Gyansara

Author(s): Chitrabhanu
Publisher: Divya Gyan Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005897/1

Page #1

પર્ણાષ્ટક
ચિત્રભાનું

Page #2

જ્ઞા. 6L
સા. ૨
: પ્ર વ ચ ન કા ૨ :
પૂ. મુનિશ્રી ચન્દ્રપ્રભસાગરજી મહારાજ .
ચિત્રભાનુ

Page #3

પ્રકાશક : કાન્તિલાલ નહાલચ દ દિવ્ય જ્ઞાન સંઘ કવીન્સ ન્યૂ, વાલકેશ્વર મુંબઈ-૬
મુલ્ય : રૂા. ૧=૫૦
મુદ્રક : હિંમતલાલ લલુભાઈ શાહ બીપીન પ્રિન્ટરી ગોંડલ રોડ, રાજકેટ.

Page #4

- પરમ ભેગી આનંદઘને સાચું જ કહ્યું છે. “પરમનિધાન પ્રગટ હુજ આગળ જગત ઓળંગ્યું જાય” ખજાનો તો સામે જ પડે છે પણ વૃત્તિઓમાં અંધ બનેલ જગત આ નિધાનને ઓળંગીને જાય છે. એને દેખાડનાર કેઈ તિ કે દષ્ટી મળે તે જ દેખાય. .. - જ્ઞાનસારનો ખજાને અસીમ છે. પુ. મુનિશ્રી ચિત્રભાનુએ કૃપા કરી અને પ્રથમાંશ પૂર્ણાષ્ટ દેખાડવાને પ્રયત્ન ચોપાટીના ચાતુર્માસમાં કર્યો હતો તેની આ નેધ છે.
સંવત ૨૦૧૭
દિવ્યજ્ઞાન સંઘના
ટ્રસ્ટીઓ

Page #5


Page #6

પૂર્ણાષ્ટક (1)
ऐन्द्रश्रीसुखमग्नेन, लीलालग्नमिवाखिलम् ।
सच्चिदानन्दपूर्णेन, पूर्ण जगदवेक्ष्यते ॥ તત્વને શોધવા શાંતિ, એકાંત અને સ્થિરતાની અનિવાર્ય આવશ્યક્તા છે. જેટલી વિશાળતા એટલે જ પ્રકાશ અને એટલી જે હવા મળે છે, તત્ત્વગષણને ક્ષુદ્ર, મર્યાદિત, સંકુચિત મન કામ ન લાગે, મન અને વિચારની વિશાળતા જ કામ લાગે
મનને મનન દ્વારા વિશાળ કરવા અને વિચારોને વ્યાપક કરવા જ્ઞાનસાર જે ગ્રંથ જરૂર સહાયક બને.
આ ગ્રંથનો પ્રારંભ જ પૂર્ણથી થાય છે. આપણને પ્રતીતિ થાય કે હું પૂર્ણ છું તે આપણી અપૂર્ણ પ્રત્યેની દેટ ઓછી થાય. જયાં સુધી આપણી ઓળખ આપણને થાય નહિ ત્યાં સુધી આપણું વસ્તુને સાચવવા માટેની અભિરુચિ પણ ન જાગે.

Page #7

જ્ઞાનસાર
પ્રથમ અષ્ટકમાં આત્માની પૂર્ણતાને એ ખ્યાલ આપવામાં આવ્યો છે.
દરેક શકિતનું બીજમંત્ર હોય છે, એ શકિતને નિમંત્રવા બીજમંત્ર કામ લાગે છે. “” એ સરસ્વતીને બીજમંત્ર છે. માતા સરસ્વતી દેવીને નિમંત્રણ આપીને ગ્રંથકાર આગળ વધે છે. -
ઈન્દ્રને બીજો અર્થ આ પણ થાય. ભૌતિક સુખની છેલ્લામાં છેલ્લી પરાકાષ્ટા એટલે ઈન્દ્ર. પણ એ ઈન્દ્રને ય આંતરિક શ્રી –લક્ષ્મી છે કે નહિ તે તે એક પ્રશ્ન જ છે.
અહીં તે આંતરિક શ્રીની વાત ચાલે છે. એટલે ચેતનાની આંતરિક લક્ષ્મીના સુખમાં મગ્ન એવો આ આત્મા પૂર્ણ જ જુએ. આપણે આત્મા કે છે? આંતરિક શ્રીના સુખમાં મસ્ત છે. એ સામાન્ય કે 'તુચ્છ નથી. આંતરિક શ્રી આપણા આત્મામાં ભરેલી છે પણ એ શ્રીની કેને અનુભૂતિ થાય છે ?.
જે આત્મા સત્, ચિત્ અને આનંદની પૂણી અનુભૂતિ સ્વમાં કરે છે તેને થાય છે.
આ ત્રણ શબ્દો આપણા આત્માની ઓળખ આપે છે. તું કે છે ? તારું સ્વરૂપ શું છે?
• સત્, ચિત્ અને આનંદ એ મારું રૂપ છે, મારું સ્વરૂપ છે. મારામાં એ છે અને હું એને સ્વામી છું.
માણસ જ્યારે પિતાનું સ્વરૂપ ભૂલી જાય છે ત્યારે એ બીજી જ વસ્તુને વળગી પડે છે. જે વસ્તુને માણસ લાંબા કાળથી વિચાર કરતો હોય તે ધીમે ધીમે એ થઈ જાય છે.

Page #8

જ્ઞાનસાર
હું સત્ છું, શાશ્વત છું. વિવની બધી વસ્તુઓ બદલાઈ જાય તો ય હું નહિ બદલાઉં, બધી વસ્તુઓ જલી જાય તે ય હું નહિ જલું, બધું ખતમ થઈ જાય ત્યારે પણ હું રહેવાનો. સને કેઈ નષ્ટ કરી શકતું નથી, ભાંગી શકતું નથી, ખલાસ કરી શકતું નથી, મારી શકતું નથી. ત્રણે કાળમાં રહે તેનું નામ સત્.
કેવી રીતે રહે? આકાર બદલાઈ જાય; દેહ બદલાઈ જાય; નામ, ગામ અને મુકામ બદલાઈ જાય પણ સત્, રહે.
- આત્મા આ શરીરમાંથી ગયે પણ ક્યાં ગયે ? એક ઠેકાણેથી ગયા, પણ બીજે ઠેકાણે થયા ! વિશ્વમાંથી નથી ગયો. ચૌદ રાજલોકમાં જ છે. ' - આ જગતમાં આપણે આ બધું નવું સગપણ ઊભું કર્યું છે. બાળપણથી એ શીખવાડવામાં આવે છે. આ એક આપણુ છે, આપણે આ બધું લઈ બેઠા છીએ. આ સંસ્કાર ધીરેધીરે તીવ્ર બની ગયા છે. સંસ્કારને કારણે આપણે એ દેહમય બની ગયા છીએ. અને એટલે જ આખો દહાડો મર્યા કરીએ છીએ; જાતના નામે, ગામના નામે, કોમના નામે, કે પંથના નામે.
જે દિવસે આત્મા સત્ છે, શાશ્વત છે, રહેવાને છે એ સમજાય પછી સ્વજનના મૃત્યુમાં પણ નવાઈ ન લાગે. એ જાણી. ગયે કે જન્મ પહેલાં પણ જીવન હતું અને મરણ પછી પણ જીવન છે. જીવન મરતું નથી, દેહ મરે છે. જીવન તે શાશ્વત છે. એ જે જાણે છે એને કાંઇ અફસેસ નથી. - જે ઘડીએ તમે આ સમજી જાઓ પછી તમને આંચકો લાગે જ નહિ. સંસારના બનાવોથી વધારે વૈરાગ્ય આવે.

Page #9

-
જ્ઞાનસાર
આંચકે કે આઘાત લાગે એવા બનાવો બને, ત્યારે ચેતના વધારે પ્રાજ્ઞ બને. મનમાં થાય કે જ્ઞાનીઓ જે કહેતા હતા એ સાચું પડ્યું. અત્યાર સુધી પુસ્તકિયું જ્ઞાન હતું, હવે મને દર્શન થયું.
હું સત્ છું, મરવાને નથી, આ વિવેક જાગતાં આ દેહની મમતાને કારણે આજે જે દુઃખ થાય છે તે દૂર થશે. ખ્યાલ આવશે કે આત્માનું સ્વરૂપ દેહથી જુદું જ છે.
જે મર્યો છે તે જન્મ લેવાનો જ છે. મર્યો એટલે કાંઈ જતો નથી રહ્યો. “પાછો થયે”, અહીંથી ગયો પણ કયાંક પાછો થઈ ગયે, બીજે ઠેકાણે જન્મ લઈ લીધે, એમાં દુ:ખી થવાનું શું ? સત્નો અનુભવ થાય એટલે જીવન પ્રત્યેની મૂછ ઓછી થાય અને મૃત્યુને ભય નીકળી જાય.
સેનું એ સત છે. દાગીનાને ભાંગી નાખો, એગાળી નાખે પણ સેનું તો રહે જ ને? જૂનો દાગીનો તેંડાવી ન બનાવે. જૂનું ગયું, નવું થયું પણ સોનું તો રહ્યું છે. સેનું ત્રણે કાળમાં છે.
એમ આપણા દેહ બદલાતા જાય છે. જન્મ જન્માંતરમાં અનંત આકાર લેતા આવ્યા, પણ અંદરનું તત્વ તે જ તટસ્થ સ્વરૂપે છે.
મૂળતત્ત્વને સ્પર્શ થતાં હું કે કે કેવી નથી રહેતું: આત્મા સ્વસ્થ છે. પુ એટલે શહેર અને ઉષ એટલે વસવું. પિતામાં વસે તે પુરુષ. આત્મા સ્ત્રી નથી. પુરુષ નથી, નાન્યતર નથી. આત્મા તો આત્મા છે.
આત્માને પુરુષ કહ્યો છે એટલે પુરુષનો આકાર નહિ. આત્માના ગુણોને ખીલવવા માટે, વિકસાવવા માટે, મેળવવા

Page #10

જ્ઞાનસાર
માટે જે કોઈ વ્યકિત પ્રયત્ન કરે એ પુરુષાર્થવાન વ્યકિત પુરુષ કહેવાય છે. આત્માના ગુણ માટે પુરુષાર્થ કરે તે પુરુષ. જે કઈ આત્મા મહેનત કરે, આત્મા તરફ જવા માટે ઉદ્યમવંત બને, પોતાના પુરુષાર્થને પ્રકટ કરે એ બધા જ પુરુષ કહેવાય છે.
આનંદઘનજીએ ઠીક જ કહ્યું : જેણે તે જિત્યા રે તેણે હું જીતી,
પુરુષ કીષ્યો મુજ નામ ?” હે ભગવાન, જે કષાયને, જે કામને તેં જીતી લીધા એનાથી તે હું જીતાઈ ગયો છું તે પછી મારું નામ પુરુષ શેનું ?
જેને તમે જીત્યા એને હું જતું તે પુરુષ કહેવાઉં.
આ પુરુષાર્થ પ્રગટતાં, સામાન્ય માણસ અસામાન્ય બની જાય. આપણે સગુણમાં સંકોચ પામ્યા અને મહાપુરુષો સગુણમાં વિસ્તાર પામ્યા છે. જેમ જેમ સદ્દગુણને વિસ્તાર કરતા જઈએ તેમ તેમ અંદરથી મેટાઈ આવતી જાય. મેટાઈ માટે ભીખ માગવી નથી પડતી. માગેલી મેટાઈ ચિરકાળ નહિ રહે. - સત્ પછી આવે છે ચિત, ચિત એટલે જ્ઞાન. હું
અજ્ઞાની સંથી. અજ્ઞાન તે એક આવરણ છે. અજ્ઞાન એ મેહની પરાકાષ્ટાએનું પરિણામ છે. જ્યારે જ્યારે અજ્ઞાન વધી જાય છે ત્યારે સ્મૃતિ સરકી જાય છે.
ચિત્તમાં ઊભી થતી વિકલતા સામે પડેલી વસ્તુને પણ જેવા દેતી નથી. જેટલા જેટલા અથડાય છે એ વિકલતાવાળા માણસો છે. સ્વસ્થ તે જોઈને આવે, વિચારીને ચાલે.

Page #11

આ વિકલતાને દૂર કરવા મૂળ હું જ્ઞાનમય છું, અજ્ઞાનનું આવરણ
જ્ઞાનસાર
સ્વરૂપને સમજવાનું છે. મહારનુ છે,
ચૈાત કાળી નથી પણ ચીમની કાળી થઈ છે. ચીમની ઉપર મેશ લાગી છે. આત્મા ઉપર જ્ઞાનાવરણીયની મેશ ચઢી છે. જેમ જેમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ ચઢતાં .જાય,તેમ તેમ ચૈતન્યની જ્ઞાનની શકિત ઢંકાતી જાય, અને એ જ્ઞાનની શકિત જેટલી જેટલી ઢંકાતી જાય તેમ તેમ માણસને લાગે કે હું અજ્ઞાની છું.
Christianity કહે છે: “તું પાપી છે અને જગતના તારણહાર તને પાપમાંથી મુકત કરશે.”
જૈન દર્શન કહે છે: “તું ચિન્મય પ્રકાશમય છે, પરમાત્મા છે.”
છે, જ્ઞાનમય છે,
વાનરવેડા નીકળી
તું તે જ્ઞાનથી ભરેલા છું, તું પાપી શેના? પાપી તે પેલી ચીમની છે, એને તેાડી નાખ, વાસનાઓને કાઢી નાખ, વૃત્તિઓને છેડી નાખ, મનને શુદ્ધ કર.
હું તેા જ્ઞાની છું એ પ્રતીતિ થતાં જવાના, વ્યસને ભાગી જવાનાં.
કએ આવરણ છે, આત્મા એ કમ નથી, કે જડ છે, આત્મા ચૈતન્ય છે. ચૈતન્ય અને જડને ભાગીદારી થઇ છે. આ .ભાગીદારી જ નુકશાનકારક છે.
આત્મા આનંદ સ્વરૂપ છે,
આપણી અંદર તે આનંદ જ આનંદ છે. પણ કાઈ બહારનું આવીને કાંઇ કહે એટલે દુઃખ થાય છે, બહારથી આવે છે. એ અક્રૂર નથી.
દુઃખ

Page #12

જ્ઞાનસાર
તમે શાંતિથી બેઠા હો અને બહારથી તારમાં (ટેલિગ્રામમાં) ખરાબ સમાચાર આવે અને તમે દુઃખી થઈ જાઓ. બહારની વસ્તુ આવી અને દુ:ખ ઊભું થયું, દુઃખ બધું બહાર છે, અંદર તે આનંદ છે.
બહારના ધકકાઓ અને પરના આંચકાએ તમે ન લો. તે તમે સદા આનંદમાં છે.
જે માણસ બહુ બહાર નથી રહેતે અને સદા અંદર રહે છે તે જ સુખી છે.
દુનિયાના બહારના વિષાદમય અને દુખમય સમાચાર આવીને આનન્દ પૂર્ણ ચેતનાને દુઃખ પૂર્ણ બનાવી દે છે. - સત્, ચિત્ અને આનંદથી પૂર્ણ એવા આત્માને આખું જગત પૂર્ણ લાગે છે. પોતે પૂર્ણ છે એટલે જગત આખાને જ્ઞાન, દર્શન અને ચરિત્રયમાં ઊંચું આવતું હોય તેવું પૂર્ણ દેખે; પણ અત્યારે કર્મવશ બની બાળચેષ્ટા કરતું લીલામાં લાગ્યું હોય, એવું એને દેખાય. - રાજાને દીકરે ના હોય ત્યારે ધૂળમાં રમે પણ ઝરૂખામાંથી જે તે રાજા તે જાણે જ છે કે ગામના બાળક સાથે ધૂળમાં રમતે આ કુંવર જ મારા સિંહાસન ઉપર બિરાજવાને છે.. - એમ જે સચ્ચિદાનંદથી પૂર્ણ છે એમને સમગ્ર જગત લીલામાં લાગેલું ન હોય તેમ લાગે છે. કેઈ કામમાં તે કેઈ કોધમાં કઈ મેહમાં તે કઈ માયામાં, કેઈ વિનોદમાં તે કે વિકારમાં–જી રમી રહયા છે. પણ મૂળે તે બધા સત, ચિત અને આનંદથી પૂર્ણ છે.

Page #13

જ્ઞાનસાર
તમારામાં પૂર્ણતા હોય તે આખું જગત તમને પૂર્ણ દેખાય, તમારામાં અપૂર્ણતા હોય તે જગત ખામીઓથી, ત્રુટીઓથી, દૃષથી જ ભરેલું લાગે, કયાંય સારું ન દેખાય.
સંસારને જોઈ જીવ બાળવા જેવું નથી. જગતમાં પૂર્ણ પણ છે અને અપૂર્ણ પણ છે. જે પૂર્ણ છે તે ઊઘડી ગયેલું છે, જે અપૂર્ણ છે તે ઢંકાયેલું છે. આત્માના ગુણે જેમ જેમ ઉઘડતા જાય તેમ તેમ પૂર્ણ બનતું જાય, જેમ જેમ આત્માનાં ગુણે ઢંકાતા જાય તેમ તેમ અપૂર્ણ બનતું જાય. અપૂર્ણ . ધૂળથી ઢંકાઈ ગયો છે, ધૂળ ખંખેરીને ઊભું થાય તો એ પણ પૂર્ણ છે, quality એ જ છે, ફેર અવસ્થાને છે.
એટલે જ પૂર્ણ માને છે કે એક દિવસ બધા જ મારે પંથે આવવાના છે. મોક્ષે જનારા, સર્વજ્ઞ થનારા, તીર્થકર થનારા આત્માઓ આ ખાણમાંથી જ બહાર આવે છે, ઉપરથી નહિ આવે. .
એવી કઈ પળ આવતાં આજનો ખરાબમાં ખરાબ માણસ કાલે સારો થઈ જાય. અપણને ખબર નથી કે ક્ય આત્મા, કયા પ્રભાતની કઇ ક્ષણે જાગી જવાનું છે. એ જોવાની શકિત અપૂર્ણમાં નથી. જે સત, ચિત્ અને આનંદથી પરિપૂર્ણ હોય તેને જ આ પૂર્ણતા દેખાય. બાકી કાગડાને તો ચાંદા સિવાય શું દેખાય ?
તો એવું કેમ ન બને કે આપણે બધા આજે કોધમાં, મોહમાં, માન માં, મમતામાં પડેલા–બાળકોની જેમ ધૂળમાં આળોટતા આત્માઓ-કોઈક દિવસ પરમાત્માના પંથે પ્રયાણ કરીએ?
આત્માની કેવળશ્રીના સુખમાં મગ્ન અને દન, જ્ઞાન અને ચારિત્રથી પૂર્ણ એવા સચ્ચિદાનંદથી પરિપૂર્ણ આત્માને આખું જગત જાણે લીલામાં લાગ્યું ન હોય તેવું પૂર્ણ લાગે.

Page #14

જ્ઞાનસાર
પૂર્ણાષ્ટક (ર) पूर्णता या परोपाधेः, सा याचितकमण्डनम् । - या तु स्वाभाविकी सैव जात्यरत्नविभानिभा ॥
પૂર્ણતા બે પ્રકારની છે, ભૈતિક અને આધ્યાત્મિક. ભૌતિક પૂર્ણતા દેખાય છે, આધ્યાત્મિક સ્થળબુદ્ધિથી દેખાતી નથી. જે દેખાતી હોય એની પાછળ દુનિયા દેડે છે, જે દેખાતી નથી એ લેકેના સમજમાં જલદી નથી ઊતરતી.
' દેખાય છે એની કિંમત બહુ સ્થળ છે, જે નથી દેખાતી એની કિંમત સૂક્ષમ છે.
રૂપિયાનું પરચૂરણ ભેગું કરે તો આખો હાથ ભરાઈ જાય, હજારની નેટ હાથમાં હોય તે ખબરે ય ન પડે. બાળકને હજારની નોટ આપવા જાઓ તો કહેશે કે મારે કાગળિયું નથી જોઈતું! મને બે આના આપો. મારે આઈસક્રીમ કેન્ડી લેવી છે ! એને હજારની નોટ નકામી છે. એ બે આનીમાં રાજ છે.
. જેને માત્ર વિષયોમાં આહાર, નિદ્રા, ભયમાં જીવન પૂરું કરવું છે એને માટે આધ્યાત્મિક વાતો હજારની નોટ જેવી છે.
પણ હજારની નેટના ચાહકો પણ છે જ. એને તમે બે આના આપે તે ફેંકી દેશે અને કે કહેશે હું કાંઈ આઈસ

Page #15

૧૦
જ્ઞાનસાર
ક્રીમ કેન્ડી ચૂસું એ બાળક નથી. આ વર્ગ આગળ નિદ્રાની, ભેગની, તૃષ્ણની વાત કરે તે એને કંટાળો આવે, એને થાય એમાં છે શું ? એ તે પશુઓ પણ કરી શકે છે હું એ માટે નથી જમ્ય, મારો જન્મ શ્રેષ્ઠ હેતુ માટે છે. આ વાત જેને સમજાઈ જાય છે એ શરીરની તૃષ્ણા જેનાથી પૂરી થાય એવા વિષયે અને વિકારમાં જ જીવનને પૂરું કરતા નથી.
- બે પ્રકારના માણસ છે. બે પ્રકારની પૂર્ણતાના ચાહક છે. આધ્યાત્મિક અને ભૌતિક ભૌતિક પૂર્ણતા પારકી ઉપાધિથી લદાયેલી છે જ્યારે આધ્યાત્મિક પૂર્ણતા સ્વાભાવિક છે.
પારકી ઉપાધિથી ઊભી થયેલી પૂર્ણતા માગી લાવેલાં ઘરેણાં જેવી છે.
રૂપ, યૌવન, ધન, ઐશ્વર્ય, સત્તા, પ્રતિષ્ઠા, પદવી–આ બધી બહારની ઉપાધિઓ છે. બીજાઓ દે તો તમને મળે. ઘડીભર માણસ એનાથી સારો લાગે. શ્યામમાં શ્યામ માણસ પણ make-up કરે ત્યારે પ્રકાશના ઝગમગાટમાં સુંદર લાગે; વામણો માણસ પણ મિનિસ્ટર બને તે બીજે દહાડે છાપામાં ફટાએ આવે; આ બધી, વિશેષણ થી ઊભી થયેલી પૂર્ણતા છે.
માગી લાવેલ દાગીને ગમે તેટલો સુંદર હોય તે પણ પરકીય ચીજ છે. એને સાચવવાની બહુ બીક રહે છે, આખેં દિવસ હાથ ગળા ઉપર જ રહે. સાચા હીરાનો હાર કેઈને લાવ્યા હો અને એકાદું નંગ પઠી જાય તો તમારી મૈત્રીમાં જ વિષનાં બિંદુ પડે, સંબંધની મીઠાશ કડવાશમાં ફેરવાઈ જાય. એક દિવસની શુભા ખાતર જીવનભર રેવાનું ઊભું થાય.

Page #16

જ્ઞાનસાર
દાગીનાઓથી સરસ દેખાશે પણ મનમાં શાંતિ કે નિર્ભયતા નહિ હોય, એ મુકિતથી વિચારી નહિ શકે, કારણ કે અંદર તે ધબકારા થયા જ કરે છે કે કેઈને ખબર ન પડી જાય, કઈ કહી ન જાય !
વર્ષો પહેલાની વાત છે, ગામડામાં ઘસાઈ ગયેલા નગરશેઠને ત્યાં લગ્નપ્રસંગ આવ્યો. શેઠને થયુંઃ ઠઠેર તે કરો જોઈએ. પોતાની પાસે હોય નહિ અને pomp રાખો એમાં દુઃખ બહુ થાય. શેઠે બધેથી આભૂષણે ભેગાં કરવા માંડયાં, એક હજામને ત્યાં રાજાએ આપેલી જરીની કીમતી શાલ હતી, શેઠે એ માગી લીધી અને કહ્યું : પણ કોઈને કહેતે નહિ.” દીકરાને શાલ ઓઢાડી, મેટ વરઘડે કાઢો, બધા કહેવા લાગ્યા “ભાંગ્યું તે પણ ભરૂચ ! શેઠ ખલાસ થઈ ગયા તે ય અંદરથી જૂની જૂની વસ્તુઓ કેવી નીકળે છે? શાલ કેવી સરસ છે? હજામને પણ વરઘેડામાં નિમંત્રણ આપેલું. એ કાન દઈને સાંભળે. હજામથી રહેવાયું નહિ,બેલી ઊઠયા, “શાલ સારી છે? આપણું છે, શેઠને આપી છે, પણ તમારે કેઈને વાત નહિ કરવી, મેં શેઠને વચન આપેલું છે કે હું કેઈને નહિ કહું,” એમ કહેતો એ આખા વરઘોડામાં ફરી વન્યા !
બાહ્ય ઉપાધિથી એ સારે લાગે પણ એને તે ચિંતા રહ્યા કરે. પારકી વસ્તુઓની રાતદિવસ ચિંતા રહે. કેઈ લઈ ન જાય,દંડી ન જાય, ખાઈ ન જાય. સ્વજનોથી ય સાવધાન રહે.
' બાપને થાય કે દીકરે લક્ષમી ખાઈ ન જાય, ભાઈને થાય કે મારે ભાઈ પૈસા હડપ કરી ન જાય.
- પૈસાથી સુખી દેખાય, પણ તમને ખબર નથી કે એની ચિંતા કેટલી મેટી છે.? આ તે મૃગજળ જેવું છે. સારું છે

Page #17

૧૨
જ્ઞાનસાર
કે કરાડાધિપતિ અને અખજોપતિની આંતરિક દુનિયામાં તમને પ્રવેશ મળતા નથી. અંદર જાએ, ઊંડા ઊતરા, અંદર એકબીજા માટેની લાગણીઓનું વિશ્લેષણુ કરા, એકબીજા માટે ઊભું થતા તિરસ્કાર જુએ અને સ્વાર્થની લૂટાલૂંટ જુએ તેા લાગે કે આપણે ખરાખ નથી; પણ લક્ષ્મી, સત્તા અને પ્રભુતા આવીને માણસનાં મનને જુદાં પાડી નાખે છે.
માણસા કદી ખરાબ નથી. જેવા ગરીબ હેાય એવા જ શ્રીમંત હાય. માણસા ખધા સરખા જ છે. દોષ માણસ કરતાં વસ્તુના વધારે છે. જે વસ્તુ આપણી પાસે આવે છે એ વસ્તુને લીધે જીવનમાં વિષ આવી જાય છે. કેટલીકવાર સામાન્ય સ્થિતિમાં જે સુખ હોય છે, એ વસ્તુએ ભેગી થતાં ચાલ્યું જાય છે. વસ્તુ તરફ સહુ કેન્દ્રિત થાય પછી વ્યકિત તરફ્ કૈાનું લક્ષ જાય ?
બહારથી આણેલી પૂર્ણતા પછી એ રૂપની હોય, સત્તાની હાય, ડિગ્રીની હાય કે પઢવીની હાય-એ ઉપાધિરૂપ છે. મનમાં સતત ચિંતા રહે, હરીફાઈ કરીને એમાં કાઈ આગળ નીકળી ન જાય એની જ ચિંતા રહે. આ ચિંતાને લીધે બહારની પૂણતાને માગી લાવેલાં ઘરેણાં જેવી કહી છે.
પણ માણસની સ્વાભાવિક પૂર્ણતા, અંદરની પૂર્ણતા એ જાતિવČત રત્નની પ્રભા જેવી છે, જાતિવત રત્નના ચૂરેચૂરા કરો, કટકા કરા પણ દરેક કટકાની અંદર જાતિવત રત્નની કાંતિ, વિભા ભરેલી જ હેાય છે. અંતરના ગુણાની પૂર્ણતા આવી જ છે.
માણસની પાસે જે આત્મિક જ્ઞાન છે, એ ભાડૂતી કે માગી લાવેલું નથી, કેાઇએ આપ્યું પણ નથી અને કોઈ ચારી જાય એમ પણ નથી.

