I TakarA gaI to ? agara makAna gira par3A aura maiM daba gayA to ? ' isa taraha bAta-bAtameM ' to to' karake vaha kartavyase vimukha hotA hai / agara koI aise Akasmika bhayoMse Dara jAya to kalyANa-pathapara kabhI na cala sake / mahAvIra jaba gharase bAhara nikale to unheM asAdhAraNa bAdhAe~ sahanA pdd'ii| rAtrimeM ve nirjana aMdhakArameM rahate the, vahA~ unheM sarpa kATa khAtA to ? jaMgalameM koI hiMsra jantu AkramaNa karatA to ? yA aura koI prAkRtika vipatti AI hotI to ?--aise vicAra agara mahAvIrake hRdayameM uThe hote to kyA ve mahAtmA mahAvIra bana pAte ? kyA koI bhI manuSya aise bhayoMse apanA yA jagatkA kalyANa kara sakatA hai ! samyagdRSTi aise bhayase kartavyako nahIM chor3atA / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jainadharma-mImAMsA Amarriannn. ' isakA yaha artha nahIM hai ki vaha anAvazyaka ApattiyoMko vyartha nimantraNa detA hai, yA vaha mautake kAraNoMko DhU~r3hatA hI rahatA hai, yA vaha zarIra-rakSAke liye yatnapUrvaka kAma nahIM karatA hai, yA jo makAna Aja-kalameM girane vAlA hai usI makAnameM jAkara vaha sotA hai| vaha ina saba ghaTanAoMmeM yatnapUrvaka kAma karatA hai / parantu jaba ye ghaTanAe~ kartavya-mArgameM bAdhA DAlane lagatI haiM taba vaha inakI parvAha nahIM karatA / vaha nirbhaya hokara kalyANa-mArgameM Age bar3hatA hai / hara-eka uddezyakI siddhike liye nirbhayatA Avazyaka hai / hara-eka dharmameM nirbhayatAkA ucca sthAna hai| yahA~ bhayake sAta bheda kiye gaye ha / bhayake bheda isase kama bhI kiye jA sakate haiM aura bar3hAye bhI jA sakate haiM / athavA unake nAma bhI badale jA sakate haiM / kahanekA matalaba yaha hai ki samyagdRSTiko kalyANamArgameM nirbhaya honA cAhiye / usakI nirbhayatAko spaSTa samajhAneke liye ye sAta bheda kiye gaye haiM / AvazyakatAvaza nyUnAdhika bheda karanemeM bhI kucha bAdhA nahIM hai| prazna-samyagdarzanake cihnoMmeM saMvegako sthAna diyA gayA hai| saMvega bhI to eka prakArakA bhaya hai / eka jagaha bhayako guNa batalAnA, dUsarI jagaha bhayako durguNa batalAnA, isakA kyA artha hai ? uttara-kisI bhI vastukA acchA yA burApana, usake nAmapara nahIM, kAmapara nirbhara hai / saMvegameM jo bhaya hai vaha kAyaratAkA pariNAma nahIM, kintu tyAgakA pariNAma hai| saMvegakA bhaya kalyANakA sAdhaka hai, jaba ki yaha bhaya kalyANakA bAdhaka hai / isaliye saMvegameM bhayako guNa batalAyA hai, aura yahA~ durguNa batalAyA hai / saMvegameM jo Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanake cihna pariNAma haiM aura isa bhayameM jo pariNAma haiM unameM eka tarahakA jAtibheda hai / sirpha donomeM zabdakI samAnatA pAI jAtI hai| samAnatAkA kAraNa yaha hai ki donomeM dUra haTanekI bhAvanA hai / saMvegameM hama bure kAmase dUra haTate haiM jaba ki bhayameM hama acche kAmase dUra haTate haiM / dUra haTanekI samAnatA donomeM hai parantu ina donoMke kArya, kAraNa, prayojana AdimeM jamIna-AsamAnase bhI adhika antara hai| darzanAcArake ATha aGga samyaktvake prApta honepara prANIke AcaraNameM jo vizeSatA A jAtI hai use darzanAcAra kahate haiM jisake ATha aGga haiN| niHzaMkatA, niHkAMkSatA, nirvicikitsatA, amUDhadRSTitva, upagRhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA / jaise hAtha, paira Adi aMgoMke varNanase zarIrakA varNana ho jAtA hai usI prakAra niHzaMkatA Adi aMgoMke varNanase darzanAcArakA varNana hotA hai| niHzaMkatA-kalyANake arthAt sukhake mArgapara dRr3ha vizvAsa rakhanA niHzaMkatA hai / samyaktvakA yaha prathama aura mukhya aMga hai / dRr3ha-vizvAsake viSayameM maiM pahile kaha cukA huuN| vaha andha-zraddhAse bilakula judA hai| kisI sampradAya, kisI zAstra yA kisI vyaktike Upara avizvAsa karanese niHzaMkatAmeM doSa nahIM lagatA kintu kalyANake satyamArgapara avizvAsa karanese niHzaMkatA kalaMkita hotI hai| __ kalyANamArgako samajhAneke liye agara kisI kathAkA udAharaNa diyA jAya, aura vaha kathA kisIko satya na mAlUma ho, to bhale hI vaha usa kathApara avizvAsa kare kintu isalie yadi vaha usa kathAke 18 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jainadharma-mImAMsA kahanekA jo uddezya hai usapara avizvAsa nahIM karatA to usakI niHzaMkatA kalaMkita nahIM hotii| jaise koI rAma-rAvaNakI kathAko yadi satya na mAne parantu usa kathAse jo pAtivratyakI aura parastrIharaNaniSedhakI zikSA milatI hai usapara vizvAsa rakhe to usakI niHzaMkatA bAdhita na hogI / isI prakAra koI svarga-narakakI amuka racanApara vizvAsa nahIM karatA kintu puNya-pApake phalapara vizvAsa rakhatA hai to usakI niHzaMkatA dUSita nahIM hai| isI prakAra anya zAstroMkI bAta hai / vizeSa jijJAsAkI dRSTise prazna karanA yA gkhoja karanA bhI niHzakatAkA doSa nahIM hai| niHkAMkSatA-asatyakI sevAse sugva na cAhanA niHkAMkSatA hai / pahile adhyAyameM kahA jA cukA hai ki hamArA sukha samaSTigata sukhake Upara avalambita hai / jo sukha dUsaroMke duHkhake Upara avalambita hai vaha vAstavika sukha nahIM hai, na vaha sthAyI ho sakatA hai / prathama adhyAyameM jo sukha batAyA gayA hai usa sukhake sivAya vaha anya sukhoMkI kAmanA nahIM karatA; aura na usake liye nyAyakI hatyA karaneko taiyAra hotA hai / digambara sampradAyameM isakA lakSaNa isa prakAra kiyA gayA hai___ 'jo sukha daivAdhIna hai, zIghra vinAzI hai, jisake bA~cameM duHkha hai aura jo pApakA kAraNa hai usa sukhameM aruci yA lAparavAhI rakhanA niHkAMkSatA hai|' __yahA~ vaiSayika sukhake cAra doSa batAye gaye haiN| prArambhake tIna doSoMko hama kisI taraha dUra nahIM kara sakate kintu unake asarase apaneko bacA sakate haiN| isakA upAya hai. samatA, sahana Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 275 zIlatA aura duHgvoMke sAmane dRr3hatAke sAtha khar3e rahanekI bhAvanA / 'vaiSayika sugva devAdhIna hai ' isakA artha hai ki vaha hamArI icchAnusAra nahIM milatA hai / kabhI milatA hai aura kabhI nahIM milatA hai / dUsare ( sAnta ) vizeSaNase bhI yahI bAta siddha hai aura tIsare vizeSaNase sugvakI apUrNatA mAlUma hotI hai| parantu agara hama yaha vicAra kara leM-ki hameM to sirpha kartavya karanA cAhiye, usake phalakI parvAha na karanA cAhiye; athavA duHkhake mAtha vIratApUrvaka lar3anekI hama dRr3ha bhAvanA kara leM---to sugva-dRgvameM mamatA rakha sakeM / vaiSayika sugvakA cauthA vizeSaNa 'pApa-bIja ' hai aura yahI sabase burA hai / sAdhAraNa prANI apane sukhake liye dUsareke nyAyocita sukhakI parvAha nahIM karate; yahI hamAre sugvakI pApavIjatA hai| samaTigata sukhameM nija sukhakI bhAvanAkA artha yahI hai ki dUsaroMke nyAyocita adhikAra naSTa na kiye jAyeM / isa prakArake saMyamase vaiSayika sukhakI pApabIjatA dUra kI jA sakatI hai| ___ jo indriyajanya sukha hameM mile vaha hama grahaNa kareM, unake liye nyAyocita prayatna kareM aura phira bhI ve na mile to duHkhako bhI prasannatAse saheM / indriyasukhako hama itanA mahattva na deM ki usake liye anyAya yA atyAcAra karaneko taiyAra ho jAya~ / basa, yahI niHkAMkSatA hai / nirvicikitsatA--zarIrake doSoMpara dRSTi na rakhakara sadguNoMse prema karanA nirvicikitsatA hai / yaha samyagdRSTikI saMdguNopAsakatAkA pariNAma hai / yaha niyama nahIM hai ki jo manuSya sadguNI ho vaha suMdara bhI ho aura nIroga bhI ho / uttamatA-pUjyatA AtmAmeM hai, na ki zarIrameM; isaliye premake liye AtmAkA vicAra karanA cAhiye / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jainadharma-mImAMsA zarIra ke doSoMko dekhakara agara hama sadguNIkA apamAna karate haiM to hama sadguNoMkA apamAna karate haiM; aura cU~ki sadguNI hI sukhake kAraNa haiM isaliye sukhako kalyANako naSTa karate haiM / - isakA yaha artha nahIM hai ki sadguNIko svacchatAse na rahanA cAhiye, rogarkA parvAha na karanA cAhiye, yA sadguNIke zarIra meM koI saMkrAmaka bImArI ho to dUsare ko usame apanA yathAyogya bacAva na karanA cAhiye / hara- eka AdamIko svacchatA se rahanA cAhiye / vaha zauka na kare parantu svaccha rhe| vaha rogase nirbhaya rahe, parantu yathAzakti nirogI rahane kI koziza kare / nIroga rahane meM AtmadayA bhI hai aura parayA bhI hai / isIprakAra dUsare vyaktiko cAhiye ki vaha saMkrAmaka rogIse yathAyogya bacAva rakhate hue bhI usakI yathAzakti sevA karesahAyatA kare / hamArA guNAnurAga jitanA tIvra hogA, guNoMko utanA hI uttejana milegA / saundarya vagairaha se AkRSTa hokara jo guNAnurAga batAyA jAtA hai vaha sAdhAraNa hai / usameM vizvakalyANakI bhAvanA nahIM hotI / vaha saundarya vagairaha naSTa ho jAnepara naSTa ho jAtA hai / isaliye hamArA guNAnurAga itanA prabala honA cAhiye ki zArIrika asaundarya, rogavRddhatA, vikalAGgatA Adi usameM bAdhA na DAla sakeM / jo guNa vizvakalyANa meM sAdhaka haiM unako adhika adhika uttejana denA vizvakalyANake kArya meM sahAyatA denA hai / vicikitsA yA glAni eka kaSAya hai, isaliye pApa hai / parantu hara - eka kaSAyakA eka zubharUpa bhI hotA hai / jaba hama pApapara krodha karate haiM, to krodha eka kaSAya honepara bhI vaha zubha ho jAtA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 277 hai / isI iraha glAni bhI zubha hotI hai / pApa aura pApake sAdhanoMse glAni karanA burA nahIM hai / isa jagaha glAni bhI eka dharma bana jAtI hai / parantu jaba isa glAni-dharmameM ahaMkAra aura mUr3hatAkA praveza ho jAtA hai taba yaha bar3e bhArI pApa yA krUratAkA rUpa dhAraNa kara letA hai| ___ prArambhameM chuAchUtakI bhAvanA pApa tathA rogase bacaneke liye thii| madya, mAMsa Adike sevanase hama bace raheM--isake liye aisI cIjoMke sparza karanekA, madyapAyA Adi logoMkI saMgatime bace rahanekA, upadeza thA / isIprakAra saMkrAmaka roga tathA malinatAse bace rahaneke liye chUAchUtakA vicAra thA / jaba taka vaha isa lakSyapara rahA taba taka vaha jugupsAdharma yA zauca dharma kahalAtA rahA / samyagdRSTiko isakA tyAga anivArya nahIM hotaa| paraMtu isa zaucadharmameM jaba ahaMkAra, mUr3hatA, dveSa AdikA sammizraNa huA taba yaha viSaile dUdhakI taraha ghAtaka ho gayA / isaliye nirvicikitsA aMgameM isakA tyAga batalAyA gayA hai| ___ zauca dharmake nAmapara jo pApa pracalita haiM unake aneka rUpa haiN| udAharaNArtha-( ka ) aneka vargokA aLUta ThaharAyA jAnA, (kha ) khAnapAnameM pavitratAkA vicAra na karake jAtipA~tikA vicAra karanA, (ga) apaneko U~ca aura dUsaroMko nIca sAbita karaneke liye unake chue pAnI vagairahakA bhI tyAga karanA, (gha ) caukA vagairahake mUr3hatApUrNa niyama, (Ga) AvazyakatAvaza ina niyamoMke mUr3hatApUrNa apavAda, ( ca ) ahaMkArapUrNa zauca niyamoMko nyAyocita sAbita karaneke liye dUsaroMke manuSyocita adhikAroMkA chInanA / yahA~ inakA kucha khulAsA kiyA jAtA hai Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA ( ka ) kisI vargako achUta ThaharAnA pApa hai / jina logoMko achUta kahA jAtA hai unake viSaya meM achUtatA ke kAraNoMpara vicAra nahIM kiyA jAtA / achUtatAke do kAraNa haiM - eka to AcArazuddhika liye duHsaMgatikA bacAva, dUsarA svacchatA kI rakSAkA bhAva / achUtoMke viSaya meM pahilA kAraNa ThIka nahIM hai kyoMki jisa madyamAMsa bhakSaNa Adise bacane ke liye achUtatAkA samarthana kiyA jAtA hai vaha aspRzyoMkI taraha spRzyoMmeM bhI hai / baMgAla, ur3IsA, maithila Adi prAntoMka brAhmaNa taka Amataurapara madya - mAMsasavA hote haiM / anya prAntoMmeM bhI aise uccavarNiyoMkI saMkhyA kama nahIM hai jo madyamAMsasevI haiM / ye mAMsabhakSI achUta nahIM samajhe jAte aura majA yaha hai ki ye mAMsabhakSI bhI achUta kahalAnevAloMko utanA hI achUta samajhate haiM jitanA ki anya zAkabhojI samajhate haiM isaliye mAMsabhakSaNa Adi AcArakI kharAbiyoMse bacane ke liye achUtatA nahIM hai parantu agara isaliye hotI to bhI ucita na kahalAtI kyoMki mAMsabhakSIkA sparza karaneme usakA dopa nahIM lagatA, na usase pA~ca pApoMmeMsa koI pApa hotA hai / dRr3ha-hRdaya yA sevAbhAvI manuSyoMko to unakI saMgatimeM rahanepara bhI kucha nukasAna nahIM hai kintu jo kamajora haiM unheM mAMsabhakSI logoMkI kauTumbika saMgatikA tyAga