Book Title: Dodhak Vrutti
Author(s): Vajrasenvijay
Publisher: Jain Dharmik Tattvagyan Pathshala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004494/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CASNSK श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथाय नमः दोधक वृत्तिः [प्राकृत रुपावलि सहिता] CESS प KOREGMC06UCCCCCCX : संपादक : अध्यात्म-योगी पू. पं. श्री भद्रंकरविजयजी गणिवर : प्रशिष्य : मुनिश्री वज्रसेन विजयजी 卐 :प्र का शक जैन धार्मिक तत्त्वज्ञान पाठशाला, आरती. सी. जुना नागरदास रोड, अंधेरी इस्ट मुंबई-400 069. मूल्य : 6-00 NGOSS15 RASHISH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ: દો ધકવૃત્તિ [ પ્રાકૃત વ્યાકરણનાં ઉદાહશ, અપજશનાં દેહાની વૃત્તિ, તથા સંક્ષિપ્ત પ્રાકૃત રૂપમાલા] W * : સંપાદક : અધ્યાત્મયેગી, વંદનીય વિભૂતિ પ. પૂ. પંન્યાસજી મ. શ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિવરશ્રીના - પ્રશિષ્ય મુનિશ્રી વજન વિજયજી મહારાજ : પ્રકાશક : જૈન ધાર્મિક તવજ્ઞાન પાઠશાળા આરતી. સી. જુના નાગરદાસ રોડ. . અધેરી ઈસ્ટ મુંબઈ-૯ w Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : પ્રાપ્તિસ્થાને : 1 પાર્શ્વનાથ પુસ્તક ભંડાર તળાટી રોડ, પાલીતાણા 2 સેમચંદ ડી. શાહ જીવનનિવાસ સામે, પાલીતાણા 3 સેવન્તીલાલ વી. જૈન 20, મહાજન ગલી, ઝવેરી બજાર, મુંબઈ-૨ 8 પાર્શ્વ પ્રમશન નિશાપોળ, રીલીફરોડ–અમદાવાદ-૧ આવૃત્તિ પહેલ - સંવત 2038 કિંમત : રૂા. 6-00 મુદ્રક : ગતમ આર્ટ પ્રિન્ટર્સ બાવર (રાજસ્થાન) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કાંઈક ઉપયોગી કલિકાલ સર્વજ્ઞ પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી હેમચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ. ખરેખર પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યના ચમકતા સીતાર સમા, પ્રકાંડ વિદ્વાન, દિગજ પંડિત અને શબ્દ શાસ્ત્રના સમર્થ સર્જક હતા. ગૂર્જર નરેશ્વર શ્રી સિદ્ધરાજ જયસિંહની પ્રાર્થનાથી જૈન શાસનના તિધર આ મહાપુરૂષે “શ્રી સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન નામનાં વ્યાકરણ ગ્રંથની મૌલિક રચના કરીને, ભારતીય પ્રાચીન સાહિત્ય સૃષ્ટિમાં અદ્ભુત ચમત્કાર સજર્યો હતે. તે “શબ્દાનુશાસન'ના આઠ અધ્યાય દ્વારા તેઓશ્રીએ સમસ્ત પ્રાચ્ય ભાષાઓનું તલસ્પર્શી અને અગાધ જ્ઞાન દર્શાવેલ છે. જે શબ્દ શાસ્ત્રના જ્ઞાન માટે, એના જેવું અન્ય કેઈ સમર્થ શાસ્ત્ર નથી, એમ જરૂર કહી શકાય. સાત અધ્યાયમાં પૂજાપાશ્રીએ સંસ્કૃત ભાષાનું જ્ઞાન, સાંગોપાંગ ને સર્વાગ સમૃદ્ધ દર્શાવ્યું છે, એમ અવશ્ય કહી શકાય. - છેલે આઠમે અધ્યાય કે જેની રચના દ્વારા પૂજ્યપાદશ્રીએ-પ્રાકૃત-અપભ્રંશ, પિશાચી, શૌરસેની, માગધી આદિ ભાષાઓનું મર્મસ્પશી જ્ઞાન આપ્યું છે, તેને અભ્યાસી ભાષા પ્રેમી સ્વાધ્યાય શીલ વાચકને નવનીત રૂપ આ અધ્યાય ખૂબ જ ઉપકારક ને બેધક છે. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં પ્રાકૃત ભાષાના અભ્યાસક ને ઉપયોગી સાહિત્ય સુંદર શૈલીમાં સમેજિત-સંકલિત થયેલ છે. પ્રાકૃત વ્યાકરણના વૃતિ ગ્રંથમાં આવેલા ગદ્ય-પદ્ય ઉદાહરણ સંસ્કૃત છાયા સહિત અત્રે સંકલિત-સંગૃહીત થયેલ છે. આઠમા અધ્યાયના ચારે પાદોના, અન્યાન્ય ગ્રંથમાંથી ઉદ્ભવૃત, ગદ્ય પદ્ય ઉદાહરણોને અત્રે સંકલિત સંગ્રહ અભ્યાસક આત્માઓની ભાષા જ્ઞાનની ભૂખને પૂર્ણ રીતે સંતોષી શકે, તેવું સમર્થ છે. - બીજા વિભાગમાં પ્રાચીન મહા પુરૂ રચિત ધોધક વૃત્તિ જેમાં અપભ્રંશ વ્યાકરણમાં આવતાં ઉદાહરણ રૂપ દેહાઓ પર સુંદર સરલ તથા સુસ્પષ્ટ માર્ગદર્શન મલી શકે તેવી સરળ ટીકા છે. જે અપભ્રંશ ભાષાના અભ્યાસશીલ વાચક વર્ગને ઘણી ઘણી રીતે વિશિષ્ટપણે બેધક તથા ઉપકારક છે. જે માટે વૃત્તિકાર મહાપુરુષની અભ્યાસક વર્ગની જ્ઞાન ભૂખને સંતોષવા માટેની કાળજી તથા ચીવટ ખૂબ જ પ્રશંસનીય છે. ત્રીજા વિભાગમાં સંક્ષિપ્ત “પ્રાકૃત રૂપમાલા” સંકલિત થયેલ છે જે પ્રાકૃત ભાષાના અભ્યાસક આત્માઓને માટે સારી રીતે સહાયક બની શકે તેમ છે. ઉપરક્ત ત્રણેય વિભાગેથી સમૃદ્ધ “દોધક વૃત્તિ” નામને આ ગ્રંથ જેનું સંપાદન શ્રતના અભ્યાસી અને શ્રત પ્રચારમાં પિતાના તન-મનને સમર્પિત કરીને અપૂર્વ ઉત્સાહ ધરાવનાર વિદ્વાન મુનિપ્રવર શ્રી વજનવિજયજી Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મહારાજશ્રીને નિષ્ઠા પૂર્વકના પ્રયત્ન તથા લાગણનું અપ્રતીમ પ્રતીક છે. પ્રાકૃત વ્યાકરણનું સર્વાગ સુંદર સંપાદન-સંકલન કરીને, તેમણે તે ગ્રંથ પ્રકાશિત થાય, તે માટે પ્રશંસનીય પરિશ્રમ કરીને, પ્રાચીન ભારતીય ભાષાના સાહિત્ય પ્રચાર માટે, જે અપ્રતીમ નજરાણું અભ્યાસી વર્ગના કરકમલમાં ભેટ ધરેલ છે, તે તેમની સાહિત્ય સેવા ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર બને છે. સાથે દેધક વૃત્તિ સહિત આ વિભાગે પ્રાકૃત આદિ ભાષાના જ્ઞાનને સંપાદન કરનારાં સ્વાધ્યાયશીલ વર્ગને માટે, સંકલિત-સજિત કરીને અત્રે મૂકેલ છે તે માટે તે ભાષાના અભ્યાસી આત્માઓ તેમને અવશ્ય યાદ કરશે જ. આચાર્યશ્રી વિજય કનચંદ્રસૂરી. વિદ્યાશાળા-અમદાવાદ ચે. વદ-૧૦ 2038 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સંપાદકીય : પ્રાકૃત ભાષા ભણવા માટે સરળતા થાય, તે હેતુથી વિ.