Page #18

જ્ઞાનસાર
૧૩
માટે જ તત્ત્વજ્ઞાનીઓ, વિના અંલકારે પણ જગતમાં શેભે છે.
विद्वत्व च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन ।
स्वदेशे पूज्यते राजा बिद्वान् सर्वत्र पूज्यते ॥ . રાજા તે પિતાના દેશમાં પુજાય, પણ વિદ્વાન તે દુનિયાના ગમે તે છેડે જાય પણ એ પુજાય. વિદ્યાની ઉપાસના કરવા માટે સર્વ તૈિયાર છે. જ્ઞાનની આ શક્તિ છે. - દસાડાના મારા ચોમાસામાં દરબાર સાહેબ આવે, દિવાન આવે, નગરશેઠ આવે એટલે ગામના બધા જ આવે. રાજા આવે ને આખું સભાગૃહ ઊભું થઈ જાય. ત્યાંથી હું અમદાવાદ ગયા અને દરબાર ત્યાં મળવા આવ્યા. પોળોમાં કરી કરીને થાકયા, અંતે એક કલાક પછી ઉપાશ્રયે આવ્યા. કહે : “આપને શેધવામાં કલાક નીકળી ગયો.” મેં પૂછયું: “કેમ? કઈ બતાવવા ન આવ્યું ?” “એક કહેઃ “ડાબી બાજુ જાઓ.” બીજો કહેઃ જમણી બાજુ જાઓ કેઈ બતાવવા ન આવે,” મેં કહ્યું: “તમે તે દરબારશ્રી છો ને ?” એ કહે, “દરબાર દસાડાના, અહીં કોણ પૂછે ?” - કેટલાક માણસે કોઈ ઠેકાણે everything હેય, બધાથી પુજાય, પુછાય. ત્યાંથી થોડેક દૂર જાય એટલે something
ડાક. એમને જેણે. એથી દૂર જાય એટલે nothing કોઈ જ ન જાણે. - ધનની, સત્તાની પ્રતિષ્ઠાની આ મર્યાદા છે.
પ્રેમમાંથી, વાત્સલ્યમાંથી, એકબીજાના ભાઈચારામાંથી, ધમમાંથી, સમજણમાંથી આવતી પૂર્ણતા અમર્યાદ છે. આ

Page #19

૧૪
જ્ઞાનસાર
બધી અંદરની વસ્તુઓ છે એમાં કાંઈ અણસમજ નહિ, ઉપદ્રવ નહિ. અંદરની પૂર્ણતા આવે છે સમજણથી. '
બે સમર્થ, જ્ઞાની પંડિત બંધુઓ રહેતા હતા. વૃદ્ધાવસ્થામાં એકે કહ્યું, “જમીન છે, પૈસો છે એ વહેચી છોકરાંએને આપી દઈએ, જેથી કરાંઓ શાંતિથી રહે.”મેટાભાઈને ત્રણ દીકરા અને નાનાભાઈને એક દીકરે, મેટાંભાઈએ વહેચણું કરી, બરાબર અડધા બે ભાગ પાડયા, કહ્યું : “અડધી લક્ષ્મી તારાને, અડધી મારાને. નાનાભાઈએ કહ્યું : “આજ સુધી તમારા ન્યાય પર મને વિશ્વાસ હતો, પણ આજ મને દુઃખ થયું છે.” મોટો ડઘાઈ ગયે, “મારી વહેંચણીમાં અન્યાય?” નાનાભાઈએ કહ્યું: “ભાઈ, આ વહેંચણી તમારા કે મારા માટે નથી. આ વહેચણી કોના માટે છે ? છોકરાઓના ભાગની વહેચણી છે. મિલ્કતના ચાર ભાગ થવા જોઈએ. તમે બે ભાગ કેવી રીતે કર્યા? જૂદા આપણે નહિ, દીકરાઓ પડે છે, એના ચાર ભાગ થાય તે જ ન્યાય થાય.”
જ્યાં આવી અંદરની સમજણ આવે છે ત્યાં મળેલી લક્ષ્મી છોડવામાં પણ આનંદ આવે છે. સમજુ માણસ વિચારે કે હું બહાર જઈને દાન કરું, તો ઘરમાં વહેંચણી વખતે શા માટે શ્રેષ કરવો ?
અંદરની સમજણ, અંદરનું જ્ઞાન રત્નની પ્રભા જેવું છે; આ જ્ઞાનપ્રકાશથી આ લોકમાંય અજવાળું થાય.
આ લેક બગડે છે. ઝઘડા થાય છે. અંદર અદંર લોકો બાઝે છે, એક ખેાળામાં ઊછરેલા ભાઈઓ સત્તા, ધન, પદવીઓ આવે ત્યારે જુદા પડી જાય છે કારણ કે અંદરની સમજ નથી, અંદર આવે કોઈ પ્રકાશ પ્રગટ નથી.

Page #20

જ્ઞાનસાર
૧૫
અંદરની પૂર્ણતા એ પોતાની પૂર્ણતા છે, એ પોતાના હદયના પૂર્વ આકાશમાં જ ઉદય પામે છે. જ્યાં આ જ્ઞાનને ઉદય થયો ત્યાં વ્યકિતમાં ત્રુટીઓ, ભૂલો જોઈને પણ કરુણું આવશે.
અજ્ઞાન એ પડ છે. જ્ઞાન એ મુક્તિ છે. દુઃખ કયાં છે? પકડવામાં. છોડયું તે સુખી થયા.
પ્રભુ મહાવીરે શિષ્યોને આ જ વાત કહીઃ “જે પકડી રાખે છે એ દુઃખી થાય છે, છોડે છે એ સુખી થાય છે.”
શિષ્ય આ વાતને યાદ કરતે આહાર લેવા જાય છે.
એક વાત જ્યાં સુધી હૈયે જચે નહિ, ત્યાં સુધી બહુ વાતને ન પકડવી. એક વાતને ઘૂંટયા કરીએ તો એ વાત આપણી બની જાય છે.
એકનો કબજો કર્યા પછી બીજાની વાત.
શિષ્ય આ વાક્ય વિચારતે વિચારતે જાય છે. રસ્તામાં એક હાડકાને ટૂકડે પ હતો, એના ઉપર પંદર કૂતરાં તૂટી પડયાં. એક જબરજસ્ત કૂતરાએ હાંડકું મોઢામાં લીધું તે બાકીનાં ચૌદ એક થઈ એક પર તૂટી પડયાં. પેલો કતરો હેરાન હેરાન થઈ ગયા, થાકી ગયો. હાડકું મૂકીને ખૂણામાં ભાગ્યે. ત્યાં ચૌદમાંના જે એકે હાડકું પકડયું. એટલે તેર એના પર તૂટી પડયાં, એણે પણ થાકીને હાડકું મૂકયું. ખૂણામાં ભાગ્યે, હવે જે હાડકાનો કટકો પકડે એના ઉપર બાકીનાં તૂટી પડતાં. હાડકું પકડે એ ગ. બાકીનાં એક. લૂંટમાં જે મિત્ર એ જ વહેંચણીમાં વેરી. લેવાનું આવે તે એક, વહેંચવાનું આવે ત્યાં ઝઘડે.

Page #21

૧૬
માનસાર
આધ્યાત્મિક પુરુષને જ્ઞાનની, ચારિત્ર્યની, સુવિચારાની, ભક્તિની, શુભકાર્યો કર્યાની પૂર્ણતાના સંતાષ છે. આ કાર્ય ની તા હરીફાઇમાં પણ મજા આવે.
દુનિયાની વસ્તુઓની હરીફાઈમાં ઝઘડા થાય પણ આત્માની વાતમાં તે આનંદ થાય. આરાધના સાથે કરતાં કેવા અપૂર્વ આહ્લાદ થાય છે! પણ તમારી જેમ બીજા કોઇને પૈસા મળી જાય તે! તમને કેવું થાય ? હુ થયેા એવા એ કેમ થઈ ગયા ? હવે એનામાં અને મારામાં ફેર શુ ભૌતિક વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થતાં ઇર્ષા અને પરસ્પર સૂક્ષ્મ તિરસ્કાર જાગે જ.
પર્યુષણમાં પ્રતિક્રમણ કરેા, મિચ્છામિ દુક્કડં દે, પણુ મનમાંથી કાંઈ નીકળતું નથી, મેઢામાંથી ઘણું નીકળે છે. મનમાંથી વિષ, ધિક્કાર અને તિરસ્કાર દૂર કરવા તો પૂ`તા જ કામ લાગે.
અંદરની પૂર્ણતા આવે છે ત્યારે ખીજાએ શું કર્યું તે નથી જોવાતુ પણ મે' શું કર્યું' તે જોવાય છે.
થાડાં વર્ષો પહેલાં એ શકરાચાર્યાં મઠના અધિપતિ કાણુ ?-એ માટે કોર્ટે ગયા. ન્યાયાધીશે પૂછ્યું: “આવી નાની અને તુચ્છ વસ્તુ માટે શું કરવાં લડા છેા ?” કહે: “હક્કના પ્રશ્ન છે.” પેલાએ હસીને કહ્યું: “એ તે આત્માની વસ્તુથી પર છે. આત્મા માટે કંઇ કરવું નથી અને ગાદી માટે લડવુ છે?”
છાડે તે જ્યાં બેસે ત્યાં ગાદી ઊભી થાય. તમને તમારામાં વિશ્વાસ હેાય તે આવા સા મા ઊભા કરી શકો.. પણ માણસને માહ છે, કારણ કે માણસને પેાતાનામાં વિશ્વાસ નથી. તમે તમારી ભૂલ શેાધવાને બદલે વિચારા છેઃ “સામા

Page #22

જ્ઞાનસાર
૧૭
માણસ કેમ ક્ષમા માગતું નથી ? એ કેમ સુધરતે નથી? એ ભૂલ કેમ કબૂલ કરતો નથી?” સામાને તો હજી ઉપદેશ ઊતર્યો નથી, સામે હજી સમયે નથી, પણ તું તે સમજો છે ને ! જે અપેક્ષા રાખે એના કરતાં તું જે સમયે તો તું જ શરૂ કરે તે શું ખોટું ?”
છેલ્લે તમને એવું ન થાય કે જે વસ્તુને હું રાખવા માગતો હતો એ તે છોડવી પડે છે અને જે લેવાની હતી એ તો ભૂલી જ ગયે. લાંબી મુસાફરીએ જતી વખતે પેક કરેલા ડબ્બાઓમાંથી લઈ જવાને રહી જાય અને રાખવાને લઈ જવાય તે કેવી પરિસ્થિતિ ઊભી થાય ? માર્ગમાં ભૂખ લાગે ત્યારે ડબ્બા ખેલે અને એમાંથી પૂરી, ખાખરા ને બદલે દળાવવા માટે કાઢેલા ઘઉં નીકળે તે કેવી હાલત થાય?
તેમ આ આત્મા પણ માત્ર પુણ્યના ઉદયે મળેલી આ ભૌતિક પૂર્ણતામાં જ રાચે અને રત્નની કાંતિ જેવી આત્મિક પૂર્ણતા પ્રાપ્ત ન કરે તે પરલોકમાં પસ્તાવવું પડે ને ?

Page #23

૧૮
: જ્ઞાનસાર
પૂર્ણાષ્ટક (૩) अवास्तवी विकल्पैः स्यात्, पूर्णताऽब्धेरिवोर्भिभि:। पूर्णा नन्द स्तु भगवां स्ति मि तो द घि सन्निभ : ॥ ..
સંક૯પ અને વિક૯પોથી, મનમાં આવતા સારાં અને ખરાબ તરંગોથી આપણું અંદરની, સ્થિરતા, શાંતિ અને સ્વસ્થતા ડહોળાઈ જાય છે. જીવન એક દરિયે બની જાય છે જેમાં ભરતી અને ઓટનાં તોફાનો ચાલ્યા કરતાં હોય છે.
તરંગમાં તળિયું ન દેખાય. જીવનમાં સંકલ્પ અને વિક૯૫ના તરંગ જ તરંગ હોય ત્યાં સ્વનું દર્શન કયાંથી થાય ? પાણી પારદર્શક હોવા છતાં તરંગ હોય ત્યારે એનું તલ ન દેખાય.
એવી જ રીતે ઊભરો આવે છે ત્યારે માપ નીકળતું નથી. મારા પિતાશ્રીએ કહેલા આ પ્રસંગ છે. એ નાના હતા, ઘરમાં ચાર ભેંશ હતી; મારાં દાદીમાં સવારે દૂધ દોહવા બેસે ત્યારે લોટો લઈને એ જતા. દાદીમાં દૂધ ભરીને આપતાં, મેડી ઉપર જઈને એ પીવા બેસતા, એટલીવારમાં ઉપરનાં બધાં ફીણ બેસી જતાં, ભરેલો લોટો પણ થઈ જતે. લેટ ભરીને દૂધ કેમ ન આપ્યું એમ કહી એમણે એકવાર લોટ પછાડ; ત્યારે દાદીમાએ કહેલું : “ દીકરા! ફીણ હોય ત્યારે માપ નીકળતું નથી. લોટ ખાલી થાય ત્યારે પાછો આપે તે ભરી આપું પણ ઊભરે હોય ત્યારે માપ કેમ નીકળે ?”

Page #24

જ્ઞાનસાર
આપણા ચિંતનમાં આ વચન અનુભવને સહકાર આપે છે. ઊભરે હોય ત્યારે માપ કેમ નીકળે ? ગોટા હોય ત્યાં મનનું તે શું, દૂધનું પણ માપ નીકળતું નથી; માણસ કયાં છે એ ખબર પડતી નથી. વસ્તુ છે એના કરતાં ચોગણી દેખાય છે. પણ જ્યારે ઊભરે બેસી જાય છે, ફીણ બેસી જાય છે ત્યારે જ એ વસ્તુનું સ્પષ્ટ દર્શન થાય છે. જ્યાં સુધી ઊભો છે ત્યાં સુધી વસ્તુનું માપ નહિ નીકળે.
અહીં વિલ્પ શબ્દ વાપર્યો છે. વિકલ્પ એ તરંગ છે. તરંગ આવે છે ત્યારે તળિયું દેખાતું નથી. તરંગ ડહોળાણને લીધે આવે છે. - સિમેંટથી બાંધેલે જળકુંડ હોય, તમે નાહવા ગયા હે અને આંગળીમાંથી હીરાની વીંટી સરકી એમાં પડી જાય અને પાણી તરંગવાળું હોય, તરંગે ચાલતા જ હોય તે તળિયે પડેલી વીંટી પણ દેખાતી નથી. વીંટી કાઢવા માટે કાં તે જળકુંડ ખાલી કરવો પડે અગર તે પાણીને સ્થિર કરવું પડે. પાણી પારદર્શક હેય અને તરગો શમી જાય તો તળિયે પડેલી વીંટી તરત દેખાય. ' '
વીટી ત્યાં છે, પાણી પણ ચોખું છે, દેખનારી આંખ પણ ત્યાં છે, તેમ છતાં દેખાતું નથી, કારણકે વચ્ચે તરંગે છે.
એમ આપણા ખજાનામાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપી ત્રણ રને છે, દેખનારો આત્મા છે, જેવું છે, પણ તરંગે ના અંતરાય obstacle ને લીધે દેખાતું નથી. એક તરંગ જાય ત્યાં બીજો આવે, બીજે જાય ત્યાં ત્રીજે આવે. તરંગ તરંગને લાવે છે.

Page #25

જ્ઞાનસાર
ભગવાનની ભકિતમાં કે માળાના જપમાં, પુસ્તકના વાચનમાં કે ધ્યાનની એકાગ્રતામાં, ડહોળાણ કોને લીધે થાય છે ? તરંગોને લીધે જ ને ? પ્રભુને વિચાર કરો ત્યાં ઑફિસ ને તરંગ, માળામાં મીલનો તરંગ, પરમાત્મામાં પગારને તરંગ એમ અનેક તરંગો એક પછી એક આવ્યા જ કરે.
જેમ જેમ તરંગ અવસ્થા વધતી જાય તેમ મન અશાંત બનતું જાય છે. મનની અશાંતિ સમગ્ર શરીર ઉપર અસર કરે છે. તમને થાક લાગે છે. સાંજ થાય એટલે શરીર તૂટે છે, કેમ તૂટે છે ? આ શરીરમાં તૂટવા જેવું કાંઈ નથી.
જ્યાં સુધી ચાલે ત્યાં સુધી ચાલે, ન ચાલે ત્યારે લાંબું થઈ જાય. પણ શરીરમાં થાક લાગે છે, બગાસાં આવે છે, કંટાળો આવે છે. એનું કારણ શું છે ? મનને જે દિશામાં જવું છે, એને એકસરખી દિશા મળતી નથી, માર્ગમાં અવરોધ આવ્યા કરે છે, ઘડીએ ઘડીએ એને ટકરાવું પડે છે, ઠુકરાવું પડે છે, અથડાવું પડે છે. જે વેગવંતી ગતિથી જાય છે એ જ વેગથી પાછા આવવું પડે છે. મનને બહુ ધક્કા લાગે છે.
કોઈ વાર દીકરા તરફથી લાગે, કોને કહે? કોઈવાર પત્ની તરફથી લાગે ત્યારે થાય કે આ પચાસ વર્ષ છૂટાછેડા પણ કેમ લેવાય ? કોઈવાર ભાગીદારથી ઈચ્છા વિરુદ્ધ થાય, મન અસ્વસ્થ થઈ જાય.
આમ ઘણી ઘણી આઘાતેની થપાટ લાગતી હોય છે, એ થપાટને લીધે થાકી જાઓ છે. મેટું લાલ રાખવા માટે દુનિયામાં બેલે, હસે, ખુશી કરે પણ એ હાસ્ય અંદરથી નથી આવતું. અંદર તે અસ્વસ્થતા છે, અંદર તરગેની હારમાળા છે. માણસ ગમે ત્યાં જાય પણ દુઃખ સાથે જ છે.

Page #26

જ્ઞાનસાર
,
જેટલી ભૌતિક ઉપાધિઓ વધારે, એટલાં માન, સન્માન અને પ્રતિષ્ઠા વધારે. પણ એ બિચારે જાણતો હોય છે કે હું અંદરથી કેટલે દુઃખી છું. કોઈને કહેતા નથી, કહેવાથી મે status ઓછું થાય. દુનિયામાં દુઃખને સાંભળીને આંસુ વહાવનારા થડા છે, પાછળથી હસી લેનારા ઘણું છે. મનમાં દુઃખે પડયાં છે, અશાંતિ છે.
એમાં પણ કેટલાકને તે દુઃખ છે, અશાંતિ છે એની ખબર જ નથી. સવારથી ઊઠીને દેડ લગાવે. એને તો યાદ પણ ન આવે કે હું છું. યાદ આવે કે ન આવે, પણ મનના ઉપર તે બધી જ અસર થતી જ જાય છે.
" મન ટેપરેકોર્ડર જેવું છે. જાણતાં કે અજાણતાં ગમે તે બેલે શું બોલે છે એની ખબર હોય કે ન હોય તેની સાથે ટેપ-રેકર્ડ૨ tape-recorder ને કાંઈ લેવા દેવા નથી. એ તે એનું કામ કરે જાય છે, એ તે બધું જ પકડવાનું. એ નથી વિચારતું કે આ શબ્દ બાદ કરે અને આ પકડી લે. વિવેક કરવાનું કામ એનું નથી.
I કોઈ કહેતું હોય કે મન નથી, તે એ અણસમજ છે મન નામની શકિત બહુ જબરજસ્ત છે. માનવીને આગળ પાછળ કુંદાવનાર મન છે. મન નથી એમ કહે એને આત્માનું જ્ઞાન જ નથી. મન શકિતશાળી છે, પણ આત્માની દષ્ટિએ ઊતરતું subordinate છે. જ્યાં સુધી આત્મા જાગૃત ન થાય ત્યાં સુધી મનની શકિત બહુ કામ કરે છે.
* દુનિયાના બધા બનાવોની અસર મન ઉપર પડતી જાય છે. એ સુખરૂપે હોય કે દુઃખ રૂપે; આનંદરૂપે કે શેક

Page #27

રર
- જ્ઞાનસાર
રૂપે; અસર ચાલુ જ છે. એને સંગ્રહ તમારા દિવસ ભરના કાય ઉપર પડ્યા કરે છે.
માણસે બહાર ગામ હવા ખાવા જાય છે. ત્યાંથી ઘણીવાર સ્વસ્થ થઈને આવે છે, કારણ કે ત્યાં તાર નહિ, ટપાલ નહિ, બજારનાં લફરાં નહિ, અનિચ્છનીય વાત નહિ, કોઈનું વ્યવહારિક દબાણ નહિ; માણસ પોતાની રીતે જીવી શકે. મન relax થાય છે એટલે સ્કૂર્તિ આવે છે, મોઢા ઉપર સુરખી આવે છે. મન સ્વતંત્ર વાતાવરણમાં રહે છે, માણસ તંદુરસ્ત થઈને આવે છે. ત્યાં પિતાને, પોતાના વિચારને અનુકૂળ જીવન જીવવાની સગવડતા મળે છે. આવે ત્યારે લેાકો પૂછેઃ કેમ, હવા ખાઈ આવ્યા ? તે શું હવા બીજે ઠેકાણે નહતી? હવા તે ઉત્તરથી દક્ષિણ દેડડ્યા જ કરે છે.
હવા બધે છે, પણ એ હવા ઝીલવા માટે મનની જે અવસ્થા જોઈતી હતી એ અવસ્થા અહીં નહતી.
અહીં પોતાના વિચારોને અનુરૂપ જીવન જીવવાની સગવડતા નથી. ઘરથી નીકળે, ઓફિસે જાય, બે–ચાર ટપાલ જુએ, એમાં કોઈ પીળું કાગળિયું આવે, મન ખાટું થઈ જાય. આટલું બધું assessment? સુખને બદલે દુખનો અનુભવ થાય; ખાધેલું, શાંતિ અને આનંદ બધું બળી જાય.
જેને પાંચથી સાત હજાર રૂપિયા રળીને રહેવાનું છે એને ધનપતિઓના દુઃખની ભયંકર ભઠ્ઠી કેવી ચાલે છે એની કલ્પના પણ નથી. ઈન્દ્રિય ઉપર કેટલું દબાણ આવતું હશે ? આખા શરીરની અવસ્થા, માનસિક અવસ્થા જ upset થઈ જય.

Page #28

જ્ઞાનસાર
ચિંતકોએ આ અવસ્થા જોઇ માર્નીસક વાતાવરણને નષ્ટ કરે એ સુખેથી જીવશું. ચારિત્ર્યપદની પૂજાની
૨૩
અને કહ્યું કે જે અમારા વાત જ નહિ જોઇએ. એક કડી આવે છે:
“તૃણુ પરે ષટ ખડ છેાડીને ચક્રવર્તી પણ વરિયા, એ ચારિત્ર અક્ષય સુખ કારણ, તે મેં ચિત્તમાં ધરિયેા.”
ચક્રવર્તીને પણ આ તાાનાની અનુભૂતિ થઈ, તરંગાની થપાટો ખાધી અને જોઇ લીધું કે આમાં સુખ નથી. એમને અનુભવ થયા એટલે છ ખંડની સમૃદ્ધિને પણ તણખલું સમજીને છેાડી દીધી અને મનમાં એક જ પ્રાર્થના કરી કે અક્ષય સુખ આપનાર ચારિત્ર્ય એ જ પરમ જીવન છે.
જ્ઞાની સમજે છે કે જેમાં લેાકાને સુખ દેખાય છે એમાં મારે પાતાને માટે તેા દુઃખ જ છે. ઘણી વસ્તુ લાકાને દેખાડવા માટે છે, પેાતાને માટે નહિ.
ઉનાળામાં મહેનેા દાગીના પહેરે, લેાકો રાજી થાય પણ પહેરનારાને ખખર છે કે અંદર કેટલા પરસેવા થઈ રહ્યો છે. હું નાના હતા ત્યારે મારા પિતાજીએ મને નવા ભારે છૂટ અપાવ્યાં, અને એક જાણીતી વ્યક્તિના લગ્ન સમાર’ભમાં
સાથે લઈ ગયા. મને અંદર ડ`ખ વાગ્યા જ કરતા હતા. મને થયું, આ બૂટ કાઢીને અડવાણા ક્રું, પણ ખાપુજી કહે : કેવા ભારે છૂટ છે? આ તે કઢાતા હશે ?' હું અંદર દુભાતા હતેા. લાકો મારા બૂટ સામે જુએ અને કહે, કેવી સરસ જોડ પહેરીને આળ્યે છે ! પણ મને ખબર કે અંદર શું થઈ રહ્યું હતું.

Page #29

૨૪.
જ્ઞાનસાર
કેટલીકવાર બીજાના સુખનું કારણ પિતાના દુઃખનું કારણ બની જાય છે. બહાર સારું દેખાય પણ અંદર શું હોય છે એ તે જે અનુભવે છે તે જ જાણે છે. '
દુન્યવી સાધનની પૂર્ણતા, લેકોની દષ્ટિમાં દેખાતી પૂર્ણતા આવી જ છે.
આ તરંગથી સાગર ક્ષુબ્ધ થાય ત્યારે એ ક્ષુબ્ધતાને લીધે ભરતી ખૂબ દેખાય પણ એમાં સ્વસ્થતા નથી; એમ ઘણાના જીવનમાં ભરતી દેખાય પણ સ્વસ્થતા ન હોય.
રૂપિયા ઉધાર લાવી ઘરને કોઈ પ્રસંગ ઊજવે ત્યારે એ ખુશ ખુશ લાગે. લેકોને મળે, હાથ મિલાવે, સ્વાગત કરે. બધું પૂરું થયા પછી આઈસ્ક્રીમનું બીલ, મંડપનું બીલ ચૂકવતાં મનમાં થાયઃ “આ લોકોએ મારે માત્ર જીવ જ બાકી રહેવા દીધું છે. મને ખર્ચાવીને ખાખું કરી નાખ્યો.” ગમાર પૈસા ઉધાર લઈ લગ્નમાં ખરચતે હેાય ત્યારે વિચારે નહિ કે પચીસ વર્ષ સુધી પૈસા ચૂકવતાં-ચૂકવતાં દમ નીકળી જશે. સાગરમાં ઊર્મિને લીધે ખાલી ભરતી દેખાય છે એમ બે-ચાર દિવસના વિકલ્પના તરંગને લીધે ભરતી દેખાય પણ અંતે દુઃખ તે એકલાને જ અનુભવવું પડે.
પાછળથી દુઃખને આ અનુભવ કરતાં કરતાં એને સંસારના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય પણ ખરું, પણ એ જ્ઞાન લાંબુ રહેતું નથી. તમને કોઈ દિવસ વૈરાગ્ય નથી આવ્યા એ હું નથી માનતો. સંસારીને વૈરાગ્ય કાઈ દહાડે ન આવે એ તે અચ્છેરું કહેવાય.