karanA cAhiye; agara koI vyabhicArI, juvArI Adi hai to usake sAtha ghUmane AdikA tyAga karanA cAhiye parantu sparzake tyAgakI to kisIko AvazyakatA hI nahIM hai; aura sadAcArI hRr3ha-hRdaya ke liye saMgatike tyAgakI bhI jarUrata nahIM hai / jo kamajora tathA pApabhIru haiM unheM sirpha saMgatikA tyAga karanA cAhiye / kisIko cha lenekA, sapharameM thor3e samaya ke liye sAtha ho jAnekA 278 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcAra ke ATha aGga 1 tathA pArasparika sahAyatA yA sevAkA, tyAga karanekI to kamajoroMko bhI AvazyakatA nahIM hai / tAtparya yaha hai ki kisa manuSyase kisa rUpameM bacanA isakA viveka pratyeka manuSyako honA cAhiye / sparza kara lenA koI pApa nahIM hai / hA~, vaha saMgati burI hai jise hama saha na sakate hoM arthAt jisake bar3A hokara hama pApakI tarapha khiMcanese baca na sakate hoM / isaliye durAcAra se bacaneke liye achUtatAkA samarthana kadApi nahIM kiyA jA sakatA / 279 svacchatAkI rakSA ke liye bhI isa sthAyI achUtatAkI AvazyakatA nahIM hai| bImArI Adi ke nimitta milane para pratyeka manuSya achUta bananA hai / hamArI mA - bahinoM ko tathA hameM bhI aneka bAra ghRNita cIz2oMkI safAI karanI par3atI hai / DaoNkTaroMkA dhandhA achUtoMke dhandhe se bahuta antara nahIM rakhatA -- ye saba bhI achUta haiM; isaliye hameM kisI jAti vizeSako achUta kyoM mAnanA cAhiye ? svacchatA ke liye yA rogAdise bacaneke liye agara hama kisIko achUta mAne to sirpha utane samaya ke liye hI mAneM jitane samaya ve achUtatAkA kAma karate hoM / snAnAdi se zuddhi karaneke bAda bhI unheM achUta mAnanA mithyAtva hai / sAtha hI jo vyakti achUtatAkA kA kare vahI achUta hai na ki usake sAre kuTumbI / tAtparya yaha hai ki svacchatAkI dRSTise agara hama achUtatAko mAne to kisI jAtiko achUta nahIM kaha sakate, kisI vyaktiko sadA achUta nahIM kaha sakate; sAtha hI thor3e samayako uccavarNiyoM ko bhI achUta kaha sakate haiM / isa prakArakA vivekapUrNa zaucadharma samyaktvake nirvicikitsA aMgakA poSaka hI hai / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA (kha) khAnapAnakI uttamatAkA jAti-pA~ti se koI sambandha nahIM hai / bhojya padArthameM cAra prakArakI uttamatA dekhanA cAhiye - prAsukatA, svAsthyapradatA, svacchatA aura svAdiSTatA / pratyeka jAtike bhojana meM ye cAroM guNa ho sakate haiM parantu zaucadharmakA viSailArUpa ina guNoMpara dRSTi nahIM rakhane detA / vaha manuSyako jAtimadAMdha banA detA hai / aisA jAtimadAMdha apanI jAtike bImAra tathA malina manuSyake hAthakA bhojana kara legA parantu dUsarI jAtike nIroga tathA svaccha manuSya ke hAthakA bhojana na karegA / kisI ajJAtakulazIla manuSyake yahA~, yA aise manuSya ke yahA~, jahA~ hamAre yogya bhojana milanekA nizcaya nahIM hai, bhojana na kiyA jAya to yaha bAta kisI taraha ja~catI hai; parantu usa manuSyako apane sAtha khilAne meM yA apanI dekharekha meM usase bhojana taiyAra karA lene meM kyA pApa hai ? aisA bhojana to prAsukatA, svacchatA Adi haraeka dRSTise uttama hotA hai, parantu zaucamUr3ha manuSya meM itanA viveka nahIM hotA / 280 prArambhameM AjIvikAkI suvidhA ke liye cAra jAtiyA~ banAI gaI thiiN| pIchese ve vaMzaparamparA ke liye sthira ho gii| bAda meM beTIvyavahAra bhI unhIM meM sImita huA aura jinane isa beTIvyavahAra ke niyamoMkA bhaGga kiyA unakI judA-judI jAtiyA~ bana gaI / isake bAda to khAnapAnake bhI bandhana maz2abUta ho gaye tathA TiDDI dalakI taraha haz2AroMkI saMkhyAmeM jAtiyA~ dikhalAI dene lagIM / apanI hI jAti meM roTI-beTI vyavahAra sImita ho gayA; dUsarI jAtiyoMmeM bhojana karanA aparAdha mAnA jAne lagA / phalataH apanI jAtiko sarvocca mAnanekI bhAvanA dRr3ha hotI gaI-- yahA~ taka ki kauna-sI jAti U~ca Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 281 hai aura kauna-sI nIca, isakI jA~ca isa bAtapara hone lagI ki kauna kisake hAthakA bhojana kara sakatA hai / haraeka jAti isa bAtakI koziza karane lagI ki hamAre sAtha koI dUsarI jAtikA AdamI bhojana na kara le / isakA eka vicitra namUnA dekhiye uccavarNI logoMke yahA~ jaba bhoja hotA hai taba pattaloMmeM jo ucchiSTa bacatA hai use bhaMgI le jAte haiM aura khAte haiM / parantu una ucchiSTabhojI bhaMgiyoMne, jaba ki eka bAra ve paMktibhoja kara rahe the, eka uccavarNI hindUko apanI paMktike bhItara kisI anya kAryase nahIM Ane diyA ! jisakI pattalakA ucchiSTa gvAte haiM, bhojana karate samaya, usakA sparza nahIM saha sakate ! dUsarI jAtiyoMko nIca samajhanekI nItika ye behUde phala haiM / jaba uccavarNiyoMne dUsaroMko nIca samajha kara unake mAtha sahabhojana karanemeM apamAna samajhA taba nIca kahalAne vAloMkI taraphase usakI pratikriyA huI / unane bhI uccavarNiyoMkA apamAna karaneke liye unake sAtha na khAneke niyama banAye / ucchiSTa bhojanako unane eka vyApAra samajhA aura uccavarNiyoMke sAtha sahabhojake niSedhako dharma / isa prakAra bhaMgIse lekara brAhmaNataka sabhI jAtiyoMmeM bhojanake nAmapara eka dUsarekA apamAna karanekI eka pratiyogitA (hor3a) hone lgii| bhojana-zuddhikA siddhAnta to naSTa ho gayA aura usakA sthAna jAtimadane le liyA / sabhI eka-dUsareko nIcA samajhane lge| (ga) isa ucca-nIcatAke ahaMkArarUpI pAparAjakA zAsana yahA~ taka phailA ki dUsarI jAti ke hAthakA pAnI pInA taka adharma mAnA jAne lagA / eka ga~dale nAlekA loga pAnI pI leMge parantu dUsarI Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jainadharmamImAMsA jAtike yahA~ pAnI na pIyeMge ! yahA~ taka ki achUta kahalAnevAloMkI to bAta dUsarI hai parantu mAlI kAchI Adike hAthakA pAnI, jo ki apane sAmane apane hI bartanameM bharavAyA gayA hai, bhI na piyeMge aura jo loga inake hAthakA pAnI piyeMga unake yahA~ ' hama bhojana na kareMge, unake hAthakA hama pAnI na piyeMge,' isa prakAra kahanevAle ahaMkArI jIvoMkA bhI Aja ToTA nahIM hai / dharmake nAmapara kitanA bhayaMkara droha kiyA jA sakatA hai.---zaitAna, Izvarake veSameM, logoMko kitanA Thaga sakatA hai-isa bAtake ye namUne haiN| (va ) isI pApakA eka rUpa caukAkA niyama hai| caukAmeM caukIka nIce viSTA par3I raha makatI hai phira bhI caukA gvarAba nahIM hotA parantu dUsarI jAtika sparzamAtrase caukA kharAba ho jAtA hai| mAMsabhakSI billI aura viSTAbhakSI kuttese caukA gvarAva nahIM hotA kintu manuSyase kharAba ho jAtA hai ! viSTA khAnevAlI gAyakA to hama dUdha pI sakate haiM parantu manuSyako caukameM nahIM biThalA sakate / hamArA eka mitra, jise hama bahuta pyArA samajhate haiM, hamAre dvArapara bhUkhA baiThA raha sakatA hai parantu hama apane caukemeM use bhojana nahIM karA sakate kyoMki vaha dUsarI jAtikA hai yA dUsare sampradAyakA hai / manuSya manuSyake sAtha kitanA ahaMkAra karatA hai, use kitanA apamAnita karatA hai, use pazuoMsa bhI kharAva kaise samajhatA hai. isa vAtake ye udAharaNa haiN| ___ jo loga mAMsabhakSI haiM, machalI khAte haiM, meMr3haka, keMcue aura jhiMguroMtakakA acAra banAkara khA DAlate haiM, unake caukekI kinArako agara koI dUsarI jAtikA manuSya chu jAve to unakA bhojana naSTa ho jAtA hai / machalI Adike murdoke Dherase caukA kharAva nahIM hotA, ve Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcAra ke ATha aGga to pavitratA ke sAtha peTa taka cale jAte haiM, parantu jIvita aura pavitra manuSya ke sparzamAtra se caukA kharAba ho jAtA hai ! 283 caukApaMtha ke samAna aura bhI kucha paMtha hai jaise- gIle kapar3e pahinakara rasoI banAne kA paMtha, nagna rahakara rasoI banAnekA paMtha, Adi / isa viSayake rivAja ekatrita kiye jAya~ to eka moThI pustaka bana sakatI hai: yahA~ sirpha saMketa kiyA gayA hai / (Ga) eka tarapha mRdutAke kAraNa ye behar3e niyama bane to dUsarI tarapha unake pAlanakI kaThinAIne vicitra apavAdoMko janma diyA / udAharaNArtha -- yAtrA meM caukekA niyama kaThina ho gayA to vImeM pakI cIjako caukAke bAhara le jAnA nirdoSa mAnA gayA / caukA vagairaha ke niyama prAsukatAkI dRSTise to kucha kAmake nahIM haiM / svAsthya kI dRSTise isakA kucha upayoga kiyA jA sakatA thA so ghRtapatrake apavAdane svAsthyako banAnekI apekSA bigAr3A hI hai / zrImAnoMne kucha zrImattA pradarzanake liye isameM dUdhakA saMyoga aura kara diyA / pAnIkI apekSA dUdhakI gUnI huI pUr3I pavitratA ke lihAja - se acchI samajhI gaI, mAno dUdha pAnIkI apekSA adhika pavitra ho ! maryAdAkI dRSTise dUdha pAnIkI apekSA adhika pavitra nahIM hai utpattikI apekSA pAnI hI pavitra hai, dUdhakA srota to mAMsa ke piNDamese hai / khaira, yaha apavAda to bilkula behUdA hai paraMtu eka dUsarA apavAda bhI hai| jo bar3e AdamI dUsarI jAtike AdamIkedvArA banAI gaI rasoI nahIM khA sakate, kintu rasoI ke liye naukara rakhanA cAhate haiM, unake liye eka dUsarA apavAda banA ki jaba taka namaka na par3e tabataka koI bhI rasoI banA sakatA hai / mAno namakane hI sArI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jainadharma-mImAMsA apavitratAoMko khIMcanekA ThekA liyA ho| isa tarahake aura bhI bahutase behUde apavAda haiN| (ca) dUsaroMko nIca samajhanekI durvAsanAne janasamAjameM itanA gaharA sthAna jamAyA ki unakI sevAke liye paMDitoM aura tyAgiyoMke Asana kampita hue| isameM becAre zUdra burI tarahase pIse gye| ve manuSya the parantu pazuse bhI nIce mAne gaye / pazuke Upara lAdA gayA bhojana pavitra banA rahA parantu usa pazuko hA~kanevAlA agara achUta ho to vaha bhojana bhI achUta ho jAne lagA / isake -samarthanameM svArthI paMDitoMne er3Ise coTItaka pasInA bahAyA / zUdra zarIrako apavitra siddha karaneke liye zAstra bane / unheM zAstra par3hanekA adhikAra na rahA, pUjA karanekA adhikAra na rahA, muni bananekA adhikAra na rahA, yahA~ taka ki nagarameM Ane-takakA AdhikAra chInA gayA; aura yaha ghora pApa, anyAya aura atyAcAra nahIM mAnA gayA kintu, dharma mAnA gyaa| isa prakAra jo jAtibheda AjIvikAkI suvidhAke liye banAyA gayA thA usane manuSyake Tukar3e Tukar3e kara diye aura manuSyako manuSyabhakSI banA diyA / bhojanake jo niyama sadAcAra aura svAsthyakI rakSAke liye banAye gaye the unase sadAcAra aura svAsthyakI hatyA hone lgii| loga mAMsameM zuddhi-azuddhikA vicAra karane lge| guNakI pUjA na rahI / AtmAko svAmIke sthAnase girAkara zarIrako svAmI banAyA gayA / dharmako loga AtmAmeM na DhU~Dhakara camar3emeM DhU~r3hane lage / aise samaya jainadharmane ghoSaNA kI ki jo loga isa prakAra zarIrako mahattva dete haiM aura AtmAke guNoMkI avahelanA karate haiM ve Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga samyaktvI nahIM haiM, matpathapara nahIM haiM, jainI nahIM haiM / isa prakArakA zarIra-pUjAke tyAgako samyaktvakA-jainatvakA--eka aMga kahA gayA aura isakA nAma nirvicikitsA rakkhA gayA / svAmI samantabhadrane nirvicikitsAkA lakSaNa bahuta hI acchA kiyA hai jisakA bhAvArtha yaha hai zarIra to svabhAvasa apavitra hai; (usameM pavitratA dekhanA bhUla hai) usakI pavitratA to ratnatrayase, arthAta sacce dharmase, hai isaliye kisI bhI zarIrasaM ghRNA na karake guNameM, dharmameM, prema rakhanA cAhiye / yaha nirvicikitsatA hai| isaliya jainadharma jAtipAtika bandhanoMkA virodhI hai, U~ca nIcI durvAsanAkA virodhI hai / dharma aura mokSake samasta adhikAra vaha sabako detA hai| ucca-nIcakA sambandha vaha zarIrase nahIM, sadAcArase mAnatA hai / vyabhicArako pApa mAnate * hue bhI vaha vyabhicArajAtatAko pApa nahIM mAnatA / __zarIrakI pavitratAke mUr3hatApUrNa siddhAntase jagatke kalyANameM bAdhA pahu~catI hai / hama samatAkI bhAvanA bhUla jAte haiM jo cAritrakA . 