સં. ૨૦૩૬નાં પાટણ ચાતુર્માસ દરમ્યાન વિચાર ઉત્પન્ન થયેલ. કે, પૂ. કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ, જે હાલ ઉપલબ્ધ નથી તેને પ્રગટ કરવું. પરમ વાત્સલ્યનિધિ સ્વ. પ. પું. મ. શ્રી ભદ્રંકર વિજ્યજી ગણીવરશ્રીના શિષ્ય રત્ન પ. પૂ. પં શ્રી પ્રવાતના વિજયજી ગણિવરશ્રી (વર્તમાન પૂઆ. ભ. શ્રી પ્રદ્યોતન. સૂ. મ.)ને મારી ભાવના દર્શાવી. તેઓશ્રાએ મને આ કાર્યમાં. આશીર્વાદ આપ્યા અને આ કાર્યને શુભ પ્રારંભ થયે. વિ.સં. 2037 નું ચાતુર્માસ પ. પૂ. વિદ્વદ્વર્ય મુનિરાજ શ્રી અંબૂ.. વિજયજી મ. શ્રીની સાથે થયું. તેઓશ્રી મને પ્રેરણા કરી કે - પ્રાકૃત વ્યાકરણ સાથે તેમાં ઉપયેગી બીજા વિષયે પણ પરિશિષ્ટ રૂપે મુકાય, તે વધુ ઉપયોગી થશે. આથી તેઓશ્રીની સૂચના મુજબ પ્રાકૃત વ્યાકરણ સાથે શબ્દ સૂચિ, ઉદાહરણની અકારાદિ સૂચિ, સંસ્કૃત છાયા તથા શક્ય મૂળ સ્થાને. સાથે ઉદાહરણ તથા અપભ્રંશ ભાષાનાં વ્યાકરણમાં આવતાં દેહની પ્રાચીન વૃત્તિ તથા સંક્ષિપ્ત રૂપાવલિ સહિત લગભગ 600 પેઈજનું પુસ્તક તૈયાર કર્યું તેમાંથી પૂ. સાધુ સાધ્વીજી મ. ને ઉપયોગી બને તે હેતુથી આ અલગ. પુસ્તક તૈયાર કરેલ છે. ' Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ઉદાહરણની સૂચિ તૈયાર કરવામાં પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી જંબૂવિજ્યજી મ. શ્રીએ પિતાનાં અમૂલ્ય સમયને ભેગ આપીને ઘણી રીતે મને સહાય કરી છે. 2 દેધક વૃત્તિની એક આવૃત્તિ પાટણમાં એક સુશ્રાવક તરફથી વર્ષો પહેલાં છપાયેલ તેના આધારે તૈયાર કરી છે. 3 રૂ૫ માલા પ. પૂ. આ. ભ. શ્રી ચન્દ્રોદયસૂરીશ્વરજી મ.ની “સંક્ષિપ્ત પ્રાકૃત રૂપ માલા”ને આધારે તેઓશ્રીની સંમતિ પૂર્વક તૈયાર કરી છે. પરમ હિત વત્સલ પરમ કૃપાળુ અરિહંત ભગવંતે તથા 5. પૂ. પ્રવચને પ્રભાવક આ. ભ. શ્રી રામચંદ્રસૂરિશ્વરજી મ, . પૂસ્વ. પંન્યાસજી મ. શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણિવર શ્રી. પ. પૂ. આ. ભ. શ્રી પ્રદ્યતન સૂ. મ. શ્રી તથા પ. પૂ. આ. ભ. શ્રી કુંદકુંદ સુ.મ. આદિની અપૂર્વ કૃપા જ આ કાર્યમાં મુખ્ય અવલંબન - રૂપ બનેલ છે. . આ સિવાય આ કાર્યમાં મુનિ શ્રી રત્નસેન વિજયજી, . શ્રી શિવલાલભાઈ (પાટણ) પં. શ્રી. રતિલાલભાઈ (અમદાવાદ) આદિ એ પણ મને આ કાર્યમાં સહાય કરી છે. - પ્રાંતે આવા કાર્યોમાં ભારે પ્રથમ પ્રયાસ હોવાથી ઘણી ક્ષતિઓ થવા સંભવ છે. તે ક્ષતિઓ સજજન પુરુષો મને બતાવે તેવી આશા સાથે ભવિષ્યમાં આવા કાર્યો કરી શકું એવી દેવ અને ગુરૂને પ્રાર્થના કરીને વિરમું છું. મુનિ વસેન વિજય Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અનુક્રમણિકા સંસ્કૃત છાયા સહિત ઉદાહરણ સૂચિ દોધક વૃત્તિ. સંક્ષિપ્ત પ્રાકૃત શબ્દ રૂપાવલિ. સંક્ષિપ્ત પ્રાકૃત ધાતુ રૂપમાલા સમપર્ણ પ.પૂ. પરમ વાત્સલ્ય નિધિ પં શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણીવર કે જેઓએ મને આ સંયમ રત્ન આપ્યું–ગ્રહણ શિક્ષા આસેવન શિક્ષા દ્વારા મને સંયમમાં સ્થિર કરીને આગળ વધાર્યો તે મારા પરમ ગુરૂદેવને . તથા - પ. પૂ. આ. ભ. શ્રી કુંદકુંદસૂરીજી મ. કે જેઓ હું સંયમમાં સર્વ રીતે કેમ આગળ વધુ એની સતત હિત. ચિંતા કરી રહ્યા છે એવા મારા ગુરુદેવને તથા પ. પૂ. મુનિરાજ શ્રી મહાસેન વિજયજી મ. કે જેઓએ મને સંયમ ખૂબ જ ઉલ્લાસથી અચાવ્યું તે મારા. પિતા ગુરુદેવને - સાદર સમર્પણ કરીને કિ‘ચિં ત્રણ મુક્તિને ભાવ અનુભવું છું. વંજન વિજય. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - પ. પૂ. અધ્યાત્મમૂર્તિ સૂક્ષ્મતત્ત્વચિંતક પંન્યાસ શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણીવર Page #11 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृत व्याकरणवृत्तौ ग्रन्थान्तरेभ्य उद्धृतानां संस्कृतच्छायया सहितानां गद्यपद्यात्मकानाम् उदाहरणानां सूचिः अत्रेदमवधेयम्-आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिपादैः प्राकृत-व्याकरणवृत्तौ ग्रन्थान्तरेभ्य उद्धृत्य बहूनि गद्य पद्यात्मकानि उदाहरणानि प्रति-उदाहरणानि प्रदर्शितानि / तानि अत्र पादक्रमेण सूत्रक्रमेण च निदिष्टानि / तेषां संस्कृतच्छाया (= ) एतादृशकोष्ठकान्तरस्माभिनिर्दिष्टां। तेषां मूलस्थानानि अपि यानि यानि अस्माभिर्गवेषयित्वा लब्धानि तानि तत्र तत्र निर्दिष्टानि / यत्र उदाहृतपाठाः अपूर्णाः तत्र ग्रन्थान्तरादिसाहाय्नेन अपूर्णाः पाठाः [ ] एतादृशकोष्ठकान्तरवशिष्टं पाठं निवेश्यास्माभिः परिपूरिताः / उदाहृत वाक्यादिषु यावानंश उदाहरणप्रति-उदाहरणरुपः स तत्र तत्र स्थूलाक्षरनिर्दिष्टः। चतुर्थे पादे 430 तमसूत्रतो यानि अपभ्रंशभाषात्मकानि दोधकरूपाणि उदाहरणानि आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिपादैनिर्दिष्टानि तत्र अस्माभिः संस्कृतच्छाया न दत्ता, किन्तु विक्रम संवत् 1672 वर्षे केनचित् प्राचीनेन विदुषा विरचिता तेषां दोधकानां वत्तिरेव अस्माभिरक्षरश उपन्यस्ता। . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ प्रथमः प्रथमः पादः सूत्रम्४ निअम्बसिल-खलिअ-वीइ-मालस्स - (=नितम्बशिला-स्खलित-वीचि-मालस्य) 6 [भीय-परित्ताण-मइं पहण्णमसिणो तुहाधिरूढस्य / मन्ने संका-विहुरे ] न वेरि-वग्गे वि अवयासो / गउडवहे गाथा 220 (=भीत-परित्राण-मयी प्रतिज्ञामसेः तंवाधिरूढस्य / मन्ये शङ्का-विधूरे न वैरि-वर्गेऽप्यवकाशः // ) 6 'वन्दामि अज्जवइरं ( =वन्दे आर्यवज्रम् / ) . 1. श्री महावीर जैन विद्यालयप्रकाशिते नन्दिसूत्रे पृ० 6 मध्ये ईदृशं टिप्पणं विद्यते 11 अष्टाविंशतितमगाथानन्तरं शु० प्रति विना सर्वास्वपि सूत्रप्रतिषु गाथायुगलमिदमधिकमुपलभ्यते वंदामि अज्जधम्मं वंदे तत्तो य भद्दगुत्तं च / तत्तो य प्रज्जवइरं तवनियमगुणेहिं वयर समं / / वंदामि अज्जरक्खियखमणे रक्खियचरित्तसव्वस्से / रयणकरंडगभूए अणुयोगो रक्खिओ जेहिं // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाद: ) . उदाहरणानां सूचिः 6 दणइन्द-रूहिर-लित्तो सहइ-उइन्दो नह-प्पहावलि-अरुणो। संझा-बहु-अवऊढोणव-वारिहरो ब्व विज्जुला-पडिमिन्नो॥ ( दनुजेन्द्र-रुधिर-लिप्तः शोभते उपेन्द्रः [ कृष्णः ] नख-प्रभावल्यरुणः / सन्ध्या-वधूपगूढो नव-वारिधर इव विद्युत्प्रतिभिन्नः / / ) 6 [रक्खउ वो रोम-लया माया महिलत्तणे महुमहस्स / ] गुढोअर-तामरसाणुसारिणी 'भमर-पन्ति व्व // . गउडवहे गाथा 18 (=रक्षतु वो रोम-लता माया-महिलात्वे मधुमथनस्य / गूढोदर-तामरसानुसारिणी भ्रमर-पक्तिरिव // ) 7 वहुआइ नहुल्लिहणे मावन्धतीएँ कञ्चुअं अगे। मयरद्धय-सर-धोरणि-धारा-छेअ व दीसन्ति // ___(=वध्वा नखोल्लेखने आबध्नत्या कञ्चुकमङगे। मकरध्वज-शर-धोरणि-धाराच्छेदा इव दृश्यन्ते / ) 7 उवमासु अपज्जत्तेभ-कलम-दन्तावहासमुरुजू / तं चेव मलिअ विस-दण्ड-विरसमालक्खिमो एण्हि // गउडवहे गाथा 188 (उपमासु अपर्याप्तेभ-दन्तावभासमूह-युगम् / तदेव मृदित-बिस-दण्ड-विरसमालक्षयामह इदानीम् / / ) 5 अहो अच्छरि। (=अहो आश्चर्यम् / ). . 1. 'भमरमालव्य' इति गउडकहे पाठः // .. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [प्रथमः 7 अस्थालोअण तरला इअर-कईणं भमन्ति बुद्धीओ / ... अत्थच्चे निरारम्भमेन्ति हिअयं कइन्दाणं // ... गउडवहे गाथा 86 . (=अर्थालोकन-तरला इतर-कवीनां भ्रमन्ति बुद्धयः / अर्था एव निरारम्भं यन्ति हृदयं कवीन्द्राणाम् / / ) 8 विससिज्जन्त महा-पसु-दसण-संभम-परोपरारूढा / गयणे चिअ गन्ध-उडिंकुणन्ति तुह कउल-णारीओ। __, गउडवहे गाथा 316 (=विशस्यमान-महा-पशु-दर्शन-संभ्रम परस्परारूढाः / गगने एव गन्धपुटिं कुर्वन्ति तव कौल-नार्यः / ) 24 उसममजियं च वन्दे [संभवमभिणंदणं च सुमइं च / पउमप्पहं ! सुपासं जिणं च चंदप्पहं वन्दे // ] आवश्यकसूत्रे चतुर्विंशतिस्तवे गाथा 2 (=ऋषभमजिर्त च वन्दे सम्भवमभिनन्दनं च सुमति च। पद्मप्रभं च सुपावं. जिनं च चन्द्रप्रभं वन्दे / / ) 26 [सिद्धे भो पयओ णमो जिणमए गंदि सया संजमे ] देवं नाग सुवण्ण[किन्नर गण सम्भूअ-भावच्चिए / लोगो जत्थ पइडिओ जगमिणं तेलुकमच्चासुरं / धम्मो वडूउ सासओ विजयओ धम्मुत्तरं वडूउ // ] आवश्यकसूत्रे श्रुतस्तवे गाथा 4 (=सिद्धाय भो प्रयतः नमः जिनमताय नन्दि: सदा संयमे, देव-नाग-सुवर्ण-किन्नर-गण-सद्भूत-भावाचिते / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाद: ] . उदाहरणानां सूचिः लोकः यत्र प्रतिष्ठितः जगत् इदम् त्रैलोक्य-मासुरम्, . धर्मः वर्धतां शाश्वतः विजयतः धर्मोत्तरं वर्धताम् / ) 33 अज्जवि सो सवइ ते अच्छि // (=अद्यापि तत् स्रवति तेऽक्षि / ) 33 नचावियाई तेणम्ह अच्छीई॥ ___(=नतितानि तेनास्माकमक्षीणि / ) 36 पाहाए जेण धरिओ एकाए / (बाहुना येन एकेन धृतः / ) . 36 वामेअरो वाहू __ (=वामेतरः बाहुः।) 38 ओमालयं वहइ . ___(=निर्माल्यं वहति / ) 42 इअ विझगुहा-निलयाए / (=इति विन्ध्यं गुफानिलयया / ) 60 अन्तो विसम्मनिवेसियाणं // ___(अन्तः विस्रम्भनिवेशितानाम् / ) 66 [वेलालाण-णिअलिओ रसिउणरसाअलट्ठिपि समुद्दो। वालेह सेउवन्धं खम्भं] आरण्णकुञ्जरो व्ध 'वेल्लन्तो॥ - सेतुबंधे आश्वासः 8 गाथा 56 . (वेलालान निगलितो रसित्वा रसातलस्थितमपि समुद्रः / चालयति सेतुबन्धं स्तम्भमारण्यकुञ्जर इव रममाणः / / ) 1. 'वलन्तो' इति सेतुबन्धे पाठः / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य - [प्रथमः 76 असहेज देवासुरा (=असाहाय्याः देवासुराः / ) 82 बाह-सलिल-पवहेण उल्लेह // ___. (बाष्प-सलिल-प्रवाहेण आर्द्रयति / / ) 84 दिहिक्क-थणवटें // (=दृष्टकस्तनपट्टम् / ) . 88 पन्यं किर देसिसा [साहूणं अडविविप्पणट्ठाणं / सम्मत्त-पढमलंभो चोद्धव्यो बद्धमाणम्स // ) श्री आवश्यक नियुक्तोः गाथा 146 (=पन्थानं किल दर्शयित्वा साधूनां अटविविप्रनष्टानाम् / सम्यक्त्वप्रथमलाभः बोद्धव्यः वर्धमानस्य // ) 6.1 इअ जम्पिआवसाणे // (=इति जल्पितावसाने / ) इअ विअसिम-कुसुम-सरो॥ (=इति विकसित-कुसुम-शरः।) 63 निस्सहाई अङ्गाई (=निःसहानि अङ्गानि / ) / 67 दुहा वि सो सुर-वहू-सत्थो / (=द्विधाऽपि स सुरवधू-सार्थः।) 