Page #30

જ્ઞાનસાર
- ૨૫
મિત્રો, મિત્રો ન રહ્યા; મારી કોને પડી છે. હું કેવી રીતે સહન કરું છું એ તો હું જ જાણું છું, એમ વિચારી ભર્યા ભર્યા કુટુંબ વચ્ચે એકલતાને અનુભવ કેટલાયને થતા હોય છે.
પણ એ એકલતા કેવી છે ? ઘેડે ચંદી ખાતાં ખાતાં કાંકરે આવે અને ચમકી જાય. બે ઘડી ચાવવાનું બંધ કરી દે. જીભ ફેરવીને કાંકરે કાઢી પાછે ચંદી ખાવા મંડી જાય. પછી એને યાદ પણ ન આવે કે કાંકરે આવ્યા હતા.
એવી રીતે કોઈકવાર તમને સંસાર કડવો લાગે, દુઃખથી ભરેલો લાગે અને વૈરાગ્ય આવે, પણ જ્યાં એ કાંકરે નીકળી ગયા એટલે પાછો હતે તે ને તે. પૂછો કે કાંઈ થયું હતું ? નહિ, એ તો બધું ભુલાઈ ગયું. ભુલાઈ ગયું એનો અર્થ એ નથી કે ફરીથી નહિ આવે. - સંસારમાં સુખ કરતાં દુઃખ વધારે છે. જેમ પૃથ્વીમાં જમીન કરતાં પણ વધારે છે એમ સંસારમાં સુખને ભાગ
ડે છે; દુઃખને ભાગ મટે છે. એ ગમે ત્યાંથી છાલક મારને આવી જાય છે. એટલે જ સતત જાગૃતિમાં રહેવાનું છે, સ્વસ્થતાથી વિચાર કરવાનું છે.
જે બહારની પૂર્ણતા રૂપે પ્રસિદ્ધિ અને પદાર્થો મળ્યાં છે એ ભલે મળ્યાં, વાંધો નથી; પણ હું એનાથી અલિપ્ત રહું એમ જાગૃત રહેવું જોઈએ. અલિપ્ત રહીશ તે સુખના દિવસમાં આનંદથી રહી શકીશ અને દુઃખના દિવસમાં મુંઝાઈશ નહિ એવા કપરા સમયમાં પણ સ્વસ્થતા ટકી રહેશે. આ તરંગ વગરના સ્થિર સરેવરનાં શાંત પાણી, બિલેરીના કાચ જેવાં પારદર્શક હોય. એના કિનારે બેસે તેય

Page #31

૨૬
જ્ઞાનસાર
એમાં તમારુ· પ્રતિબિંખ દેખાય, એમ જ્યારે મનના તરગા શાંત થઇ જાય છે, અને જીવન ખિલેારી કાચ જેવું ખની જાય છે ત્યારે જે આનંદ અંદરથી આવે છે એ. અવનીય છે. એની અનુભૂતિ થતાં માણુસ મનમાં ને મનમાં મલકાય, શાંત તરગ વગરના સરોવરના જેવી અવસ્થા માણસના ચિત્તમાં થાય છે ત્યારે જ અંદરના મલકાટ આવે છે.
આ અવસ્થા ઉત્પન્ન કરતાં ઘણીવાર લાગે છે, એને માટે સતત મહેનત કરવી પડે છે, જાગૃત રહેવું પડે છે. એકવાર દિશા જડવી જોઇએ, લાર્ગવુ જોઈએ કે હું હવે આગળ વધી શકીશ.
પત્નીના કહેવાથી પતિ વ્યાખ્યાનમાં આવે પણ એને રસ નથી, થાય કે ચાલી જાઉં,ભાગી જાઉં. એમ કરતાં કરતાં એને રસ પડી જાય, પછી કહેવુ પડતું નથી કે ચાલા વ્યાખ્યાનમાં. પછી તે કહે છે કે હું જ જાઉં છું.
રસ્તા જડી જાય, જીવનની શાંતિના માર્ગ મળી જાય પછી બીજી ગમે તેટલી વસ્તુઓ તમારા માર્ગમાં આવે, તમે નહિ પડેા.
કેટલીક વસ્તુઓમાં સુખનું દન થાય પણ હાય નહિ. કેટલાકમાં જલદી દેખાય નહિ પણ હાય છે જ. એવી રીતે પ્રતિષ્ઠા અને પ્રસિદ્ધિરૂપ પદાર્થમાં શાંતિનું દર્શન થાય પણ અનુભવ કરવા જાઓ તે લાંબે ગાળે લાગે કે એમાં માત્ર દુઃખ જ છે.
દુનિયામાં ઘણા ય પુજાય છે, પુછાય છે ભૌતિક પદાર્થોથી. પણ એ ઉપરથી, દેખાતા બનાવાથી સંસારનું માપ

Page #32

જ્ઞાનસાર
२७
-
-
- -
ન કાઢશે, સંસારમાં દરેક વસ્તુની અમુક પ્રસંગે જરૂર પડે, પણ એની જરૂરિયાત એ વાત પૂરતી મર્યાદિત છે, એના ઉપરથી એની મહત્તા ન અંકાય.
રસ્તા ઉપરથી પસાર થતા એક રાજાએ એક ઠેકાણે ગંદકી પડેલી જોઈ. છગનને બેલા, કચરો સાફ કરવા કહ્યું. ઘરે જઈને છગન પત્નીને કહેવા લાગ્યું કે મારા વિના રાજાને ચાલતું નથી. હું તો મારી ધૂનમાં ચાલ્યો જતે હતો ત્યાં રાજાએ પોતે જ મને બેલા. મને રાજાની શું પડી છે? છગન માની બેઠે કે એ અનિવાય indispensable છે, પણ રાજાએ બોલાવીને કહ્યું શું?. “આ કચરે કાઢી નાખ,” એટલે
દુનિયામાં કોઈ કોઈવાર, છગનની પણ જરૂર પડે છે. પણ એના - ઉપરથી એ માની લે કે મારા વિના રાજા જીવી ન શકે તે એ હરિજનની વાત બરાબર નથી. * દુનિયામાં ભૌતિક પદાર્થોની જરૂર પડે છે પણ કેટલી? માટે જ દરેક વસ્તુનું valuation કરો. એની કિંમત કયાં સુધી? તમે એને શાશ્વત મૂલ્ય eternal value આપે છે એમાં જ ધર્મને વિરોધ છે. • " જ્ઞાનીઓ એમ નથી કહેતા કે પિતાની કિસ્મત કાંઈ જ નથી, કાયાની કિસ્મત કાંઈ જ નથી, પાંચ ઈન્દ્રિય મળી છે એને નષ્ટ કરી નાખે. એમણે બધાની કિસ્મત value ગયું છે.
* પૈસે પુણ્યથી મળે છે. એમને એમ નથી મળતું. પુણ્ય એ સારાં કૃત્યેનું પરિણામ છે. પણ એ પુણ્યથી મળેલા પૈસાને મેક્ષની નિસરણ ન માનીશ. જીવ મેક્ષે જાય છે ત્યારે પુણ્ય અને પાપ અને પાછાં વળી જાય છે, એટલે પુણ્યની પણ મર્યાદા limit બતાવી.

Page #33

૨૮
- જ્ઞાનસાર
તમને જે વસ્તુ મળી છે એ બહુ કામની છે પણ કયાં સુધી કામની છે એટલું સમજે. તમે એની મર્યાદા limit ભૂલી ગયા છો અને શાશ્વત માનીને બેઠા, ત્યાં જ ભૂલ ખાધી. જ્ઞાનીઓએ કહ્યું કે પાંચે ઈન્દ્રિય મહાપુણ્યથી મળે છે. સાથે . સાથે એમ કહ્યું કે પાંચે ઈન્દ્રિયોને વાળતાં શીખે. “પંચદિય સંવરણે એઈન્દ્રિયોને ખલાસ ન કરશે એ ઇન્દ્રિય કામની છે.
જીવદયા પાળવા આંખ જેવું ઉત્તમ સાધન એક પણ નથી. ઉત્તમમાં ઉત્તમ જીવ હોય પણ એ અંધ હોય તે દીક્ષા એને ન અપાય. કારણ કે દીક્ષામાં મુખ્ય ઉદેશ જીવદયા પાળવાને છે અને આત્મસાધનામાં નિર્ભર રહેવાને છે.
ઈન્દ્રિયોની કિંમત મહાપુરુષએ આંકેલી છે. ઈન્દ્રિય સાધના માટે છે પણ એ ઈન્દ્રિયોનું લાલનપાલન કરે, બધી જ છૂટ આપે તે એ ઈન્દ્રિયે વિકાસક્રમમાં સાથી થવાને બદલે અવરોધક બને. માટે મહાપુણ્ય કેરા પુંજથી મળેલ આ દેહ અને પાંચ ઈન્દ્રિયને ઉત્તમ રીતે ઉપયોગ થાય તે જેવાનું છે.
જંગલમાંથી એક ફિલસૂફ દેડતે આવતો હતો ત્યાં સામે બે વેપારીઓ મળ્યા. પૂછયું, “શું છે અંદર ? વાઘ છે, રીંછ છે?” ફિલસૂફે કહ્યું “માણસમાર છે.” વેપારીઓને થયું કે આ માણસમાર કોઈ નવા પ્રકારનું જાનવર હશે. એ સાવધાનીપૂર્વક ઝાડીની અંદર ગયા તે મોટી સેનાની પાટ પડી હતી. એમને થયું ? ફિલસૂફ ગાંડે લાગે છે. સેનાની પાટને માણસમાર કહે છે. સુખનું સાધન જોઈ અને ગાંડા થઈ ગયા. ફિલસૂફે જુદી દષ્ટિથી જોયું, વેપારીઓએ જુદી દષ્ટિથી જોયું. જે માણસ એવી એની વસ્તુની કિંમત.

Page #34

જ્ઞાનસાર
૨૯
વેપારીઓના મનમાં વિકલ્પે શરૂ થયા. પાટ ઊંચકવા ગયા પણ ખૂબ ભારે નીકળી, અપારના બે વાગ્યા હતા, લઈ જાય તો ગામમાં સહુને ખખર પડે અને ઉપાડવાની તાકાત નહેાતી. નકકી કર્યુ કે એકે ગામમાં જઇ હથેાડી, છીણી લઇને આવવું. પાટના ત્રણ કટકા કરી ગામમાં લઈ જવી. છીણી આવે તે પહેલાં જ આ બન્નેના વિચારામાં ભંગાણુ પડયુ. એક ગામમાં ગયા, ખીજો પાટ આગળ બેઠા. ગામમાં ગયા તેને વિચાર આન્યા : આવડી મેાટી પાટના બે ભાગ થાય તા મારા ભાગમાં શું આવે? આખી પાટ મળી જાય તો કામ થઈ જાય ના ? બજારમાંથી મીઠાઈ લીધી, એમાં સેામલ ભેળવી દીધું. છીણી, હથેાડા અને મીઠાઇ લઇને એ આન્યા. પેલા વેપારીને થયુ કે સાંજને સમય થવા આવ્યા છે, બાજુમાં કૂવા છે, નિર્જન એકાન્ત છે, મીઠાઈ ખાધા પછી પાણી પીવાના બહાને કૂવા આગળ જઇ ધકકો મારું તે એ ટળે અને આખી જ પ્રાટ હાઈયાં કરી જાઉં. ચાલાકી ચાલાકીને જન્માવે છે. એકે ઝેર ખવડાવ્યું. તેા ખીજાએ પાણીના બહારને કૂવામાં ધકકો માર્યાં. એક કૂવામાં મર્યાં તે બીજો વિષ ચઢવાથી મર્યાં.
બીજે દિવસે ફિલસૂફ તપાસ કરવા નીકળ્યા તા એક કૂવામાં અને બીજો સાનાની પાટ ઉપર મરેલા પડેલા. ફિલસૂફને થયુ, આ સેાનાને સાધન માન્યું હ।ત અને આત્મા ને સાધ્ય માન્યું હોત તા કહેત કે થાડું તુ ખા અને ઘેાડુંક હું પણ ખાઉં નીતિથી વહેંચીને ખાઈએ. પણ લક્ષ્મીમાં, વૈભવમાં આવી બુદ્ધિ રહેવી હુ મુશ્કેલ છે. ધમ યુગમાં કૈકેયીને રાજ્ય માટે અભીપ્સા જાગે તેા સંસારના સામાન્ય માણસાને આવી તૃષ્ણા જાગે એમાં શુ નવાઇ?

Page #35

૩૦
જ્ઞાનસાર
પણ જેને આ જ્ઞાન થાય છે, તેના મનમાંથી ભૌતિક પદાર્થો માટેની લાલસા નીકળી જાય છે. એને થાય કે ઊર્મિઓથી આવેલી આ પૂર્ણતા એ કૃત્રિમ છે, બનાવટી છે.
એક નબળે વિચાર આવ્યા એટલે પછી નબળા વિચારોની પરંપરા શરૂ થઈ જાય છે. નાવમાં એક કાણું . પડયું પછી તો પાણી અંદરથી આવ્યાં જ કરે છે. '
એક ભાઈ કહે : “ આ કેવું વિચિત્ર ! મારા શયનખંડમાં મેં આ ખીંટી મારી છે તે અહીં રહેવાની અને હું ચાલ્યા જવાને !” વાત સાચી છે. આટલી મમતાથી ભેગી કરેલી વસ્તુઓ મૂકી દેતાં પરસેવો છૂટે છે. પણ તે પરાયી વસ્તુ છે એટલે મૂકવી જ પડે. પણ જે જ્ઞાનસારની આ વાત પચી જાય તો મૃત્યુ આવે તો જરાય અસ્વસ્થ થયા વિના કહે, “હું તૈયાર છું.” આ જ્ઞાન લેહીમાં અવતરી જાય. ચેતનામાં ઊતરી જાય તે સંસાર સાગર તરી જવાય.
દુનિયાની મૂડી મૃત્યુથી ડરાવે છે, જ્ઞાનને ખજાન આવે પછી કોઈનાથી ગભરાવાનું નથી. આ એક માનસિક મનેયત્ન છે.
આ શ્રવણ કરતાં કરતાં આપણામાં રહેલી પૂર્ણતાનો અનુભવ કરીએ તે સંસાર પણ મધુર બને.
સાધનોની કિસ્મત સમજનાર પૂર્ણ બને છે ત્યારે અંદરથી આનંદ ઊભરાય છે અને નિશ્ચળ તરંગ વગરના સ્થિર એવા સાગર-સરવર જેવી માનસિક ભૂમિકા પ્રાપ્ત થાય છે.
સાગરને કિનારે જળ જ્યાં છીછરાં હોય ત્યાં ખૂબ તરંગ દેખાય તે સાગરનું વાસ્તવિક દર્શન નથી. શાંત અને સ્વસ્થ એ હોય ત્યારે જ એની પૂર્ણતાનું સાચું દર્શન થાય છે. તરંગ વગરની નિશ્ચલ અવસ્થા એ જ પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપ આત્માની સ્વસ્થતા છે.

Page #36

જ્ઞાનસાર
૩૧
અરણ કરાવે મરણ એ જ
નશામાં
કોણ છે ?
પૂર્ણાષ્ટક (૪) जागर्ति ज्ञानदष्टिश्चेत् तृष्णाकृष्णाहिजाङगुली ।
पूर्णानन्दस्य ततू किं स्याद् दन्यवृश्चिकवेदना ॥ સત, ચિત્ અને આનંદને અનુભવ કરનાર આત્મા આજે જગતમાં અસત્, અજ્ઞાન અને દુઃખનો અનુભવ કરી રહ્યો છે એનું કારણ શું છે? સ્વરૂપનું વિસ્મરણ થયું છે. સ્વરૂપનું વિસ્મરણ એ જ દુખ અને સ્વરૂપનું સ્મરણ એ જ સુખ.
આ કલેક સ્વરૂપનું સ્મરણ કરાવે છે.
તું કોણ છો ? પૂર્ણનન્દ છો. પણ તું મદિરાના નશામાં આવી ગયા છે અને તારો સ્વભાવ, તારું ઘર, બધું જ ભૂલી ગયા છે. તારે નશો ઊતરી જાય તે તને ખબર પડે કે તું કોણ છો. - 1
1 એકવાર એક ખાનદાને ઘરને, સુખી ઘરને છોકરે ગાડીમાં આવતું હતું. એ કાબૂ ઈ બેઠે, ગાડી અથડાઈ અને એ ઊછળીને ખાડામાં પડ્યો. ભાગ્યયોગે કાંઈ ખાસ વાગ્યું નહિ. ખાડામાં પડ્યો પણ પાછા ઊભા થવાની શકિત નહિ. વિચારવાની પણ શકિત નહિ. એ જ વખતે હું ત્યાંથી પસાર થતો હતો. એને ઊભું કરવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ ઊભે થાય શેને? દારૂની તીવ્ર ગંધથી મેં ગંધાતું હતું. પૂછ્યું, જવાબ તે એ શું આપે? પણ એને જ ખબર નહિ : “હું કયાં છું !” ખૂબ મદિરાપાન કરેલું એટલે બાપડો સ્વનું ભાન જ ભૂલી ગયે.

Page #37

૩૨
જ્ઞાનસાર એને જેમ મદિરાને કેફ ચઢયે હતા તેમ માણસને આજે મેહને કેફ ચઢયા છે, અને ગમે ત્યાં આળેટયા કરે, ગમે તેમ બોલ્યા કરે, ગમે તેમ વર્યા કરે, મેઢામાંથી ન શોભે એવા શબ્દો ચાલ્યા આવે. મેઢામાં નિંદા, વાતમાં ગંદકી, આંખમાં ઈર્ષા, આનું કારણ શું ? મેહેને કેફ ચઢયો છે, નહિતર જેનામાં પરમાત્મા બિરાજમાન છે એવો માણસ આ કેમ? .
માણસ પિતે ખરાબ નથી, નશે ખરાબ છે. એક ચિંતકે ઠીક જ કહ્યું :
જિલ્લા મેહમયી–પ્રમા–મહિલા, ,
૩ –મૂર્ત યાત્” મોહની પ્રમાદ રૂપી આકરી મદિરા પીને માનવ ઉન્મત્ત બન્યા છે. એને પોતાની અવસ્થાનું ભાન નથી. એ ન જોવાનું જુએ છે, ન બોલવાનું બેલે છે અને ન કરવાનું કરે છે. એને ભાન જ નથી. આ ભાન કેમ આવે? જ્ઞાનદષ્ટિ ઊઘડી જાય તે. - તૃષ્ણારૂપી કાળી નાગણ સમસ્ત દુનિયાને ડંખી રહી છે. એમાં ય વાર્ધકયમાં એનું જોર વધી જાય છે. વાર્ધકયમાં ખાવાની, પચાવવાની, જેવાની, ચાલવાની–આ બધી શક્તિઓ ઘટતી જાય, પણ તૃષ્ણા વધતી જાય.
થાય કે મારા પુત્ર માટે ભેગું કરું; પત્ર માટે મૂકી જાઉં. બિચારો પૌત્રે વિચાર કરે છે, પોતાને નહિ. આના જેવો ગમાર કોણ ? જે, અવસ્થા થવા છતાં પણ પિતાને વિચાર ન કરે તેને શું કહેવું ? તું પિટલાં બાંધીને આપીને જાય પણ એનું ભાગ્ય નહિ હોય તે રહેવાનું નથી

Page #38

જ્ઞાનસાર
ઉહ
અને તું નહિ આપે તે ય એનું ભાગ્ય હશે તે એ ભૂખ્યા રહેવાને નથી. તમે નથી જોયું ? બાપા માળા બંધાવી ગયા, કહેતા ગયા : “બેટા! માળાનું ભાડું ખાજે.” પણ એ જ માળા ગીરે મુકાયા અને બેટા ભાડાની ઓરડીમાં રહે છે. અને બીજી બાજુ થોડાં વર્ષો પૂર્વે નાની ઓરડીમાં રહેનારા, મોટા ફલેટમાં રહે છે. જીવનના બે પાસાં છે, ભાગ્યના પ્રકાર છે.
આ તત્વજ્ઞાન જાણ્યા પછી તમારા વિના પાછળના દુઃખી થશે એ અશ્રદ્ધા નીકળી જશે. જેવું ભાગ્યનું નિર્માણ હશે એવું જ થવાનું છે. કોઈ કોઈને જીવાડી શકતું નથી. જેને કર્મવાદ ઉપર વિશ્વાસ છે એ પોતાના છોકરાઓને અપંગ માનવાની ભૂલ કદી કરતો નથી.
ઘણાખરાં મા-બાપ દીકરાઓને અપંગ કરે છે અગર માનીને બેઠાં છે. “મારા છોકરાનું શું થશે ?” શું લૂલાં-લંગડાં છે? આજે તે ભૂલાં-લંગડાં પણ જીવી રહ્યા છે. જ્યારે આને તો પાંચે ઈન્દ્રિો છે, તું શું કરવા એની ચિંતા કર્યા કરે છે?
. જેને પોતાનામાં વિશ્વાસ નથી એને જગતમાં કયાંય વિશ્વાસ નથી.
| નકકી કરો કે ભાગ્ય પ્રમાણે, કર્મ પ્રમાણે થવાનું છે; લેણદેણુ પ્રમાણે ભેગવવાનું છે. ઋણાનુબંધ પૂરાં થતાં બધું સમાપ્ત.
આ વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાય પછી પોતે બીજાના વિચારે હેરાન થતું નથી.
જુવાનીમાં રળવાની શકિત હેય પણ ઘડપણમાં એ શકિત ઓછી થતાં ભેગું કરવાની આસકિત વધે.

Page #39

૩૪
જ્ઞાનસાર
તૃષ્ણને જ્ઞાનીઓએ કાળી નાગણ કહી છે. બીજા સર્પની પકડમાંથી માણસ કદાચ છૂટી જાય પણ કાળી નાગણના ભરડામાંથી ન છુટાય. એના ભરડામાંથી છૂટવા માર્ગ છે : જાંગુલિ મંત્ર. મદારીઓ પાસે જાંગુલિ નામનો મંત્ર હોય છે. આ મંત્રના પ્રભાવથી સર્ષ વશ થઈ જાય છે અને કરી હોય તે એનું ઝેર ઊતરી જાય. તૃષ્ણારૂપી કાળી નાગણને વશ કરવા માટે જાગૃત જ્ઞાનદષ્ટિ એ જાંગુલિમંત્રનું કામ કરે છે. * * - આ જાગૃત જ્ઞાનદષ્ટિ શું છે? માણસને વિચાર આવે કે મારી વાસના આ વસ્તુઓમાં રહી જશે તે ભટકીને, ફરીને, રખડીને પાછા અહીં આવવું પડશે; મારું ભવભ્રમણ વધી જશે; તૃષ્ણાના તાંતણે તણાવું પડશે.
જીવને વારંવાર જન્મ લેવા પડે છે, એનું કારણ છે તૃષ્ણ. મેક્ષે જાય છે એમને જન્મ લેવા નથી પડતા, કારણ કે એમની તૃષ્ણા છૂટી ગઈ છે. જન્મ લેવાનું કારણ તૃષ્ણનું દેરડું છે. એ માણસને પાછો લઈ આવે છે.
ધર્મસાધનાથી તૃષ્ણનું દેરડું તેડવાનું છે. એ દેરડું તૂટે તે જ માણસ મુકત બને. દેરડું ન છૂટે તે હલેસાં મારવાં નકામાં છે.
• કાશીથી બે પંડયાઓ નૌકામાં બેસીને બીજે ગામ જવા નીકળ્યા. દસ માઈલ દૂર જવાનું હતું. ચાંદની રાત હતી. એમને થયું ? લાવ, જરા ભાંગ પીએ. ગંગામાંથી પાણી લીધું, ભાંગ પીસી, અને બેબે લેટા ભરી પી ગયા. પછી હલેસાં મારવાનું શરૂ કર્યું. આખી રાત હલેસાં માર્યા. સવારના પાંચ વાગ્યા, ઘાટ ઉપર લોકોની અવરજવર શરૂ થઈ.

Page #40

૩૫
જ્ઞાનસાર
66
ભાંગના કેફ પણ ઊતરવા આબ્યા હતા. થયુ` કે ચાલેા ગામ આવી ગયું. પણ જોયું તે પરિચિત માણા દેખાયા, ઘાટ પણ એ જ લાગ્યા. પૂછ્યું : આ કયા ઘાટ છે ?”” કોઈએ કહ્યું : “ કેમ ભૂલી ગયા? કાશીને દશાશ્વમેધ ઘાટ છે.” “ અરે, ત્યાંથી જ તે અમે બેઠા હતા ! આખી રાત નાવ ચલાવી, હલેસાં માર્યા તેનુ શું ?”
દોરડુ જ નહેાતું છોડયુ !
નાકા પ્રવાહમાં તણાઇ ન જાય માટે સેા હાથના દારડાથી એને ઘાટ સાથે બાંધવામાં આવે છે. નૌકા ક્રૂ ખરી પણ સા હાથમાં જ, ગાંઠ ન છોડે તા નાકા કેમ આગળ વધે ?
માણસા પ્રવચન સાંભળે છે; સમતાની વાતા કરે છે; આત્માની ચર્ચા કરે છે; પણ દારડું ન છેાડે. કહે : “તમે હલેસાં મારી જુએ, વાંધા નથી. અમે અહીં જ છીએ.” દોરડું ખાંધીને આવ્યા છીએ, અદા ખસે જ નહિ, હલેસાં મારનારા રાજી થાય કે નૌકા ચાલે છે, પણ આગળ વધે છે ? કે માત્ર ચકકર જ માર્યો કરે છે ?
દોરડુ તાડવાનુ છે, તૃષ્ણાનુ દોરડુ છેાડવાનુ છે. જ્યાં સુધી એ મમત્વના ઘાટની સાથે બંધાયું છે ત્યાં સુધી શ્રમ કરો, મહેનત કરી પણ નૌકા કોઈ દિવ્ય ભૂમિ પ્રતિ આગળ.ન વધી શકે, કિનારા છેાડી ન શકે,
કદીક તે વિચાર કરેા ? પચાસ વર્ષમાં કેટલાં સામાયિક કર્યાં' ? કેટલી પૂજા કરી? કેટલી જાત્રા કરી ? હજુ પણ કાઈ કઈ કહે તે કેવા ક્રોધથી છંછેડાઈ જાઓ છે ? કાઇ જરાક અપમાન કરે તેા ભગવાન ઉપર, મંદિર ઉપર, કહેનાર

Page #41

*
જ્ઞાનસાર
ઉપર અને પ્રવચન ઉપર કેવાં રિસામણું આવી જાય છે ? આ બધું તે એમનું એમ પડયું છે કારણ કે દોરડાંછોડયાં નથી. દેરડાં છેડવાં નથી તે સામે ગામ કેમ પહોંચાશે ?
- તૃષ્ણાનાં દોરડાના કારણે જીવે ત્યાં ને ત્યાં જ પરિભ્રમણ કરે છે.
શ્રવણ કરતાં કરતાં ઘરમાં જેની સાથે જીવતા હોઈએ એના સ્વભાવ જાણી લેવા. જે અડધે ગાંડા જેવો હેય એની સાથે શું કરવા ચર્ચામાં ઊતરે છે ? સ્વભાવ જાણીને કલહ કે આત્માને ઉદ્વેગ થાય એવા નિમિત્તમાં ન ઊતરવું.
જીવ કષાયમાં આવે છે ત્યારે ભાન રહેતું નથી. એ એટલો આવેશમાં આવી જાય છે કે બીજાને તે શું, પિતાને નુકશાન કરી બેસે છે. જે પોતાને નુકશાન કરી બેસે એ બીજાને નુકશાન કેમ ન કરે? “મારું કે મરું; કાં હું નહિ કાં તું નહિ.”
ફિટ જેવી કષાયની હાલત છે. એ વખતે કાંઈ જ ખબર ન પડે. મંદિરમાં હોય કે પ્રવચનમાં; આવેશમાં એ ઊભો થઈ જાય, ન કરવાનું કરી બેસે.
જીતવાનું કેને છે? કષાયને. ધર્મનું શ્રવણ કર્યા પછી ગમે તે વ્યકિત મળે પણ તમારે એક જ વિચાર કરવાનેઃ “સમતાથી સહન કરી કર્મ ખપાવવાને આ અવસર છે.” પણ મૃત્યુને, ભાગી જવાને, કંટાળી જવાને કે જીવનને ઝેર કરવાનો વિચાર કદી ન કરો.
ગમે ત્યાં જશે પણ જ્યાં સુધી કર્મ પૂરાં નથી થયાં, દેવું ચૂકવાયું નથી ત્યાં સુધી એ તમને નહિ છોડે. બીજા ભવમાં પણ પીછો પકડશે. દેવું તે ચૂક્વવું જ પડશે.