1 svabhAvato'zucau kAye ratnatrayapavitrite / nirjugupsA guNaprItirmatA nirvicikitsatA // -ratnakaraMDa zrAvakAcAra / * cihnAni viTajAtasya saMti nAMgeSu kAnicit / anAryamAcarankazcijAyate nIcagocaraH // -raviSeNAcArya / vyabhicArajAtatAke koI bhI cihna aMgomeM nahIM hote jinase vaha nIca kahalA. sake / durAcArase hI manuSya nIca hotA. hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jainadharma-mImAMsA prANa hai / hama unakI paryApta mevA nahIM kara sakate na unase paryApta sevA le sakate haiM / hama ghRNA karanA sIkhate haiM, ahaMkArase unmatta ho jAte haiM aura IrSyA-dvepakA sAmrAjya phailAte haiN| bhalA aisI jagaha samyaktva kaise raha sakatA hai ? nirvicikitsakatA samyaktvakI eka mukhya zarta hai; isIliye vaha samyaktvakA aMga mAnI gaI hai / dharmake phalameM avizvAsa na karanA bhI nirvicikitsatA hai / isa rUpa meM bhI samyaktvI isakA pAlana karatA hai / amRdRSTatva aMga - samyagdRSTiko kartavya akartavyakA viveka hone se usake saba kAma sadvicArapUrvaka hote haiM / lokamUdatA, zAstramRr3hatA, devamUr3hatA, gurumRr3hatA Adi aneka prakArakI mRr3hatAoMse vaha rahita hotA hai / vaha sukhake ThIka ThIka kAraNoMko jAnatA hai / isaliye vaha kisIke bhulAne meM nahIM AtA, apane vivekase kAma letA hai, rUr3hayoMkA gulAma nahIM hotA hai / lokamUDhatAkA kSetra vizAla hai / AcArya samantabhadrane kahA hainadI yA samudroM meM snAna karanA, pattharoMkA Dhera lagAnA, parvatase giranA, agnimeM jalakara maranA ( satIprathA ), lokamUr3hatA hai / * ( ye kArya dharma samajhakara kiye jAya~ to hI lokamUr3hatA haiM / ) jaMgat meM dharma ke nAmapara aise bahutase kArya hote rahe haiM, aura thor3e-bahuta abhI bhI hote haiM, jina kAryoMse na to karanevAloMko kucha sukha milatA hai aura na dUsaroMko sukha milatA hai / jaba unase koI * ApagAsAgarasnAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAto'dvipAtazca lokamUDhaM nigadyate // - ratnakaraNDa zrAvakAcAra 22 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcAra ke ATha aGga 287 svopakAra yA paropakAra nahIM hotA taba kalyANake virodhI honese inheM mRr3hatA yA adharma kahA jAtA hai / yadi ye kArya dharma samajhakara na kiye jAyeM, arthAt svAsthya sudhAra Adike liye kiye jAyeM, to inheM mUr3hatA nahIM kahate kyoMki sI hAlata meM inase sukha prApta hotA hai / kyoMki nadI AdimeM snAna Adi karanA nIrogatA denevAlA hai / ukta zloka meM AcArya samantabhadrane sAmpradAyika mUr3hanAoMkA nAma liyA hai parantu lokamUr3hatAoMkA kSetra vizAla hai / nirvicikitsatAke varNanameM jo chuAchUta, caukA Adike niyamoM kA ullekha kiyA gayA hai ve saba bhI lokamUr3hatAke udAharaNa haiM, kyoMki unase bhI koI sparahita nahIM hai / rUr3hiyoMkI gulAmI bhI lokamRr3hatA hai / ' hamAre bApadAde kyA mUrkha the ' sirpha isI vicArase jo loga rUr3hiyoMkA pAlana karate haiM, rUr3hi - yoMse kucha lAbha hai yA nahIM -- isakA vicAra nahIM karate, athavA unheM hAniprada jAna karake bhI bApadAdoMke nAmapara unase cipake rahate haiM, ve lokamUr3hatA udAharaNa upasthita karate haiM / vivAha ke rIti-rivAjoMkI rUr3hiyA~, vaivAhika bandhanoM kI rUr3hiyA~, AdikI rUr3hiyA~ Adi hajAroM rUr3hiyA~ haiM jo nirupayogI yA hAnikAraka ho sakatI haiM / unako apanA kartavya samajhanA lokamUr3hatA hai / kaunasA kArya lokamUr3hatA hai aura kaunasA nahIM -- isakA nirNaya karanA kaThina hai kyoMki mUr3hatA, kriyApara nahIM, Azayapara nirbhara hai / koI kArya viveka-rahita hokara kiyA jAya vaha prakaTameM acchA mAlUma honepara bhI mUr3hatA ho jAtA hai / udAharaNArtha -- tIrthayAtrA " Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. jainadharma-mImAMsA acchA kArya hai, kyoMki usase mahApuruSoMke jIvanakA vizeSa smaraNa hotA hai tathA unake samAna bananekI bhAvanA hotI hai| dUsarA lAbha yaha hai ki dezATanase hRdayakI saGkucitatA dUra hotI hai, videzake guNoMkA paricaya hotA hai, anubhava bar3hatA hai, prAntIyatAke sthAnameM manuSyatAkA bhAva utpanna hotA hai| parantu bahutase manuSya ina do prakArake lAbhoMmeMse eka bhI lAbha nahIM uThAte, na unake manameM isa prakArake lAbha uThAnekA vicAra rahatA hai| aise logoMke liye tIrtha yAtrA bhI mar3hatA hai / ve loga binA kisI vivekake dUsaroMkI nakala karate haiM / isa prakAra vivekazUnya hokara mandira banavAnA Adi kArya bhI mUr3hatA kahalAte haiN| ____ isI prakAra aura bhI bahuta-sI mUDhatAe~ haiM / eka AdamI bImAra hotA hai to bImArIke anusAra usakA ilAja karanA ThIka hai / parantu yadi koI bImArIko dUra karaneke liya zItalAko jala car3hAtA hai, durgApATa karAtA hai, mUrtiyoMkA caraNodaka sirase lagAtA hai, maMtra japatA hai to yaha saba usakI loka-mUr3hatA hai phira bhale hI ye saba kAma mahAvIrako AdhAra banAkara kiye jAyeM yA buddhako, viSNuko, zivako yA aura kisI devI-devatAko / kucha loga aisA samajhate haiM ki bImArI vagairahako dUra karaneke liye jinendrakI yA apane devakI pUjA, arcA AdimeM kucha doSa nahIM hai parantu dUsare devoMkI yA kudevoMkI upAsanAmeM doSa hai / parantu yaha bhUla hai / bImArI vagairahako dUra karaneke liye devapUjA Adiko hama isaliye mUr3hatA kahate haiM ki una devoMkA aura bImArakei rahane aura jAnese koI sambandha nahIM hai| bImAriyA~ devatAoMke kopase na hotI haiM na unakI prasannatAse jAtI haiM isaliye Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 289 bImArI Adi vipattiyoMke haTAneke liye devatAoMkI pUjA karanA mar3hatA hai phira bhale hI vaha pUjA jinendrakI ho yA aura kisIkI / prazna-kaSTake samayameM hara-eka AdamI bhagavAnakA nAma letA hai; guruoMkA, mahAtmAoMkA, smaraNa karatA hai / agara vaha samartha hotA hai to vizeSarUpameM dhArmika kriyA-dAna pUjA Adi-bhI karatA hai| isa prakArakI zubha pravRttiko Apa mUr3hatA kaho yaha bAta ucita nahIM mAlUma hotii| uttara--ApattimeM bhagavAnakA nAma lenA yA vizeSa dhArmika kRtya karanA burA nahIM hai kyoMki usase Apattiko sahana karanekI zakti AtI hai / ApattimeM isa tarahakI bhAvanAoMse purAne aparAdhoMkA pazcAttApa hotA hai; zatruoMkI tarafa bhI prema umar3ane lagatA hai aura samatAkI bhAvanA paidA hotI hai / parantu use rogako dUra karanekI cikitsA samajhanA mRr3hatA hai / zubha kArya ucita DhaGgapara aura ucita lakSyase na kiyA jAya to azubha ho jAtA hai / snAnake liye jalAzayapara jAnA upayogI hai parantu pAnIke talapara dor3a lagAneke liye vahA~ jAnA hAniprada hai / kSudhAzAntike liye bhojana karanA ucita hai; parantu pyAsako dUra karaneke liye bhojana karanA mUr3hatA hai| isI prakAra sahanazakti-prApti ke liye roga Adi vipattimeM devapUjA Adi ucita hai parantu use cikitsA samajhanA mUr3hatA hai| ___ prazna--mUr3hatA to adharma hai aura adharma vahI hai jo svaparaduHkhadAyI ho / bImArI Adiko haTAneke liye agara koI devapUjA Adi karatA hai to isase usako yA dUsareko kyA duHkha hotA hai ? uttara-rogAdi ApattiyoMko devatAoMkI kRpA-akRpApara avala Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA mbita samajha se vAstavika cikitsApara upekSA ho jAtI hai / saccA pratIkAra na honese roga bhayaGkara ho jAtA hai aura aisI saikar3oM ghaTanAe~ pratidina hotI rahatI haiM / itanA hI nahIM, isI mUr3hatAkI vedIpara saikar3oM baccoMkA balidAna hotA rahatA hai / isa prakAra yaha mUr3hatA jinake pAsa hai unheM duHkhadAyI hai, unake Azrita baccoM tathA anya kuTumbiyoM kA balidAna lenese una AzritoMko duHkhadAyI hai, tathA jo, par3ausI yA paricita, mUr3hatAvAle puruSoMkI bAtapara vizvAsa karate haiM unako duHkhadAyI hai / isa taraha yaha sva-para-duHkhadAyI hai; isase yaha adharma hai, mUr3hatA hai| prazna - devapUjA Adise roga-zAntikI bAta akAraNaka nahIM hai kyoMki devapUjA Adise puNyakA bandha hotA hai aura puNyabandhase pApakA nAza hotA hai / jaba pAparUpa kAraNakA nAza ho gayA taba duHkharUpa kAryakA bhI nAza hogA / isa taraha devapUjA rogAdi duHkhanAzaka hai / uttara - devapUjA dise bhaviSyake duHkhakA nAza ho sakatA hai, vartamAnakA nahIM / devapUjAdise puNya-bandha hotA hai; sazcita karmakA nAza nahIM / bhaviSya meM aisA duHkha phira na bhoganA par3e, isake liye 1 pUjAdikA upayoga kisI taraha kahA jAya to ThIka hai, parantu usakA prabhAva vartamAnameM phala denevAle karmapara nahIM par3atA / usake liye to ucita tapakI AvazyakatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki jisa prakAra roga aura cikitsAkA sambandha hai usI prakAra duHkha aura puNyakA sambandha hai; isaliye jisa prakAra haraeka rogake liye haraeka cikitsA kAma nahIM AtI usI prakAra hara eka duHkhake liye hara - eka 290 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 291 puNya kAma nahIM AtA / tuma agara apane niraparAdha par3ausIko gAliyA~ dete ho aura usa pApako dUra karaneke liye bhagavAnakA guNagAna karate ho to isase vaha pApa dUra na ho jAyagA / use dUra karane ke liye tumheM par3ausIse sacce dilase kSamA mA~ganA par3egI aura bhaviSya meM phira aisA durvyavahAra na karaneke liye dRr3ha nizcaya karanA par3egA / yaha pratikramaNa nAmakA prAyazcitta hai aura prAyazcitta eka mahAn tapa hai / isa tapase gAliyoMke pApakI zakti naSTa hogI / jaisA roga ho vaisI cikitsA aura jahA~ roga ho vahA~ hI cikitsA ucita hai / isI prakAra jaisA pApa ho vaisA hI usakA upAya honA cAhiye / devapUjA mithyAttva nAmaka pApako dUra kara sakatI hai na ki asAtAvedanIyako / pUjA jisa devakI hogI usake guNoMkA agara sacce dilase vicAra kiyA jAyagA to usa guNakA hameM lAbha hogA aura utanI sadbuddhi hameM prApta hogI / devapUjAkA phala itanA hI hai ki hameM sadbuddhi mile / agara sadbuddhi milI aura usake anusAra kAma kiyA gayA to vaha anya aneka dharmokA kAraNa hogA / parantu yaha usakA paramparA -phala hai jo ki bAdake anya aneka kAraNoMkI apekSA rakhatA hai / devapUjA Adi ucita hai parantu usakA jo phala hai vahI mAnanA cAhiye aura vAstavika upAyoMpara upekSA na karanA caahiye| kuchakA kucha -ilAja karanA mUr3hatA hai / bure grahoMkI zAntike liye maMtra jApa karAnA Adi bhI lokamUr3hatA hai| matalaba yaha ki kArya kAraNabhAvako ThIka ThIka na samajhakara andhavizvAsase dharmake nAmapara jo jo kriyAe~ kI jAtI haiN| ve saba lokamUr3hatAmeM zAmila haiM / samyagdRSTimeM yaha mUr3hatA nahIM hotI / zAstramUr3hatA bhI samyagdRSTimeM nahIM hotI / zAstrako vaha vivekakI Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jainadharma-mImAMsA kasauTIpara kasatA hai taba mAnatA hai| samyagdRSTi ekAntakA virodhI hotA hai isaliye vaha ekAntavAdapara sthita sampradAyoMmeM kaida nahIM hotA / vaha to satyakA pujArI hotA hai, vaha satya cAhe jahA~ ho / agara vaha sAmpradAyika vAtAvaraNameM paidA hotA hai to bhI vaha apane sampradAyakA honese hI kisI zAstrako zAstra nahIM mAnatA aura na parasampradAyakA honese use kuzAstra hI mAnatA hai| usakI kasauTI 'satya' hotI hai / amuka bhASA vagairahako bhI vaha zAstrakI kasauTI nahIM mAnatA / jo pustaka apane sampradAyakI ho, saMskRta, prAkRta, leTina Adi kisI prAcIna bhASAmeM banI ho, banAnevAlA mara gayA ho, usa pustakakI bahutase AdamI vivekarahita hokara pramANa mAnane lagate haiM; parantu yaha bhI zAstramUr3hatA hai kyoMki isase sacce mArgakA nirNaya nahIM hotaa| __ prazna-zAstroMko mAnaneke liye agara isa prakAra tarka-vitarka kiyA jAyagA to zAstroMko mAnanekI AvazyakatA hI na raha jAyagI, kyoMki jo bAteM hama jisa pramANase jA~ceMge usIse hama svayaM una bAtoMko mAna leMge / hama zAstroMkI parIkSA tabhI kara sakate haiM jaba usameM kahI huI bAtoMkI parIkSA kara skeN| aisI hAlatameM hama vastu-tattvake sAtha hI nirNayakA sIdhA sambandha kyoM na jor3eM ? bIcameM zAstroMkI kyA AvazyakatA hai ? zAstroMkI parIkSA karanevAlA to zAstroMkA nirmANa bhI kara sakegA ? aura jo nirmANa na kara sake vaha parIkSA bhI nahIM kara sakatA / isa taraha parIkSakake liye zAstra anAvazyaka hai aura aparIkSakako Apa zAstramUr3ha mAnate ho, taba zAstra kisake liye hai ? Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcAra ke ATha aGga 293 uttara - yadi parIkSA kiye vinA zAstroMko mAnA jAya to saMsAra meM sacce aura jhUThe sabhI tarahake zAstra haiM, taba sabhIko mAnanA par3egA / yadi kahA jAya ki apanA janma jisa sampradAya meM huA ho use hI saccA mAnanA cAhiye to bhI mithyAsampradAya mAnanA par3egA, kyoMki mithyAsampradAya meM bhI to logoM kA janma hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki sampradAya sacce honepara bhI unake saba zAstra sacce nahIM hote / hara-eka sampradAya meM kucha na kucha sacAIkA aMza hotA hai aura bahuta-sA midhyAtva bhI hotA hai / agara hama sacce aura jhUThe sabhI ko mAnane lageMge to akalyANa kara baiTheMge / isaliye apanA sampradAya cAhe saccA ho cAhe jhUThA; usake zAstroMkI parIkSA karanA to Avazyaka hI rahegA / 'zAstrakAra meM jitanI yogyatA hotI hai utanI hI parIkSaka meM bhI honA cAhiye' yaha niyama nahIM hai / agara hama svAdiSTa bhojana taiyAra nahIM kara sakate to isakA yaha matalaba nahIM hai ki hama usake svAda kI jA~ca bhI nahIM kara sakate haiM / gurutvAkarSaNake siddhAntakI khoja eka AdamIne kI parantu usakI jA~ca to haz2AroMne kI aura jaba unhoMne use ThIka pAyA taba mAnA / ' AviSkAraka yA nirmAtA ke barAbara usake kAryakI jA~ca karanevAle meM bhI buddhi honA cAhiye ' yaha niyama nahIM hai / isa prakAra zAstra aparIkSakoMke kAmakA nahIM hai parantu aise parIkSakoMke kAmakA hai jo svayaM zAstranirmAtA to nahIM haiM kintu parIkSaka haiM / prazna - isa taraha parIkSAko agara mahattva diyA jAya to duniyA~kA vyavahAra naSTa ho jAya / hameM apane mA-bApa kI parIkSA karake unheM mA-bApa mAnanA par3egA / choTe choTe bAlakoM meM mA-bApa kI 1 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jainadharma-mImAMsA a............ nonrmmarwaron .....norrow jA~ca karanekI yogyatA kahA~se ho sakatI hai, isaliye ve kisIko mA-bApa kaise kaha sakeMge ? isake atirikta duniyA~ke saikar3oM vyavahAra vinA parIkSAke hI karanA par3ate haiN| * uttara-parIkSAke viSayameM tIna bAteM vicAraNIya hotI haiM: (ka) vastukA mUlya, (kha) parIkSAkI susambhavatAkI mAtrA, (ga) parIkSA na karanese lAbha-hAnikI mryaadaa| (ka) sonA, cA~dI Adi bahumUlya vastuoMkI jA~ca hama jitanI adhika karate haiM, utanI bhAjI-tarakArIkI jA~ca nahIM karate / adhika mUlyavAna vastukI adhika jA~ca karanA par3atI hai / dharma athavA zAstra bahuta mUlyavAna hai / unapara hamArA loka, paraloka aura sthAyI kalyANa nirbhara hai, isaliye usakI jA~ca sabase adhika aura sadA karate rahanA cAhiye / anya saikar3oM bAtoMkI utanI parIkSAH Avazyaka nahIM hai| (kha ) parIkSA jitanI susambhava ho utanI hI karanA cAhiye / bApakI jA~ca karanemeM hameM par3ausI Adike vacanoMpara hI vizvAsa rakhanA par3atA hai aura dUsarA koI sarala upAya hamAre pAsa nahIM hai, jaba ki zAstrakI parIkSAke liye viveka-buddhise kAma cala jAtA hai| (ga) jise hama pitA-rUpameM mAnate haiM aura jo hameM putra samajhatA hai, sambhava hai, vaha pitA na hoM to bhI usase koI nukasAna nahIM hai; isaliye adhika jA~cakI AvazyakatA nahIM hai| hA~, jahA~ koI vizeSa jhagar3A upasthita hotA hai vahA~ mAtA-pitAkI bhI jA~ca kI jAtI hai / yUropameM kaI mukaddame aise hue haiM jinameM khUnakI jA~ca karake yaha nirNaya karanA par3A hai ki yaha AdamI amuka vyaktiko santAna Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga hai yA nahIM ? parantu aise avasara bahuta kama Ate haiM, isaliye yaha parIkSA hara ekako nahIM karanA par3atI / parantu zAstrakI jAya to hama mArgabhraSTa ho jAya~ / mArgIkI apekSA itanI adhika hai ki hama agara isa viSaya meM pUrI khabaradArI na rakheM to hamArA manuSyajIvana vyartha calA jAya / aura kisI bAtase itanI bar3I hAni nahIM ho sakatI / 295 parIkSA na kI kumArgIkI saMkhyA kisakI kitanI parIkSA karanA isa viSaya meM tara-tamatA ho sakatI hai, parantu parIkSA satra jagaha Avazyaka hai / vAlaka bhI mA-bApa kI thor3I-bahuta parIkSA karatA hI hai, anyathA vaha hara eka strIpuruSako mA-bApa samajhane lage / prema, AkRti, saMsarga Adi cinhoMse Avazyaka parIkSA ho jAtI hai / AvazyakatA par3ane para adhika parIkSA bhI kI jAtI hai / bAlaka tathA ajJAnI puruSa aneka bAtoM meM parIkSA nahIM kara pAte; isakA yaha matalaba nahIM hai ki parIkSAkI unheM z2arUrata nahIM hai / kisI dhanopArjanakI yogyatA na honese use dhana anAvazyaka nahIM ho jAtA / bAlaka hitAhitakI parIkSAkI yogyatA na rakhanese aprAptavyavahAra ( nAbAliga ) mAne jAte haiM / nAbAligoM meM uttaradAyitva nahIM hotA isaliye unheM adhikAra bhI nahIM milatA - ve sampattike svAmI bhI nahIM mAne jAte / isI prakAra jo aparIkSaka haiM ve nAbAliga haiM, unameM samyaktva nahIM hotA, ve dharmadhanake vAstavika svAmI nahIM ho sakate haiM / bAlaka parIkSAke vinA kAma karatA hai parantu vaha hamAre liye Adarza nahIM hai / isI prakAra mithyAtviyoMkI ( aparIkSakoMkI ) apa Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jainadharma-mImAMsA rIkSakatA hamArA Adarza nahIM hai / midhyAdRSTi bhale hI aparIkSaka raheM parantu samyaktvIko to parIkSaka honA hI cAhiye / prazna - jina zAstroMkI kRpAse hameM jJAna milA unhIM kI parIkSA karanA eka taraha kI kRtaghnatA hai / ' hamArI mAtA vyabhicAriNI hai yA satI' isa prakArakI parIkSAke samAna sarasvatI mAtAkI parIkSA karanA nirlajjatA hai, mAtAkA apamAna hai / - uttara -- 'doSA vAcyA gurorapi' isa nIti ke anusAra doSa to guruke bhI kahanA cAhiye / zAstra meM agara koI doSa hai to usakA kahanA burA nahIM hai / prahlAda Adike kathAnakoMse yaha bAta siddha hai / 1 dUsarI bAta yaha hai ki 'kRtajJatA' aura 'kRtaghnatA' zabdoMkA vyavahAra eka prANIke dUsare prANI ke sAtha honevAle vyavahArapara nirbhara hai / zAstra koI prANI nahIM hai jisake prati kRtaghnnatA kahI jAya / duHkhakA kAraNa honese kRtaghnatA pApa hai / zAstra meM duHkhakI saMbhAvanA hI nahIM hai taba kRtaghnatA kaisI ? aisI vastuoMkA jo upayoga hai usa upayogase kRtaghnatA nahIM AtI / eka anAjakA vyApArI anAjake vyApArase zrImAn banatA hai aura anAjako khAtA bhI hai / usase yaha nahIM kahA jA sakatA ki jisa anAjake balapara vaha zrImAn banA hai usIko khA jAtA hai, isaliye kRtaghna hai / tIsarI bAta yaha hai ki 'kRta' ke bAda 'kRtajJatA ' yA ' kRtaghnatA' hotI hai / anAja jaba khAyA jAya tabhI usakA upakAra hai isaliye usako khA lenA hI kRtaghnatA nahIM kahIM jA sakatI / zAstra sanmArga dikhalAye, yahI usakA upakAra hai / agara usameM asatya hai, sanmArgapradarzakatA nahIM hai to usa asatyako dUra karanA kRtaghnatA nahIM hai balki usakI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 7 upakArakatAko bar3hAnA hai| upakArako bhUla jAnA kRtannatA hai; upakArakatAko bar3hAnA yA rakSita karanA nahIM / jaba upakAra hI nahIM to usakA bhUlanA kaisA ? zAstrane agara hamArA upakAra kiyA hai to usake sacce aMzane upakAra kiyA hai / parIkSAmeM usakA asatya aMza dUra kiyA jAtA hai / isameM kRtaghnatA kaisI ? bImAra mAtAne yadi hamArI sevA kI ha to hameM mAtAkI pUjA karanA cAhiye, na ki usakI bAmArIkI / isI taraha vikRta zAstrane yadi hamArI bhalAI kI hai to hameM zAstrakI pUjA karanA cAhiye na ki usake vikaarkii| mAtAkI bImArIke samAna zAstrake vikArakI cikitsA karanA, kRtannatA nahIM, kRtajJatA hai / ___ parIkSA, kRtaghnatAkA pariNAma nahIM, prema aura bhaktikA pariNAma hai / suvarNase hama prema karate haiM, isaliye usakI khUba parIkSA karate haiM; usameM koI maila na raha jAya isaliye bAra bAra use agnimeM DAlate haiM / isakA artha suvarNase dveSa nahIM hai / isI prakAra zAstrakI parIkSA bhI usake prema aura bhaktikI sUcaka hai / ina saba kAraNoMse zAstroMkI parIkSA karanA Avazyaka hai / prazna-yadi pratyeka samyagdRSTiko zAstrakI parIkSA karanA Avazyaka hai to sabhI nisargaja samyaktvI kahalAya~ge / phira samyaktvake nisargaja aura adhigamaja bheda kyoM kiye gaye ? ___ uttara-samyaktva cAhe nisargase ho cAhe adhigama (paropadeza) se, parIkSAkI (amUdadRSTitvakI) AvazyakatA donomeM hai| parantu eka to kalyANake mArgako svayaM khojatA hai aura jA~ca karatA hai jaba ki dUsarA kalyANake mArgako dUsareke upadezase jAnatA hai, aura Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA svayaM parIkSA karatA hai / isa prakAra donoM hI parIkSaka haiM aura donomeM antara bhI hai / 298 samyagdRSTimeM devamUr3hatA bhI nahIM hotI / tIrthaMkara avatAra Adi nAmoMse prasiddha mahApuruSa tathA guNoMke rUpaka deva haiM / samyagdRSTi jIva na to inase anucita AkAMkSA karatA hai na devake nAmapara bhUta pizAca AdikI upAsanA karatA hai / usakI upAsanAkA dhyeya kisI Adarzako yathAzakti apane jIvana meM utAranA hotA hai / devoMke viSaya meM bhI vaha kisI prakAra ke andhavizvAsa ko sthAna nahIM detA hai kalyANake mArgameM jo hamase Age bar3hA huA hai vaha guru hai / duHkha - rUpI samudrako vaha svayaM pAra karatA hai aura dUsaroMko pAra le jAtA hai / gurukA sthAna bahuta mahatvakA hai / vaha jitanA mahatvakA hai utanI hI sAvadhAnI se usakA cunAva karanA par3atA hai / devase bhI adhika sAvadhAnIkI yahA~ z2arUrata hai kyoMki guru bhI anya puruSoMkI taraha hotA hai / vaha hamAre bIcameM rahatA hai / usake asAdhAraNa guNoMko pahicAna 'jAnA kaThina hotA hai / dUsarI bAdhA yaha hai ki eka guruke sthAnameM haz2AroM kuguru aura aguru, gurutvakA midhyA dAvA karate hue, A jAte haiM / unameM yadi hama sacce gurukI khoja na kara sakeM to 1 anartha ho jAtA hai / 1 gurukI jA~ca ke liye sabase pahile veSakA Agraha chor3a denA cAhiye / veSakI oTameM aneka nimna zreNI ke manuSya gurutvake nAmapara duniyA~ko Thagane lagate haiM / saccA gurutva kisI bhI veSameM, yahA~ taka ki gRhasthaveSa meM bhI, mila sakatA hai / jaina zAstroMke anusAra kUrmAputra gharameM rahate hue bhI kevalI ho Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcAra ke ATha aGga 1 gaye the / kevalI hone ke bAda bhI ve bahuta samaya taka ghara meM rahe / isa liye muniveSameM ho yA gRhasthavepameM, saba jagahe gurutva raha sakatA hai / veSakA kucha bhI mahattva nahIM hai| vivekI gRhastha, munise adhika pUjya hai aura vivekI muni gRhasthase adhika pUjya hai / donoM agara viveka hoM yA dono avivekI hoM to koI kisI se pUjya nahIM hai / veSaikAntase sAmpradAyika kaTTaratA bar3hatI hai / isase usa veSameM na rahane vAle sacce guruoMko hama chor3a jAte haiM aura svArthake liye veSako aGgIkAra karane vAle dhUrtoM aura mUrkhoko hama guru samajha lete haiM / unake durguNoMkA vyakta aura avyaktarUpameM hamAre Upara burA prabhAva par3atA hai / sacce guruoMkI khojake liye, aura kuguruoM tathA aguruoMko chupane kA maukA na mile isake liye, vetrakA ekAnta chor3a denA cAhiye / dUsarI bAta yaha hai ki bahutase cAlaka AdamI bAhya tapase apanI mAyA phailAte haiM aura bhole logoko dhokhA dete haiM / koI eka paise khar3A hotA hai, koI sirake bala khar3A hotA hai, isI prakAra koI bahutasI Ar3I Ter3hI Asane lagAtA hai parantu isase koI gurU nahIM ho jAtA / . aisI AsanoMvAlA AdamI sarakasake khelakI taraha manovinodakI vastu ho sakatA hai parantu guru nahIM ho sakatA / jainadharmameM kAyaklezako tapa kahA hai parantu bAhya ( bAhirI, dikhAvaTI ) tapa kahA hai / yaha bAstavameM tapa nahIM hai kintu, antaraMga tapameM sahAyaka honese, upacAra se tapa hai / antaraMga tapake binA isase kisIkA mahattva nahIM bar3hatA / antaraMga tapake vinA bhI karor3oM AdamI isa tapako kara 299 1 vane'pi doSAH prabhavanti rAgiNAm / gRhe'pi paJcendriyanigrahastapaH || akutsite vartmani yaH pravartate / vimuktarAgasya gRhaM tapovanam // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jainadharma-mImAMsA sakate haiM, isaliye isa tapakA mUlya aura bhI kama hai / isakA sAkSAt phala yaha hai ki isase kaSTasahiSNutA bar3hatI hai| parantu kaSTasahiSNutA hamArI apekSA pazuoMmeM adhika hotI hai phira bhI ve tapasvI nahIM kahalAte / isaliye bAhya tapako bhI gurutvakI kasauTI na banAnA caahiye| aisI vidyAoMse bhI kisIko guru na mAnanA cAhiye jo manuSyakA kucha upakAra to karatI haiM parantu jIvanako kalyANamArgakI tarafa nahIM le jAtIM / jyotiSa, vaidyaka tathA arthopayogI vidyAoMse hama kisIko guNI kaheM; usase agara vaha paropakAra karatA ho to use paropakArI mAneM / parantu usase vaha guru nahIM ho jaataa| gurutva to usake AtmotkarSa, kalyANakara bhAvanAoM Adipara nirbhara hai| prathama adhyAyameM jo