102 जीपणे भोअणमत्तेओ (=जीर्णे भोजनमात्रेयः कपिल: प्राणिनां दया। बृहस्पतिर विश्वासः पाञ्चालस्त्रीषु मार्दवम् / / ) इति संपूर्णः श्लोकः / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] उदाहरणानां सूचिः 103 एवं मए अमिथुआ विहुअरयमला] पहोणजरमरणा। [चउवीसंपि जिणवरा तित्थयरा मे पसीयन्तु // ]. आवश्यकसूत्रे चतुर्विशतिस्तवे गाथा 5 ( एवं मया अभिष्टसा विधूत-रजो-मलाःपहीण-जरा-मरणाः / चतुर्विशतिरपि जिनवराः तीर्थंकराः मे प्रसीदन्तु / / ) 126 पिडिपारद्ववि। (=पृष्ठपरिस्थापितम् / ). 115 दुस्सहो विरहो (=दुःसहो विरहः / ) 144 [मम धम्मिय पीसत्थो सो सुअणो अज मारिओ तेण ... गोलायडविअडकुडङ्गवासिणा] दरिअ सीहेण गाथा सप्तशत्याम् 2-75 (=मम धार्मिकः विस्रब्धः स शुनकोऽद्य मारितस्तेन / . गोदा तटविकट कुजवासिना दृप्तसिंहेन / / ) 145 किलिन्न-कुसुमोक्यारेसु / (क्लुप्त-कुसुमोपचारेषु।). . .145 धाराकिलिन्नवत्तं [आसुरहि कसाय केसरद्धंतं / परिणमह बन्धणुचिय परिजस्ठं जुहिया-कुसुमं // ] गउड़वहे गाथा 410 (धाराक्लिन्नपत्रं आसुरभिकषाय-केसर-ध्वान्तम् / परिणमति बन्धनोच्चित-परिजरठं यूथिकाकुसुमम् / / ) 146 विअड-चवेडा-विणोआ / (=विकट-चपेटा-विनोदाः / ) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 8 प्राकृतव्याकरणस्य [प्रथमः 146 महमहिअ-दसण-किसरं / (प्रसृत-दशन-किरणम् / ) 155 धीरं हरइ विसाओ[विणयं जोव्वणमओ अणंगो लज्ज / एकन्तगहिअ पक्खो कि सीसउ जंठवेइ वगपरिणामो॥] सेतुबन्धे, प्राश्वासः 4 गाथा 23 (=धैर्य हरति विषादः विनयं यौवनमदोऽनङगो लज्जाम् / एकान्तगृहीतपक्षः किं शिष्यतां यत्स्थापयति वयःपरिणामः / / ) 166 [फुल्लुकरं कलमकूर ममं वहन्ति, जे सिंद्वार-विडवा मह वल्लहा ते / जे गालिअस्स महिसीदहिणो सरिच्छा, ते किं च ] मुद्धविअइल्लपमूणपुञ्जा॥ . कर्पूरमञ्जर्याम् 1-16 (=पुष्पोत्करं कलमकूरसमं वहन्ति, ये सिन्दुवारविटपा मम वल्लभास्ते। ये गालितस्य महिषीदघ्नः सदृक्षा स्ते किं च मुग्ध-विचकिलप्रसूनपुञ्जाः / / ) 166 ऐ बीहेमि / अइ उम्मत्तिए / (=अयि बीमेमि / अयि उन्मत्तिके ! ) 171 तह मन्ने कोहलिए (-तथा मन्ये कुतूहलिके ! ) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] उदाहरणानां सूचिः 177 लोगस्स उज्जोयगरे [धम्मतित्थयरे जिणे / अरिहंते कित्तइस्सं चउवीसपि केवली // आवश्यकसूत्रे चतुर्विंशतिस्तवे गाथा 1 (=लोकस्योद्योतकरान् धर्मतीर्थकरान् जिनान् / अर्हतः कीर्तयिष्यामि चतुर्विंशतिम् अपि केवलिनः ) 177 'आउण्टणं इति आर्षे / / (=आकुञ्चनम् / ) . 181 बंधे कुज्जय-पसणं / . (बवा कुब्जक-प्रसून) 181 खासियं इति आर्षे / . (=कासितं) 183 नमिमो हर किरायं। - (नमामो हर-किरातम् / / ) 166 हिअए ठाइ। ... ( हृदये तिष्ठति) . 238 विस-तन्तु-पेलवाणं। (=बिसतन्तु पेलवानाम् // ) 1. इच्छामि पडिक्कमिउं पगामसिज्जाए निगामसिज्जाए। संथाराउब्वट्टणाए परिअट्टणाए आउण्टणाए // . आवश्यकसूत्रे प्रतिक्रमणाध्ययले 2. अन्नत्य उससिएणं निससिएणं खासिएणं.......॥ इति आवश्यक सूत्रे कायोत्सर्गाध्ययने Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य - [ द्वितीयः. 246 जुम्हदम्हपयरणं / (=युष्मदस्मत् प्रकरणं) 254 'दुवालसङ्गे इति आय। 266 महण्णव समासहिया। ( - महार्णव-समाः सहदयाः / / ) 266 [ ताला जायन्ति गुणा ] जाला ते सहिअएहिं घेप्पंति।। [ रविकिरणाणुगहिआई होन्ति कमलाई कमलाई // ] ( = तदा जायन्ते गुणा: यदा ते सहृदयैः गृह्यन्ते ! रविकिरणानुगृहीतानि भवन्ति कमलानि कमलानि // ) 266 निसमणुप्पिय-हिमस्स हिअअं। ( = निशमनापित हृदयस्य हृदयं / / ) द्वितीयपादः . सूत्र 15 भोचा सयलं पिच्छिं विज्ज बुझा अणण्णयग्गामि चाउण तवं काउं सन्ती पत्तो सिवं परमं // आ० श्री देवचन्द्रसूरिकृत शांतिनाथ चरित्रे ( = भुक्त्वा, सकलां पृथ्वी विद्वान् बुद्धवा अनन्यकगामी / त्यक्त्वा, तपः कृत्वा शान्तिः प्राप्तः शिवं परमं / / ) 40 विड-का-निरूविरं। ( = वृद्धकविनिरूपितं // ) 1. इच्चेइयम्मि दुवालसंगे गणिपिडगे.......।। इति श्री नन्दिसूत्रे सूत्र 115. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उदाहरणानां सूचिः [विरला जाणंति गुणा, विरला पिच्छंति अत्तणो दोसे / - विरला परकजकग, [ पर दुक्खे दुक्खिा विरला // इति सम्पूर्ण श्लोकः / (=विरलाः जानन्ति गुणान्, विरलाः पश्यंति आत्मनः दोषान्। विरलाः परकार्य कराः, परदुःखे दुःखिता विरलाः // ) 80 [सिकरिअ-मणि अ-मुह-वेविआई धुअ-हत्थ सिञ्जिअन्वाइं] सिक्खंतु वोड(द्र)हीओ [कुसुम्भ तुम्ह पसाएण॥] गाथा सप्तशत्याम् 4-32 ( = सीत्कृतमणितमुखवेपितानि धूतहस्तशिञ्जितव्यानि / ___ शिक्षन्तां कुलबालाः कुसुम्भ युष्मत्प्रसादेन / / ) 80 [ते चिय धण्णां ते चिय सप्पुरिसा ते जियन्तु जिय-लोए।] . वोद्रह-द्रहम्मि पडिया [ तरंति जे चेव लीलाए // ] . परमात्म प्रकाशे 2-117 ( =ते चैव धन्याः ते चैव सत्पुरुषाः ते जीवन्तु जीवलोके / .. यौवन-द्रहे पतिताः तरन्ति ये चैव लीलया // ) 67 मलय-सिहर-क्खण्डं / ..