Page #42

જ્ઞાનસારે
૩૭
જે મરવાને, કંટાળીને આપઘાત કરવાનો વિચાર કરે છે, ઊંઘની ગોળીઓ લેવાનો વિચાર કરે છે અને આ જ્ઞાનદષ્ટિ મળી નથી. ધર્મનું શ્રવણ કરતાં કરતાં જેની જ્ઞાનદષ્ટિ જાગતી હોય એને દુઃખમાં પણ જીવન જીવવાનું બળ આવે છે.
જેમ જેમ સહન કરતા જાઓ એમ તપવૃદ્ધિ થતી જાય.
કષાય તે જ્ઞાની અને અજ્ઞાની બધાને આવવાના. જ્યાં સુધી સંસારમાં છે ત્યાં સુધી બધા કષાયો માણસના મનમાં બેઠા છે. કોઈ કહેતું હોય કે મને કષાય નથી, તો કાં એ દંભી છે, કાં અજ્ઞાની. દંભી જૂઠાથી સ્વીકારતા નથી, અજ્ઞાની જાણ નથી.
જે કષાયે તમારામાં બેઠા છે, એ જ કષાયે સાધુમાં બેઠા છે. પણ સાધુ શું કરે ? સમજાવી, પટાવીને શાંત કરી બેસાડી દે. જ્ઞાનદષ્ટિ અહીં સહાયક બને છે.
પિત્ત અંદર પડયું હોય ત્યાં સુધી વાંધો નહિ; પણ ઉપર આવી જાય ત્યારે માથું ચઢે, ઉલટી આવે. કષાયે પણ ઉપર આવતા આ મુશીબત ઊભી થાય.
: જ્યારે જ્યારે કષાયે ઉદયમાં આવે ત્યારે એટલું ન વિચારે ? આ કષાય કેમ આવ્યા ? આ જ્ઞાનદષ્ટિ છે. | એક ઘરમાં સાસુ વહુ ક્રોધમાં આવી ન બોલવાનું બેલે, બન્ને લઠી પડે. વહુએ પાડોશીને વાત કરી, પૂછ્યું : “એવો કઈ મંત્ર છે જેથી મારી સાસુનું મગજ શાંત થઈ જાય ?” નમે અરિહંતાણુંને મંત્ર આપ્યું અને કહ્યું : “મંત્ર સારે છે. પણ સાથે પથ્ય પાળવું પડશે. જ્યાં સુધી તારી સાસુનું મગજ ગરમ રહે ત્યાં સુધી મોઢામાં ઠંડા પાણીને કાગળ ભરી રાખવેઃ મોઢામાં પાણી અને મનમાં

Page #43

૩૮
-
જ્ઞાનસાર
નમે અરિહંતાણું. તારા મેઢામાં રહેલા ઠંડા પાણીને લીધે સાસુના મગજમાં ઠંડક આવશે અને કોઈ શાંત થશે.” પેલી બાઈ ભણેલી ન હતી પણ શ્રદ્ધાળુ હતી. સાસુ બોલવાનું શરૂ કરે એટલે દેડીને મોઢામાં ઠંડું પાણી રાખે અને મનમાં મંત્ર શરૂ કરે. સાસુ બેલી બેલીને થાકી જાય. કહે “તમે તો કેવાં પથરા જેવાં છો ? આટલું બધું કહ્યું તે પણ બેલતાં નથી ! જાઓ, તમારી સાથે માથાફેડ કોણ કરે ?” જેવાં સાસુ ઠંડા થઈને બેસે એટલે પેલી બાઈ મેં ખાલી કરે. પછી પાડેશીને કહે કે તારે મંત્ર બહુ જબરે છે; હવે તે સાસુ બેલીબોલીને ઠંડા થઈ જાય છે.
એને ખબર નહિ કે મેઢામાં પાણી હોય ત્યારે બેલાય જ નહિ. ઝઘડો કરે હોય તે બે જોઈએ, એકલો માણસ ક્રોધ કરે તે ગાંડામાં ખપે. '
કષાયના સમયમાં ઉત્તર નહિ આપ એ જ સારી વાત છે. જેને કષાય. આવે એને ખબર નથી હોતી. એની સાથે આપણે પણ કષાયમાં આવી જઈએ તે આપણી હાલત પણ સામા જેવી જ થાય ને ? એ પળ નીકળી જાય પછી બીજી પળે કષાય કરનારો બીજી સ્થિતિમાં જ હોય છે. એને પશ્ચાત્તાપ થાય. “મેં આટલું કહી નાખ્યું ! આવું કહી નાખ્યું, ન બોલવાનું બોલ્યા !” કાંઈ નહિ. એને એ વખતે ખબર નહતી. ન બેસવાનું બેલ્યા ! પણ એને આટલું સમજાયું એ પણ સમજની શરૂઆત છે. '
જપ કરનારે તપ કરવાનું છે. તપ કરનારને જપ ફળે છે. કયું તપ ? જ્ઞાનદષ્ટિનું તપ. જ્ઞાન દષ્ટિ એ મોટામાં મોટું તપ છે. એના જેવું તપ એકેય નથી. બધી જ પ્રવૃત્તિના

Page #44

જ્ઞાનસાર
મૂળમાં જ્ઞાનર્દિષ્ટ હોવી જોઈએ. જ્ઞાનદિષ્ટ લગાડા તે વસ્તુ તમને જુદી લાગવાની. જ્યાં સંસાર જુદા લાગ્યા પછી તમે ભલે સ`સારમાં રહેા પણ કબ્યથી રહેા, જાગતા રહેા, જવાબદારીથી રહેા, અદ્ધર રહેા, કીચડમાં ડૂબે નહિ. તમારા બધા પ્રશ્નાના ઉત્તર જ્ઞાનષ્ટિ છે.
૩૯
જગતમાં એ જ તત્ત્વ છે : આત્મા અને કર્મ. અધા ચૈતન્ય એ આત્મા છે, જડ એકમ છે. અનેક અને આત્માના જોડાણને લીધે સંસાર છે. કાંઇ ગૂંચ છે જ નહિ. જ્ઞાનષ્ટિ આવે છે અને જીવ આ તત્ત્વના વિચાર કરતા થાય છે. પછી દરેક પ્રવૃત્તિ કરે પણ એ જળકમળની માફ્ક અલિપ્ત રહી સંસારનું આ રીતે અવલાંકન કરતા આગળ વધે છે અને જીવન યાત્રા સુંદર રીતે પૂરી કરે છે.
વર્ષો તે પૂરાં થવાનાં, રડતાં રડતાં કે હસતાં હસતાં, માથાં કૂટતાં કે અવિહિન ચર્ચા કરતાં. જો દિવસેા પૂરા જ થવાના છે તેા શા માટે દુ:ખી થઈને પૂરા કરવા ? જાગૃતિમાં પ્રબુદ્ધ થઈ દિવસ કાઢીએ તે એ દ્દિવસ સમતામાં જાય.
સમતાની સમજણ આવે એના જેવું સુખ કાઇ નથી. ખાવા રોટલા મળે, પહેરવા કપડાં મળે, રહેવા એટલેા મળે એને ખીજુ: કાઇ દુઃખ હોય તે એ ઊભું કરેલું દુઃખ છે. આ ત્રણ દેહની જરૂરિયાતનાં દુ:ખા છે. આ ત્રણ હોય તેમ છતાં પણ જો દુઃખ હોય તેા એ અજ્ઞાનમાંથી જન્મેલા માહનુ છે. લેાકેા આ અજ્ઞાનને કારણે વસ્તુઓને અભાવ કલ્પી દુ:ખી થતા હોય છે.
જ્ઞાનષ્ટિ આવતાં આ ભૌતિક દુઃખા પણ ઓછાં થતાં જાય. અંદરથી સુખ આવતું જાય. એ વિચારે : ચાલા,

Page #45

४०
- જ્ઞાનસાર
-
શરીર ઢાંકવા વસ્ત્ર છે, રહેવા મકાન છે, ખાવા રેટેલો છે; હવે માલ પાણીને યાદ કરી આ રોટલાને આનંદ શાને ગુમાવો ?
સુખને વિચાર કરે તે તૃષ્ણ ઓછી થતી જાય. બાકી તે આ તૃષ્ણને ખાડે ભરતા જાઓ એમ ઊંડે. ઊતરતો જાય.
એક ભાઈએ શેરબજારમાં નવાણું લાખ બનાવેલાં પણ કરોડપતિ બનવાની અભિલાષા. ગામના લોકોએ ઘણું સમજાવ્યા પણ ન માન્યા. કહેઃ નવાણું લાખ ઊભા કર્યા તે એક લાખ શું હિસાબમાં ? જેજે, હું કરોડપતિ થઈને આવું છું.” એક લાખ લેવા જતાં નવાણું લાખ મૂકીને આવ્યા. જેનાં કબાટે નેટની થોકડીઓથી ભરેલાં રહેતાં એને મહિને કેમ ચલાવો એ પ્રશ્ન ઊભું થયે; શૂન્ય round figure કરવા જતાં પિતે જ શૂન્ય round થઈ ગયા.
સંસાર એક ચક્કી છે. વ્યસની કે વેઠિો પોતાની સાધના માટે સમય ન મેળવી શકે તે જાક માની શકાય. પણ શેઠિયે થઈને કહે કે શું કરું, સમય મળતો નથી. તે આ અનુકૂળ સાધનને અથ શે ? સુખી માણસ તો ધર્મ વધારે કરી શકે ! આ જ્ઞાન, શ્રવણ, ચિંતન વારંવાર ક્યાં મળવાનું છે ? જ્ઞાનની ગંગા જરૂર વહે પણ સાંભળનારનું જ ભાગ્ય ન હોય તેનું શું ?
જ્યારે સ્વાધ્યાય, ચિંતનને લાભ મળે ત્યારે એ ન ચૂકે. જ્ઞાનથી, ધ્યાનથી જે પિતાના ચિત્તને તૈયાર કરે છે એની તૃષ્ણ ઓછી થતી જાય છે.
જે જાગૃત છે એ પૂર્ણાનંદી છે, એને દીનતા રૂપી

Page #46

જ્ઞાનસાર
વીંછણની વેદના થાય જ કેમ? | દીનતા એ વીંછણ છે. એાછું આવતાં માણસના મનમાં ને મનમાં ડંખની વેદના થાય.
તમે મધ્યમ વર્ગના હે, સગાને ત્યાં લગ્નમાં જાઓ, તમે ગળામાં સામાન્ય માળા પહેરી હોય અને લગ્નમાં આવેલા તમારા સુખી સ્નેહીએ હીરાને હાર પહેર્યો હોય તો તમે લગ્નમાં ફરો પણ જીવ અંદર બન્યા કરે. “આનો હાર કેવો ચળકે છે અને મારે હાર ?”
ભાગ્યને પંગતમાં છેલ્લે બેસવું પડે ત્યારે તે થાય જ કે મારી પાસે દાગીના નહિ, પૈસા નહિ એટલે છેલે જગ્યા મળી. એ બેઠે બેઠે ખાય ખરે પણ જીવ બળ્યા કરે, ડંખ લાગ્યા કરે, દુઃખ થયા કરે.
આ દુઃખ માત્ર દુઃખીનું જ છે એવું નથી. વધારે સુખીનું પણ દુઃખ છે. તમારા સુખનું કઈ ચોકકસ ધારણ નથી. એ માત્ર બીજા સાથેની સરખામણી જ છે. જેણે મૂલ્ય માત્ર સંપત્તિથી કર્યા છે એ લાપતિ કરોડપતિ આગળ ફિકક લાગે. અને એ કડપતિ અબજપતિ આગળ શિયાવિયા થાય. ઝૂકીને કહે અમે શું હિસાબમાં? કારણ કે એ આત્માની વાત જાણતું નથી.
ગામડામાં રહેતે લાખને ધણી શહેરમાં આવે, મિલમાલિકને જુએ અને દીન થઈ જાય. મિલમાલિક એના કરતાં વધુ ધનવાનને જુએ તે એની મિલ એને મિલડી લાગે. અને
એ ધનવાન અમેરિકા જાય અને ત્યાં રેંકફેલર Rocke- fellerને જુએ, એનું હેલિકોપ્ટર helicopter જુએ અને થાય કે આપણું જીવનમાં શું મજા છે ? શું

Page #47

જ્ઞાનસાર
સુખ છે?
ધનવાન કહેવાતે આ જીવ દુઃખી થઈ જાય. બાપડો બીજાનાં સુખ જોઈ જોઈને દુઃખી થાય. એ દુખમાં, એ તૃષ્ણામાં હેરાન થાય.' | મરીનડ્રાઈવની પાળ ઉપર બેઠા બેઠા ઘણાં જીવં બાળ્યા કરે, “આ હા હા ! મરીનડ્રાઈવ પર રહેનારા કેવા સુખી છે, મેટી લાઈટ દેખાય, બધું મેટું દેખાય.” પણ એ મોટા ઘરમાં નાની વસ્તુઓ માટે કે કજિયે થાયે એ શું જાણે ?
- ઘરમાં પાંચ ગાડી અને સાત મેમ્બર. એકને બહાર જવા ગાડી ન મળે તે ધમાલ થાય, કજિયે થાય. શું કહે ? “તમે ગાડી લઈ જાઓ અને અમારે ટેકસીમાં મરવાનું ?” ટેકસીમાં જાય પણ કહે કે મરવાનું !
જેને ગાડી જ નથી એ તે ચાલતા ચાલતા આવી ગયા, કોઈ ઝઘડે જ નહિ.
જ્યાં સુધી જ્ઞાન ન આવે, સમજ ન આવે ત્યાં સુધી દીનતારૂપી વીંછણના ઝીણા ઝીણા ડંખ વાગ્યા જ કરે.
સર્પ કરડે તે માણસને ઝેર ચઢે, મૂછી આવે, બેભાન થઈ જાય, બેલે નહિ. પણ વીંછી કરડે તે ધાંધલ, ધમાલ કરી નાખે.
જેને તૃષ્ણ લાગી એ બધાનું હડપ કરવાનો વિચાર કરે, પણ જેને દીનતારૂપી વીંછણ કરડે એ અંદરથી, નાની નાની વાત માટે જીવ બાળ્યા કરે. " એને એક યા બીજી રીતે ખોટું લાગતું જ હોય. ધારે કે રવિવારે તમે તમારા સુખી સગાને મળવા જાઓ. પગ

Page #48

જ્ઞાનસાર *
૪3
મૂકે અને ભાગ્યાગે એ બિચારાને બહાર જવાનું હોય. એટલે “માફ કરજે.” કહી તમારી સાથે ઊતરી પડે. તમે શું કહે? “આપણુ પાસે પૈસા નથી એટલે ચહાનું પાણ સરખું પણ ન પાયું !” ઘરે આવ, દુઃખી થાઓ, એ માણસ પ્રત્યે ધિકકાર જાગે. થાય કે પૈસાદારનાં મોઢાં કાળાં. રવિવારને હોલીડે હેળીઓમાં ફેરવાઈ જાય ને?
એમ કેમ માનવું કે એણે જાણી જોઈને ચહા નથી પાઈ?
અહીં સ્યાદવાદને ઉપયોગ કરવાનું છે. સ્યાદ્વાદની દષ્ટિ હોય તે કહેશેઃ “હશે, એ પણ કેઈકવાર બિચારે દુઃખી હોય, મારે શું કામ છે ? મેં મારું કર્તવ્ય બજાવ્યું.” મેઢા ઉપર કટુતાની રેખા ઉપસી ન આવે, દીનતાના ડંખથી ડંખાયેલા ન હ તો કોઈક દિવસ એ જરૂર પાછો આવીને કહેશે : “એ દિવસે તમે મારે ત્યાં આવ્યા પણ ઉતાવળ હોવાથી મારે નીકળી જવું પડયું, સ્વાગત પણ ન કર્યું, માફ કરશે.” ' એ કયારે બને? જે તમારા મોઢા ઉપર દીનતાને ડંખ ન દેખાય તે. - તૃષ્ણારૂપી કાળી નાગણના ઝેરને ઉતારનાર જાંગુલિમંત્ર સમાન જ્ઞાનદષ્ટિ જેની જાગૃત છે એવા પૂર્ણનન્દીને દીનતારૂપી વીંછીના ડંખની વેદના થાય જ કેમ ?

Page #49

૪૪
પૂર્ણાષ્ટક (૫)
पूर्यन्ते येन-कृपणा स्तदुपेक्षैव पूर्णता । पूर्णानन्दसुधा स्निग्धा, दृष्टिरेषा मनीषिणाम् ॥
જ્ઞાનસાર
તુ' દીન ન મન. તારે દ્વીન ખનવાનુ કાઇ કારણ નથી. તને ગરીબ, કંગાલ કે નિર્ધન કાણુ કહી શકે ? કરી શકે ? તું તા ધનપતિને પણ ધનપતિ છે; તું તે અદ્દભુત સ પતિના સ્વામી છે; પણ તારી સંપતિનું તને ભાન નથી, તારી સપત્તિ શુ છે એ તું સમન્ત્યા નથી એટલે તને લાગે છે કે તારી પાસે કાંઈ નથી. પણ તને જો એ સપત્તિના ખ્યાલ આવી જાય તે તું કાઇની આગળ દીન કે રાંક નહિ અને, મનમાં એછુ નહિ આણે.
.
પુણ્યની પ્રકૃતિ કેવી વિવિધ છે !
શાળીભદ્રને ત્યાં રાજા શ્રેણિક આવે છે,નાકરાના ખંડમાં આરસની જળતર`ગવાળી લાદીએ જોતાં શ્રણિકને સ‘શય પડયા : આ પાણી છે કે પથ્થર. એ જાણવા માટે એણે વીંટી મારી, વીંટી અથડાઇ ને પાછી આવી ત્યારે જાણ્યું કે આ પાણી નહિ, આરસની શિલાઓ છે. એ ઉપર જાય છે. શાળીભદ્રની મા શાળીભદ્રને નીચે ખેલાવે છે, એનું શરીર પારિજાતક જેવું સુકુમાર છે. અનંત સમૃદ્ધિ છે. ઘડીભર શ્રેણિકને થયું: “હું
આ મગધના રાજા, જે નથી માણતા એ શાળીભદ્રના સેવકો માણે છે !” ત્યાં એને ભગવાન મહાવીર યાદ આવ્યા. એમણે કહેલી પુણ્યની વિવિધતાની વાત સાંભરી આવી. કની

Page #50

જ્ઞાનસાર
૪૫
પ્રકૃતિઓના ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે તે આનું નામ. પુણ્ય ભેગવવાની પ્રકૃતિઓ-જુદી છે. કોઈ રાજા બની જાય પણ શાતાવેદનીય સુખ ન અનુભવી શકે અને કઈ શાતાવેદનીય અનુભવતો હોય પણ રાજા ન હોય. એકને ભેગાવળી પુણ્યનું સુખ છે, બીજાને રાજ્યનું અનુશાસન કરવાનું પરાઘાત નામનું કર્મ છે. શ્રેણિકે વિચાર કર્યોઃ “મને અનુશાસનનું, હુકમ કરવાનું પુણ્ય મળ્યું છે, જે શાળીભદ્રને નથી મળ્યું. અને એની પાસે વૈભવના ઉપભેગનું પુણ્ય છે તે મારી પાસે નથી. એની દુનિયામાં એ સમૃદ્ધ છે, મારી દુનિયામાં હું સમૃદ્ધ છું.” મનમાં બળતરા નહિ, ઈર્ષ્યા નહિ. એટલે જ શાળભદ્રને લૂંટીને રાજ્ય ભડાર ભરવાને વિચાર એને ન આવ્યું.
આજે આ જ્ઞાન વગરના, અધ્યાત્મ વગરના ભૂખ્યાએને બોલાવે તે તમારા દુઃખનું કારણ જ બને ને? પણ જે કર્મવાદને જાણતા હોય એ દુનિયામાં રહે ખરે પણ તૃપ્ત હેય. ધર્મ સમજાઈ જાય તો જીવનની દિશા બદલાઈ જાય.
. દુનિયામાં કંજૂસને કૃપણ કહેવાય પણ અહીં મંદ બુદ્ધિવાળે કૃપણ કહેવાય. એ રાત દિવસ સાચું–જૂઠું કરીને, આધ્યાન કરીને, મિત્રને દગો દઈને, બીજાને માટે પૈસો ભેગો કરે અને પિતાને માટે દુર્ગતિનું ભાતું બાંધે એના જે કમઅક્કલ બીજે કેણ? માખીઓની જેમ ગુનગુન કરી મધપૂડો તૈયાર કરે અને કઈ રીંછ આવી, હાથ મારીને બધું લઈ જાય, બધું ખાઈ જાય; એ આત્મા કૃપણ નહિ તે બીજું શું કહેવાય ? - સાચાં મા-બાપ તો છોકરાંઓને સરસ ઉચ્ચ કેળવણું - આપે, સંસ્કારો આપે અને કહે : “હવે તમે તમારું ભાગ્ય

Page #51

૪૬
જ્ઞાનસાર
નિર્માણ કરે, પાપથી ભેગું કરેલું તમને આપીને મારે તમને દુર્ગતિમાં નથી મેકલવા.”
કૃપણ શાની અપેક્ષા કરતા હોય છે ? ધનની. પારકી વસ્તુ મળે તે કામ લાગશે માની પૂરતા જાય, ભરતા જાય, પોતાની જાતને સુખી માનતા જાય, પણ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે , જેનાથી કૃપણ પિતાને ભરાતો માને છે, પૂર્ણ માને છે, ગઢ: જીતી ગયે માને છે એની તું ઉપેક્ષા કર. કૃપણ માને છે તે ભ્રમ છે. એ ગઢમાં જશે ત્યારે ખબર પડશે કે ગઢ છે કે ગર્તા!
સાસુ જ્યારે વહુને લઈને ઘરમાં આવે છે ત્યારે કૂદતાં હોય છે, “આહાહા ! જાણે ગઢ જીતી આવ્યાં ! ખૂબ રાજી હોય. બાર મહીના પછી જુઓ, ક્યાં અને કે ગઢ જીતી આવ્યાં ?
જેનાથી એ માને કે પુરાઈ ગયા, ભરાઈ ગયા, સુખી થયા એનાથી કોઈ પુરાતું નથી. પૌદ્દગલિક વસ્તુઓથી કઈ પૂર્ણ બન્યું છે ખરું ?
અતરની પૂર્ણતા શું છે? જેનાથી કમઅકકલવાળા માણસો “ભરાઈ ભરાઈ ગયા” એમ માને છે એની ઉપેક્ષા કરવી, એની સામે negligent બનવું, indifferent બનવું, એ જ પૂર્ણ બનવાની સુંદર અને ટૂંકી રીત છે. મનથી જે અપૂર્ણ છે એ પોતાને મળ્યું તેને તે વિચાર જ નહિ કરે, પણ ન હોય તેને જ સતત વિચાર કરશે. “આની પાસે આટલું બધું છે, કે સુખી છે ! મારી પાસે કાંઈ નથી.” “અરે ભાઈ! તને એના સુખની શી ખબર? એ એક રોટલી ખાઈ શકતા નથી અને તું પાંચ જેટલી ખાઈ જાય છે! એને ખાતાં પહેલાં ઈજેક્ષન injection ખાવું પડે છે, તું તે વગર

Page #52

જ્ઞાનસાર
વિચારે ઝાપટે જ રાખે છે.”
ડેક વિચાર કર. તને કેટલું સરસ શરીર મળ્યું છે. મળેલી અનુકૂળતાનો વિચાર કરશો તો લાગશે કે કંઈક પુણ્ય કર્યું તે આટલું મળ્યું. હવે જે પુણ્ય અને પાપો ક્ષય થઈ જાય તો તે સીધે મેક્ષે જ પહોંચી જાઉં. આપણને મેક્ષમાં પહોંચવાની પરમ શકિત મળી છે, ધર્મ કરવાની અનુકૂળ સામગ્રી મળી છે; આપણુ જેવું ભાગ્યશાળી કેણ ? - ધર્મસહિત, દુનિયામાં દાસ બનવું કબૂલ છે, પણ ધર્મવર્જિત કરોડપતિ બનવું નકામું છે. ધર્મવર્જિત કરોડપતિ મરીને દુર્ગતિએ જાય જયારે ધર્મસહિત નોકરી કરનાર સદગતિએ જાય. ૪
તમારું પુણ્ય જુદી પ્રકૃતિનું હોય અને તમે કેઈના સુખની ઝંખના કરે, તો એના જેવું મળે નહિ અને તમે તમારા જેવા રહે નહિ. “બીજાના અનુકરણમાં બીજાના જેવા થવાતું નથી અને જે છે તે રહેવાતું નથી. કાગડે મેર બનવા બેસે તો તે મેર બની શકતું નથી અને કાગડાની દુનિયામાં પ્રવેશ મેળવી શકતા નથી. માટે માણસે પોતે પિતાની અવસ્થાનો વિચાર કરવો જોઈએ. બીજાના ધનની અપેક્ષા કરવી એના કરતાં ઉપેક્ષા કરવી સારી
- તમારામાં આજે બીજાની અપેક્ષા છે. અપેક્ષાને લીધે આખું જીવન કટુ બની ગયું છે. દરેકની પાસે અપેક્ષા. “આ મને પ્રણામ કેમ કરતો નથી, પેલો મને બોલાવતો કેમ નથી, તે આમંત્રણ મેકલ કેમ નથી ?
સર્વત્ર એકલી અપેક્ષા જ છે. પત્ની એમ ઈચ્છે કે પતિ મારે માટે અલંકાર લાવે, પતિ એમ ઈચ્છે કે હું રળીને
|

Page #53

૪૮
જ્ઞાનસાર
આવું ત્યારે એ મને સ્નેહ અને હાસ્યથી કેમ ન 'આવકારે ? ઘરડાં ઈચ્છે કે છેકરાએ અમારા પડયા ખેાલ ઝીલે અને સાસુ ઈચ્છે કે વહુ મારા ખ્યાલ રાખે.
આ અપેક્ષાઓ પૂરી થતી નથી, ધાયું થતું નથી. એટલે અંદર ક્રેાધના, વિષના અને કષાયના દાવાનળ
સળગવા માંડે છે.
“કંપની ઈચ્છા તેમ સમ
•
છાયા કૃપ સમાણી ભાંગી.”
ઝાડની છાયા પથિકને મળે, કૂવાની છાયા કોઇને ન મળે, એમાં જ પૂરી થાય. તેમ અપેક્ષા પણ અંદર પૂરી થાય. માણસ મનમાં તરંગેા ઊભા કરે અને એ તરગાની હારમાળામાં જીવન પૂરું થઈ જાય.
જેનાથી દુનિયા પૂર્ણ થવા માગે છે એની ઉપેક્ષા કરતાં શીખશે તે તમારા મનમાં કદાપિ મળતરા ઊભી નહિ થાય. સદા સંતાષી અને સુખી રહી શકશેા. બીજાનાં સુખને જોઇને તમારી આંખેામાં અમી ઊભરાશે.
જે સત્ય અને અસત્ય; સાચું અને ખાટું; શાશ્વત અને અશાશ્વતના વિવેક કરી શકે એને મનીષી, પ્રાજ્ઞ કહેવાય. એની દૃષ્ટિ ફેવી હોય ? કૃપણા જેની ઝંખના કરતા હોય એની અપેક્ષા નહિ, ઉપેક્ષા.
એની દૃષ્ટિ પૂર્ણાનંદની સુધાથી મૃદુ ખની ગઇ હાય છે, મીઠી અને સુકુમાર બની ગઈ હોય છે, ભાવાત્મક અને સ્નેહાદ બની ગઈ હાય છે.