kalyANamArga batalAyA gayA hai usa mArgameM jo hamase Age bar3hA hai vaha guru hai| usameM bhI tIna bAtoMkA vicAra rakhanA cAhiye / kalyANamArgastha manuSya vaha kArya mAyA, mithyAtva, aura nidAnake vaza hAkara to nahIM kara rahA hai ? ye tIna zalye kahalAtI haiM / inakA tyAga pratyeka dharmAtmA yA vratI vyaktiko avazya karanA cAhiye / ina zalyoMke tyAgake binA koI vratI yA dharmAtmA nahIM kahalA sktaa| __ jo manuSya vratAdi to karatA hai parantu mAyAcArase karatA hai, arthAt manase vrata to nahIM karanA cAhatA kintu dUsaroMke sAmane apaneko vratI sAbita karanA cAhatA hai, vaha bAharase kitanA bhI vrata kare vaha vratI nahIM kahalA sakatA / jo mithyAtvI hai usakI kriyAe~ bhI niSphala haiM / vaha kriyAke marmako hI nahIM samajhatA, sirpha dekhA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcAra ke ATha aGga 301 dekhI kriyAe~ karatA hai / usakA AtmotkarSa nahIM hotA / jo nidAnavAlA hai vaha bhI kalyANapathapara sthira nahIM hai / AgAmI viSayabhogoMkI lAlasA rakhanA nidAna hai / jo viSayoMkI prAptike liye viSayoMkA. tyAga kara rahA hai, usakA tyAga saccA nahIM hai / viSaya agara burI, cIja hai to bhaviSya ke liye usakI icchA kyoM karanA cAhiye ? aura viSaya agara acchI cIz2a hai to usakA abhI tyAga kyoM karanA cAhiye ? nidAnameM jo viSayakI lAlasA hotI hai usameM ucitaanucita, nyAyya - anyAyyakA vicAra nahIM rahatA / kalyANamArgapara calate hue jo aura jitane viSaya bhoge jA sakate haiM vaha koI pApa nahIM haiM kyoMki unameM dUsaroMke sukhoMkA vicAra rahatA hai / parantu nidAna meM yaha viveka nahIM hotaa| aisA nidAnI vAstavameM vratI nahIM hotA / ina tIna doSoMse rahita vratI hotA hai / gurumeM ye tInoM doSa na honA cAhiye / jisa manuSyako hama guru banAyeM usakI niHzalyatAkA hameM nizcaya kara lenA cAhiye / 1 kucha loga kahate haiM ki jisako hama guru banAte haiM vaha agara hamase kucha acchA hai to guru hai / yaha ThIka hai, parantu isa viSaya meM do bAtoMkA vicAra karanA cAhiye / pahilI bAta to yaha ki acchApanakA kAraNa bAhya tapa yA veSa na mAnanA cAhiye / dUsarI bA yaha ki jitanA acchApana ho utanA hI acchA mAnanA cAhiye / nakalI soneko nakalI soneke bhAva kharIdane meM kucha doSa nahIM hai, parantu asalI soneke bhAva qharIdane meM ThagAI hai / usa jagaha yaha kahakara santoSa nahIM kiyA jA sakatA ki calo, pItalase to acchA hai ! nakalI sonA pItalase acchA hai, isaliye vaha sone ke bhAvakA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jainadharmamImAMsA nahIM ho sktaa| hamase acchA honepara vaha hamase acchA hI kahalAyagA, pUrNa guru nahIM / balki jo pUrNa guru na hokara bhI pUrNa gurutvakA dAvA karatA hai vaha hamase bhI kharAba hai kyoMki vaha ghora mAyAcArI hai, jabaki hama mAyAcArI nahIM haiN| isaliye 'jo hamase acchA vaha hamArA guru ' isa sUtrako bahuta samhAlakara vivekake sAtha kAmameM lenA caahiye| ___ kucha loga kahate haiM ki jo doSa hamameM haiM unakI dUsaroMmeM samAlocanA karanekA hameM kyA haka hai ? yaha ThIka hai, paraniMdA aura AtmaprazaMsAkI dRSTise hameM dUsaroMke doSoMkI AlocanA karanA hI na cAhiye, bhale hI ve doSa hamameM ho cAhe na hoN| jo doSa hamameM haiM ve doSa dUsaroMmeM bhI hoM yA kama hoM parantu yadi ve dhUrtatAse apaneko nirdoSa ghoSita karake prapaMcakA jAla bichA rahe hoM to, usase bacaneke liye tathA usa jAlase dUsaroMko bacAneke liye, unakI jA~ca karanA Avazyaka hai / yadi aisA na kareMge, to gurukI parIkSAkA mArga hI banda ho jAyagA kyoMki jaba hama guruke samAna nirdoSa honepara hI gurukI jA~ca kara sakeMge, taba hameM gurukI AvazyakatA hI na rhegii| jaba AvazyakatA hai taba hama jA~ca na kareMge to duniyA~ke sabhI hamAre guru ho jAya~ge / isaliye suguru-kugurukI parIkSA hameM karanA cAhiye / cokhe paisekI apekSA khoTe rupayekI kImata bhale hI jyAdaH ho parantu hama cokhA paisA le lete haiM aura khoTA rupayA nahIM lete kyoMki khoTA rupayA hamAre sAmane rupayA banakara AtA hai, paisA banakara nahIM AtA / isI prakAra kugurukA hameM tyAga karanA cAhiye kyoMki vaha guru banakara hamAre sAmane AtA hai| vaha yadi hamArI Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 303 taraha sAdhAraNa manuSya banakara Ave to koI Apatti nahIM hai / isa prakAra vivekese kAma lekara samyagdRSTi gurumUr3hatAse bacatA hai| ___ mUr3hatAoMke aura bhI bahutase bheda ho sakeMge parantu sArAMza yaha hai ki kalyANapathameM sAkSAt yA paramparA-bAdhA DAlanevAlI koI bhI mUr3hatA samyagdRSTimeM nahIM hotI / yahI usakA amUDhadRSTitva aMga hai| upabRMhaNa yA upagRhana-ajJAniyoMkI kRti Adise agara sanmArgakA niMdA hotI ho to use dUra karanA, arthAt sanmArgako kalaMkita na hone denA, aura kalyANamArgameM sthita puruSakI prazaMsA karanA, upabRMhaNa yA upagRhana * aGga hai / jo vivekI haiM ve to apane vivekase sanmArgakI khoja kara lete haiM parantu sAdhAraNa janatAmeM itanA viveka nahIM hotaa| vaha vyaktiyoMse dharmakA acchA burApana jAnatI hai / agara maiM jaina hU~ aura merA AcaraNa burA hai to sAdhAraNa janatA merI burAIko jainadharmakI burAI samajha letI hai| dharmapAlakake AcaraNakA prabhAva dharmapara arthAt dharmake nAmapara par3atA hai| isaliye samyagdRSTikA yaha kAma hotA hai ki vaha dharmakI nindAko dUra karanekA prayatna kare, athavA isa prakArakI dharma-nindAko chupA de / dharmakI nindAko chupA denekA yaha artha nahIM hai ki vaha jhUTha bolakara ghaTanAoMke astitvako chupA de / agara kisI dharmAtmA kahalAnevAle bhAIse koI kalaMkita karanevAlA kAma ho gayA hai to ___ * upagUhana zabda, guha saMvaraNe ( DhaMkanA) dhAtuse banA hai| 'dharmakI nindAko DhaMka denA' isakA artha hotA hai / ' upa' upasarga lAga jAnese isakA artha AliMgana ho jAtA hai jaise-'taraGgahastairupagRhatIva' raghu0 14-63 / yaha AliMgana artha bhI ThIka hai kyoMki azAniyoMke dvArA jyoM jyoM dharmakI nindA hotI hai tyoM tyoM samyagdRSTi usakA adhika adhika AliMgana karatA hai / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jainadharma-mImAMsA vaha use svIkAra kara legA / dharmanindAke bhayase vaha sAkSAt adharma (mithyA bolanA ) na kregaa| parantu usakI pratikriyAke liye svaya aisA sadvyavahAra karegA ki dUsareke hRdayameM sanmArgake viSayameM jo nindAkA bhAva ho gayA thA vaha chupa jAya / dharmAtmApanakI oTameM eka manuSyane jo adharmAcaraNa kiyA hai usakI pratikriyA samyagdRSTi Atmonnati karake, paropakAra karake, karatA hai / isa prakAra apane guNoMkI vRddhike kAraNa isa aGgakA nAma upabRMhaNa* hai| koI bhAratIya manuSya videzoMmeM jAkara koI aisA burA kAma kare, jisase videzI logoMke manameM bhAratase ghRNA paidA hotI ho, to dUsarA bhAratIya yadi isake pratIkArake liye aisA acchA sadvyavahAra kare ki jisase videziyoMke hRdayameM bhAratapara zraddhA utpanna ho to yaha rASTrIya ___ * 'bRhi' vRddhau dhAtuse 'upa' upasargapUrvaka 'upabRMhaNa' zabda banatA hai, jisakA artha vRddhi yA tarakkI ho jAtA hai / dharmanindAkI pratikriyAke liye samyagdRSTi dharmakI vizeSa vRddhi karatA hai isaliye isako 'upabaMhaNa' kahate haiN| zvetAmbara sampradAyameM yahI nAma pracalita hai yathA---nissakiya nikkaMkhiya nidhvitigicchA amahaTTIya / uvavUha thirIkaraNe vacchalla pabhAvaNe aha / 'paDikamaNA' / 'uvavaha'kA saMskRta rUpa 'upabRMha' hotA hai / 'uvavUha'kA artha vRddhi karanA poSaNa karanA Adi hai| isameM pApa chipAyA nahIM jAtA, kintu guNakI isaliye prazaMsA kI jAtI hai ki usa guNako uttejana mile| vAstava meM isa aMgakA yahI artha honA cAhiye / 'upabRMhaNa' zabda isake liye bahuta upayukta aura donoM sampradAyoMko mAnya hai| digaMbara sampradAyameM 'upagUhana' zabda kaise AyA, isa viSayameM abhI kucha nahIM kaha sakatA / jainiyoMkA mUlasAhitya prAkRtameM thA aura jaba vaha saMskRtameM AyA to varNavikArake aneka niyamoMke kAraNa mUla zabdoMke aneka rUpa bana gaye / prAkRtake eka zabdake sthAnameM saMskRtameM aneka zabda Aye haiN| kucha parivartana ThIka hue, kucha beThIka hue / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcAra ke ATha aGga 305 upagUhana yA upabRMhaNa kahalAyagA / ThIka isI tarahase kalyANamArgakA upabRMhaNa yA upagUhana karanA cAhiye / sAmpradAyikatA tathA andhazraddhAke kAraNa bahuta se loga upagUhana aMgakA durupayoga yA durartha karate haiM / ve nindanIya kAryoMko chupAne ko upagUhana kahate haiM / parantu isakA phala bahuta bhayaGkara aura ulTA hotA hai / isase upabRMhaNa to bilakula nahIM hotA kintu asatyabhApaNa aura mAyAcAra se adhaHpatana hotA hai / sAtha hI durAcArakI vRddhi hotI hai kyoMki bahutase dhUrtaloga isa AzAse veSakI oTa meM anAcAra karate rahate haiM ki unake doSa samAjakI taraphase chupAye jAyeMge / isa prakAra ve nirbhaya hokara anAcArakA tANDava karate haiM / isaliye upagUhana aMgameM pApako chupAnekI jarUrata nahIM hai kintu usake pratIkArakI jarUrata hai / 1 durAcAriyoMke, dharmakI oTameM honevAle, pApoMko chupAnekA eka duSpariNAma yaha hotA hai ki loga nizcitarUpameM dhamakI nindA karane lagate haiM / yadi hama pApako na chupAveM aura khullamakhullA usakI niMdA kareM yA virodha kareM to loga yahI kaheMge ki ina logoMmeM pApI to haiM parantu vahA~ unakI gujara nahIM hai / inakA samAja vivekI hai / parantu yadi hama pApako chupAyeMge to isakA artha yaha hogA ki yaha samAja pApIkA pakSa letI hai isaliye isakI bAtakA kucha vizvAsa nahIM karanA cAhiye / pahile samaya meM isa bAtakA pUrA khayAla rakkhA jAtA thA ki dharmakI oTameM koI pApI pApa na karane pAve / gyAraha aMgake jJAtA bhavyasenamunikA eka zrAvakane isaliye khUba tiraskAra kiyA thA ki unakA 20 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jainadharma-mImAMsA AcaraNa ThIka nahIM thA / paMDitapravara banArasIdAsajI muniveSiyoMke pIche hI par3e rahate the aura DhoMgiyoMkA acchI taraha tiraskAra karate the / isake atirikta aura bhI bahuta-sI kathAe~ jainasAhityameM mileMgI jinameM durAcAriyoMke durAcAra chupAye nahIM gaye haiM kintu khullamakhullA unakA virodha kiyA gayA hai| dambhiyoMke dambhako dRr3ha banAneke kAmameM upagUhana aMga nahIM A sktaa| . __hA~, asadAcaraNa bhI do prakArakA hotA hai| eka to dambhase dhRSTatApUrNa, dUsarA kamajorIse dInatApUrNa / eka manuSya pApa karatA hai aura jo use pApako chor3anekI bAta kahatA hai usakI niMdA karatA hai; pApako na svIkAra karatA hai, na tyAga karatA hai aura dhRSTatApUrvaka niSpAko gAliyA~ detA hai, dambhakA jAla bichAye rahatA hai| vaha pahile nambarakA durAcArI hai| usakA bhaNDAphor3a karanA hI ucita hai| isake liye yahI upagUhana hai kyoMki isase dharma aura samAja kalaMkase baca jAtI hai| - dUsare nambarakA asadAcAra vaha hai jo kamajorIse hotA hai / usameM dambha yA dhRSTatA nahIM AtI, kintu vaha dInatApUrvaka apane aparAdhako svIkAra karatA hai aura bhaviSyake liye niSpApa rahanekA vacana detA hai| udAharaNArtha rAjA zreNikane apane rAjamahalameM eka aisI AryikAko Azraya diyA thA jo vyabhicArase dUSita ho cukI thI aura jisake eka munise garbha raha gayA thaa| zreNikane putra-janma honeke bAda use phira AryikAoMke pAsa bheja diyA aura ArthikA banAdiyA / putrako rAjA zreNikane pAla liyaa| aisI ghaTanAoMko prakAzata karanekI jarUrata nahIM hai| hA~, agara ve prakAzita ho jAye to Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 307 bhale hI ho jAya~; usake liye dhRSTatApUrvaka jhUTha nahIM bolanA cAhiye balki satyakA paricaya dekara dRr3hatA batalAkara isa prakArakA saMdvyacahAra karanA cAhiye jisase upabRMhaNa ( dharmavRddhi ) ho / yaha dharmavRddhi ( upabRMhaNa ) dharmanindA bacAne ke liye thI isaliye "eka samaya isakA nAma upagUhana pracalita * thA / parantu dharmanindAke. bacAne ke liye logoMne upabRMhaNa chor3a diyA aura pApiyoMke pApako chupAne kA DhaMga pakar3a liyaa| isako loga jaba upagUhana samajhane lage taba samAja-saMzodhakoMkA kAma kaThina ho gayA aura DhoMgiyoMko apane pApI jIvanako surakSita rakhane ke