(मलय-शिखर-खण्डं / 104 हयं नाणं किया-हीणं [हया अनाणओ किया। पासंतो पंगुलो दडो धावमाणो य अंधओ // ] ___आवश्यकनियुक्तोः गाथा 101 (=हतं ज्ञानम् क्रिया-हीनं हता अज्ञानतः क्रिया। - पश्यन् पङगुः दग्धः धावमानश्च अन्धः // ) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 प्राकृतव्याकरणस्य .. [ द्वितीयः - - 120 हरए महपुण्डरिए। ( = ह्रदो महापुण्डरोकः / ) 126 चिंच व्व कूर पिका / ( = चिञ्चा इव इषत्पक्वा / ) 143 तिरिच्छि पेच्छइ / ( = तिर्यक् प्रेक्षते / ) 150 महुरव्व पाडलिउत्ते पासाया / ( = मथुरावत् पाटलिपुत्रे प्रासादाः / / 155 सुरहि-जलेण 'कडुएल्लं / ( = सुरभि-जलेन कडुतैलम् / ) 164 [ ससिमऊहपडिपेल्लणपक्खुमंतयं, संचरन्त ] धरणीहर पक्खुन्मतम् / [ धीरअं सइमुहलघण विज्जन्तअं, अडिच वलवाणलपअविज्जन्तअम् // ] . सेतुबन्धे 2-24 ( = शशिमयूखपरिप्रेरणप्रक्षम्यत्कं, . . संचरद्धरणीधरप्रक्षोभ्यमाणम् / धैर्यकं सदा मुखरघनपीयमान, मस्थितं च वडवानलप्रताप्यमानम् / ) 1. 'कटु' शब्देन अत्र राजिका ग्राह्या ! 'राई' इति भाषायाम् / कट्वकार्ये मत्सरे च दूषणे च कटू रसे / तिक्ते प्रियङ गुसुरभिकटुकाराजिकास्वपि // ". . अनेकार्थसङ्ग्रहकोषे द्वितीयकाण्ड़े श्लोक 81 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उदाहरणानां सूचिः 164 दुहिभए राम-हिअयए। - दुःखितके रामहृदयके.) 164 निजिआसोध-पल्लविल्लेण / (- निर्जिताशोक-पल्लवेन / ) 168 सणियमवगूढो। . (= शनैः अवगूढः) 174 मन्दरयड-परिघटं। ( = मन्दरतट-परिघृष्टम् ) 174 तदिअस-निहाणङ्ग। ( = तद्दिवसनिघृष्टानङ्गः) 174 सुअ-लक्खणाणुसारेण वक्वन्तरेसु अ पुणो। ( = श्रुत-लक्षणानुसारेण वाक्यान्तरेषु च पुनः ) 176 तं तिअस बन्दिमोक्खं [समत्थतेल्लोकहिअप्रसल्लुद्धरणम् / सुणह अणुराअइण्हं सीआदुक्वक्खयं दहमुहस्स वहम् // ] ___ सेतुबन्धे 1-12 . ( = तं त्रिदशबन्दिमोक्षं समस्तत्रैलोक्यहृदयशल्योद्धरणम् / - शृणुतानुरागचिह्न सीतादुःखक्षयं दशमुखस्य वधम् / / ) 177 आम बहला वणोली [मुहला जैलरकुणो जलं सिसिरम् / अण्णणई वि रेवाइ तह वि अन्नै गुणा के वि // ] गाथा सप्तशत्याम् 6-78 ( = सत्यं बहला वनाली मुखरा जलरङ्कवो जलं शिशिरम् / अन्यनदीनामपि रेवायास्तथाप्यन्ये गुणाः केऽपि ) 1. रहेकुः पक्षिविशेषः॥ Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 प्राकृतव्याकरणस्य [द्वितीयः. - 176 अइ सुष्पह पंसुलि णीसहेहिं अङ्गेहिं पुणरत्तं / .. (= अयि स्वपिति पांसुली निस्सहैः अङ गैः पुनरुक्तम् ) 180 हन्दिचलणे पओ सोण माणिो हन्दि हुज्ज एत्ताहे। . हन्दि न होही मणिरी सा सिज्जह हन्दि तुह कज्जे / ) ( = हन्दि चरणे नतः सः, न मानितः हन्दि भवेत् इदानीम् / हन्दि न भविष्यति भणिका, सा खिधति हन्दि तव कार्ये / / ) . 181 हन्द पलोएसु इमं / ( = हन्द प्रलोकस्व इमाम् ) 182 खीरोओ सेसस्स व निम्मोओ। ( = क्षीरोदः शेषस्य इव निर्मोकः) 182 नीलुप्पलमाला इव / ( = नीलोत्पलमाला इव ) 183 भमर-रुअंजेण कमल-वणं / ( = भ्रमर-रुतं तेन कमलवनम् ) 184 जे चेअ मउलणं लोअणाणं / ( = यत् चैव मुकुलनं लोचनानाम् ) 184 अणुबद्धं तं चिअ कामिणीणं / ( = अनुबद्धं तदेव कामिनीनाम् ) 184 ते चिय धन्ना ते च्चेअ सप्पुरिसा (ते चैव धन्याः ते चैव सत्पुरुषाः / ) .. परमात्मप्रकाशे 2-117 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] उदाहरणानां सूचिः 184 स च य स्वेण स च सीलेण / - ( = सः एव च रूपेण सः एव शीलेन / ) 185 पले पुरिसो धणंजओ खत्तिआणं / ( = बले पुरुषः धनञ्जयः क्षत्रियाणाम् / ) (क्षत्रियाणां मध्ये धनञ्जय एव पुरुषः) 186 कल्लं किर खर-हिअओ। ( = कल्यं किल खरहृदयः ) 186 एवं किल तेण सिविणए भणिआ। ( = एवं किल तेन स्वप्नके भणिता) 187 गवर पिआई चि णिव्वडन्ति / ( = केवलं प्रियाणि एव निष्पतन्ति ) 188 वरि असे रहु-वइणा / ( = पश्चात् च तस्य रघुपतिना।) 186 अलाहि किं वाइएण लेहेण / . : ( = अलम् किं वाचितेन लेखेन / ) 160 अणचिन्तिमममुणन्ती / . ( = अचिन्तिम् अजानतो।) . 160 णाई करेमि रोसं। . ( = न करोमि रोषम् ) 163 घेव्वे चि भये वेव्वे ति वारणे जूरणे अवेव्वे ति / उवाविरीइ वि तुहं वेव्वे ति मयन्छि किणे // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य द्वितीयः ( = वेवे इति भये, वेव्वे इति वारणे; जूरणे (विषादे) च वेव्वे इति / उल्लापयन्त्या अपि तव, वेव्वे इति मृगाक्षि ! किं ज्ञेयम् / ) 163 कि उल्लावेन्तीए उअ जूरन्तीए किं नु भीआए / ( = किम् उल्लापयन्त्या उत जूर्यमाणया किं नु भोतया / उठवाडिरोए वेव्वे इति तया भणितं न विस्मरामः // ) 164 वेव्वे मुरन्दले वहसि पाणि / , ( = वेब्वे मुरुन्दले ! (त्वं) वहसि पानीयम् / / ) 165 मामि सरिसक्खराणवि / ( = सखि ! सदृशाक्षराणामपि / ) 165 पणवह माणस्स हला। ' ( = प्रणमत मानस्य सखि ! ) 165 हले हयासस्स. ( = सखि ! हताशस्य ) . 165 सहि एरिसिञ्चिय गइ / ( = हे सखि ! ईदृशी एव गतिः।) 