Page #54

જ્ઞાન સાથે
૪૯
જેમ બળતી આંખોમાં માં આવીને કાજલ આજે અને એમાં ઠંડક વળે તેમ પૂર્ણાનંદની દષ્ટિ નયનોમાં આવે અને અમૃત જેવી ઠંડક વળે. આવી આંખોમાં શીતળતા અને સ્નિગ્ધતા હોય.
એ સમજતો હોય છે કે વિશ્વમાં જે વિવિધતા દેખાય છે એ સહુ સહુના પુણ્યને પ્રકાશ છે. જુદાં જુદાં કર્મોને લીધે જુદી જુદી વ્યકિતઓ વિકાસ પામી રહી છે. એક સરખું વ્યકિતત્વ કેઈનું નહિ મળે. બાપ જે દીકરે દેખાય ખરે પણ સ્વભાવમાં નહિ. એમ જ જે હેત તો તીર્થકરના બધા પુત્ર તીર્થકર અને ગાંધીજીના બધા દીકરા ગાંધીજી બની ગયા હોત, પણ એવું કદી બનતું નથી.
પુણ્યના ચાર પ્રકાર છે, માતાના સદાચારના પુણ્યથી સંતાન સંસ્કારી બને, પિતાના બુદ્ધિના પુણ્યથી પુત્ર કુશળ બને, કુળના ઉદારતાના પુણ્યથી સંતાન ઉદારદિલ બને અને આત્માના પિતાના પુણ્યથી એને પરલોક સુધરી જાય.
જેને આ ભવ નથી સુધર્યો તેને પરભવ કેવી રીતે સુધરે? પણ સુધરવું એટલે બધા પૈસાદાર થઈ જાય, મેટા હોદ્દા ઉપર આવી જાય એમ નથી સમજવાનું.
પૈસો આવ્ય, મોટાઈ આવી, પ્રતિષ્ઠા મેળવી એ બધું બહારનું છે, એથી અંદરની જાગૃતિ ક્યાંથી આવે ?
દષ્ટિ અંદરથી સ્નિગ્ધ-અમીભરી થાય પછી જગતને જોઇને, જગતની વિભૂતિમત્તાને જોઈને મનમાં આનંદ થાય. વિચાર આવે કે ભગવાને પુણ્ય કેટલા પ્રકારનું બતાવ્યું છે ! એમાં કેટલી વિવિધતા છે !
ચાર બહેને હેય; એક કરોડપતિને ત્યાં જાય, બીજી

Page #55

જ્ઞાનસાર
મધ્યમ વર્ગમાં, ત્રીજી મહિને માંડ પૂરુ કરે અને ચેાથી દિવસનુ પણ માંડ મેળવે. બધી જ બહેનેા, પણ પુણ્યની પ્રકૃતિ જુદી. જ્ઞાનીને આ વાત સમજાય. અલખત્ત! પુણ્યની પ્રકૃતિમાં ફેર છે; કેાઈને ત્યાં વધારા તા કાઇને ત્યાં ઘટાડા; એ તા સ`સારમાં ચાલ્યા કરશે પણ આત્મામાં કાંઇ ફેર નથી. આ જ્ઞાનદૃષ્ટિ આવે તે આ પળ, આ દિવસ, આ જીવન સાષથી સુધરે.
જેનામાં આ જ્ઞાનષ્ટિ છે એને આ મદિશ, શાસ્ત્રો, ઉપાશ્રય, જ્ઞાન અને દર્શન કામ લાગે, જેને નથી એને કાંઈ કામ ન લાગે. એ ભલે પ્રવચન શ્રવણ કરે પણ ઘરમાં પ્રવેશે એટલે જેવા હતા તેવા ને તેવા જ.
૫૦
એક અજ્ઞાની રાજ ઘરમાં ઝઘડા કરે, લઢે, એ જાત્રાએ જવા તૈયાર થયા. એના જ્ઞાની મિત્રે કહ્યું : “તમે જાત્રાએ જાએ છે તે એક કામ ન કરે ? આ તુંબડુ' લેતા જશે ? જ્યાં જ્યાં જાઓ ત્યાં ભગવાનનાં દન આ તુંબડાને કરાવજો અને પવિત્ર નદીઓનાં પાણીમાં સ્નાન કરાવજો, જેથી આ તુંબડું છપ્પન તીથ જઇને આવે. પછી આને સમારીને એનુ શાક બનાવીને ખાઈશું તે અમારામાં સદ્દબુદ્ધિ આવશે, ”
અજ્ઞાની તુખડુ લઇને ગયા. ગંગા, યમુના, સરસ્વતી, ગેાદાવરી ખધે ન્હેવડાવ્યું, દન કરાવ્યાં. ફરતા ફરતા હિમાલયથી . હરદ્વાર સુધીના પવિત્ર ધામામાં એ ફરી આન્યા, તુંબડાને પણ ફેરવી આવ્યા. યાત્રાથી પાછેા, આન્ગેા એટલે મિત્રે જમવાનું નિમંત્રણ આપ્યું, તુંબડાને સમારીને શાક અનાવ્યું. માઢામાં મૂકયુ ત્યાં મોઢું કડવું કડવું થઇ ગયું, થૂ ચૂ કરવા લાગ્યા. મિત્રને કહ્યું : “ભાઇ ! પાણી આપા, મારે મેહુ ચાખ્ખું કરવું છે. શાક કરતાં પહેલાં કેાઈએ ચાખ્યું પણ નહિ ?”

Page #56

જ્ઞાનસાર
૫૧
મિત્રે કહ્યું : “ભાઈ ! એમાં જોવાનું શું હોય ? બજારમાંથી લાવ્યા હો તો જોવાનું હોય પણ આ તો છપ્પન તીર્થની યાત્રા કરી આવેલું, દર્શન કરી આવેલું, પવિત્ર નદીઓમાં સ્નાન કરી આવેલું, પર્યટન કરી આવેલું તુંબડું છે. આમાં તપાસવાનું શું ?” યાત્રાએ જઈ આવેલા અજ્ઞાનીએ જ્ઞાનભર્યો જવાબ આપ્યો : “દર્શન અને સ્નાન તે બહારથી કરાવ્યાં એથી અંદરને ભાગ કેવી રીતે સુધરે ?” ત્યારે મિત્રે કહ્યું: “અંદરની દષ્ટિ નહિ પલટાય, તૃષ્ણ ઓછી નહિ થાય તો બહાર ગમે ત્યાં ગમે તેટલાં તીર્થે જઈ આવીશું પણ અંદર સ્વભાવ નહિ પલટાય.” શાક કડવું હોય તો ભેજનની મજા મારે એમ જીવન કડવું હોય (દષ્ટિ વિકૃત હોય) તે જીવનની મજા મારે.
સ્વભાવને પલટાવવાનો છે, એ પલટાય છે ત્યાં જીવન જુદું બને છે. જીવનમાં જીવવાની પણ મજા આવે છે.
આપણે આ દુનિયામાં જન્મ્યા, તે દુનિયાને બનાવવા માટે નથી આવ્યા. આપણે આપણું વિકાસ માટે આવ્યા છીએ. ઠીક છે, મેળે ઊભું થઈ ગયાં, પણ એ ધ્યેય નથી. - અહીંથી પાલિતાણા જાઓ, મુસાફરી કરતાં ટ્રેઈનમાં પાંચ દસ મિત્રો બની જાય. જાત્રા માટે સાથે ચઢે, જાત્રા કરો પણ ઊતરવાનો સમય થતાં તમે કેઈની વાટ નથી જોતા. જાત્રામાં બધા ભેગા, પણ પોતાનું સ્ટેશન આવતાં સહુ સહુના બિસ્તરા લઈ ઊતરી જવાના.
આ આત્મા વિશ્વયાત્રામાં એકલા આવ્યું હતું અને બધા મળી ગયા. કઈ પતિરૂપે આવે, કેઈ પત્ની રૂપે આવે, કેાઈ મા રૂપે આવે. બધાં ભેગાં થયાં. તમે આ યાત્રાના

Page #57

પર
જ્ઞાનસાર
પ્રવાસી છે, બધાની સાથે મીઠા, કુમાશભર્યાં, પ્રમાણિકતા અને નિષ્ઠાભર્યાં સ`ખધ રાખેા જેથી છૂટા પડીને પાછા કયાંક મળેા તા એ સભારે, “કેમ? આપણે કયાંક મળ્યા હતા ને?” એમની સાથે દગાખાજી કે લુચ્ચાઇ · કશ ા કહેશે કે આ તેા ખિસ્સાકાતરૂ, પાલિતાણામાં મળ્યા હતા તે છે.
આપણે પહેલાં મળ્યા હતા, આજે મળ્યા છીએ અને ફરીથી કયાંક મળવાના છીએ.
સહુની સાથે સારી રીતે વર્ત્યા હશે તે એકબીજાને જોતાની સાથે આત્મામાં ઉલ્લાસ થવાના. એકને જોઈને આનંદ થાય, ખીજાને જોઇને દુઃખ થાય, કારણ ? જેની સાથે ગયા જન્મમાં સારી રીતે વર્ત્યા એને જોઈને મનમાં ઉલ્લાસ, આનંદ અને ભાવ જાગે. જેની સાથે સારી રીતે નથી વ એને જોઇને થાય .“આ કયાં?” એ કંટાળાજનક લાગે.
માણસમાં ફેર નથી. માણસે ખાંધેલા પુણ્ય અને પાપનાં પરિણામેાને લીધે એકને જોઈને ઉલ્લાસ થાય, બીજાને જોઇને ધિકકાર છૂટે. એવું પણ બને કે એક ઘરમાં કાઈ કાઇના માટે કાંઈ ન કરે અને બહાર હજારાનુ કરે.
એક કંજુસ માણસ અહીથી પાયની જવું હોય તે ચાલીને જાય પણ એને એકની સાથે એવી લેણદેણ કે એને જરૂર હોય તા એ પચીસ રૂપિયા કાઢીને આપી દે. એ ભાઇ કહેઃ “મહારાજ ! ગમે તે હોય પણ એને - જોઉં છું અને આપવાનું મન થઇ જાય છે. એની ગરીબી કહો, કહેવાની રીત કહો પણ એ માગે તે આપી જ . કદાચ મેં ગયા જન્મમાં એની પાસેથી લીધું હશે, બાકી હું' અમસ્તા એક પૈસા પણ વાપરતા નથી.”

Page #58

૫૩
જ્ઞાનસાર
માણસ કાઈ કાઈને નથી આપતા. આપે છે તે માત્ર લેણદારને જ આપે છે.
જ્ઞાનીઓએ કહ્યું : “સ્નેહ, વેર તે કારણે દેખી પરસ્પર હોય. ” પૂર્વ જન્મના પુણ્યને લીધે સ્નેહ ઉત્પન્ન થાય, પાપને લીધે દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય. તમે જેને માટે કરા છે. એ કાંઈ એના ઉપર ઉપકાર નથી કરતા ! એણે કાંઇક આપેલું એટલે તમે એને માટે કરી છે.
જીવનપ્રવાસમાં સહુ સાથે સરસ વન રાખતાં રાખતાં અંદર ધ્યાન રાખવું કે હું જવાનેા છું. આ જીવનમાં એકલા આબ્યા છું; લાકોને રાજી કરવા, લેાકેા પાસેથી પ્રશ'સા મેળવવા કે માનપત્ર લેવા નથી જન્મ્યા. કર્તવ્યની કેડી પર મારે ચાલ્યા જવાનુ છે.
વિકાસ એ જીવનના હેતુ છે. વિકાસ કરતાં કરતાં પૂર્ણતાને પામીએ તે આપણા સ્નેહીઆને પણ એના લાભ મળે. કદાચ પ્રશ્ન થાય કે આ તેા selfish motive કહેવાય, સ્વાર્થવૃત્તિ કહેવાય. તમારુ જ કરી લેા ખીજાનું કાંઈ નહિ ! આત્માથી
સ્વાથી ખરા પણુ, એ જ ખરે પરમાથી અને છે. સારુ જીવન જીવે, નીતિથી જીવે, પ્રમાણિકતા હાય, સ્વજનાને સારા માર્ગે લઇ જાય અને એના જીવનના પ્રકાશથી આસપાસના સ્વજનોનાં જીવનને રંગી નાખે. એ શું સાચા પરમાથી નથી ? પણ જેના પેાતાના જ જીવનમાં કાંઇ ન હેાય તા એ સાથીઓને, પત્નીને, પુત્રને શુ આપવાને છે ?
જીવન સુંદર મનાવી, જીવનની સુંદરતાના લાભ સ્વજનાને મળે એ માટે વિકાસના વિચાર છે.

Page #59

૫૪
જ્ઞાનસાર
હું આ જગતમાં વિકાસ કરવા આવ્યો છું. સહુ આત્મા પોતપોતાની સમજના પ્રકાશ પ્રમાણે વિકાસ કરી રહ્યા છે. જગત વિવિધતાથી ભરેલું છે. જેટલા જીવે છે એટલા પુણ્યની પ્રકૃતિના ભેદ છે. ' ' .
સંસારમાં એકસરખા બે માણસે નહિ મળે, બહારથી દેખાય પણ વિગતથી જેવા જાઓ તે એક સરખા નહિ મળે.
સી. આઈ. ડી. ને અભણ માણસની લેવામાં આવતી અંગૂઠાની છાપ (thumb impression) વિષે પૂછયું તે કહે “મારા જીવનમાં પચાસ હજાર ચૅર, ડાકુ અને ખૂનીની thumb impression લીધી છે પણ એકે ય print આજ સુધી બીજાની સાથે મળતી નથી આવી.” નાના–શા અંગૂઠામાં આટલા ફેર તે આકાર, વિચાર અને સ્વભાવમાં ફેર કેમ ન હોય ?
* , પણ તમે તે એમ જ કહે છે, “મારા જેવા તું થા.” એ કેવી રીતે બને ? સહુ પોતપોતાના કર્મ પ્રમાણે બને છે.
આ દષ્ટિ કોને આવે છે ? જે વિચાર કરે છે તેને મળે છે. બધાને નથી મળતી. આ સાંભળે ઘણું, પણ જેનું પુણ્ય હોય એ જ સાચે મનીષી બને છે. એ સાંભળીને વિચારેઃ “જે શ્રવણ કર્યું એની સાથે મારો સંબંધ શું છે ?” વિચારના દરેદેરે એ ચાલ્યા જાય.
• જે મનીષી નથી એમને દેરે તૂટી જાય. એક દહાડે રંગમાં આવી જાય પણ બે ચાર દિવસે જે હતો તે ને તેવો. જે મનીષી છે એ વિચારના વિકાસક્રમમાં આગળ વધે છે.
સવને આ દષ્ટિ નથી મળતી. જે વિચાર કરે તેને જ

Page #60

જ્ઞાનસાર
પપ
આવી આંતરદષ્ટિ મળે છે. જ્યાં આંતરદષ્ટિ મળી ત્યાં બાહ્યદષ્ટિનો રંગ જુદે લાગે. બહારની નજર ચામડાની છે. અંદરની નજર આત્માની છે.
યાત્રાએ સંઘ જતું હતું, એમની સાથે એક અંધ ભાઈ પણ ચાલ્યા જતો હતો. કોઈકે પૂછયું : “તું ક્યાં આવે છે ?”
આપની સાથે યાત્રાએ.” “અરે, અમે તે ભગવાનનાં દર્શન કરવા જઈએ છીએ અને તું તો આંધળતું શું જેવાને ?”
જે કહેવાનું હોય તે જ કહે પણ ચગ્ય રીતે કહે. ઘણીવાર આંધળો કહેનારા દેખતા નથી હોતા.
અંધભાઈ સમજુ હતા, આંતરદષ્ટિ ખૂલી હતી. એણે કહ્યું : “હું ભગવાનને નહિ જોઉં પણ ભગવાન તો મને જોશે ને મારી આ સ્થળે આંખોમાં ભગવાન નહિ આવે પણ હું તો ભગવાનની દિવ્ય નજરમાં આવી જઈશ ને ? હું ભગવાનની નજરેમાં વસવા માગું છું.”
આપણા મનમાં ભગવાન વસે તે કરતાં આપણે ભગવાનના મનમાં વસી જઈએ એ બહુ મોટી વાત છે. ભગવાનના મનમાં વસવું એ કાંઈ નાનીસૂની વાત નથી.
આ આંતરદષ્ટિ છે. આપણે ભગવાનની નજરમાં આવીએ, ભગવાનની આંખમાં વસીએ, એમના ચરણોમાં આપણું સ્થાન હોય એવું જીવન જીવીએ તે જ ત્યાં સ્થાન મળે.
" બિરબલ ગરીબ હતો. એ અકબર પાસે ગયે. સરસ વાત કરી. અકબરને પ્રસન્ન કર્યો. અકબરે પૂછયું : “શું જોઈએ છે?” બિરબલે કહ્યું: “બીજું કાંઈ નહિ, આપ જ્યારે સિંહાસન ઉપર બેસવા જાઓ ત્યારે કાનમાં આટલું ન કહે

Page #61

૫૬
જ્ઞાનસાર
કે અલ્યા બિરબલ, કેમ છે ?” આપના તુકારા મારું મન ખૂબ છે.” અકબર કહે: “અરે, આમાં તારું શું વળવાનું ? કહે તે ઘેાડા પૈસા આપું.” બિરબલે કહ્યું : “જહાંપનાહ! રોટલા કરતાં મન તૃપ્ત થાય એ બહુ માટી વાત છે.” અકખરે “હા” પાડી.
એ રથમાંથી ઊતરી સિંહાસન ઉપર બેસવા જાય ત્યારે એ પૂછે, “ખિરખલ ! કેમ છે ?” આવું બે-ચાર દિવસ ચાલ્યું. ધીમે ધીમે ગામમાં વાત પ્રસરી ગઇ. ખિરબલ ખાદશાહના માનીતા છે, રાજા સિંહાસન ઉપર બેસતાં પહેલાં એને જ પૂછે : “કેમ છે ?” એનું સ્થાન ખાદશાહના મનમાં કેટલું માટુ હશે !
સૌ મિરખલને ખેાલાવવા લાગ્યા. શ્રીમતા, મેાટા સામા સૌ બિરબલને સલામ ભરે, “જેને ખાદશાહ જાહેરમાં પૂછે એને એકાંતમાં તે કેટલા મળતા હશે ? આપણી વાત કરે તેા આપણું કામ થાય. એની મહેરબાની મેળવા, અકબરની મહેરખાની નહિ મળે પણ ખરખલની તા જરૂર મળી શકે.” ધીમે ધીમે એ મેટા થવા લાગ્યા, ભેટા આવવા લાગી.
અકખરને થયું : માગનારા ઘણા આવ્યા પણ ખિરખલે કાંઈ જ ન માગ્યું. એક મહેરખાની જ માગી.” પણ ખરી રીતે એણે તે ઘણું માગી લીધું.
એક દિવસ અકબરે ખિરખલને પૂછ્યું: “બિરબલ ! મેં તને કાંઈ આપ્યુ' નથી તેમ છતાં તું મસ્ત કેમ રહે છે?” જહાંપનાહ ! તમારી નજરેશમાં આવી ગયા, એટલે ગામની નજરામાં વસી ગયા.”
આનું નામ આંતરદૃષ્ટિ. પૂર્ણાનંદની સુધા એટલે અમૃતથી સ્નિગ્ધ અનેલી, સુકુમાર, ભાવાત્મક અનેલી દૃષ્ટિ મનીષીની છે. આ દૃષ્ટિમાં પૂર્ણતા છે, આ દૃષ્ટિમાં દિવ્યતા છે.

Page #62

જ્ઞાનસાર
પૂર્ણાષ્ટક (૬)
अपूर्ण : पूर्णतामेति, पूर्यमाणस्तु हीयते । पूर्णानन्दस्वभावाडयँ, जगदद्भुतदायक : ।।
૫૭
કર્મા અનાદિકાળથી આપણા આત્માની સાથે હતાં અને છે. ઘણાના મનમાં પ્રશ્ન થાય છે: જો કમ આત્માને લાગ્યાં, તે લાગતાં પહેલાં આત્મા કેવા હતા ? અને એ શુદ્ધ આત્માને કર્મા શા માટે લાગ્યાં ? આત્મા જે નિર્મળ અને શુદ્ધ હતા તે આત્માને કમ લાગવાની શી જરૂર પડી ? અને આ વાત સ્વીકારીએ તે મેક્ષે ગયા પછી, શુદ્ધ થયા પછી પણ પાછાં આત્માને કર્મો નહિ લાગે ?
ઉત્તર આ છે : . કર્મા આત્માને લાગ્યાં નથી પણ લાગેલાં જ હતાં. ‘લાગ્યાં’ એટલે નિશ્ચિત સમય, અમુક point :of time નક્કી કરવામાં આવે છે. પણ ‘લાગેલાં જ હતાં એમ.કહેતાં અનાદિકાળ infinite time ના ઉલ્લેખ થાય છે. આત્મા અને કમ અનતકાળથી નિગેાદમાં મળેલાં જ પડયાં હતાં. એમ ન જ કહેવાય કે અમુક સમયે ક અને આત્મા. ભેગાં થયાં. ભેગાં જ હતાં એમ સ્વીકારીને આગળ વધવાનું છે.
તે
તમે સાનાની ખાણુ (goldmine)માં ાએ ત્યાંથી નીકળતી ચમકતી રજ જોઇને તમને નહિ લાગે કે આ સાનુ છે. સરસ છે. તમને તે એમ જ થાય કે ઘરે વાસણ

Page #63

૫૮
જ્ઞાનસાર
માંજવા કામ લાગશે. અધિકારી કહેશે : “ભાઈ સાહેબ!આ કાંઈ ધૂળ નથી. આ તે સેનું છે.” કઈ અવસ્થામાં છે ? ધૂળની અવસ્થામાં છે, gross element ની સાથે તેનું મળેલું છે. કોઈ પૂછે કે કયારે મળ્યું? કેટલા હજાર વર્ષ પહેલાં મળ્યું? કેણે મેળવ્યું ? શા માટે મેળવ્યું? તે શું ઉત્તર મળશે ? સોનું ધૂળની સાથે અનાદિકાળથી ભેગું હતું જ, જે સમયને મર્યાદા જ ન આપી શકાય. જેવી રીતે સેનું ધૂળની સાથે મળેલું છે એમ આત્મા કર્મની સાથે મળેલો છે.
કઈ પૂછે કે “આત્માને જન્મ કયારે થશે ? કેટલાં કરોડ વર્ષ પહેલાં થયે ?” એ બિચારાને ફિલસૂફીની કાંઈ ખબર જ નથી. વિજ્ઞાનને આ એક સિદ્ધાંત છેજેને જન્મ થયે એનું મૃત્યુ થવાનું જ આપણે કહીએ છીએ કે આત્મા અમર છે તે પછી આત્માને જન્મ કયાંથી ? આત્માને કેઈએ બનાવ્યો નથી. જ્યાં બનાવ્યું એમ સ્વીકાર્યું
ત્યાં એને અંત સમજી જ લેવાને. જેનું સર્જન થાય એનું વિસર્જન થવાનું જ. સર્જન construction અને વિસર્જન destruction એ એક વસ્તુના બે છેડા છે. જે આત્માને વિનાશ નથી એનું સર્જન કેણે કર્યું ?
આ કર્મની અસરને લીધે માણસની વૃત્તિઓમાં ફેરફાર થાય છે.
કમ નચાવત તેમ હી નાચત.”
આ isntinct કેણ આપે છે ? વૃત્તિઓ કૅણ ઊભી કરે છે? ઈચ્છાઓ કેમ ઉત્પન્ન થાય છે ? આત્મા પર આઠ કર્મની અસર છે અને દરેક કર્મનું પરિણામ અને રૂપાન્તર :

Page #64

જ્ઞાનસાર "
૫૯
(result અને manifestation) જુદાં જુદાં છે. દરેક કર્મ પિતાના ઉદય પ્રમાણે મનને નચાવે છે.
તમે કર્મના હાથમાં આવી ગયા પછી કર્મના ઈશારા પ્રમાણે જ તમારે નાચવું પડે છે. એકવાર તમે વાહનનું selection કર્યું, નકકી કર્યું પછી વાહનના હાથમાં તમે આવી જાઓ છે. આ ટ્રેઈનમાં બેસી ગયા અને અધવચ્ચે તરંગ આવે કે સ્ટેશન આવતાં પહેલાં જ મારે ઊતરી જવું છે તે તમે નહિ ઊતરી શકે, બીજા સ્ટેશન સુધી જવું જ પડશે. વચ્ચે ગાડી ઊભી ન રહે. તમે એમ કહે કે મારા મનમાં થયું કે લાવ, વગડામાં ઊતરી જાઉં, એટલે મેં સાંકળ ખેંચી. તો કાં દંડ ભરવાનું કહે, કાં ગાંડામાં ખપી હોસ્પિટલ ભેગાં થવું પડે ! કલ્પના આવી એટલે કાંઈ અધવચ્ચે ઉતરાય ?
તમે પ્લેનમાં બેઠા, પ્લેન આકાશમાં ઊડવા લાગે અને તમે કહો don't like it, મને નથી ગમતું મારે ઊતરી જવું છે તે નહિ ચાલે. તમારા એકની ખાતર પ્લેન નીચે નહિ ઊતરે.
- જુઓ, પૈસા તમે આપ્યા છે, પ્લેન તમે પસંદ કર્યું છે પણ બેઠા પછી તમે એને આધીન બની ગયા. પછી તમારું કાંઈ જ ન ચાલે. . . એવી રીતે આ જીવ કર્મરૂપી વાહનમાં ગોઠવાઈ જાય
છે પછી કર્મ પ્રમાણે ઉડ્ડયન કરવું પડે છે. તમે કહો કે આ . નહિ ચાલે, તે તે નહિ ચાલે, તમારે ચલાવવું જ પડશે.