liye acchI oTa mila gaI / isa prakAra upagUhana ke isa rUpane jaba upagUhanakA sarvanAza karanA zurU kara diyA taba AcAryoMne upagUhana zabdako gauNa banAyA aura upabRMhaNako mukhyatA dI / samantabhadra aura vaTTakera Adi ke graMthoM meM isa aMgakA nAma upagUhana hI milatA hai parantu bahutase + lekhakoMne isakA nAma * cAritraprAbhRta meM jo ATha aMgoMke nAma liye gaye haiM usameM isa aMgakA nAma upagUhana hI rakkhA gayA hai 1 NissaMkiya NikkaMkhiya NivvidigiMchA amUdadiTThIya / uvagUhaNa ThidikaraNaM vacchala pahAvaNa ya te aDa ||7|| samaMtabhadrane bhI isakA nAma upagUhana likhA haisvayaMzuddhasya mArgasya bAlAzaktajanAzrayAm / pr J vAcyatAM yatpramArjantiM tadvadantyupagUhanam || ratnakaraMDa zrA 0 : ajJAnI yA kamajora ( na ki dambhI - jJAnapApI) vyaktiyoMke saMbaMdhase yadi pavitramArgakI niMdA hotI ho to use dUra karanA upagUhana hai / + pUjyapAdane sarvArthasiddhi meM isakA nAma ' upabRMhaNa' likhA hai| akalaMkane rAjavArttika ' upabRMhaNa' nAma diyA hai aura lakSaNa kiyA hai ' uttama kSamAdibhAvanayA dharmavRddhikaraNamupabRMhaNaM' arthAt uttamakSamAdi kI buddhise dharmavRddhi Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jainadharma-mImAMsA upabRMhaNa svIkAra kiyA hai / isakA spaSTa abhiprAya yahI thA ki dharmako nindAse bacAne ke liye doSAcchAdanakI bAta chor3a dI jAya aura isakA artha sirpha AtmotkarSa kiyA jAya / hA~, spaSTatAke liye kisI kisI AcAryane donoM nAmoMkA samanvayAtmaka ullekha yA saMketa kiyA hai, jisakA matalaba yahI hai ki upagUhanake sAtha upabRMhaNa honA hI cAhiye / isa aGgake pAlanake liye nimnalikhita bAtoMkA khayAla rakhanA cAhiye ( ka ) sanmArgakI nindAkA agara kisIse kArya ho jAya to - karanA upabRMhaNa hai | cAritrasAra meM bhI aise hI zabdoM meM isa aMgakI paribhASA likhI gaI hai aura nAma bhI upabRMhaNa diyA gayA hai / paJcAdhyAyI aura lATIsaMhitAmeM bhI upabRMhaNa nAma hai / usakA lakSaNa kiyA hai upabRMhaNamatrAsti guNaH samyagyagAtmanaH / lakSaNAdAtmazaktInAmavazyaM bRMhaNAdiha || arthAt AtmazaktiyoMkA bar3hAnA upabRMhaNa hai jo ki samyagdRSTikA eka guNa hai| x dharmobhivarddhanIyaH sadAtmano mArdavAdibhAvanayA / paradoSanigUhanamapi vidheyamupabRMhaNaguNArtham // 27 // puruSArthasiddhamupAya | nirabhimAnatA AdikI bhAvanAoMse dharmakI vRddhi karanA cAhiye aura usa vRddhike liye dUsareke doSoMko Dha~kanA cAhiye / isa zloka meM upagUhana aura upabRMhaNakA saMketa hai / parantu isameM vizeSa bAta yaha hai ki upagUhanake liye upabRMhaNa nahIM hai kintu upabRMhaNa ke liye upagUhana hai| isakA artha yaha huA ki doSAcchAdana dharmonnatikA kAraNa honA cAhiye / IrSA dveSase kisIke doSa pragaTa karanA, bhUlacUkase kisIse koI aparAdha ho gayA jhe aura vaha usakA pazcAttApa karatA ho phira bhI doSa prakaTa karanA, Adi ThIka nahIM haiM / aisI jagahapara upagUhana hI upayukta hai / 1 sakalakIrtike dharmapraznottara meM bhI donoM nAma milate haiM / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga . 309 usake pratIkArake liye svayaM koI aisA acchA kArya karanA jisase vaha Dha~ka jAya arthAt usakA upagUhana ho jAya / ( yaha sabase acchA aura vyApaka mArga hai | ) ( kha ) sanmArga meM sthita puruSoMkI prazaMsA karanA / ( ga ) agara koI dambhI, svArthI, dhokhebAja manuSya aisA kAma kare jisase sanmArgakI nindA ho to usakA bhaMDAphor3a kara denA cAhiye aura usake kAryoMkA spaSTa virodha karake yaha ghoSita karanA cAhiye ki usake kAryoMkA hamAre samAjase koI sambandha nahIM hai / sAtha hI upabRMhaNa ke liye svayaM kucha acchA kAma karanA cAhiye / (gha) agara kisIse bhUlase aisA kAma ho jAya aura vaha usakA prAyazcitta yA pratikramaNa karaneko taiyAra ho to usake doSoMko prakAzita karane kA yatna na kare, na chupAneke liye jhUTha bole / usakI galatI sudhAre aura svayaM upabRMhaNa kare / yaha aMga apaneko kalyANamArgameM Age bar3hAnevAlA, dUsaroMko asanmArgase bacAnevAlA tathA sanmArgameM bar3hAnevAlA, sanmArgakA vAstavika bhAna karAnevAlA aura dharmakI saphalatAko prakAzita karanevAlA hai / sthitikaraNa - agara koI manuSya kalyANake mArgase gira rahA ho to use usa mArga meM sthira karanA sthitikaraNa hai / Apatti aura pralobhanoMse manuSya dharmase giratA hai| Apatti use madada karanA aura usakI sahanazIlatAko bar3hAnA, pralobhana Anepara pralobhanoMkI niHsAratA batalAnA tathA pralobhanoMko Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 * jainadharma-mImAMsA vijaya karake apanA Adarza dUsaroMke sAmane rakhanA Adi sthitikaraNake upAya haiN| __ prathama adhyAyameM paraprANikRta duHkhoMkA varNana kiyA gayA hai| sadAcArake niyama una duHkhoMko dUra karaneke liye haiN| samyaktva aura cAritra to hara-eka prakArake duHkhoMko dUra karaneke liye haiN| parantu sAdhaka-avasthAmeM manuSya Apatti aura pralobhanoMke kAraNa yadi isa mArgase girane lagatA hai, to use sahArA denA samyagdRSTikA kArya hai| saMsArameM jitane sadAcArI manuSya hoMge, sukhakI vRddhi utanI hI adhika hogii| sadAcArI sukhake sAdhanoMkI lUTa nahIM cAhatA kintu unakA vibhAjana karatA hai / sukhake sAdhanoMkI lUTa macAnevAlA hI durAcArI yA asaMyamI hai / ina asaMyamiyoMkI saMkhyA bar3hane na pAve, arthAt saMyamiyoMkI saMkhyA ghaTane na pAve, samyagdRSTi isake liye udyogazIla rahatA hai / yahI usakA sthitikaraNa hai| ___ jIvanake anubhava kabhI kabhI itane kaDuve hote haiM ki bahutase manuSya kalyANamArgase lauTa Ate haiN| eka sadAcArI manuSya vizvapremakA pujArI hai; vaha anyAya aura atyAcArase dUra rahatA hai phira bhI loga usapara atyAcAra karate haiM athavA use jIvanakI Avazyaka sAmagrI bhI nahIM milatI athavA aneka svArthI asaMyamI loga Adara, satkAra, yaza AdimeM Age bar3ha jAte haiM / yaha dekhakara usakA hRdaya calavicala hone lagatA hai / usa samaya usakA sthitikaraNa karanA caahiye| usakI duravasthAkA kyA kAraNa hai, saccA sukha kyA hai Adi bAteM use samajhAnA cAhiye; apanA Adarza usake sAmane rakhanA caahiye| sAdhAraNa manuSya carma cakSuoMse : hI jagatako dekhA karatA hai| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga usakI dRSTimeM eka muniveSI amuni bhI muni hai, sadAcArakA DhoMga karanevAlA durAcArI bhI sadAcArI hai| sAdhAraNa manuSyakI isa ajJAnatAse kucha dambhI loga svArthakA poSaNa kara lete haiM to isase 'hameM bhI dambha karanA cAhiye' yaha vicAra ThIka nahIM hai kyoMki dambhakA pariNAma aMtameM burA hI hai, usase samAjameM sukhakI vRddhi nahIM hotI / janatA dambhIko dambhI samajhakara nahIM pUjatI, vaha ajJAnase dambhIko pahicAna nahIM pAtI hai| aisI avasthAmeM janatA dayApAtra hai| hameM usakI cikitsA karanA cAhiye, usake ghAtakoMkI TolImeM na mila jAnA caahiye| asaMyama AdikI tarapha girate hue manuSyako uparyukta DhaGgase samajhAnA cAhiye tathA tadanusAra AcaraNa karake usako dhairya ba~dhAnA cAhiye / isake atirikta usakI Apattiko dUra karanekI koziza karanA caahiye| ___ kabhI kabhI anucita bandhanoMke kAraNa yA usake Upara jabardastI adhika bojha lAda deneke kAraNa manuSyakA patana hotA hai / aisI avasthAmeM usake bandhanako tor3a denA yA DhIlA kara denA bhI sthitikaraNa hai / eka AdamI upavAsa nahIM kara sakatA kintu jabardastI usase upavAsa karAyA jAtA hai / phala yaha hotA hai ki vaha corIse khAtA ha athavA corIse khAnekA vicAra karatA hai athavA dharmase ghRNA karane lagatA hai| aise AdamIko upavAsa na karanekI chUTa de denA bhI sthitikaraNa hai| eka strI vidhavA ho jAneke bAda pUrNa brahmacaryase nahIM raha sakatI aura yadi sAmajika niyama yA aura koI dabAva . usako jabardastI brahmacarya pAlaneko vivaza karatA hai to use punarvivAhakI chUTa Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jainadharma-mImAMsA de denA sthitikaraNa hai, kyoMki aisA karake hama vyAbhicArake kumArga se use rokate haiM / isa prakAra aura bhI udAharaNa diye jA sakate haiM / hA~, jo chUTa kisIko dI jAya vaha aisI na ho ki dUsaroMke nyAyocita adhikAroMmeM bAdhA DAlatI ho / koI agara upavAsa nahIM karatA athavA koI apanA punarvivAha karatA hai to yaha bAta aisI nahIM hai ki jisase dUsaroMke nyAyocita adhikAroMmeM bAdhA par3atI ho / sthitikaraNa ke liye mukhya mukhya kartavya ye haiM 1 - kalyANamArgakA rahasya samajhakara girate hue manuSya ke hRdayako dRr3ha banAnA / 2 - apanI dRr3hatAkA paricaya dekara use dRr3ha banAnA / 3 - usakI Apattiko dUra karanA / 4 - jisa kArya se kisI dUsareke nyAyocita adhikAroMkA bhaMga na hotA ho usa kAryake tyAgake liye kisIko vivaza na karanA / 5 - agara koI cauthe niyamakA bhaMga karake kisIko vivaza kara rahA ho, bahiSkAra Adise use satA rahA ho, to pIr3akakA virodha karanA aura pIr3itakA sAtha denA / 6 - saMyamIkA ( kisI sampradAyakA veSadhArI nahIM ) adhika Adara, satkAra, prema, sahAyatA, karanA, usakA saccA yaza phailAnA / yaha AdamI saMyamI hai yA asaMyamI, agara isa bAtakA nirNaya na ho sakatA ho to jitanA aMza usameM saMyamakA mAlUma ho utane hI aMzakI bhakti - prazaMsA karanA - asaMyama aMzakI nahIM / kisI dhanavAnakA hameM sirpha isI liye adhika Adara na karanA cAhiye ki vaha dhanavAna hai parantu isaliye karanA cAhiye ki usane dhana nyAyase / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 313 paidA kiyA hai aura jagatkalyANake mArga meM kharca kara rahA hai / isI prakAra kisI vidvAnkA isIliye Adara na karanA cAhiye ki vaha vidvAna hai kintu isaliye karanA cAhiye ki vaha vidvattAkA sapadupayoga, arthAt kalyANamArgameM upayoga karatA hai / isI prakAra kisI tapasvIkI isIliye prazaMsA na karanA cAhiye ki vaha tapasvI hai kintu isaliye karanA cAhiye ki usakA lakSya vizvakalyANakA hai / yahI bAta kalAkAra, vaijJAnika, DaoNkTara Adi sabake viSayameM kahI jA sakatI hai / prazna - zrImAn, vidvAn, tapasvI AdikI amuka dRSTise prazaMsA karanA aura amuka dRSTise prazaMsA na karanA isase sthitikaraNa - aMgakA kyA sambandha hai ? kisIkI prazaMsA - aprazaMsA se koI giratA huA manuSya kaise samhala sakatA hai ? 1 uttara-dharma sukhake liye hai / vizvakalyANakI bhAvanA ke vinA na hama sukhI ho sakate haiM na jagatko sukhI kara sakate haiM / jitane adhika prANI aisI bhAvanA vAle hoMge hama saba utane hI adhika sukhI hoMge / dharmapracArake liye, arthAt sukhakI vRddhike liye, aise manuSyoM kI 1 saMkhyA bar3hAnA cAhiye | aba agara hama vizvakalyANakI bhAvanAkA vicAra nahIM karate kintu dhana, vidyA, kalA Adiko mahattva dete haiM to isakA phala yaha hotA hai ki loga kalyANamArgapara upekSA karake dhana, vidyA, tapa Adike pIche par3a jAte haiM / jo kalyANamArgapara jA sakate haiM ve nahIM jAte, jo jA rahe haiM ve lauTa Ate haiN| agara hama logoMko kalyANamArgameM le jAnA cAhate haiM, aura jAnevAloMko loTAnA nahIM cAhate haiM, to hamArI dRSTimeM, hamAre vyavahAra meM, kalyANamArgako Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma:mImAMsA ~~rr ....... tathA usake sAdhaka sampatti, vidyA, kalA Adiko hI mahattA prApta honA cAhiye na ki usake bAdhaka tapa-dhanAdiko / . . pratyeka manuSya mahAn bananA cAhatA hai| agara tuma zrImAnko mahAn mAnate ho to jaise banegA vaise loga zrImAn bananekI koziza kareMge aura isa pralobhanameM par3akara kalyANamArgase bhraSTa hoNge| unake sthitikaraNake liye kise mahAn mAnanA, kise na mAnanA, isakA viveka atyAvazyaka hai| sthitikaraNake liye, Apatti aura pralobhanoMpara vijaya prApta karaneke liye, apanI pUrI zakti to lagAnA hI cAhiye kintu itanese hI sthitikaraNakA pAlana nahIM hotA / Apatti aura pralobhana, khAsa kara pralobhana, (kyoMki ApattikI apekSA pralobhanase bahuta manuSya bhraSTa hote haiM-ApattivijayakI apekSA pralobhana-vijaya kaThina hai|) paidA na hone pAveM isake liye pUrNa udyoga karanA sthitikaraNake liye Avazyaka hai| vAtsalya aMga-kalyANamArgameM sthita prANiyoMse kuTumbIsarIkhA prema karanA vAtsalya-aMga hai / jo paropakArako kartavya samajhatA hai, samaSTigata unnatike sAtha apanI unnati karatA hai, kaSTa-sahiSNu hai, vaha manuSya jagadvandhu hai / usake sAtha bandhutA rakhanA pratyeka prANIkA kartavya hai / phira samyagdRSTi isa kartavyase kaise cUka sakatA hai ? . . samyagdRSTiH mAtA, pitA, patnI, puna, Adi kuTumbiyoMke prati kartavyakA pAlana karatA hai. parantu isa prakArakI kuTumbabuddhi vaha laukika uttaradAyitva pUrNa karaneke liye hI rakhatA hai; anyathA usakI dRSTimeM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 315 wwwwwwwww. to. 