166 दे पसिय ताव सुन्दरि / .. ( = हे सुन्दरी ! प्रसीद तावत् ) 266 दे आपसिय नियत्तसु / ( = हे सखि ! बाप्रसद्य निवर्तस्व / ) 1. अत्र हस्तलिखितादर्शषु 'किं नु' इति 'किं तु' इति च पाम्द्वयमुपलभ्यते / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] ' . उदाहरणानां सूनिः' 167 हुं गेह अपणो चिय / ( = हुं गृहाण आत्मन एव / ) 197 हुँ साहसु समावं / ( = हुं कथय सद्भावम् / ) 167 हुँ निल्लज समोसर। (= हुं निर्लज्ज समपसर।) 198 तं पि हु अच्छिन्नसिरी / ( = त्वमपि हु अच्छिन्नश्रीः / ) 198 तं खु सिरीए रहस्सं। (= तत् खुधियाः रहस्यम् / ) 198 नहुणवरं संगहिआ। ( = न हु णवरं संगृहीता।) 168 एअंखु हसइ / / (= सम्भावयामि, एतां हसति / ) 198 जलहरो खु धूमवडलो . (= जलधरो वा धूमपटलो वा।) 168 तरीन हुणवर इमं / (= केवल मिलं तरीतुं न संभावयामि / ) 168 को खु एसो सहस्ससिरो। . :( = आश्चर्यम्, क एषः सहस्रशिराः।) 166 जमिए मणि। ____(= ऊ कि मया भणितम् / ) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 प्राकृतव्याकरणस्य [ द्वितीयः . 166 ऊ कह मुणिआ अहयं / (= ऊ कथं ज्ञाता अहं / ) 169 ऊ केन न विण्णायं। ... ( = ऊ केन न विज्ञातम् / ) 200 थू निल्लज्जो लोगो (= थू निर्लज्जः लोकः 1.) 201 रे हिअय मडह-सरिआ' / ' ( = रे हृदय ! ). 201 अरे मए समं मा करेसु उपहासं / . (= अरे मया समं मा कुरु उपहासं।) 203 ओ अविणय-तसिल्ले।। (= ओ अविनयपरायणे / ) 203 ओ न मए छाया इत्तियाए / (= ओ न मम छाया एतावत्याः / ) 203 ओ विरएमि नहयले / ' (= ओ विरचयामि नभस्तले / ) 1. 'मडहसरिया' इत्यस्य 'लघ्वी : सरिता' 'लघ्वी माला' इति चार्थद्वयं भाति / यदि च 'मडहसिरिया' इति पाठान्तरं स्वीक्रियेत तदा 'लघ्वी श्रीः' इत्यर्थो भाति // 2. यदि 'छायाइत्तियाए' इति एक पदमत्राभिप्रेतं तदा 'नमम छायावस्याः' इत्यर्थोऽपि अत्र भवेत् / / . . Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः / उदाहरणानां सूचिः - 204 अव्वों दुक्करकारय, [पुणो वि तन्ति करेसि गमणस्स / - अज विण होन्ति सरला, वेणीअ तरङ्गिणो चिउरा // ] __गाथा सप्तशत्याम् 3-73 ( = अन्वो दुष्करकारकः पुनरपि चिन्तां करोषि गमनस्य / अद्यापि न भवति सरला वेण्यास्तरङ्गिणश्चिकुराः / ) 204 अभ्यो दलन्ति-हिययं / ( = अब्वो दलन्ति हृदयम् / ) 204 अन्वो किमिणं किमिणं / ( अन्वो किमिदं कि मिदम् / ) . 204 अन्वोह रन्ति हिअयं, तह वि न वेसा हवन्ति जुवईण / अव्वो किंपि रहस्सं, मुणन्ति धुत्ता जणन्महिआ / / . (= अन्वो हरन्ति हृदयं तथापि न द्वेष्या भवन्ति युवतीनाम् / . अव्वो किमपि रहस्य जानन्ति धूर्ताः जनाभ्यधिकाः।) 204 अव्वो सुपहायमिणं, अव्वो अजम्ह सप्फलं जी / . . अव्वो अइअम्मि तुमे, नवरं जइ सा न जूरिहिह / / . . (अव्वो सुप्रभातमिदम् अव्वो अद्य अस्माकम् सत्फलं जीवितम् ... ..अन्वो अतीते त्वयि नवरं यदि सा न जूरिष्यते / / ) 204-- भब्यो न जामि छेत्तं / (= अन्वो न यामि क्षेत्रम् / ) 2.4 भव्यो नासेन्ति दिहिं, पुलयं वड्ढेन्ति देन्ति रणरणयं / एहि तस्सेष गुणा, ते चिय अव्वो कह णु एअं॥ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [द्वितीयः ( अन्नाता तस्येति गुणाजह कस .(अन्धो नाशयन्ति धृति पुलकं वर्धयन्ति ददति रणरणकम् / ___इदानीं तस्येति गुणाः ते एव अव्वो कथं नु एतत् ? / / ) 204 अन्यो तह तेण कया अहयं जह कस्स साहेमि / (=अब्बो तथा तेन कृता अहं यथा कस्य कथयामि / ) 205 अइ दिअर किण पेच्छसि, [आया कि मुहा पलोएसि / जाआइ वाहुमूलम्मि, अद्धअन्दाणं परिवाडिम् // ] गाथा सप्तशत्याम् 6-70 (=अयि देवर कि न प्रेक्षसे, आकाशं कि मुधा प्रलोकयसि / जायायाः बाहुमूलेऽर्धचन्द्राणां परिपाटीम् // ) 206 नत्थि वणे जं न देइ विहि परिणामो / . (- यद् नास्ति वणे यद् न ददाति विधिपरिणामः।) 208 अम्मो कह पारिजा (= अम्मो कथं पार्यते / ) 206 विसयं विसन्ति अप्पणो कमल-सरा / (= विशदं बिकसन्ति स्वयमेव कमलसरासि / ) 206 सयं चेव मुणसि करणिज्ज / (= स्वयमेव जानासि करणीयम् / ) 211 उप निचल-निप्फंदा मिसिणी पमि रह वलाया। निम्मल-मरगय-मायण-परिट्टिा सह-सुचि ध्व / / - गाथा सप्तशत्याम्.१-४ (= पश्य मिश्चलनिःस्पैदा विसिनीपत्रे रामते बलाका। मिर्मकमरकत-भासन-परिस्थिता शङ्खमुक्तिरिव / / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] उदाहरणानां सूचिः - 212 इहरा नीसामन्नेहिं / (= इतरथा निःसामान्यैः।) 217 न उणा इ अच्छीई। (= न पुनः अक्षीमि।) 217 गेण्हइ रे कलमगोवी। .. (= गृहाति रे कमलमोफी। ) तृतीय पादा। 7 पच्छेहिं कया काही। (= वृक्षः कृता छाया।) 16 दिअ-भूमिसु दाण-बलोनिआई। (= द्विज-भूमिसु दानजलाद्रितानि / ) 38 जाइ विसुद्धेण पह। (जातिविशुद्धेन प्रभो ! / ) 38 दोणि पहू जिअलोए। (= द्वौ प्रभो जीव-लोके / ) 65 ताला जायन्ति गुणा, जाला ते सहिबएहिं चेप्पति / रविकिरणाणुगहिसाई, न्ति कमलाई कमलाई // ' ( = तडा जायन्ते पुषाः यक्ष ते सहरयर सान्ते / . रविकिरणानुगृहीतानि भवन्ति कमलानि कमलनि / ) 1. रस्मता // 166 ववृत्ती / मम 3365 प्रवृत्ती मम्म श्लोकल पूर्वा धमेवास्माभिः मुद्रितं किन्तु सम्पूर्णोऽप्पसं अनेक प्राक्तव्याकरणस्य / प्राचीने हस्तलिखितादर्श क्वचितू प्रतौ विद्यते / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 प्राकृतव्याकरणस्य . | तृतीयः 3 / 70 सोअइ अ णं रघुवई। (= शोचति च तं रघुपतिः।) 