Page #65

જ્ઞાનસાર
આ કર્મની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિઓ છે, એની પરિણતિઓ એ જ instinct છે.
“To be or not to be” થવું કે ન થવું, એ પ્રશ્નમાં જ આખું જીવન પૂરું થઈ જાય છે. જેમને ચિત્તની સ્વસ્થતા, મનની સમજ અને જીવનનો તાગ નથી મળ્યો એ જ આવા પ્રશ્નો કરે છે. પણ કર્મવાદ સમજાઈ જાય તો CH@ To be zurechea al z4g Hai 2121; Not to be ai પ્રશ્ન જ નથી. જ્યાં રૌતન્ય ધબકાર કરતું હોય ત્યાં Not to be નો પ્રશ્ન આવે જ કયાંથી ? ,
જીવન જ્યારે કોઈ instinct પ્રમાણે, કેઈ વૃત્તિ પ્રમાણે, કઈ ધક્કા પ્રમાણે કામ કરતું હોય ત્યારે એની પાછળ આઠ કર્મોમાંથી એકાદું કમ કામ કરી રહ્યું હોય છે.
અજ્ઞાન હોય ત્યારે જાણવું કે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કામ કરે છે; ભૂખ ખૂબ લાગી હોય ત્યારે વેદનીય કર્મ કામ કરતું હોય છે; વાસનાઓમાં મન બહુ દોડતું હોય તે વેદમોહનીયનો ઉદય સમજવો.
આ કર્મોની પ્રકૃતિ shades જુદી જુદી છે. એક એક કમ માણસને કેવી વિચારણામાં અને જીવનની જુદી જુદી પરિસ્થિતિમાં મૂકી દે છે! આખું જગત કર્મની અસર influence પ્રમાણે કામ કરતું લાગે છે.
હમણાં અમેરિકામાં નવું drink નીકળ્યું છે, “એલ એસ ડી” કહેવાય છે. Hippies ખૂબ લે છે. એ લીધા પછી જુદા જુદા વિચારોના ઉદ્યને આવે. પંદરમે માળે બેઠેલાને પણ લીધા પછી થાય કે હવે હું પક્ષી થઈ ગયે છું,

Page #66

જ્ઞાનસાર
આ ગગન મારા ઊડવા માટે છે. એમ કરીને બારી આગળથી હાથ લાંબા કરી કહેઃ “આ ઊડયો”, એ કયાં જાય? ઠેઠ નીચે –તળિયામાં. કેટલાકને વળી આ જગત મૃદુ લાગે, જુદા રંગોથી રંગાયું દેખાય, હવામાન સુવાસિત લાગે અને પદાર્થો પારદર્શક દેખાય. મન જુદી જ ભૂમિકામાં જાય. પીણાની અસર નીચે આવતા માનવી પાગલ બને છે. એ એને ન કરવાનું પ્રેરે છે, દેરે છે, અને કયાંક લઈ જાય છે. એ વખતે એ વ્યકિત જે ભૂલ કરે છે, એ વ્યકિત નથી કરતી પણ એના ઉપર પેલા પીણાની અસર છે એટલે એ કરે છે. એને ખબર નથી કે drink એની પાસે આ કરાવે છે.
એમ આ જીવ પિલાં કર્મની અસરને લીધે ન કરવાનું કરે છે.
ઘણને એમ થાય કે આ ન કરું, આ સારું નથી, છોડવા લાયક છે. પણ એ ઘડી આવતાં એ કરી બેસે છે. એનાથી થઈ જાય છે. કેમ થાય છે ? જે જાતનાં કર્મ કર્યા છે એ જાતની instinct ઊભી થાય છે. '
સારામાં સારે માણસ ગાંડા જેવી વાત કરવા લાગે છે. આવો ડાહ્યા, આ પ્રજ્ઞ, આવી નાદાન ચેષ્ટા કેમ કરે છે? એ નાદાન ચેષ્ટા સારે માણસ નથી કરતો પણ એનામાં રહેલું કર્મ એને એ રીતે કરાવી રહ્યું છે.
કેઈકવાર એનું આયુષ્ય પૂરું થવાનું હોય ત્યારે સારામાં સારે અને ડાહ્યામાં ડાહ્યા માણસ નાની વાતમાં આપઘાત વિચાર કરી બેસે છે.
બળવાન નિમિત્ત મળી જાય તો એ બચી પણ જાય છે.

Page #67

જ્ઞાનસાર
ઉપાદાન હોવા છતાં નિમિત્તની મહત્તા અને શ્રેષ્ઠતાં ગણવામાં આવી છે. બાકી કર્મને ઉદય તે આવવાનો જ. એ વખતે ધ્યાન રાખી વિચાર કરવો રહ્યા કે આ ઉદય કેમ આવ્યા? જ્ઞાનની જાગૃતિમાં કયું કર્મ કેવી રીતે આવીને કઈ રીતે કામ કરાવી રહ્યું છે એની સમજણ આવે છે. અર્ને એ સમજણને કારણે એ વિચાર કરતે થાય કે આ ઔદોયિક ભાવોની અસર નીચે મને કેવા કેવા વિચારો આવી રહ્યા છે ! મારા જેવા માણસને આવા વિચારો કેમ? જયારે એ ઔદોયિક ભાવની અસર પૂરી થાય છે ત્યારે એ પાછો મૂળ સ્વભાવમાં, જ્ઞાનમાં આવીને ઊભું રહે છે.
આત્મા જેમ જેમ કર્મથી વધારે લદાય છે તેમ તેમ સંસારમાં વધારે પરિભ્રમણ કરતા ફરે છે; જેમ જેમ એનાં કમ ઓછાં થતાં જાય છે તેમ તેમ એ હળવો અને ગર બનતું જાય છે.
આત્માએ અંદર આ ખરાબ જડ કર્મ તત્ત્વ ભરી રાખેલું છે એટલે જ એ અપૂર્ણ છે. રસ્તાનો ભિખારી પોતાની ઝોળીમાં કાગળના ડૂચા ભરે, ડબલાં ભરે; પણ એની કિંમત value જેવા જાઓ તે કાંઈ નથી. સોની નોટ નાનકડી હોય પણ એ કેવી કિંમતી? પસ્તીના ઢગલે ઢગલા મૂકે તે પણ એની કિંમત ન થાય.
એમ આપણે કેટલું બધું ભેગું કર્યું, પણ તે પસ્તી જેવું. દેખાય ખૂબ પણ કામ કાંઈ નહિ લાગે. હમણાં ઉપડવાને વારો આવે તે બધું મૂકીને જવું પડે.
આમ ને આમ રહી જાય. એ ટળવળતે રહે, દેખતે રહે, દુભાતે રહે પણ એને કામ ન લાગે.

Page #68

જ્ઞાનસાર
એણે એવું ભેગું કર્યું છે જેને જીવનભર સાચવવાની ચિંતા અને જાય ત્યારે સાથે કાંઈ ન આવે. એની ચિંતા કેટલી?
અપરિગ્રહને કેવું સુખ! સાડા નવે તે ઊંઘી જાય. તમને ઊંઘ કેમ નથી આવતી? ચિંતા છે. કાલે શું આવશે ? પૈસા કેમ ગોઠવવા? કયાં રેકવા? ક્યાં વ્યાજ વધારે મળશે? જેમાં invest કરવા માગું છું એ કંપની ડૂબી જાય એવી તો નથી ને ? એ ખાધમાં જાય તે મારા બધા શેર ડૂબી જાય.
આ કંપનીને એક શેર લેવો હોય તે આખી કંપનીનું બજેટ અને balance sheet જોઈ જાય. એનાં મેનેજિંગ ડિરેકટર કેણુ વગેરે બધું વિચારે. - એક માટે કેટલાની ચિંતા? જેને હજારના અને લાખોના શેર રાખવા પડતા હશે એને શું સુખિયો કહે ? હા, તમે એને સુખી માને છે ! - કેઈકે ઠીક જ કહ્યું: બહેત વણજ, બહેત બેટિયાં, દે નારી ભરથાર, ઉસક
ક્યા અબ મારીએ, માર રહ્યા કિરતાર . જેને ઘણું વેપાર હોય, ગામેગામ ઘણી પેઢીઓ હાય
એને બિચારાને તો કિરતાર પોતે જ મારી રહ્યો છે; એવાને તમારે મારવાની શી જરૂર છે ?
* પણ તમે તે અતિ વ્યાપાર કરનારને સુખી માને છે, પણ એના મન ઉપર, એના જ્ઞાનતંતુઓ ઉપર કેટલી તાણું પડી રહી હોય છે એની તો તમને કલ્પના ચે શેની હોય ? જીવન ન તૂટ્યું હોય તે પણ તૂટી જાય. - આ પદાર્થને સાચવવામાં, એની વ્યવસ્થા કરવામાં,

Page #69

જ્ઞાનસાર
આખી જિંદગી ઉપાધિ કરવી પડે. અને ખૂબીની વાત એ છે કે મૃત્યુ આવે તે બે મિનિટમાં બધું મૂકીને ચાલ્યા જવું પડે. બધું Investment ચાલ્યું જાય ! - આ જીવે કેટલું બધું ભેગું કર્યું, કેટલી બધી ચિંતા કરી, છતાં એ બિચારો અપૂર્ણ જ રહ્યો.
હવે કરવાનું શું છે ? જે બહારથી ભર્યું છે તે બહાર કાઢવાનું છે. સોનાને ધૂળથી જુદું પાડવાનું છે, આત્માને કર્મથી જુદો પાડવાનો છે. આત્માના એક એક પ્રદેશમાં અનંત કમ ભરાઈ ગયાં છે. આત્મા જેમ જેમ કર્મથી ભરાતે જાય, વાસનાથી લદાતે જાય તેમ તેમ એ ક્ષીણ થતું જાય છે.
કર્મવાસનાથી તેને જુદા પાડે તે એ શુદ્ધ થાય. સેનાને ધૂળથી જુદું પાડે તે શુદ્ધ સુવર્ણ થાય. મલિન સોનું હોય કે આત્મા, એનો શુદ્ધ ભાવ નહિ આવે. જેટલા પ્રમાણમાં અશુદ્ધ તત્વ મળેલું છે એટલી એની કિંમત ઓછી. જેટલા પ્રમાણમાં શુદ્ધ તત્વ વધતું જાય એટલી એની કિંમત વધતી જાય.
આપણો આત્મા જેટલા પ્રમાણમાં વાસનાઓથી, વૃત્તિએથી, વિકારેથી, કર્મથી, પરિગ્રહથી, સંગ્રહથી ભરેલું હોય તેટલા પ્રમાણમાં આધ્યાત્મદષ્ટિએ એની કિંમત ઓછી થતી જાય.
દુનિયા કોની કિંમત આંકે છે તે ન જોશે. એ તે ગમે તેની ગમે તે કિંમત કરે કે કહે, પણ આધ્યાત્મિક જગતમાં તે જે વાસનાથી અપૂર્ણ છે એ જ પૂર્ણ છે. કેનાથી અપૂર્ણ ? કર્મથી અપૂર્ણ. જેનાં કર્મ ખરી ગયાં, જે કર્મથી શુદ્ધ થયે અને જે કર્મ વગરને બની ગયા તે જ પૂર્ણતા પામી ગયા !

Page #70

- જ્ઞાનસાર
જે હાથ છોડે કે તરત એ પટ્ટીઓ તૂટી જાય અને બધું બહાર નીકળી આવે.
એવી જ આપણી માનસિક અવસ્થા છે. સારી સારી વાતે અંદર રહી શકતી નથી, તરત ભુલાઈ જાય છે અને ખરાબ વાતો એટલી બધી છે કે બહાર નીકળતી નથી.
ભગવાનની પાસે શા માટે જઈએ છીએ ? કારણ કે એ પૂર્ણ છે. જે કાંઈ એમને કમનું દેવું ચૂકવવાનું હતું તે એમણે ચૂકવી દીધું. એમણે કહ્યું: “લઈ લે.”
તમે જ્યારે ચૂકવવા બેસો ત્યારે લેણદારો હાજર જ હેય શાહુકાર પાસે લેવા જાય પણ પાટ ખલાસ જ થઈ હોય તે લોકે શું કહે ? “હવે એની પાસે શું છે ? નકામો પેટ્રોલનો ખરો થશે, હમણાં પૈસા આપે તેમ નથી.” જેવી લોકોને ખબર પડે કે આસામી. ચૂકવવા તૈયાર છે તે લેણદારો દોડાદેડ કરી મૂકે. “ચાલ હવે એ દેવા માટે તૈયાર થયે છે તો આપણું લેણું આપણે પહેલાં લઈ લઈએ.” કે જે માણસ કર્મના દેવાથી છૂટો થવા માગે છે એની પાસે કમ લેવા આવે છે, “મારું પહેલાં આપી દો.” જે ધર્મના માર્ગે જાય તેને બહુ મુસીબત પડે છે, જે સાચે માગે . જાય તેને બહુ દુ:ખ પડે અને જે આત્માને માર્ગે જાય તેને ન ધારેલી વિપત્તિઓ આવીને કસોટી કરે છે.
ત્યારે લેકે શું કહે ? જુઓ, ધમને ઘરે ધાડ પડી અને પાપીને ઘરે પૈડા.” વાત સાચી છે. પ્રામાણિકને આપવું છે અને દેવાળિયાને આપવું નથી. આ તો તૈયાર થઈ ગયેલ છે

Page #71

જ્ઞાનસાર
લઈ લો, હવે હું જાઉં છું, હું આખા વિશ્વનાં (gravitationના) કર્મના નિયમમાંથી છૂટા થવા માગું છું.”
ભગવાન મહાવીર ત્રીશ વર્ષ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યા, ત્યાં સગવડ અને સુખની છોળો ઊછળતી હતી. પણ જે દિવસે દીક્ષા લીધી તે રાતથી જ ઉપદ્રવ શરુ થયાં. સાડાબાર વર્ષ સુધી આકરી કસોટી થઈ. નિર્મળ થયા, મુકત થયા, તે દુઃખને બદલે આનંદરૂપ બની ગયા.
એક ડેશીમાં કર્મવાદમાં સમજે નહિ અને આવીને કહેઃ બિચારા મહાવીર તે દુઃખી દુઃખી થઈ ગયા.” એને ભગવાન ઉપર દયા આવી! “ઘરમાં ત્રીશ વર્ષ સુધી રહ્યા ત્યાં સુધી દુઃખ ન પડયું અને બિચારા સાધુ થયા એટલે દુઃખી જ દુઃખી.'
' , ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભવમાં એમણે નેકરના કાનમાં સીસું રેડાવ્યું હતું તે કર્મ ઝબકીને આવ્યું. “લાવ, આજ હું તમારા કાનમાં ખીલા નાખું.” ભગવાન સમતા રાખે છે. તે તું પણ લઈ જા. તું ખીલા નથી મારત, દેવું લે છે.” દેવું જ દેવાનું હતું, બાકી કાંઈ નહિ. ન મનમાં દ્રષ, ન ધિકકાર કે ન તિરસ્કાર ! . આપણને તે એક કીડી કરડે અને ઊંચા નીચા થઈ જઈએ. સામાયિક નહિ કરી શકે, માળા નહિ ગણી શકે. ધ્યાનમાં છે અને પહેલે નવકારે કડી ચટકે તો શું તમે ત્રણ નવકાર સુધી કીડીને લોહી પીવા દેશો? ટાઈમ બહુ લાંબો નથી પણ તમે કેટલી ધીરજ રાખી શકે? તમે તે કહે શુભસ્ય શીઘ્રમ ” પહેલાં એને કાઢે !

Page #72

જ્ઞાનસાર
જેમ જેમ કર્મથી પ્રભુ ખાલી થતા ગયા તેમ તેમ પૂર્ણ બનતા ગયા.
પૂર્ણતાની આ એક નવી વિશિષ્ટતા છે. જે આત્મા કર્મથી અપૂર્ણ બને છે, બધા જ કર્મોને ખંખેરી નાખે છે, અંદર ભરેલા કર્મોને કાઢી નાખે છે તે અંદરથી પૂર્ણ થતો જાય છે. | માટે જ વેરઝેરને જૂના કલેશને કાઢી નાખો કોઈ યાદ કરાવે તો કહેઃ હવે એ વાતને જવા દે, ભૂલી જાઓ. ઝઘડા થયા હતા; થયા હશે, કઈ સાલમાં થયા હતા ? ૧૯૬૦ માં થયા હતા, તો અત્યારે ૧૯૮ ચાલે છે, આઠ વર્ષ થઈ ગયાં.
એ કર્યો મૂર્ખ હશે જે જૂના ઘાને કાપો કરીને પાછો જીવતે કરે ?
લેકે જૂની જૂની વાત જ યાદ કરતા હોય છે. “આણે મને આમ કહ્યું, આણે મારું અપમાન કર્યું.”
- આવી જૂની વાતો મગજમાં ભરીભરીને આપણે સ્કૂર્તિમય, સુંદર, તાજી વાતે વસાવી શકતા નથી. સુંદર તાજી વાતને લાવવા અને વસાવવા આ સડેલી વસ્તુઓને કાઢવી પડશે. - - તમારે કોઈની સાથે પાછો સારો સંબંધ થયેલ હોય તે બીજો આવીને યાદ કરાવેઃ “તમે એની સાથે બેસતા થઈ ગયા ? તમારે તો એની સાથે ઝઘડા થયા હતા ને ? ભૂલી ગયા?” શું એવું વિષપાન કરાવનારા નથી ? - પણ જે ડાહ્યા છે એ તે કહેઃ “ભૂલી જાઓ.”

Page #73

- જ્ઞાનસાર
જેટલા હેરાન કરનારા છે એ બધા ય લેણિયાતો છે. જે લેણિયાત ન હોય તે તમારે અને એને ભેટે થાય જ કેમ? તમારે અને એને સંગ થાય જ કેમ ? લેણિયાત છે તો સંગ છે. લેણિયાતને જે લેવું હોય તે ભલે લઈ જાય; પણ તમે તમારા મનની સ્થિરતા રાખો. એ વખતે વધારે દ્રષિ, વધારે તિરસ્કાર, વધારે કલેશની પસ્તી આત્મામાં ન ભરે તે જ સારી વસ્તુ માટે ત્યાં અવકાશ રહેશે. .
જે ખાલી છે, જેને કમને કચરો નીકળી ગયે છે એ આનંદથી પૂર્ણ છે. દ્વાષથી અપૂર્ણ એટલે પ્રેમાનન્દથી પૂર્ણ !
એક કૂવામાંથી ગામના માણસો પાણી અને કચર કાઢતા હતા, કૂવાને ખાલી કરતા હતા. પૂછ્યું: “શું કરે છે ?” “કૂવાને સુંદર પાણીથી ભરવું છે.” પૂછયું: “કેવી રીતે? કહેઃ “આ કચરે, ગંદુ પાણી અને ઉલેચીને કાઢી નાખીશું તે પાતાળ કૂવામાંથી નો પ્રવાહ (flow) ફૂટશે. જ્યાં સુધી આ કચરો છે અને ગંદુ પાણી છે ત્યાં સુધી પાતાળનું નવું પાણી અંદર નહિ આવે.”
નિર્મળ પાણી આવે કયારે ? કચરે, ગંદુ પાણી નીકળે ત્યારે; અપૂર્ણ થાય ત્યારે પૂર્ણ થાય. કચરો કાઢયા વિના છૂટકો નથી. કચરો રાખો અને પૂર્ણ બનવું એ બે કદી બનતું નથી. વેર રાખવું, ધિક્કાર રાખવે અને ધર્મ કરે એ કદી નહિ બની શકે.
જેને ધમી બનવું છે એને તે બધું જ કાઢવું જોઈએ, ખાલી થવું જોઈએ. અપૂર્ણ થયા એટલે પૂર્ણતા અંદરથી ઊભરાશે.

Page #74

જ્ઞાનસાર
પણ જે તમે પૂરવા માંડશો, બહારથી ભરવા માંડશે, ઉપરથી કચરો નાખવા માંડશે તો ધીમે ધીમે ઓછું થશે, ક્ષય થશે અને અધૂરું થઈ જશે.
જે અંદરથી પૂર્ણ બનીને આનંદસ્વરૂપ બન્યા છે. એ પૂર્ણાનંદ આત્માઓને આ અદ્દભુત સ્વભાવ છે. અદ્દભુત શા માટે? કારણ કે જગતમાં આવું કદી બન્યું નથી, જગતમાં તે કાંઈ જુદું જ બને છે. જગતમાં વસ્તુઓથી ભરાયેલે માણસ પૂર્ણ કહેવાય છે જ્યારે અહીં અપૂર્ણ માણસ પૂર્ણ બને છે. આ વાત જગતમાં અદ્દભુત અને આશ્ચર્યકારક છે.
આપણે અત્યાર સુધીનો અભ્યાસ, સંસ્કાર અને વિચાર, દુનિયામાં જે ભરેલ છે, વધારે સાધનવાળો છે એને પૂર્ણ કહે છે. લેકે શું કહે ? “તમને શું ખામી છે? તમે તે પૂરેપૂરા સુખી છે.” સુખી તે ખરા પણ પૂરેપૂરા સુખી !
અત્યાર સુધી જમણા હાથે લખતા આવ્યા છે, હવે ડાબા હાથે લખવાની જરૂરિયાત ઊભી થાય તે શું થાય ? અક્ષર જલદી પડતા નથી અને પડે તો અક્ષર સીધા આવતા 'નથી.
• • • એમ અત્યાર સુધીની ભરવાની, સંઘરવાની ટેવ, રસ્તામાં * ડબલું પડયું હોય તે ય કોકવાર કામ લાગશે સમજીને વીણવાની ટેવ છે એને છોડવી પડશે. સંગ્રહની વૃત્તિમાંથી નીકળવું પડશે.
* આત્મા જેમ જેમ વૃત્તિઓ, વિષયે અને વાસનાઓથી - ભરાતે જાય તેમ તેમ એ પોતાના સ્વભાવને ઓછો કરતે જાય છે. વાસના, વૃત્તિઓ, વિચારોથી ખાલી થાય તે જ અંદરથી ભરાય.

Page #75

૭૦
જ્ઞાનસાર
ખાલી આત્મા ભરાઈ જાય છે અને ભરાયેલે આત્મા ખાલી થાય છે.
દુનિયાના દરેક ધર્મમાં, ભાષામાં સારા માણસો થયા છે. સારા માણસે ન હોય તે એ દેશ, એ પ્રજા જીવી જ ન
શકે.
અંદરની પૂર્ણતા બહારના વિભવના ભભકાને ઉપહાસ કરે છે. માનવી એવી કક્ષાએ પહોંચે છે ત્યારે સેનું પણ એમની આગળ શરમાઈ જાય છે. પ્રભુના ચરણેમાં સોનું પણ આળોટતું હતું, કહે, “મારા ઉપર પગ મૂકે તે હું પણ ધન્ય થઈ જાઉં.”
જેણે બધું છોડયું એના ચરણ આગળ કમળ પણ સેનાનાં થઈ ગયાં. આત્માની આ ભૂમિકા છે. આ ભૂમિકાને સ્પર્શ થતાં તેના પ્રત્યેની મૂછ, મમતા નીકળતાં વાર નહિ લાગે. - ભરત મહારાજે ભરાવેલી સુવર્ણ અને રત્નની પ્રતિમાને એને ગુફામાં મૂકવી પડી. શા માટે? લોકનાં મન ભગવાનને જવાને બદલે રત્ન અને સેનાને જોવા લાગ્યાં. ભગવાનને જ લેકે વેચી ખાવા તૈયાર થયા. - લોકોમાં અકકલ નથી. ફરી પાછા સેના ચાંદીના ભગવાન બનાવવા લાગ્યા. પૈસા અદ્ધરના આવે એટલે બુદ્ધિ પણ સદ્ધર થવાને બદલે અદ્ધર થાય.. દેરાસરમાં ચોરોને વધારો કરે.
પછી છાપામાં આવે કે ભગવાન ચેરાઈ ગયાભગવાન નથી ઘેરાયા, સોનું અને ચાંદી ચોરાયાં છે. ભગવાન તે કદી

Page #76

જ્ઞાનસાર
૭૧
ચિરાતા હશે ? ભગવાનને ચોરનારે તે તરી જાય. પણ એ તો સેના ચાંદીને ચોર છે.
અરબસ્તાનમાં રાબિયા નામની સજનબાઈને પરમાત્મામાં ખૂબ વિશ્વાસ. એનો નિયમ કે રેજનું જોઈએ એટલું રાખે, બાકીનું આપી દે; સંગ્રહ નહિ, સંગ્રહ કરે તે લેવાવાળા આવે. જ્યાં સંગ્રહ ત્યાં કીડીઓ.
એક ધનિકને થયું કે રાબિયા બિચારી બહુ ગરીબ છે, રોજ ભગવાનનું નામ લે છે પણ બિચારીની ગરીબી ટળતી નથી. અશરફીઓથી ભરેલી, જરીની નાની થેલી લઈને એ રાબિયાને બારણે આવ્યું. વિચાર આવ્યા “આને આપવી કેમ? એની હિંમત જ ન ચાલે. રાબિયાનાં તેજ, એકાગ્રતા અને પ્રસન્નતા આગળ એ પોતે જ નાને લાગવા લાગ્યા. એની આગળ આ વસ્તુ ધરવી કેમ?
એટલામાં રાબિયાના અંતેવાસીને આવતે જે. એણે પૂછ્યું: “શાહુકાર આપ અહીં કેમ ઊભા છે ?” ભાઈ ! મારે આ ભેટ ધરવી છે, રાબિયાને આ અશરફીઓ ધરવી છે, મારું આ કામ તમે ન કરે?” એણે હા કહી અને અંદર આપવા ગયે.
પ્રણામ કરી રાબિયાને કહ્યું: “રાબિયા ! આપને એક ધનવાન શેઠ કાંઈક ભેટ ધરવા માગે છે.” “શું ભેટ ધરવા માગે છે ? આત્માની કાંઈ વાત આપે છે? કેઈ નો સંદેશે લાવ્યા છે ? મારા મનમાં વસેલાની કોઈ વાત છે?” “ના ના, એ તે એક નાની અશરફીઓની થેલી લઈને આવ્યા છે.”
રાબિયાએ કહ્યું: “તું આટલા દિવસથી મારી પાસે

Page #77

૭ર
જ્ઞાનસાર
આવે છે છતાં મને સમજાતું નથી ? અશરફીએ રાખીશ તે ચરે આવવા માંડશે. પછી અહીં આવનાર લોકોની આંખમાં પ્રભુને પ્રેમ નહિ; પૈસો હશે; શ્રદ્ધા નહિં, સોનું હશે.
તું સાંભળ? જે ભગવાનને નથી માનતા, જે ઈશ્વરના વિરોધી છે એમને પણ ખાવા, ઓઢવા અને રહેવા મળે છે તે જે ચોવીસે કલાક ભગવાનના ગુણ ગાય છે, એનાં ચરણમાં જેણે પોતાનું જીવન આપી દીધું છે એને શું ખાવા, પીવા અને રહેવા નહિ મળે? નથી માનતા એને જે મળે છે તે હું તે એને માનનાર છું! મને નહિ મળે એ મારે અવિશ્વાસ શા માટે રાખવું જોઈએ?”.
આવી અસીમ શ્રદ્ધા કેટલી સાધના પછી આવે છે? આવી શ્રદ્ધાનો ઉદય થયા પછી વાત પણ એની, વિચારણા પણ એની, સ્વપ્નાં પણ એનાં. • ,
જીવનમાં કેક એવી પળે તે આવી હશે જ્યારે થયું હશે કે હવે કાલે શું કરીશ? પછી બેંકના પૈસા ભરવાના હોયકે કેઈ આસામીના પૈસા ચૂકવવાના હોય; ઘરે લગ્ન પ્રસંગ આવ્યો હોય કે કઈ સારા પ્રસંગે કેઈને આપવાનું હોય. તમને એમ કદીક તે થયું જ હશે કે કાલે શું કરીશું ? કોણ જાણે કેમ, રાતના અગર સવારના કેઈ આવે અને તમને એ વસ્તુ આપી જાય. તમે શું કહો? “ભગવાને લાજ રાખી.”
* તમારામાં તમને પૂરેપૂરો વિશ્વાસ હશે તે એ વિશ્વાસ વસ્તુને ખેંચીને, લાવીને તમારી આગળ મૂકી દેશે.
પણ માણસ પાસે એ વિશ્વાસ નથી. દરેક બાબતમાં શંકા, દરેક કામ શંકાથી જ શરૂ કરવામાં આવે તો તે પાર કેમ ઊતરે ?