'vasudhaiva kuTumbakam ' ( samasta jagat kuTumba hai / ) kI bhAvanA hI rahatI hai| eka kuTumbake manuSyoMmeM guNa, svabhAba AdikI kucha samAnatA pAI jAtI hai / kalyANamArga samyagdRSTikA svabhAva bana jAtA hai isa liye vahI usake liye kuTumbIpanakI zarta ho jAtI hai / vaha kisI jAtimeM, kisI dezameM, kisI sampradAyameM, kada nahIM hotaa| jo kalyANamArgapara calatA hai, vahIM usakA kuTumbI hai / laukika kuTumbiyoMkI apekSA vaha unase adhika prema karatA hai| isa prakArake 'premase kalyANamArgakA pracAra hotA hai, dharma aura sukhakA sambandha nikaTa aura spaSTa banatA hai| prazna-'kalyANamArgiyoMse prema karanA ' isakA artha hI dUsaroMse prema na karanA hai, parantu yaha to eka prakArakI saGkacitatA hai| yaha bhI eka prakArakA jAtibheda hai / samyagdRSTimeM agara itanI bhI udAratA nahIM AI to kyA AyA ? , uttara-manuSyajAtimeM aise bhedoMkI kalpanA na karanA cAhiye jo amiTa hoM / rASTrIya tathA jAtIya bheda, jinakA sambandha janmase hai, naSTa kara denA cAhiye kyoMka isase samAjake, javina-bharake liye, Tukar3e Tukar3e ho jAte haiM / parantu sajana-durjana, paropakArIsvArthI Adi bhed jIvanabyApI aura amiTa nahIM haiM / kalyANamArgako, jo ki jagatke kalyANake liye anivArya hai, grahaNa karanekA pratyekako adhikAra hai; bhale hI vaha strI ho yA puruSa, manuSya ho yA pazu, Arya ho yA anArya / samabhAva'kA matalaba apane svArthako jagatake svArthameM milA denA hai, sajjanatA aura durjanatAmeM abheda karanA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jainadharma-mImAMsA nahIM / anyathA vaha aviveka ho jAyagA / sadAcArIse vAtsalya rakhanA sadAcArase vAtsalya rakhanA hai / yaha vAtsalya vyaktigata nahIM kintu guNagata hai / guNagata vAtsacya vivekakA phala hai jaba ki vyaktigata vAtsalya mohakA phala hai / prazna - phira bhI yaha sAmpradAyitAkA poSaka to hai hI / uttara-- nahIM, jagatkI sevA karanA, dayA rakhanA, satya bolanA Adi kalyANamArgake jitane aMga ha ve kisI sampradAyakI maurUsI - sampatti nahIM haiM | sabhI sampradAyoMmeM ye saba aMga pAye jA sakate haiM / samyagdRSTi vAtsalyakI pAtratA, kisI sampradAya meM nahIM kintu, ahiMsA satyAdimeM rahatI hai / vaha jaina, bauddha, vaiSNava, zaiva, zAkta, IsAI, musalamAna Adi kisI sampradAyameM yA digambara zvetAmbara, - hInayAna - mahAyAna, rAmAnuja - ballabha, proTesTenTa - romana kaithaoNlika, ziyAsunnI Adi kisI upasampradAyameM apane vAtsalyako kaida nahIM karatI / prazna - sampradAyoMmeM kaida na rahanA bhI to eka sampradAya hai / uttara - jisa prakAra anekAnta bhI eka ekAnta hai, avaktavya bhI 'avaktavya' zabda se vaktavya hai, usI prakAra 'asampradAya' bhI eka sampradAya kahA jA sakatA hai / sampradAya koI burI vastu nahIM hai, kintu sampradAya meM jo ekAnta-dRSTi hai vaha burI hai / sAmpradAyikatA se manuSya dUsaroMko sirpha isIliye burA kahane lagatA hai ki ve dUsare haiM aura apanI hara eka bAta ko sirpha isIliye acchA kahane lagatA hai ki vaha apanI hai / yaha sAmpradAyikatAkA viSa hai| yaha viSa nikala jAnepara jo avaziSTa sampradAyAMza hai vaha burA nahIM hai / sAmpradAyikatA viSa Anepara 'asampradAya' nAmakA sampradAya bhI bhayaGkara ho Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga sakatA hai aura sAmpradAyikatAke viSa na hone para koI sampradAya burA nahIM hotaa| hA~, sampradAyakA vyAvahArika rUpa jitanA vizAla rahe utanA hI acchA hai| prazna--jainazAstroMmeM vAtsalyakA jo lakSaNa likhA hai vaha sAmpradAyika hai| samantabhadra AdikA lakSaNa bhI saMkucita hai| uttara-samantabhadrane kahA hai ki apane yUthake * logoMse niSkapaTa prema karanA vAtsalya hai| yUtha arthAt samUha aneka tarahake hote. haiM / satyavAdiyoMkA, brahmacAriyoMkA, bhI yUtha hotA hai, guNoMko lekara bhI yUtha zabdakA vyavahAra hai / samyagdRSTike lie, jo ki kalyANamArgI hai, jagatke sabhI kalyANamArgI apane yUthake haiM / isaliye samantabhadrake lakSaNameM yUtha zabda sampradAyapoSaka nahIM hai / dUsarI bAta. yaha hai ki agara kisI vAkyakA kalyANakArI aura akalyANakArI donoM tarahakA artha nikalatA ho to usameM kalyANakArI arthAt samucita artha + lenA caahiye| matalaba yaha hai ki hameM zabdoMkA gulAma nahIM, kintu zabda jisa satyake liye haiM usa satyakA gulAma, honA cAhiye / tIsarI bAta yaha hai ki jaba koI bhI dharma sampradAyakA rUpa dhAraNa kara letA hai taba usakI sArI paribhASAe~ dhArmikarUpa chor3akara sAmpradAyikarUpa dhAraNa kara letI haiN| parantu vivekI aisI paribhASAoMke vikRta aMzako dUra karake tathyAMzako grahaNa * svayUthyAnprati sadbhAvasanAthA'petakaitavA / pratipattiyathAyogyaM vAtsalyamabhilapyate / ratnakaraNDa zrA0 / + asthagaIa u tesi viyaMjaNaM jANao kuNai / sanmatiprakaraNa 2-18 / arthAt zAtA puruSa arthakI saMgatike anusAra sUtrakI vyAkhyA karatA hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jainadharma-mImAMsA karatA hai / samantabhadrakI paribhASA meM to aisA vikRta aMza hai nahIM, paraMtu agara aisI vikRta paribhASAe~ mila jAya~ to unheM jainadharmakI paribhASAe~. na samajhakara sAmpradAyika kAlakI vikRta paribhASAe~ mAnanA cAhiye / prazna - vAtsalyakA svarUpa ThIka ThIka samajhameM A jAnepara bhI yaha aMga anucita mAlUma hotA hai / samyagdRSTikA to jagat kuTumba hai / vaha dharmAtmAoM para jisa prakAra prema karatA hai usI prakAra pApiyoMpara dayA karatA hai / prema jaise vAtsalya hai vaise dayA bhI vAtsalya hai / uttara- - prema aura dayAse vAtsalyameM kucha antara hai / vAtsalya prema aura dayAkA kucha saghana rUpa hai / hama prANimAtrapara dayA aura prema kareM to usakA vyAvahArikarUpa kucha uthalA hogA, jaba ki vAtsalyakA rUpa saghana hotA hai / agara hama kisI nagara meM ghUmane nikaleM to hama hara eka AdamIse kuzala- samAcAra pUchate hue na jAya~ge. kintu agara mArga meM hamArA koI nikaTa sambandhI milegA to do miniTa khar3e hokara usase bAta avazya kara leMge / sAdhAraNa prANIke sAtha jo hamArA prema hai aura nikaTasambandhI ke sAtha jo hamArA prema hai, usakA antara hameM aise avasarapara spaSTa mAlUma hogA / isI prakAra -samyagdRSTiko, vizva ke prANimAtra se prema honepara bhI, kalyANamArga ke pathika : jagaddhitaiSiyoMse prema adhika hogA / svAbhAvika avasthA meM sabake sAtha eka-sA prema honA cAhiye, parantu jo manuSya kalyANakI jitanI adhika vRddhi karatA hai usake viSayameM hamArA prema utanA hI adhika bar3hanA cAhiye / matalaba yaha ki sAdhAraNa manuSya ke prati hamArA jitanA kartavya hai paropakArIke prati usase utanA hI adhika hai / isa prakArake dhArmika vAtsalyase hama logoMko, dhArmika bananeke liye, To Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga uttejanA dete haiM aura dhArmikoMkA utsAha bar3hAte haiM, unheM dharmamArgameM sthira rakhate haiM tathA unake vizeSa saMsargase svayaM bahuta-sA lAbha uThAte haiN| * dhArmikoMse prema karanekA yaha matalaba nahIM hai ki dUsaroMse dveSa kiyA jAya / agara hama rupayese prema karate haiM to isakA yaha artha nahIM hai ki paisese dveSa karate haiM / prema sabase hai, parantu vaha yogyatAke anusAra hai / aura vaha yogyatA bhI, dhana, vidyA, zArIrika bala AdikI nahIM kintu, kalyANamArgakI pathikatAkI hai| yaha vAtsalya kalyANavarddhaka honese guNa hai, upAdeya hai / ' . prabhAvanA aMga-kalyANamArgakA jagatmeM pracAra karanA, usakA mahatva bar3hAnA, prabhAvanA aMga hai| yadyapi dharmasa sabakA kalyANa hai, phira bhI manuSya svArthameM itanA tallIna rahatA hai ki vaha dUradarzitAko chor3akara dharmako bhUla jAtA hai / dhana-sampattike mahattvameM hI vaha apanA mahattva samajhatA hai tathA isI cihnase vaha dUsarekA mahattva bhI mApatA hai| paraMtu manuSyakI isa svArthapUrNa dRSTiko tucchatA batalAnA aura udAra dRSTikI mahattA batalAnA prabhAvanA-aMgakA lakSya hai| prabhAvanAke saikar3oM tarIke haiN| apane apane samayake liye saba anukUla haiM aura paristhitike badala jAnepara ve pratikUla ho jAte haiN| isaliye prabhAvanAke kisI rUpapara nahIM kiMtu usake lakSyapara dRSTi rakha kara prabhAvanAkA pAlana karanA caahiye| logoMke hRdayameM dharmake viSayameM Adara ho, usake pAlana karanekI icchA paidA ho, ve usase apanA kalyANa samajheM; isake liye jo saphala prayatna kiyA jAyagA vaha prabhAcanA- kahalAyagA. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma-mImAMsA I eka manuSya sampatti aura adhikArako prApta karake mahAna banatA hai, jaba ki dUsarA manuSya jagatakI sevA karake mahAna banatA hai / dUsarI tarahakI mahattA svaparahitakArI honese prabhAvanAke yogya hai / isIliye loga rAjAoM kI apekSA mahAtmAoMkI pUjA adhika karate haiM aura mahAtmAoMkI pUjA to unake maraneke bAda bhI karate rahate haiM / isakA matalaba yaha hai ki ve zrImAnoM aura adhikAriyoMko yaha batalAnA cAhate haiM ki jagatsevaka mahAtmAoMke sAmane tumhArI mahattAkA kuchamUlya nahIM hai / isaliye ise prabhAvanA kahanA cAhiye / parantu jaba isa prakArakI prabhAvanA meM zrImAna loga bhI zAmila hone lage aura usameM, pracchanna yA apracchannarUpameM, mahAtmAoMkI mahattA ke bahAne unakI mahatAkA pradarzana hone lagA, sampatti aura adhikArake samAna prabhAvanA bhI mahattAko dikhalAnekA eka dvAra bana gaI, taba vaha vAstavika prabhAvanA na rahI / aisI prabhAvanAko dekhakara logoMke hRdaya meM kisI mahAtmAke viSayameM Adara nahIM hotA kintu prabhAvakoMke vaibhavako dekhakara IrSyA paidA hotI hai / aisI avasthA meM vaha prabhAvanA nahIM kahI jA sakatI / jisa prabhAvanA meM aisA viSa mila jAya vaha viSamizrita dugdha ke samAna tyAjya hai / 320 wwwwwww jisa prabhAvanA meM sAmpradAyika viSa mila jAya vaha prabhAvanA bhI tyAjya ho jAtI hai / kisI mahAtmAko isaliye pUjanA ki usane hamArA upakAra kiyA hai eka bAta hai, aura isaliye pUjanA ki usane jagatkA upakAra kiyA hai dUsarI bAta hai / pahilI pUjA kRtajJatAsUcaka hai, dUsarI prabhAvanAsUcaka hai| donoM hI acchI haiM parantu donoMko apane sthAnapara hI rahanA cAhiye / kRtajJatA agara prabhAvanA samajhI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga jAne lage to usase hAni hai / jaba hama kisI mahAtmAko apanA samajhakara pUjate haiM to use hameM kRtajJatA kahanA cAhiye na ki prabhAvanA / agara hama use prabhAvanA banAnA cAhate haiM to hameM usa mahAtmAke upayukta sthAnakA vicAra karanA par3egA aura dUsare sampradAya ke mahAtmAoM kA bhI yathocita Adara karanA par3egA / matalaba yaha ki isa prakArakI prabhAvanA karanevAlA manuSya saccA prabhAvaka tabhI ho sakatA hai jaba ki vaha, svakIyatvakA pUjaka nahIM kintu, guNakA pUjaka ho / prabhAvanA dharmakI karanI cAhiye, na ki sampradAyakI / apane sampradAyakI prabhAvanA karanA to apanI prabhAvanA karanA hai / vaha dUsaroMke liye IrSyAkA kAraNa aura apane abhimAnakA phala hai / jisa prakAra caMdanameM 1 lagI honepara bhI Aga ThaMDI nahIM hotI, usI prakAra dhArmikatAkI oTameM chupA huA abhimAna bhI kalyANakara nahIM hotA / sAmpradAyika prabhAvanA isa abhimAnakI poSaka honeseM kalyANakara nahIM hai / saccI prabhAvanA to apane jIvanako, sadAcAra aura jagatsevAke sAtha, sukhI banAkara dUsaroMke hRdayapara sadAcArAdikI dRr3ha chApa mAranA hai / sadAcArAdi-guNaviziSTa logoMkA Adara, satkAra Adi karake. dUsaroMpara usakA prabhAva DAlanA vyAvahArika prabhAvanA hai / 321 manuSya, dharmake viSayameM, bahuta ajJAnI hai| paMDita hokarake bhI manuSya ajJAnI rahatA hai, kyoMki vaha kartavya - akartavyakA viveka nahIM kara