70 हत्थुन्नामियमुही णं तिअडा। (- हस्तोन्नामितमुखी तो त्रिजटा।) 70. तो गेण करयलट्ठिा / (= ततः तेन करतलस्थिता।) 73 अहवायं कयको। (= अथवा अयं कृतकार्यः / ) 73 इमिआ वाणिय धूआ। (= इयं वाणिजदुहिता।) 85 सव्वस्स वि एस गई। (= सर्वस्य अपि एषा गतिः / ) 85 सव्वाण वि पत्थिकाण एस मही / (= सर्वेषाम् अपि पार्थिवानाम् एषा महो।) 85 एस सहाओ चिय ससहरस्त / (= एषः स्वभावः एव शशधरस्य / ) 87 अह मोहो पर-गुण-लहुअयाइ / (= असौ मोहः परगुणलघुतायै / ) 87 अहणे हिअएण हसइ मारुज तणओ। (= असौ तान् हृदयेन हसति मारुत-तनयः (हनुमान् ) 138 [ तमतिमिरपडलविद्धंसणस्स, सूरगणनरिंदमहिअस्स।] सीमाधरस्स वंदे [ पप्फोडिअ-मोह-ज़ालस्स / / ] आवश्यकसूत्रे श्रुतस्तवे गाथा-२ Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 . पादः ] . उदाहरणानां सूचिः (= तमस्तिमिर-पटल-विध्वंसनं सुरगण-नरेन्द्र-महितम् / * सीमाधरं वन्दे प्रस्फोटित-मोहजालम् / / ) 134 तिस्सा मुहस्स भरिमो। (= तस्याः मुखं स्मरामः / ) 134 [ संजमे सुट्टिअप्पाणं, विष्पमुक्काण ताइणं / ) . तेसिमेयमणाइन्न, [ निग्गंथाण महेसिणं // ] दशवकालिकसूत्रे अध्ययनं 3 गाथा-१ (= संयमे सुस्थितात्मभिः विप्रमुक्तः तायिभिः / रेतदनाचरितम् निर्ग्रन्थैः महर्षिभिः // ) 134 इअराई जाण लहुअक्खराई पायन्तमिल्लसहियाण। (इतराणि जानीहि लघ्वक्षरांणि पादान्तिमसहितेभ्यः।) 134 पिडीए केस-मारो। (= पृष्ठ्यां केशभारः।) 135 गामे वसामि.नयरे न यामि / ... (= ग्रामं वसामि नमरं न यामि / ) 125 महविरीए मलिआई / ..(- मया वेपसानया मर्दितानि / ) 135 तिसु तेसु बकिमा पुहवी / -तैः त्रिभिः अलंकृता पृथ्वी।) 155 बहुजमय रुसिउं सक्कं / ... ( = बहुशायक ! रोषितुं शक्नोमि / ) 152 गबन्ते खें मेहा। (= मर्जन्ति माकाशे मेघाः / ) . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृयव्याकरणस्य ..... तृतीय 142 पीहन्ते रक्खसाणं च / (= बीभ्यति राक्षसेभ्यः च / ) 142 उप्पजन्ते कइ-हिअय-सायरे कव्व-रयणाई। ... (= उत्पद्यन्ते कवि-हृदय-सांगरे काव्यरत्नानि / ) 142 दोणि वि न पहुप्पिरे बाहू / (=द्वौ अपि न प्रभवतः बाहू / ) 142 सूसइरे गाम-चिखल्ली। = शुष्यति ग्रामकर्दमः / ) " 153 हासाविओ जणो सामलीए, [पढम परमाणाए / वल्लहवाएण अलं, मम ति बहुसो मन्तीए // - गाथा सप्तशत्याम् 2-23 (=हासितो जनः श्यामया प्रथम प्रसूर्यमानया। वल्लभवादेनालं ममेति बहुशी भणन्स्या / / ) 162 देविन्दो इणमन्पची। उत्तराध्ययनसूत्रे नमिप्रवज्याध्ययने (= देवेन्द्रः इदम् अब्रवीत् / ) 176 जइ होज वण्णणिजो। (= यदि अभविष्यत् वर्णनीयः।) 180 हरिण-ठाणे हरिणङ्क जइ सि हरिणाहिवं निवेसन्तो। न सहन्तो चिप तो राहु परिह से जिअन्तस्स // (= हरिणस्थाने हरिणाङ्क ! यदि असि हरिणाधिपं न्यवेशयिष्यः / न असहिष्यथाः एव तदा राहुरिभवं तस्य जीवतः // ) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] उदाहरणानां सूचिः चतुर्थ पाद सूत्र. सहहमाणो जीवो। - श्रद्दधानः जीकः / ) 23 दूमेह मज्म हिययं / / . (= दावयति मम हृदयम् / ) 78 महमहह मालई गन्धो। (= प्रसरति मालतीगन्धः।) 157 केलिपससे विभम्भइ / (= केलिप्रसरः विजृम्भते।). 220 वड्डा पवयकलयलो। ( वर्धते प्वलग-कलकलः।) 220 परिवह लायणं / . (= परिवर्धते लावण्यं / ) 224 सव्वङ्ग सिजिरोए। (सर्वाङ्गस्वेदनशीलायाः।) - 260 तदों परिद-पतिक्षणं मारुदिणा मन्तिदो। . . (ततः पूरित-प्रतिज्ञेन मारुतिनो मन्त्रितः / ) 260 तधा करेध जधा तस्स राइणो अणुकम्पणीया भोमि / (= तथा कुरु यथा तस्य रजः अणुकम्पनीयो भवामि / ) 1. तुला "तंजइ वो अणुमदं ता संह वगृह जह तस्स राह सिणो अणुकम्प. णिज्जा होमि" इति अभिज्ञानशाकुन्तले तृतीयेऽड़के पृ०६४। Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 प्राकृतव्याकरणस्य [चतुर्थः 260 असंभाविद-सकारं। (= असंभावित-सत्कारम् / ) 260 हला सउन्तले / अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमेऽके पृ० 38 (= है. शकुन्तले ) 264 भयवं कुसुमायुह / ( = भगवन् कुसुमायुध ! ) 264 भयवं तित्थं पवत्तेह। . कल्पसूत्रे पञ्चमेव्याल्याने (= भगवन् तीर्थ प्रवर्त्तय / ) 264 सयल लोअ-अन्तेआरि भयव हुदवह / (= सकल-लोकान्तश्चारिन् भगवन् हुतवह !) 265 किं एत्थ भवं हिदयेण चिन्तेदि / (= किम् अत्रभवान् हृदयेन चिन्तयति ? ) 265 एदु भवं / अभिज्ञानशाकुन्तले द्वितीयेऽके पृ० 66 (= एतु भवान् / ) 265 समणे भगवं महावीरे / - कल्पसूत्रे सू० 1 (= श्रमणः भगवान् महावीरः।) 