Page #78

જ્ઞાનસાર ,
૭૩
શંકા અને કંકા એ તો દર્શનાચારના અતિચાર ગણુવામાં આવ્યા છે.
જે કાંઈ કામ કરે તે શ્રદ્ધાથી કરે તે જ તમે જરૂર પાર ઊતરી જાઓ. આ તકે નુકશાન પણ કર્યું છે, કેઈ બાબતમાં એ દઢતાથી વિશ્વાસ જ કરી શકતો નથી. બધી બાબતમાં ભયથી વિચારે, “આ થાશે કે નહિ થાય?” “નહિ થાય એ વાકય છેલ્લે આવે છે એટલે લગભગ છેલ્લું વાકય જ ઊભું રહે.
પણ જે નકકી કરીને જાય છે, “થશે જ એને સફળતા મળ્યા વિના રહેતી નથી. - . આ શંકાઓના કચરાને કાઢીને ખાલી થાઓ, અપૂર્ણ બને તે શ્રદ્ધા અંદર આવીને નિવાસસ્થાન કરશે. જ્યાં શ્રદ્ધા આવીને વસી ત્યાં પાર વિનાને પ્રકાશ છે.
- આજે એટલા બધા મંત્રે શરુ થયાં છે કે મૂળ તત્ત્વ જ ચાલી ગયું. કે'ક દેવલાને ગણે, કો'ક દેવલીનો ગણે. એમ કરતાં મૂળ મંત્ર નમે અરિહંતાણુંઓની શ્રદ્ધા ચાલી ગઈ.
* એને ખબર નથી કે દુનિયાના બધા જ દે અને દેવીઓ અરિહંતના, જેણે અંદરના શત્રુઓને હણી નાખ્યા છે તેના ચરણનું પ્રક્ષાલન કરી રહ્યા છે. જેના ચરણોમાં દેવદેવીએ બેસીને આરાધના કરે એ અરિહંત તમારા મનમાં વસ્યા છે? તો બીજા દેવદેવીઓની શી જરૂર ?
પણ આપણને એમ કે “નમો અરિહંતાણું” એ તે common મંત્ર છે, આપણને તો special મંત્ર જોઈએ. હવે એ special મંત્ર કયાંથી કાઢવો? એટલે બાપડા મહારાજે

Page #79

७४
જ્ઞાનસાર
આગળ પાછળ છે, હીં આવું કાંઈક ગોઠવીને આપે. કે લઈ જા, આ તારે માટે special મંત્ર. માણસને શ્રદ્ધા આપવાની છે.
જેમ દરદી ડોકટરની પાસે જાય અને કહેઃ “સાહેબ, આ દવા કામની નથી, બીજી આપ.” ડોકટર શું કરે ? બીજે રંગ નાખી આપે, બીજુ કરે પણ શું ? મને લાગે છે કે નવકાર જે શકિતશાળી અને મહામંત્ર એકે નથી રોજ . એવી શ્રદ્ધાથી ગણે અને કહેઃ “આ જ મારું સર્વસ્વ છે.”
જ્યાં અરિહંતને નામે ન થાય તે બીજાના નામે શું થઈ શકે ? પણ એ વસી જવું જોઈએ. ,
જ્યાં સુધી શંકા પડી છે ત્યાં સુધી સિદ્ધિ થતી નથી. સિદ્ધિ અને શંકાને સંબંધ જ નથી. જ્યારે શંકા કાઢી નાખે છે ત્યારે જ સિદ્ધિ અવતરે છે.
પહેલા તમે શંકાને અને વિષયના કચરાને કાઢી. નાખે. એટલે અપૂર્ણ બનશે. જ્યાં અપૂર્ણ બન્યા પછી પૂર્ણ બનવામાં વાર નથી લાગતી.
પૂર્ણાષ્ટક (૭) परस्वत्व कृतान्माथा भूनाथा न्यूनतेक्षिण :
स्वस्वत्वसुखपूर्णस्य, न्यूनता न हरेरपि । જે પારકું છે એને પિતાનું માને, એના ઉપર સ્વામિત્વનો અધિકાર કરે, એને પોતાનામાં સમાવી દે અને પારકામાં પોતે એકરૂપ બની જાય, આ છે ઉન્માદઅવસ્થા. જ્યાં સુધી પિતે પોતાની અવસ્થામાં હોય ત્યાં સુધી એ સ્વસ્થ છે પણ
જ્યા પારકી વસ્તુમાં સ્વત્વને અને સ્વામિત્વનો અધિકાર - આવે એટલે ઉન્માદ ઉત્પન્ન થાય.
परस्वत्व

Page #80

જ્ઞાનસાર
૭પ
ખચ્ચર ઉપર નાની પાલખીમાં વિઠેબાની પ્રતિમા ગોઠવી ભકતે એક મંદિરથી બીજે મંદિર લઈ જઈ રહ્યા હતા. બજાર આવે ત્યાં બધા દુકાનદારે પ્રણામ કરવા ઊભા થાય. વાજાં વાગે, ઢોલ વાગે અને ચારે બાજુથી શેઠિયાઓ ઊતરી ઊતરીને દર્શન કરવા આવે. ખચ્ચરને થયું ઃ આટલા આટલા લોકો મારી આગળ ચાલે, ઢોલ, નગારાં વાગી રહ્યાં છે, અરે, મારી તે મને કિંમત જ નહોતી, મારા તે ભાવ જબરા છે ! ખચ્ચર રંગમાં આવી ગયું. ઢેલ વાગતું જાય અને ખચ્ચરના પગ તાલ પુરાવતા જાય. ખચ્ચર ખચ્ચર ન રહ્યું. ત્યાં મંદિર આવ્યું, પ્રતિમાને ઊતારી ખચ્ચરને છૂટું કર્યું.
ખચ્ચર તે છાતી કાઢતું બજારમાં ગયું. ચાલે, પેલા વેપારીઓને ત્યાં જાઉં, મન ભાવતી વસ્તુમાં મેટું નાખું અને પેટ ભરીને ખાઈ લઉં. મોઢું નાખ્યું ત્યાં તો દુકાનદારે મારવા જ માંડયા. હવે ખચ્ચરને ખાવા દે ?
ખચ્ચર એ ન સમજ્યુ કે ઢોલ વાગતાં હતાં, વંદન થતાં હતાં એ સન્માન તને ન હતું, તારા ઉપર જે તત્ત્વ હતું તેને હતું. તું જુદો હતો, એ તત્વ જુદું હતું. વિઠેબાની પ્રતિમા તારા ઉપર હતી. તું કયાં વિઠેબા હતો ? - તમારી પાસે પૈસે આવે. સત્તા આવે કે જે. પી. (.J. P.)ની પદવી આવે તે લોકો સવારથી સહી કરાવવા આવે. તમને થાય “વાહવાહ! મારે ત્યાં તે લોકોની કતાર લાગે છે !” મનમાં ઉન્માદ આવી જાય.
અરે ભાઈ! કઈ તારા દર્શને નથી આવતું. શા માટે આવે છે ? તારી પાસે જે ફરફરિયું તને સરકાર તરફથી મળ્યું છે તેને લીધે આવે છે.

Page #81

જ્ઞાનસાર
આ વસ્તુ અને પોતે, આ બેને જુદાં પાડવાં જોઈએ. જુદા પાડી શકતા નથી-જીવનની અજ્ઞાનતા ત્યાં જ છે. પારકાને મળતું માન પોતાને માની લે છે.
વર્ષો પહેલાંની આ વાત છે. ગરીબ ભાઈ, બહેનને ત્યાં ગયે. બહેને જેમતેમ જમાડીને રવાના કર્યો.. ભાઈ ધંધો કરવા બહારગામ ગયે. ધનવાન થયા. પાછા વળતાં બહેનને ત્યાં ગયા. બહેને ઉમળકાભેર સ્વાગત કર્યું. સન્માન કર્યું, જમતી વખતે ભાઈએ ભાણ આગળ.ગીનીઓ ગોઠવી. બહેને પૂછ્યું: “તું આ શું કરે છે?” “કેમ ?, જેમને માટે આ ભજન છે તેમને ગોઠવું છું. આ મને ક્યાં છે? ત્રણ વર્ષ પહેલાં પણ હું જ હતું ત્યારે રોટલો ય પૂરો નહોતો. આજે પાંચ પકવાન, મીઠાઈઓ છે. આ બધું ગીનીઓને નથી? સોનામહોરે ! તમે પેટ ભરીને ખાઓ, તમારે માટે આજે રસવંતી રઈ છે, મારે માટે તે જેટલો હતો.”
કોકવાર કો'ક વસ્તુને લીધે માન મળે, સન્માન મળે, પુજાય, પુછાય. પણ આ જીવ કેવો અજ્ઞાની! એ માની લે ઃ “ઓહ, મારે ભાવ કેટલો બધો ! શું માન મળી રહ્યું છે!” મનમાં ફુલાય, છાતી કાઢીને ફરે. એમાં કદીક કાઈ અપમાન કરે, બોલાવે નહિ તે જોઈ લો એનું મેટું ! તમારી સામે પણ નહિ જુએ. મારું અપમાન ? માન કે અપમાન તને હતું જ ક્યાં? પૈસા હતા, પૈસાને માન હતું. પૈસા ગયા, તું તે પાછા એને એ જ. પૈસા ગયા, માન ગયું તે હવે અપમાન સિવાય શું રહ્યું ?
પારકી વસ્તુ ઉપર આ જીવ મમત્વ આરોપણ કરે છે,

Page #82

જ્ઞાનસાર
૭૭
જેમ જેમ એને પિતાની બનાવતે જાય છે તેમ તેમ ભૂખ ઊઘડતી જાય છે.
પછી એ ભૂનાથ હોય કે રાજાઓને રાજા હોય પણ એને બધે ન્યૂનતા દેખાય, મનમાં ઓછું લાગે. પિતાના રાજ્યમાં પોતાની વસ્તુઓમાં બધે એાછું લાગે. મારી પાસે કેટલું બધું ઓછું છે, પિલાની પાસે કેટલું બધું છે !
એક રાજા મોટું લશ્કર લઈને યુદ્ધ કરવા નીકળે. રસ્તામાં એક મસ્ત ચિંતક બેઠો હતો. રાજાએ પ્રણામ કર્યા. ચિંતકે ઊંચું જોયું, “રાજન ! કયાં ચાલ્યા ?” “બીજા દેશ ઉપર ચઢાઈ કરવા.” “શા માટે ?” “વિજય મેળવવા.” “પછી શું કરશે ?” “બીજે દેશ જીતવા નીકળીશ.” “ત્યાંથી કયાં જશે ?” “ત્યાંથી આગળ વધતો જઈશ.” “આટલા બધા દેશો જીત્યા પછી શું કરશે?” પછી આરામ કરીશ. પછી છેલ્લા દિવસમાં શાંતિથી જીવનયાત્રા પૂરી કરીશ.”
ચિંતકે હસીને કહ્યું : “આટલું યુદ્ધ કરીને, આટલા માણસોનો સંહાર કરીને, આટલી લેહીની નદીઓ વહાવીને પછી પણ શાંતિ લેવાના હો તો આજથી જ શાંતિ કેમ લેતા નથી ? આજે તમારી શાંતિને તમારા સિવાય કેણ નષ્ટ કરે છે ? તમારે અંત્યારે શું ઓછું છે? ખાવા ભેજન છે, માટે રાજ્ય ભંડાર છે, રહેવા મહેલ છે, શરીર ઢાંકવા સુંદર વસ્ત્ર છે તે પછી તમારી શાંતિમાં કેણ આડું આવે છે ?”
“વળી શું તમને ખાતરી છે કે તમે જીત મેળવીને પાછા આવશે જ?” . રાજા તે આગળ વધ્યું, યુદ્ધ કર્યું. યુદ્ધમાં એ માર્યો

Page #83

७८
જ્ઞાનસાર
ગયે. મહેલમાં શાંતિ ન મળી તે શાંતિ એને રણના સ્મશાનમાં મળી.
માણસમાં રહેલી ન્યૂનતાની દષ્ટિને લીધે એ આખી જિંદગી સુધી દોડાદોડ કરે છે. એ નથી દોડતે પણ એનામાં ઓછપ છે, એ દોડાવે છે. શું ન્યૂન છે એ એને ખબર નથી. પણ ન્યૂનતા સતત લાગ્યા કરે છે. પોતાના માપને પોતાને જ ખ્યાલ નથી.
તમે મુંબઈ આવ્યા ત્યારે શું વિચાર હિતે? પચાસ હજાર રૂપિયા મળી જાય, રહેવા માટે ડબલ રૂમ મળી જાય તે સરસ, શાંતિથી જીવશું. આજે પચાસ હજાર ઉપર કેટલાય મીંડાં વધી ગયા પણ શાંતિ નથી.
| માણસ માને છે કે મારા જેટલી અકકલ કે ઈનામાં નથી અને સામા માણસના જેટલા પૈસે પોતાની પાસે નથી પૈસામાં ઓછા અને અકકલમાં વધારે. નાનું બાળક શું કહે ? પપ્પા, તમે નહિ સમજે. મમ્મી તું શું કરવા માથાફોડ કરે છે? તું આ બાબત નહિ સમજે.”
“હા ભાઈ! તું જ બધું સમજે છે, અમે નહિ સમજીએ.”
આ વાત પૈસામાં હોય તે સારી છે. પણ ના, પૈસામાં ઊંધું છે. ત્યાં તે હું ગરીબ છું, આ કેટલે પૈસાદાર ! અમારી પાસે તો માંડ લાખ રૂપિચ હશે. બીજાની ગણતરીમાં પિતાને નાચીજ માની લીધો છે. પોતાની બાબતમાં ન્યૂનતાને જ જુએ, ઓછું જ દેખાય.

Page #84

જ્ઞાનસાર
૭૯
લગ્નના receptionમાં તમે જોયું હશેઃ સરસ હીરાના હાર પહેરીને બાઈ આવી હોય પણ એની નજર પિતાના હાર ઉપર નહિ, પણ બીજાના હાર ઉપર હોય “એણે કે સરસ કિંમતી હાર પહેર્યો છે! - પારકે ભાણે લાડવો મોટો.' બીજે ઠેકાણે વસ્તુ સરસ દેખાય, તમારે ઘેર કાંઈ પણ ન લાગે. આમ લઘુતાગ્રંથિ (Inferiority complex) વધે. આ લઘુતાની ચિંતામાં આખી જિંદગીમાં કદી અંદરની પૂર્ણતાનો અનુભવ જ ન કરે.
પારકી વસ્તુઓને પોતાની બનાવીને, એના ઉપર મમત્વ રાખીને ભૂનાથ બની ગયા, દુનિયાની દષ્ટિએ મેટા બની ગયા, પણ અંદર ન્યૂનતા જ છે.
અઢાર વર્ષ પહેલાની વાત છે. હું એક ગામડામાં હતો. ત્યાં એક મુસલમાન ભાઈ ટિનના ડબ્બાઓ repair કરે. સાંજે પાછા આવતાં એ રસ્તામાં મળે. હાથ જોડે. પૂછું, મિયાં કૈસા હૈ?” “ કહે, “અલ્લાકી બરકત હૈ.” આખા દિવસમાં એ રૂપિયા, સવા રૂપિયાથી વધારે નહાતો કમાતે. પણ એના વિચારોમાં બરકત હતી, વૃદ્ધિ હતી.
- તમને ? રેજના પચીસ-પચાસમાં પણ બરકત ન લાગે. કઈ પૂછે: “કેમ છો ?” શું કહો ! “મરી ગયા! સરકારે મારી નાખ્યા.”
મુખમાં આનંદને શબ્દ નહિ.
સારું છે, શું ખોટું છે? ખાવા અન્ન છે, પહેરવા વસ્ત્રો છે, રહેવા મકાન છે. આથી વધારે શું જોઈએ ? આમ કહેનારા કેટલા ?

Page #85

જ્ઞાનસાર
પુણિયાની મૂડી કેટલી ? સાડાબાર દોકડા, પણુ મસ્ત. એ આનામાં બરકત, આનંદ જ આન
८०
ભગવાનની વાણી સાંભળે, ભકિત કરે, પ્રવચન સાંભળે અને સાધર્મિક ભકિત પણ કરે. ખવડાવીને ખાય.
એ સાડાબાર દોકડામાં મસ્ત! તમને સાંડાબાર સેંકડા મળે તેા ય ફરિયાદ !
આ હરીફાઇના યુગમાં માણસ દોડી દોડીને કયા રણમાં ખલાસ નહિ થાય એ જ પ્રશ્ન છે. આજે આની સાથે હરીફાઈ તેા કાલે પેલાની સાથે.
સમતાનું સુખ, શાંતિનું સુખ, મનની અંદર રહેલા સંતેાષનું સુખ. આ સુખ કેાનું છે? તમારું છે.
આંતરિક ગુણેા જેમ જેમ આતા જશે, અંદર ખીલતા જશે તેમ તેમ સ્વત્વનાં સુખથી પૂર્ણ બનતા જશે.
પછી ઇંદ્રની સમૃદ્ધિ જોવાથી પણ તમને મનમાં ન્યૂનતા નહિ લાગે. પછી થશે, ઇંદ્રની સપત્તિ હેાય તે પણ મારે શું? હું તે મારી સંપત્તિમાં મસ્ત છું. પેાતાના સુખમાં પૂર્ણ થાય પછી એને કેાઈનીય સ'પત્તિ અડતી નથી.
આત્માને પરમાત્માના સ્પર્શ થતાં ક્રોધ, માન, અહંકાર અને તૃષ્ણામાં ઝંખતું શરીર પરમાત્મામાં લીન ખની એવું એકરસ બને છે કે આત્મા જ પરમાત્મરૂપ સુવર્ણની શુદ્ધતા અનુભવે છે.
જેનું જીવન દ્વિવ્યતાના સ્પર્શે સુવર્ણ બન્યું નથી એ

Page #86

જ્ઞાનસાર . રાજા હોવા છતાં ન્યૂનતા અનુભવે છે, જ્યારે સ્વના સુખમાં પૂર્ણ બનેલા આત્માને કયાંય ન્યૂનતા દેખાતી નથી.
તમારામાં જે ભગવંત સ્વરૂપ છે એને અનુભવ કરે.
પારકી વસ્તુને પોતાની માનીને જે રાજા બન્યા છે તે રાજાઓ બનવા છતાં તેમના મનમાં ઉણપ અને હૃદયમાં ભિક્ષક વૃત્તિ છે. સુખી, પૂર્ણ સુખી તે જ છે જે સ્વસત્તામાં સ્વસ્થ છે.
so p q રક્ષણે, રાત્રે 7 સમટાતિ . તત્તે સવાધ્યક્ષ:, પૂનઃવિ : : |
- પૂર્ણાષ્ટક (૮) - આપણે આત્માના ઉત્તરગુણો વિશે સામાન્ય જાણતા હોઈએ પણ મૂળ ગુણો વિશે અજ્ઞાન છીએ. આપણે મૂળને છોડીને ડાળને પકડીએ છીએ. ડાળે ગમે તેટલી મોટી હોય પણ મૂળની બરાબર ન થાય.
આત્માના મૂળ ગુણ જાણવાથી. ઉત્તરગુણ જીવનમાં સહજ રીતે જ આવતા જાય. મૂળ ગુણોનો ખ્યાલ આવતાં નીતિ, સદાચાર તો સહજ બની જાય. એને માટે બહારથી લદાયેલા સરકારના કાયદાઓનો કોઈ અર્થ નથી. અંદરની જાગૃતિથી એ વિચારે છેઃ હું સ્વરૂપે પૂર્ણ શુદ્ધ હોવા છતાં આ કેવા ધંધા કરી રહ્યો છું ? પોતાના ગુન્હાથી પોતાને જ શરમ આવે એવી પરિસ્થિતિ જ્યાં સુધી ઉત્પન્ન ન થાય ત્યાં સુધી બહારના કાયદાઓને શું અર્થ ?
બહારથી સારા થવા માંડીએ ત્યાં જ દુઃખ ઊભું થાય છે. અંદર પલટો આવે નહિ તે બહારની વસ્તુ કેટલીક
ચાલે ?

Page #87

૮૨
' 'જ્ઞાનસાર બીમાર માણસને સારા કપડાં પહેરાવીએ, કેલન–વોટર છાંટીને, પાવડર ચોપડીને તાજામાજે કરી બેસાડીએ તે એ કેલન–વીટર અને પાવડરની સુરખી ક્યાં સુધી રહેવાની ? બીમારી અંદર પડેલી છે, પલટો અંદર લાવવાનું છે..
સમાજમાં બીજું બધું ઘણું વધી ગયું પણું અંદરના પલટાનો અભાવ છે. એટલે જ દેવદેવીઓ ખૂબ વધ્યાં છે, દેવતા ગુમ થયા છે. દેવતા ગુમ થાય ત્યારે જ દેવદેવીઓ પોતાનું સ્થાન જમાવે. દેવતા એક જ હોય-નિષ્ઠા. દેવદેવી અનેક હોય-શંકાઓ.
જેને એકનું જ્ઞાન થયું તે અનેક જાણે પણ જેને એકનો ખ્યાલ નથી તે અનેકમાં અટવાઈ જાય છે.
આત્માનું મૂળ સ્વરૂપ શું? સચ્ચિદાનંદ. એ આ ભૂલી ગયા અને બાહ્ય વસ્તુઓ એની આસપાસ ચારેબાજુથી ફરી વળી. બાહ્ય વસ્તુઓને સંગ્રહ વધતે જ ગયે.
લોકેએ તારી વસ્તુઓનાં વખાણ કર્યા અને તે માની લીધું કે આ જ સુખ છે, છે. લોકોએ તેને ભેળવ્યા, તું ભેળવાઈ ગયે.
ઠગ શું કરે? બાળકના હાથમાં પાંચ પચીસ ચોકલેટ પકડાવી દે અને ધીમે રહીને એના હાથમાંથી સોનાનું કડું સરકાવી લે. હાથમાં candy કે ચેકલેટ આવી એટલે બાળક રાજી રાજી થાય, કૂદતે કૂદતે જાય, ઘરે આવી કહે મમ્મી, જુઓ હું કેટલી બધી candy લાવ્યા ! મમ્મી જુએ કે candy આવી પણ કડું સરકી ગયું.
બાળકની જેમ આ જીવ વસ્તુઓ ભેગી કરે, રાજી રાજી

Page #88

જ્ઞાનસાર
થાય. ઓહો! કેટલા પૈસા, કેટલું ધન, કેટલી સમૃદ્ધિ, કેટલી કીર્તિ ! મુંબઈ આવ્યા ત્યારે દોરી લોટો હતો, બીજું કાંઈ નહિ અને આજે...રાજી રાજી થાય. મુંબઈ આવ્યા ત્યારની વાત યાદ કરે, આજની અવસ્થા સાથે સરખાવે, પોતાના બેંકના એકાઉન્ટને જોઈ ઘેલો ઘેલે થાય.
બધું આવ્યું પણ કાંડામાંથી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિવ્યનું કડું તે સરકી ગયું. ભેગી કરેલી candy અને ચોકલેટ તે ઓગળી જવાની.
આ હવા જ એવી છે એ બધાને જ લાગુ પડે. પછી એ સાધુ હોય કે સંસારી, ઉપાધ્યાય હોય કે આચાર્ય, આ શરદીની હવા બધાને “ લાગે. પુદ્ગલ પ્રાપ્તિના પ્રવાહમાં બધા જ તણાય. આપણે ન તણાઈએ તે શું કહે? “તમને વહેવારનો ખ્યાલ નથી, એકલા નિશ્ચયમાં જ બેઠા છે. વ્યવહારમાં જેમ ચાલતું હોય એમ કરે. પ્રવાહની સામા ન થાઓ.”
ચારે બાજુ પુદગલની જ મહત્તા, Ice cream candy ની જ પ્રતિષ્ઠા. મૂળ વસ્તુ જ ગુમ. - આપણે મૂળ વસ્તુને શોધવાની છે, જાણવાની છે. અમાસમાંથી પૂર્ણિમાં પ્રતિ પ્રયાણ કરવાનું છે.
કૃષ્ણ પક્ષનું અંધારિયું ક્ષીણ થતાં અને શુકલ પક્ષના અજવાળિયાને ઉદય થતાં સર્વ જગત સમક્ષ પૂર્ણાનંદરૂપી ચંદ્રમાની કળા સોળે કળાએ ખીલી ઊઠે છે.
દુનિટમાં કૃષ્ણ અક્ષ એટલે ચંદ્રમાની કળાને ધીરે ધીરે અસ્ત અને શુકલપક્ષ એટલે ચંદ્રમાની કળાનો ધીરે ધીરે

Page #89

૮૪
જ્ઞાનસાર
ઉદય. જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં આ વાત આત્માના ગુણને લાગુ
પડે છે.
જેના ભવભ્રમણની મર્યાદા હજી નકકી ન થઈ હોય એવા પ્રકારના જીવને કૃષ્ણપક્ષવાળા જીવ કહેવાય. જ્યારથી સમ્યકત્વ થાય, હૃદયમાં સમજણભરી શ્રદ્ધાના પ્રકાશ થાય, ત્યારથી એ શુકલપક્ષી કહેવાય.
.
અખો મણ અધારા કરતાં રતીભાર પ્રકાશ વધી જાય. મિથ્યાત્વઘેર્યા હદયમાં આત્મજ્ઞાનના એક તણખા પ્રગટે એ સમ્યકત્વ, સમ્યકત્વ તરત્તમના ભેદે પાંચ પ્રકારનાં છે. પાંચ પ્રકારમાંથી ગમે તે સમ્યકત્વ હાય પણ એ તણખા અધારાભરી ગુફામાં અજવાળું કરે છે.
ભેાળાનાથે શું ગાયું ? “એક જ દે ચિનગારી” એક ચિનગારી મળે તે બધા જ કચરા સળગી જાય, પણ ચિનગારી કયાં છે?
ગામડામાં દીવાસળી ન હેાય તે શું કરે ? પડેાશમાં ચૂલા ચાલતા હેાય તે એમાંથી છાણામાં એક અંગારા લઇ આવે, એનાથી આખાય ઘરની રસાઇ થાય.
એક તણખા આવે તેા જીવન આખું ઉષ્માથી ભરાઇ
જાય.
હે મહાનલ ! હે પરમાત્મા ! તારી પાસે પૂર્ણ સમ્યકત્વક્ષાયિક સમ્યકત્વ છે એનામાંથી માત્ર એક તણખા માગું છું. આ ચિનગારી ન મળે તેા ખધુ' મળ્યું, ન મળ્યા ખરાખર છે, અને એ મળી જાય અને કદાચ દુનિયાની હરીફાઈમાં આગળ ન નીકળેા તાય કઈ વાંધા નહિ. જે માટે આવ્યા હતા તે તે મળી ગયું!