pAtA / isa ajJAnako dUra haTAnA, jisa prakAra bane usa prakAra use kalyANakA mArga dikhalAnA, aura usakI khUbiyA~ use samajhAnA, prabhAvanA hai / isaliye isa prakAra ke sAhityakA pracAra karanA bhI prabhAvanA hai / sanmArgake pracAra meM tana-mana-dhana se hara taraha sahAyatA karanA bhI prabhAvanA hai / 21 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jainadharma-mImAMsA kartavyAkartavyakI bahuta-sI gutthiyA~ kevala carcAse nahIM sulajhatI athavA sulajhatI bhI haiM to loga vizvAsa nahIM krte| isaliye, kathanake anusAra, apane jIvanako Adarza banAnA bahuta bar3I bhArI prabhAvanA hai / jo apane jIvanako saphala banAkara batalA jAte haiM ve saMsArake bar3e bhArI prabhAvaka haiN| isa prakAra samyagdarzanake ATha aMga haiM / ye aMga sukhI rahanekI kalA sikhAte haiM tathA saMsArameM sukhakI vRddhi bhI karate haiM, isaliye kalyANamArgake aMga haiN| samyaktvakA svarUpa anirvacanIya honepara bhI usakI tarafa aneka prakArase saMketa kiyA jA sakatA hai / isaliye yahA~para hamane kucha spaSTatAse kathana kiyA hai| samyagdarzanako hama darzanAcArase hI ThIka ThIka jAna sakate haiM isaliye samyaktvake nirNayake liye yahA~ darzanAcArakA nirUpaNa kiyA jAtA hai| prazna-sAdhAraNa jaina-janatA yaha samajhatI hai ki sacce deva-zAstragurukA vizvAsa karanA samyagdarzana hai parantu Apane samyagdarzanake isa vistRta vivecanameM deva-zAstra-gurukA nAma bhI na liyA ! kyA samyagdRSTiko sacce deva-zAstra-gurukI AvazyakatA nahIM hotI ? uttara-deva-zAstra-gurukA vizvAsa samyagdarzanakA paramparA-kAraNa hai; paraMtu use nizcaya yA vyavahAra samyagdarzana nahIM kaha sakate / deva-zAstraguruke vizvAsase kalyANamArgake prApta honekI AzA rahatI hai, isaliye deva-zAstra-gurupara vizvAsa karanA bhI ucita hai; phira bhI usako itanA mahattva nahIM diyA jA sakatA / amUdadRSTi-aMgake vivecanameM isakA kucha vivecana kara diyA gayA hai| samyagdRSTi kisI vyakti-vizeSako deva nahIM mAnatA / vAstavameM jo Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 323 kalyANamArgakI sImApara pahu~cA huA hai, vahI deva hai / vaha kisI vyakti - vizeSako deva mAne yA na mAne, parantu vaha apanA Adarza samajhatA hai / usa Adarzapara kona vyakti pahu~cA hai isa bAtakA nirNaya na honepara bhI vaha devapara vizvAsa karatA hai / devatvapara vizvAsa karanA hI devapara vizvAsa karanA hai / jina vyaktiyoMko hama deva yA mahApuruSa kahate haiM unakA vAstavika itihAsa upalabdha nahIM hai / jo kucha itihAsa upalabdha hai vaha unakA laukika prabhAva hai aura usameM bhI atizayoktipUrNa kalprita varNana bahuta hai / jina ghaTanAoMse kisI mahApuruSakA mahattva jAnA jAtA hai una ghaTanAoMkA spaSTa vivecana mila nahIM sakatA aura na una ghaTanAoM ko sAdhAraNa janatA mahattva detI hai / vaha alaukika bAtoM ko mahattva detI hai parantu devatvakA unase kucha sambandha nahIM hotA / mahAtmAoMke atizayoktipUrNa vivecanoMkA eka kAraNa to yaha hai ki logoMkI ruci hI isa tarahakI hotI hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki bhaviSya meM sAdhAraNa loga bhI devatvakA dAvA na karane lageM isaliye alaukika atizayoMkI asaMbhava zarta lagA dI jAtI hai / isIliye 24 Adi saMkhyA bhI nizcita kara dI jAtI hai jisase agara koI bhaviSya meM tIrthaGkara honekA dAvA kare to yaha kahakara use dUra kara diyA jAya ki aba 25 vA~ ho nahIM sakatA Adi / ina saba kAraNoM se kisI mahAtmAkA ThIka ThIka caritra milanA kaThina ho jAtA hai / isaliye samyagdRSTi 'devatva kyA hai ' isa bAtakA nirNaya kara letA hai / ' kauna vyakti deva thA aura kauna nahIM thA, ' yaha prazna aitihAsika hai, na ki dhArmika / dhArmika dRSTise to devatva ke nirNayakI AvazyakatA hai na ki devakI, aura yaha kAma kalyANamArgake nirNayase ho jAtA hai / 1 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jainadharmamImAMsA jo devatva kI ora bar3ha rahe haiM, athavA kalyANamAgama hamase Age haiM, ve guru haiM | kalyANamArgako batalAnevAle vacana zAstra haiN| zAstra kisI khAsa pustakakA nAma nahIM hai, na usakA sambandha kisI sampradAya se hai / ina 'saba bAtoMkA saMkSipta vivecana amUDhadRSTi aMgake vivecana meM A gayA hai / prazna - ' tattvArthakA zraddhAna karanA samyagdarzana haiM isa pracalita paribhASA para bhI Apane upekSA kyA kI ? ; uttara - sAta tattvoM kA vivecana dArzanika kSetrakI carcA hai / tattvArthazraddhAna-rUpa lakSaNase citta dArzanika kSetrakI tarapha calA jAtA hai / parantu darzana aura dharmameM bahuta antara hai / kalyANamArga - para zraddhA kara lenepara sAta tattvoMpara zraddhA kI AvazyakatA nahIM rahatI aura kalyANamArgapara zraddhA na karanepara sAta tattvoMke jAnanese bhI samyaktva nahIM hotA / jainadharmake anusAra sAta tattvoMkA upadeza tIrtharoMne diyA hai, parantu jaba yahA~ koI tIrthaGkara nahIM huA thA taba bhI samyagdRSTi to the hI / kulakara kSAyika samyagdRSTi * the / pazu bhI samyagdRSTi hote haiM / ina sabako sAta tattvoMkA paMDita mAnanA kevala kliSTa kalpanA hai athavA jAtismaraNa, avadhijJAna Adise inheM tattvajJa mAnanA bhI asvAbhAvika hai / hA~, sAta tattvake pracalita vivecanako na jAnakara bhI yA vizvAsa na karake bhI samyagdRSTimeM sAta tattvakI sAmAnya mAnyatA honA Avazyaka hai / pratyeka prANI sukha cAhatA hai, isaliye use ' sukha ' ( = mokSa ) para vizvAsa karanA Avazyaka hai| isake liye 'duHkhake kAraNoM ko roka dene' i * varadANado videhe baddhaNarAU ya khaiyasaMdiTThI ; iha khattiyakulajAdA keijAinbharA ohI || 794 // -tiloyasAra / * - Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAcArake ATha aGga 325 (saMvara) aura 'saMcita kAraNoMko dUra karane' (=nirjarA) para vizvAsa karanA bhI Avazyaka hai| parantu 'saMvara' taba taka nahIM kiyA jA sakatA, -duHkhake kAraNoMko taba taka dUra nahIM kiyA jA sakatA,-jaba taka yaha na mAlUma ho ki duHkhakAraNa Ate kaise haiM-'Asrava kaise hotA hai| isI prakAra 'nirjarA' taba taka nahIM kI jA sakatI jaba taka yaha na mAlUma ho ki hama kisI paraduHkhake jAlameM ba~dhe kaise haiM-arthAt 'baMdha' kyA hai| prArambhake 'jIva' aura 'ajIva' arthAt 'sva' aura 'para' tattva to Avazyaka haiM hI, kyoMki jaba taka 'apane'ko na jAne aura 'apane' sAtha kaunasA vikAra lagA huA hai yaha bAta na jAne taba taka anya pA~ca tattvoMkA jAnanA bhI nahIM ho sakatA / isa prakAra sAmAnya sAta tattvoMpara vaha vizvAsa karatA hai| parantu inakA jo dArzanika aura sUkSma vivecana hai usapara vizvAsa karanA anivArya nahIM hai kyoMki usapara vizvAsa kiye vinA bhI kalyANamArgapara vizvAsa kiyA jA sakatA hai / udAharaNArtha ajIvake pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pA~ca bheda kiye gaye haiM / inake badalemeM agara koI cAra (pudgala, dharma, adharma, AkAza ), tIna ( pudgala, dharma, adharma), do ( pudgala, dharma ) yA eka (pudgala ) hI mAne to kyA hAni hai ? isI prakAra Asrava, bandha Adike nirUpaNameM koI karmoke ATha bheda kare aura koI isase kama-jyAdaha; athavA koI gotrako na mAne to isameM kyA hAni hai ? dArzanika vivecana burA nahIM hai parantu vaha samyaktvakI anivArya zarta nahIM hai / isIliye yahA~para samyaktvake svarUpameM sAta tattva AdikA nAma nahIM liyA gayA hai / maiM pahile kaha cukA hU~ ki samyagdarzana anirvacanIya hai| parantu usake prApta honepara usakA jJAna aura caritra kaisA ho jAtA hai usI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jainadharma-mImAMsA kA yahA~para kucha vivecana kiyA gayA hai / samyagdarzanake honepara samyagjJAna aura thor3A bahuta samyakcAritra bhI ho jAtA hai| samyagdarzana, jJAna aura cAritrameM, prANakI taraha kAma karatA hai / isake na honepara jJAna-cAritra mRtakake samAna haiN| samyagdarzanakA dUsarA nAma samyaktva bhI hai jisakA artha 'sacAI' hai / jJAna aura cAritrameM jo sacAI hai arthAt kalyANakArakatA hai vahI samyaktva hai / sacAIke binA jJAna-cAritrakA kucha mUlya nahIM hai / sacAIse ve saba mUlyavAn haiM / samantabhadrane samyaktvake viSayameM bahuta hI acchA kahA hai ki samyaktvake vinA jJAna aura cAritra (sacce ) na paidA ho sakate haiM, na raha sakate haiM, na bar3ha sakate haiM, na phala de sakate haiM; jisa prakAra ki bIjake abhAvameM vRkSa na paidA ho sakatA hai, na Thahara sakatA hai, na bar3ha sakatA hai, na phala de sakatA hai| ___ saca pUchA jAya to samyaktvakI pUrtike liye jJAna aura cAritra haiM / isIliye sAdhAraNa samyagdarzanakI apekSA arahaMtake samyagdarzanako utkRSTa kahA hai / isase mAlUma hotA hai ki jJAna aura cAritra. se samyaktvakI vRddhi hotI hai aura pUrNajJAna aura pUrNacaritra hone para samyaktva bhI pUrNa hotA hai| usa samaya use 'paramAvagAr3ha samyatkva' kahate haiM / parantu spaSTatAke liye usakA vivecana alaga nAma dekara kiyA jAtA hai isaliye yahA~ bhI kiyA gayA hai| 1--vidyAvRttasya sNbhuutisthitivRddhiphlodyaaH| na santyasati samyaktve bIjA'bhAve taroriva / / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anurodha * koI bhI sampradAya jaba sthApita hotA hai taba vaha samAjakI kisI na kisI bhalAI ke lie hotA hai| mAnava-jIvanakI samasyAe~ saba samaya aura saba jagaha eka-sI nahIM hotI isaliye unakI cikitsArUpa dharma bhI ekase nahIM hote / apane apaMje deza-kAlake liye saba ThIka haiN| sabhI satyake eka eka aMza yA rUpa haiN| unameM virodha samajhanA bhUla hai / agara hama isa prakArakI udAratA aura sacAIke sAyA pratyeka dharmakI mImAMsA kareM to hama bhagavAn satyakI sevAke sAtha bhagavatI ahiMsAkI bhI sevA kara sakeMge; sAmpradAyika kalaha tathA dveSa-vAsanAko naSTa karake zAntilAma kara skeNge| dharmakI AlocanA hama jisa kaThoratAke sAtha karate haiM aura usa samaya yuktiI tathA niHpakSapAtakI jitanI duhAI dete haiM utanI agara apane dharmakI AlocanAke samaya kI jAya to bhI sAmpradAyikatAke madakA bhUta utara jAya / isa prakAra sampradAyika niHpakSatA Anepara Apa jIvanake liye upayogI tattva sabhI mose grahaNa kara sakate haiM / sAdhAraNa rUpase to upayogI tattva sabhIko apane apane dharmameM mila sakate haiM parantu paristhitike anusAra vizeSa vivecana agara anyatra mila rahA ho to vahA~se lenemeM hicakanekI koI AvazyakatA nahIM hai| jo tasva apane liye hitakArI hai vaha kahIMse mile, use grahaNa karane meM lajita zene yA apaneko apamAnita samajhanekI koI AvazyakatA nahIM hai| isa avasthAmeM pahu~canepara Apa dekheMge ki sarva-dharma-samabhAva, sa simabhAva, samAjasudhArakatA, viveka Adi guNa ApameM Agaye haiM / mana ina guNoMkI sadA AvazyakatA hai / inako vyavahArya-rUpa dene meM kaMThinAiyA~ haiN| manuSya sAmAjika prANI honese samAjake viru "siddhAntoMko amalameM lAnese hicakatA hai; isI liye satya-sara gaI hai| Apa hindU, musalamAna, jaina, bauddha, IsAI, paNa Adi kisI bhI sampradAyameM rahiye, parantu apane praba banAiye, samAjasudhArake bar3ese bar3e kAma liye Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 itanese Apa satyasamAjake sadasya bana sakeMge / satya-samAjakI niyamAvalI par3hiye dharmamImAMsA prathama bhAga ( mUlya 1 ) ) par3hakara satya-samAjakI vizeSa rUpa-rekhA kI samajhiye, 'satyasaMdeza ' ke grAhaka banakara aneka tarahakI svataMtra - vicAradhArAoMka rasAsvAdana kIjiye / hamArA sAmAjika jIvana itanA vikRta ho gayA hai ki vahA~ krAntikI Avazya katA hai / usake liye saMgaThita hokara Age bar3hiye / darabArIlAla satyabhakta pustaka milaneke pate 1 hindI - grantha-ratnAkara kAryAlaya hIrAbAga, giragAMva, bambaI 2 bAMbU phatehacaMdrajI seThI, prakAzaka 'satyasaMdeza ' sarAvagI mohallA, ajamera 3 prakAzaka * 4 satyasamAjakI zAkhAe~ ann ------ Page #343 -------------------------------------------------------------------------- Page #344 -------------------------------------------------------------------------- Page #345 -------------------------------------------------------------------------- Page #346 -------------------------------------------------------------------------- _