Page #90

૮૫
જ્ઞાનસાર
આ સમ્યકત્વની અનુભૂતિ પછી જ જન્મ-મરણના ફેરા નકકી થાય. આ સમ્યકત્વ પછી ગમે એ પાપી હોય તે પણ એ અધપુગલ પરાવર્તામાં તે મોક્ષે જાય જ.
પુદ્ગલપરાવર્ત એટલે આ ચૌદરાજકમાં જીવ એક ઠેકાણેથી મરીને, ભમીને પાછો એની બાજુમાં આવે, એમ કરતાં કરતાં ચૌદરાજકનું ચકકર પૂરું કરે ત્યારે એક પુગલપરાવર્ત..
ચોપાટીમાં જન્મ લીધે પછી પાયધુનીમાં જન્મ લે એમ નહિ, પણ પાટીમાં જે ઠેકાણે જન્મ લીધે એની બાજુમાં હજારે ભવ ભમી ભમીને આવે અને ત્યાં જન્મ લે. એમ કરતાં કરતાં ચૌદરાજલકના બધા પ્રદેશે પૂરો કરે ત્યારે એક ચકકર પૂરું થાય.
હબકી જવા જેવી વાત છે! પણ ના. સમ્યકત્વ થાય પછી એ જીવના ભવ નકકી થાય. સમ્યકત્વ થયા પછી વધારેમાં વધારે અર્ધપુદ્ગલપરાવર્તમાં તો આ જીવ મેસે જવાને જ. “ : કેઈ જીવ પ્રગતિના માર્ગે તીવ્રતાથી જતે હોય, સાધના ઉત્કૃષ્ટ કરતે હોય તે સાત કે આઠ ભાવમાં પણ મોક્ષે જાય, નહિતર છેવટે અર્ધ પુદગલપરાવર્તમાં તે જાય, જાય અને જરૂર જાય.
" આવું સમ્યકત્વ જેને થાય એ જીવને શુકલપક્ષી કહેવાય.
. જે ઘડીથી આત્મામાં આ જાતની સમ્યકત્વની અનુભૂતિ થઈ તે સમયથી એ શુકલપક્ષમાં આગળ વધી રહ્યો છે.

Page #91

- જ્ઞાનસાર
એને આજ સુધી પુદ્ગલની મમતા હતી, હવેથી આત્માની સમજણ શરૂ થઈ આત્માની સમજણું એટલે ખુદંગલ મૂકી જ દે એમ નથી. કારણ કે જ્યારે બધાં કર્મો પૂરાં થાય ત્યારે જ આત્મા પુદગલની પકડમાંથી છૂટી શકે. પણ સમજણ આવતાં હૃદયમાં દઢ સંકલ્પ લે. એ જગતમાં રહે ખરે, પણ જુદી દષ્ટિથી રહે. - આસકિત અને અનાસકિતને આ વિચાર ચાલે છે, ત્યારે થોડા સમય પર બનેલો એક પ્રસંગ યાદ આવે છે.
મોટી ઉંમરના એક ભાઈ પ્લેનમાં આવી રહ્યા હતા હવામાન ખરાબ થતાં પ્લેનનાં ups અને downs વધી ગયાં. પ્લેન એકાએક ઉપર જાય અને તરત જ નીચે જાય. Pilot સાવધાન છતાં ભયભીત બની ગયો, પરસેવે પરસેવો છૂટે, મૃત્યુ નજીક દેખાયું.
પ્લેનમાં બેઠેલાં આ ભાઈએ થોડાંક વ્યાખ્યાન સાંભળેલાં, અનુભવરસનો ઘૂંટડો પીધેલ. વિચારવા લાગ્યા : અત્યારે બૂમ પાડવી નકામી છે. કેઈજ બચાવી શકે તેમ નથી, બચાવનારે પોતે જ મુશ્કેલીમાં મુકાઈ ગયા છે. બીજુ કઈ યાદ આવતું નથી.
અરિહંતનું શરણું લીધું. જે થવાનું હોય તે થાય. “હે પ્રભુ! આ શરીર તારે ચરણે સેંપી દઉં છું. તારા સિવાય મારું બીજુ કેઈ નથી, શરણાગતિ સ્વીકારી જીવનને સર્પિત કરી નાખ્યું.
પ્રભુના સ્મરણમાં ને સ્મરણમાં જાણે ઊંડી ગુફામાં ઊતરતા હોય તેમ એ ઊંડે ને ઊંડે ઊતરવા લાગ્યા. શાંતિમાં અંદર ઊતરી ગયા. અંદર અનુભૂતિ થઈ, જાણે મૃત્યુને અડી આવ્યા.

Page #92

જ્ઞાનસાર
૮૭
સાડા પાંચ-છ ફીટના માણસમાં અંદર અબજે ફીટનું ઊંડાણ પડયું છે. fathomless છે, એનું માપ કાઢવું જ અશકય છે.
એ શરણાગતિમાં દેહ સાથે સંબંધ તૂટી ગયા અને પરમતત્વ સાથે સંબંધ જોડાઈ ગયે. આ માનસિક અનુભૂતિ અભુત હતી.
થોડીક ક્ષણમાં હવામાન સુધરી ગયું. પ્લેન બરાબર ઊડવા લાગ્યું. આંખ ખોલી તો ચેતવણી (warning)ની લાલ નિશાની (light) બંધ થઈ ગઈ હતી. બધું જ બરાબર ચાલતું હતું.
પ્લેન નીચે ઊતર્યું અને એ ભાઈ બધાં કામને પડતાં મૂકી સીધા મારી પાસે આવ્યા. એમના મુખ પર અનુભવની સુરખી કઈ જુદી જ હતી. '
મહારાજશ્રી ! જીવનને એક ન અનુભવ થયે. તમે વ્યાખ્યાનમાં ઘણીવાર અંદર ઊતરવાની વાત કરી હતી, પરમાત્માની સાથે જોડાણ કરવાની વાત કરી હતી, પણ મારા મનમાં બેસતું નહોતું, કેવી રીતે એ અનુભવ થાય ?” આજે એને જ અનુભવ થયો. અનુભવ ઝાંખો ન પડે, સ્મૃતિમાંથી સંરકી ન જાય એટલે બધાં કામ બાજુમાં મૂકીને હું આપની પાસે દોડી આવ્યા. “ “આજે મને સમજાયું કે જીવનમાં કોઈ કામ મહત્વનું (important) નથી. ગમે તેટલાં મહત્વનાં કામ હોય પણ જે વિમાન તૂટી ગયું તો એ અધૂરાં કામનું શું થાત? આજથી મેં નકકી કર્યું છે કે દુનિયામાં કોઈ કામ આત્માનાં કામ કરતાં મહત્વનું નથી. મારે જે કરવાનું છે એ મારી શાંતિ

Page #93

જ્ઞાનસાર માટે કરવાનું છે. કેઈ કહે કે આ કામ મહત્વનું છે, એના વગર રહી શકાય એમ નથી. તે કહીશ, “ના, એવું નથી. સુલેહનું મહત્વભર્યું કામ કરનારા, શાંતિ સ્થાપવા માટે જનારા સંયુકત રાષ્ટ્રના મંત્રી Dag Hammarskjoldનું પ્લેન તૂટતાં મૃત્યુ થયું. તે એની જગ્યાએ બીજા આવીને ઊભા રહ્યા. એમનું કામ બીજાએ હાથમાં લીધું. માટે આ જગતમાં કઈ કામ એવું અનિવાર્ય તો નથી જ એ મને સમજાયું. આજ સુધી હું માનતો હતો કે મારા વિના મારી ઓફિસમાં શું થશે? હું નહિ જાઉં તે બહારના call કોણ લેશે?. ચેક પર સહી કોણ કરશે? ધંધે કેણ સંભાળશે? પણ જે વિમાન તૂટી ગયું હોત તો આ બધું કરવા કહ્યું આવવાનું હતું ? મારી જાતને હું જે રીતે બેટી મહત્તા આપતો હતો એ ગવનો વિચાર નીકળી ગયે.
પ્લેનમાં જ્યારે બધા ગભરાયા, બૂમાબૂમ કરવા લાગ્યા ત્યારે આત્મા અંગે મેં જે સાંભળ્યું હતું, વાંચ્યું હતું એ યાદ આવ્યું.
“આવી પળ આવતાં અંદર કેમ ઊતવું એ સમજાયું. વીજળીની જેમ એ વિચાર ચમક. બૂમાબૂમ કરતાં કરતાં પરમતત્ત્વને પકડીને અંદર કેમ ન ઊતરવું? એ એકત્વ ભાવનામાં એટલે અંદર ગયો કે જેને સ્પર્શ નહોતે કર્યો એને સ્પર્શ થયે, જેને માત્ર વિચાર જ કર્યો હતો એની અનુભૂતિ થઈ. અનુભવની જે દુનિયામાં પગ પણ નહેતો મૂક્યો ત્યાં આખે ને આખો પહોંચી ગયા. એકાગ્રતાથી દીવાલો તોડીને અમરત્વનાં દ્વાર સુધી પહોંચી ગયા. -
આજસુધી મૃત્યુને ભયંકર માનતે હતે. મૃત્યુની બીક લાગતી હતી, એ બીક જ ન રહી. સમજાયું કે મૃત્યુ બીજું

Page #94

જ્ઞાનસાર
૮૯ કાંઈ નથી પણ એક અદશ્ય (unseen) મહાસાગરમાં અહીં ડૂબકી મારીને ક્યાંક નીકળી જવાનું છે. તરનારો જાણે છે, કયાંક ડૂબકી મારે અને ક્યાંક નીકળી જાય. વચ્ચેને પચીસ હાથને પટ એમને એમ વિંધાઈ જાય. કો'કને થાય કે અહીં ડૂબકી મારીને કયાં ગયે ? પણ ડૂબકી મારનારે જાણે છે. ઊંડાણમાં ગયે, અંદર તરીને બહાર નીકળી ગયા. મૃત્યુ એ બીજું કાંઈ નથી, આ પારથી પેલે પાર જવાનું છે.
- “ આપણે સહુ આ જગતમાં ડૂબકી મારીએ છીએ અને બીજે ઠેકાણે નીકળીએ છીએ. જેની short sight છે એને દેખાતું નથી. પણ એ તો આઘે નીકળી ગયો. બહુ દૂર ગયે, નરી આંખેથી ન દેખાય, એ જોવા માટે દૂરબીન જોઈએ. આ દૂરબીન કેણ છે?
પ્રભુને સ્પર્શ એ જ દૂરબીન છે. દૂરબીન બતાવે છે કે કોઈ મરી ગયું નથી. બધા યે બેઠા છે, માત્ર સ્થાન બદલાઈ ગયું છે.
મેં ચિંતા કરવાનું છોડી દીધું. આ જ્ઞાન આવ્યું. અનુભવ થયે અને ચિંતા ચાલી નીકળી.
એકાગ્ર બને, ઊંડાણમાં ઊતર્યો, મૃત્યુને સ્પર્શવા ગયે તે મૃત્યુનું જ મૃત્યુ થયું.” - આજના તર્કવાદના યુગમાં પરમાત્મા પ્રત્યેનું સમર્પણ અંધશ્રદ્ધા (blind faith) લાગે. પણ તકની અમુક મર્યાદા છે. એવી પણ જગ્યા આવે છે જ્યાં તર્કની દીવાલ તૂટી જાય છે અને શ્રદ્ધા સાથે જોડાણ થાય છે. અનુભૂતિ થાય કે અહીં તક કર્મ લાગે તેમ નથી.

Page #95

જ્ઞાનસાર
જ્યાં સુધી બુદ્ધિ ચાલતી હોય, વસ્તુને બુદ્ધિથી ગ્રહણ કરી શકાતી હોય ત્યાં સુધી તર્ક કરે એ સારી વાત છે. પણ જીવનમાં એવી ક્ષણ આવે જ્યાં તર્ક નથી કરાતે, બોલવાનું . બંધ થઈ જાય છે, ત્યાં માત્ર અનુભવ જ રહે છે. .
આવી અનુભવની ક્ષણ જીવનમાં કયારે આવે ? વિપ. ત્તિએ આવ્યા વિના આ દેહમાં રહેલાં તર્કનાં બંધન તૂટતાં નથી. તે માટે જ કહ્યું છે કે કેટલીકવાર વિપત્તિઓ સંપત્તિ બની જાય છે, Hardships are blessings in disguise.
- એકલી સંપત્તિ બહુ ખરાબ છે. એકલું સુખ બહુ નુકસાનકારક છે, એકલો પૈસે માણસને ગાંડે કરી મૂકે છે. આ બધું થોડું થોડું આવે તે સારું.
કેરી ખાઓ છો તે સાથે કારેલાં નથી ખાતાં? નહિતર એકલી કેરીથી પેટમાં કરમિયા જ જન્મે.
બબને લેમ્પમાં લગાડ હોય તે સાકેટમાં ગળ ફેરવો પડે છે. જ્યાં સુધી centre મળે નહિ ત્યાં સુધી ફેરવ્યા કરો. ફેરવતાં ફેરવતાં જોડાઈ જાય ત્યાં તરત પ્રકાશ થાય.
જીવનમાં બધા જ દિવસો સરખા નથી હોતા. કોઈ એક એવી પળ આવે છે અને એ પળમાં આત્માનું પરમાત્મા સાથે જોડાણ થાય. એ પળને પ્રાપ્ત કરવા માટેનો જ આ પ્રયત્ન છે. અહીં જ આવે છે. દોડાદોડીને આવે છે. રેજ દેરાસર જવાનું, રેજ પ્રવચન શ્રવણ કરવાનાં, મનન કરવાનું, શા માટે ? એ પળ માટે કે જે પળમાં આ બલ્બ સૌકેટમાં બેસી જાય ! કેન્દ્ર મળે તો પ્રકાશ થાય.

Page #96

જ્ઞાનસાર
૧
આજે કેટલી બધી ચિંતા લઈને બેઠા છે. સામાયિક કરે પણ જીવ શાકમાં હાય. ધ્યાન ધરવા બેસે અને શાકને વિચાર કરો તે પરમાત્મા પાસે કેવી રીતે જઈ શકે?
આવી ઘણી વાતે લઈને બેઠા છે. નકામી વાતે મગજમાંથી કાઢયા વિના સારી વસ્તુ નહિ આવે.
મનમાં ધિકાર છે, દાવપેચ છે, વેરઝેર છે. આ બધું લઈને ભગવાન પાસે કેવી રીતે જવાય?
આ દાવપેચ અને પૂર્વગ્રહની દીવાલ તોડવા એકાગ્ર થવાનું છે. એકાગ્રતાથી દીવાલ તેડવાની છે. કોઈ પણ વાતને વીંધવી હોય તે એમાં ઊંડે ઊતરવું પડે છે, એના ઉપર એકાગ્ર થવું પડે છે.
એકાગ્રતા જેટલી વધતી જાય એટલું બહારનું હાર્દ સમજાતું જાય. ઊંડાણમાં ઊતર્યા વિના ત્યાં સુધી નથી પહોંચાતું. The longest journey is the journey inwards. બધે પહોંચાય પણ અંતરની મુસાફરી સહથી લાંબી છે. ત્યાં એકાગ્રતા અને એકચિત્ત વિના ન પહોંચાય.
આ અનુભૂતિનો વિષય છે, શબ્દોને નહિ. જ્ઞાનસાર સાંભળતાં સાંભળતાં અનુભવવાનું છે, વિવેચન નથી કરવાનું. બહારનું બધું સમેટી લઈને અનુભવ કરીએ, ડૂબકી મારીએ તે જ તળિયે પહોંચાય અને ખેતી પમાય.
- શુકલપક્ષને ઉદય થાય તેમ અંધકાર ક્ષીણ થાય. પ્રકાશ સામે અંધારું ઊભું પણ રહી ન શકે. સમ્યકત્વના ઉદય સાથે મિથ્યાત્વ ક્ષીણ થાય. ધીરે ધીરે પ્રકાશ વધતું જ જાય.
. આત્માને માર્ગ ઉતાવળિયાઓનો નથી. એ માગ બહુ શાંતિને, બહુ ધીરજને છે. આત્મજ્ઞાન પ્રશાન્ત સાગર છે.

Page #97

જ્ઞાનસાર, * કઈ કહે કે આત્મજ્ઞાન એકદમ થઈ જાય તે એને કહે છે કે સુર્ય પણ ધીમે ધીમે ઊગે છે. બાર વાગે જેટલે પ્રખર તાપ હોય છે એ સવારના જે છ વાગે હોય તે પ્રકાશની તીવ્રતાથી લોકો આંધળા થઈ જાય.
. ૧૦ જાવ.
* * - દિવાળીને દિવસ હતે. આખી રાત અંધકારમાં અમે પ્રભુના નામસ્મરણમાં વીતાવી. વહેલી સવારે મંદિરમાં દર્શન કરવા ગયા તે ત્યાં એટલી બધી ટયુબ લાઈટ ચાલુ કરેલી કે અમને તેજનાં તમ્મર આવ્યાં અને આંખે કંઈ જ ન જુએ.
આત્મજ્ઞાનને પ્રકાશ એકદમ થાય તે માણસ ગાંડો થઈ જાય, એ ઝીલી ન શકે.
ધીમે ધીમે એ પ્રકાશ આપણામાં આવે; શાંતિથી ઉદય પામે તે એ નાનકડા તણખામાંથી મહાન જ્યોતિ બને.
પૂર્ણાનંદરૂપી ચંદ્રની કળા ધીમે ધીમે ખીલતી જાય છે. બીજની કળા ખીલતી દેખાય છે, પણ એકમે કળા નથી એમ ન માનશે. કળા તો એકમે પણ છે, પણ એ કળા એટલી સૂક્ષ્મ છે કે લેકે જોઈ શકતા નથી અને બીજની કળા બધાને દેખાય છે.
અમે નાના હતા ત્યારે બીજના ચંદ્રનાં દર્શન અવશ્ય કરતા. એક રાત્રે બીજને ચંદ્ર જરા સુંદર દેખાય. હું મારી ફઈને હાથ ખેંચીને બહાર આવ્યું. કહ્યું : “ફઈબા, જુઓ બીજને ચંદ્ર.” ફઈબા કહે : “ભાઈ! મને તે કયાંય દેખાતે નથી. કયાં છે?” આંખે ખૂબ ખોલી પણ દેખાય શાને ? એમને મેતિયા આવ્યા હતા. એમ જ અજ્ઞાનનો મોતિયો હોય ત્યારે આત્માને ચન્દ્ર પણ અજ્ઞાનીને કયાંથી દેખાય ?

Page #98

જ્ઞાનસાર
૯૩
એકમથી શરૂ થતી બીજરેખા પૂર્ણિમા આવતાં સોળે કળાએ પૂર્ણ ખીલે. એમ કેઈકવાર આપણામાં ઉદય થયે હોય પણ આપણને ન દેખાય.
પણ એટલું ચોકકસ કે એ આપણામાં છે અને એટલે જ એના તરફ આપણી અભિરુચિ છે. - પૂજા કરવા ગયા હો અને બાજુમાં પ્રવચન ચાલતું હેય. થાય, લાવ સાંભળું તો ખરે! સાંભળવાનું મન કેમ થયું ? કારણ કે એકમની કળા છે. એને ખબર નથી કે હું આત્મા માટે સાંભળું છું, પણ એનામાં એ રુચિ છે. એટલે જ એ તરફ મન ખેંચાય છે. જ્યારથી ખેંચાણ આ બાજુ થાય છે ત્યારથી અનુભૂતિ શરૂ થાય છે. - જેમ પૂર્ણાનંદરૂપી ચંદ્રની કળા ધીમે ધીમે વધતી જાય છે, એકમનો ચંદ્ર વધતાં વધતાં પૂર્ણ પ્રકાશ પાથરે છે એમ પૂર્ણતાને પંથે પ્રયાણ કરતે આત્મા પૂર્ણ થાય છે, સંપૂર્ણ ચંદ્ર બને છે, એ જ કેવળ જ્ઞાન છે, એ વખતે એનાં બધાં દ્વારે ખુલી ગયાં હેય. . • - પૂર્ણિમાના ચંદ્રને એક પણ કાળી કિનારી છે? બધી જ રૂપેરી અને પ્રકાશથી ભરેલી, પ્રકાશ મઢેલી.
આપણો આત્મા પૂર્ણ ક્ષાયિક સમ્યકત્વનો ધણી બને ત્યારે આત્મામાં એ જ પૂર્ણતા આવે છે. વાસનાઓની બધી જ કાળી કિનારો નષ્ટ થાય છે.
ભગવાનનું જ્ઞાન, ભગવાનને પ્રકાશ એ માત્ર એમના - પૂરતું જ નહોતું. જેટલા જેટલા એમના સમાગમમાં આવતા,

Page #99

જ્ઞાનસાર એમના સાન્નિધ્યમાં વસતા, એમની વાણીનું પાન કરતાં એ બધાને લાગતું કે આ આમાં સંપૂર્ણ વિકાસ પામે છે, આ ખીલેલે પૂર્ણ ચંદ્ર છે. જે કાઈ આવતાં તે એકાગ્ર બની પ્રભુની વાણી સાંભળતા.
" એકદા એક વૃદ્ધા માથે ભારે લઈને ખેતરથી આવી રહી હતી. ભારે વજનદાર હતું એટલે એ થાકી ગઈ હતી. એવામાં પ્રભુની વાણીના સૂર છે એના કાનમાં પડયા, અંદર ઊતર્યા, એના મનને ભાવી ગયા. એનું મન કહેવા લાગ્યું: લાવ, સાંભળી લેવા દે. ભાર તે જિંદÍને છે. આવી મધુરવાણી ફરી કયારે સાંભળવા મળશે ?
માજી એકરૂપ બનીને સાંભળવા લાગ્યાં. એ ભૂલી ગયાં કે માથે ભારે છે. જ્યારે દેશના પૂરી થઈ ત્યાં ભાર લાગવા માંડે. અરે ! હું ભારે ઉંચકીને જ સાંભળતી હતી ?
વીતરાગરૂપ પૂર્ણ ચંદ્રની ચંદ્રિકાના આ જાદુ સકલઅધ્યક્ષ છે ને ?
આજે પણ તમે સુખી ઘરના, એરકંડીશનના છે જ્ઞાનસાર વહાલું લાગતાં ભીંસાઈને બેસે છે ને ? આ ગુફા જેવા ખંડમાં બેસીને પણ સાંભળવા તૈયાર છે. આ મહાપુરુષની વાણીને પ્રભાવ છે. બીજે ઠેકાણે જવાનું હોય તે એક દિવસમાં તેબા તોબા પોકારી ઊઠે.
પણ આ જ્ઞાનરસને લીધે સહન કરતાં સુખ થાય છે, સહન કરવામાં કર્મની નિર્જરા થાય છે. પુદગળ તે રોજનું છે, એને થેડી અગવડ ભલે પડે, પણ પ્રભુની વાણી કયાં વારંવાર સાંભળવા મળે છે!

Page #100

૯૫
ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કેવળજ્ઞાની નહેાતા, છતાં એમની વાણીમાં આટલા બધા આનંદ આવે, તે કેવળજ્ઞાનીની વાણીમાં તે શું નું શુ\ભયુ` હશે ? જરા કલ્પી તેા જુએ. જે વાણી માલકાષમાં વહેતી હોય તે વાણી હદયને કેવું જડી રાખતી હશે!
જ્ઞાનસાર
પૂર્ણાનંદની કળા બધાના દેખતાં ખીલે છે અને બધાને દેખતાં એ ખીલે છે-એમાં ફેર છે.
આવીશ વર્ષોંના ભાઈ બેઠા બેઠા સારી અને ડાહી વાતે કરતા હતા ત્યાં બીજા ભાઈ આવ્યા. વાતવાતમાં કહ્યું: “મેં ખીડી પીતાં તને જોચે.” “હેં !” “હા.” યુવાન જે ભાઈ ખોડી નહેતા પીતા એવા દેખાવ કરતા હતા પણ વ્યસની હતા. ગભરાઈ ગયા. એણે ચારીથી બીડી પીધી હતી, મનમાં ફફડાટ ઊભા થયા. કબૂલ કર્યું. પગે પડીને કહ્યું: “તમે મહારાજશ્રીને કહેશે। નહિ. મારાં મખાપ ત્યાં રાજ જનારાં છે, એ એમને કહેશે તે મારું શું થશે ?” પૂછ્યું: “તમે મને કયાં જોયા ?’’
મીન્તભાઇએ હસીને કહ્યુ કે મે બીડી પીતા તને જોયે હતા. ‘હું પાતે બીડી પીતે હતા એ વખતે મે' તને જોયેા.’
તુ બીડી પીતેા હતેા એમ નહેાતુ કહ્યું, પણ મે' અડી ષીતાં પીતાં તને જોયા એમ કહ્યું. વાકય એકજ છે પણ અ ભિન્ન છે. ાકરા પકડાઈ ગયા.
સહુના દેખતાં કળા ખીલે છે અને કળા ખીલતાં એ સહુને જુએ છે.

Page #101

*
*
*
જ્ઞાનસાર આત્માની કળા પૂર્ણ ખીલે ત્યારે સહુના દેખતાં ખીલે, સહુ એને જુએ. પણ એ આત્મા સહુને દેખતો થઈ જાય. સહુ કેમ જીવે છે? શું વિચારે છે? પુદગળને શું સ્વભાવ છે? - કૃષ્ણ પક્ષ ક્ષીણ થતાં શુકલપક્ષને ઉદય થાય છે અને જગત સમક્ષ આ પૂર્ણાનંદને ચંદ્ર સંપૂર્ણ તેજ સ્નાથી ખીલી ઊઠે છે.
ફેરવા
જ્ઞાનસારના સ્પર્શથી આપ સૌનો કૃષ્ણપક્ષ શુક્લપક્ષમાં અને પૂર્ણાનન્દની અનુભૂતિ કરે એ પ્રાર્થના...

Page #102
પૂ. મુનિશ્રી ચિત્રભાનુ મહારાજનાં | ચિન્તનસભર પુરતા ધર્મરત્નનાં અજવાળાં (કર્તવ્યનું દર્શન). આ. ત્રીજી 3-50 પૂર્ણ ના પગથારે . | (જીવનનું દર્શન) ,. બીજી 3-00 ઊર્મિ અને ઉદધિ (પ્રાર્થનાઓ) .. | પહેલી . 2-00 પૂર્ણિ મા પાછી ઊગી (પ્રવચનો) | | પહેલી 2-25 હવે તો જાગે (પ્રવચન) પાંચમી 2-00 સૌરભ (ચિન્તનકણિકાઓ) છઠ્ઠી 2-00 જીવનમાંગલ્યા (મનનીય પ્રવચનો) છઠ્ઠી '1-75 ચાર સાધન (પ્રવચનો). ત્રીજી 1-5O ભવનું ભાતું (વાર્તાઓ) ચાથી 1-50 બિંદુમાં સિંધુ (પ્રસગો) છઠ્ઠી 0-75 પ્રેરણાની પરબ (રત્નકણિકાઓ) 0-50 બંધન અને મુકિત (પ્રવચન) , 2 થી 0-50 આંતર વૈભવ 1-50 ત્રીજી 0-0 0-40 0-21 जीवन पाथेय प्रथम आवृति बधन और मुक्ति जीवन मांगल्य IN ENGLISH The Beacon Lotus Bloom Fountain of Inspiration Bondage & Freedom To the citizens of To-morrow Inspiring Anecdotes Essence & Spirit of Jainism Training the Mind 4-00 4-00 4-00 4-50 1-00 4-50 1-00 1-00