265 पजलिदो भय हुदासणो। (= प्रज्वलितः भगवान हुताशनः। ) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] . उदाहरणानां सूचिः 265 मघवं पागसासणे। (= मघवा पाकशासनः।) .265 संपाइम सीसो। (= संपादितवान् शिष्यः / ) '266 अय्यउत्त पय्याकुलीकदम्हि / (= मार्यपुत्र पर्याकुलीकृता मस्मि / ) 270. अपुरवं नाडयं / (= अपूर्व नाटकम् / ) 270 अपुरवागदं। :... ( अपुर्वागतम् / ) 277 अनन्तरकरणीयं दाणिं आणवेदु अय्यो। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमेऽके पृ० 10 ....(= अनन्तरकरणीयं इदानीम् आज्ञापयतु भार्यः।) .277 अन्नं दाणि बोहिं। (= अन्याम् इदानीम् बोधिम् / ) 278 ता जाव पविसामि। - .. (= तस्माद् यावत् प्रविशामि / ) 278 ता अलं एदिणा माणेण / (-तस्मात् अलं. एतेन मानेन / ) 180 मम व्येव बम्भणस्स। ..... मम एव ब्राह्मणस्य / ). . 280 सो स्येव एसो। / ..... (8. सः एव. एषः। Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 प्राकृतव्याकरणस्य [चतुर्थः . . 282 हीमाणहे जीवन्त-वच्छा मे जगणी / .. ( = आश्चर्यं यत् जीवद्वत्सा मे जननो / ) 282 हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण नियविधिणो दुधवसिदेण / . (=दुःखं यत् परिश्रान्ता बयम् एतेन विजविधेः दुर्व्यवसितेन / ) 283 णं अय्यमिस्सेहिं पुढचं ययेव आणतं / ___ अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमेड़के पृ. 13 (= ननु आर्यमित्रैः प्रथमम् एव आज्ञप्तम् / ) 283 णं भवं मे अग्गदो चलदि / . अभिज्ञानशाकुन्तले द्वितीयेऽके पृ. 66 (= ननु भवान् मम अग्रतः चलति / ) . 284 अम्महे एआए सुम्मिलाए सुपलिगढिदो भवं / (हर्षः यत् एतस्यां सुमिलायां सुपरिगृद्धः भवान् / ) 285 हीही भो संपन्नाः मणोरधा पियवयस्सस्स / (=हर्षः यत् संपन्नाः मनोरथाः प्रियवयस्यस्य / ) 287 कयरे आगच्छह। ( = कतरः आगच्छति / ) 287 से तारिसे दुक्खसहे जिदिए, [सुरण जुत्ते अममे अकिंचणे। विरायई कम्मघणम्मि अवगए कसिणकमकुडांगमेव चंदिमे॥ दशवैकालिकसूत्रेऽष्टमे आचारप्रणिध्यध्ययने गा. 63 (=स तादृशो दुःखसहो जितेन्द्रियः श्रुतेन धुक्तोऽममीऽकिनः। विराजति कर्मघने अपगते कृत्स्नाभ्रपुटागमे इव चन्द्रमाः। Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उदाहरणानां सूचिः 288 लहंश-वश-नमिल-शुल-शिल-विअलिद मन्दाल ..... लायिदहि युगे। पीत-पिणे पक्खालहुः मम शयलमवय्य-यम्बालं // ( = रभस-वश-नम्र-सुर-शिरः विचलित-मन्दार . ., राजितांघ्रि-युगः / . वीरमानः प्राकम मम सकल-मबह-जम्बालम् / ) 212 अपये किल पिल्याहले बागदे / - (अयं किल विद्याधरः आगतः।) / 266 हगे न एलिशाह कम्माह काली। (= अहं न इदृशस्य कर्मणः कारी (कर्ता)। ) 266 भगदत्तशोणिदाह कुम्मे। . (= भगदत्तशोणितस्य कुम्भः / ) 296 भीमशेणास पवादो हिण्डीअदि / (- भीमसेनस्य पश्चात् हिण्ड्यते / ) 266 हिडिम्बाए घडुक्कय शोके ण उवशमदि / (= हिडिम्बायाः घटोत्कच-शोको न उपशाम्यति / ) 301 हगे शकावदालतिस्त-णिवाशी धीवले / ( = अहं शक्रावतार तीर्थनिवासी धीवरः।) 301 हगे संपत्ता। (= वयं संप्राप्ताः / ) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः 302 पविशद् आवुत्ते शामि-पशादाय। . अभिज्ञानशाकुन्तले षष्ठेऽके पृ. 15 . (= प्रविशतु भगिनीपतिः स्वामिप्रसादाय / ) 302 अले कि एशे महन्दे कलयले। ( = अरे किम् एष महान् कलकलः ! ) 302 मालेध वा धलेध वा अयं वाव से आगमे / अभिज्ञानशाकुन्तले षष्ठेऽके पृ. 184 (= मारयत वा धरत वा अयं तावत् तस्य भागमः / ) 302 भो कठघुइआ? (= भो कञ्चुकिन् ?) 302 एदु भवं। दृश्यताम् सूत्र-२६५ / / ( = एतु भवान् / ). 302 शमणे भयवं महावीले। . दृश्यताम् सूत्र-२६५.... . (- श्रमणः भगवान् महावीरः।) 302 भयवं कदन्ते ये अप्पणो प-कं उझिय पलस्स पकं प्रमाणी-कलेशि। (= भगवान् कृतान्तः य आत्मनः पक्षं उज्झित्वा परस्य पक्षं प्रमाणीकरोषि / ' 203 अय्य ! एशे खुकुमाले मलयकेदु / (= आर्य ! एषः खलु कुमारः मलयकेतुः।) 1. अत्र ‘पमाणी कलेदि' (प्रमाणी करोति) इति पाठोऽस्मन्या समीचीनः प्रतिभाति // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रादः / उदाहरणानां सूचिा __ 3.2 बने कुम्भिला' कधेहि। अभिज्ञानशाकुन्तले षष्ठेऽके पृ० 181 (= अरे कुम्भिर ! कथय / ) 302 भोशलप अय्या ओशलध / (= अपसरत आर्याः ! अपसरत / ) 302 किं खु शोभणे बह्मणे शित्ति कलिय ला पलिग्गहे दिण्णे। . अभिज्ञानशाकुन्तले षष्ठेऽके पृ० 182 (= किं लुख शोभनः ब्राह्मण बसि इति कृत्वा राज्ञा परिग्रहो दत्तः / 302 अमल-कशंपिरिखदुइदो य्येव आगश्चदि / (= अमात्य राक्षसं प्रेक्षितुम् इत एव आगच्छति / ) 302 बले कि एशे महन्दे कलयले शुणीयदे। : 4. (बरे किम् एषः महान् कलकलः श्रूयते / ) 302 वा कहिं नु गदे लुहिलप्पिए भविस्सिदि। .. (तस्मात् कुत्र नु गतः रुधिरप्रियो भविष्यत्ति।। 3.2 वह पि भागुलायणादो मुहं पावेमि / / (= अहमपि भागुरायणाद् मुद्रां प्राप्नोमि / ) .. 1. अत्र अभिज्ञानशाकुन्तले 'कुम्भीलया' इति पाठः, तस्य च तत्र 'कुम्मारक !' ( = चौर ! ) इत्यर्थः / / 2 परिग्रहः स्त्री इत्यर्थः / / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ... प्राकृतव्याकरणस्य ' [ चतुर्थः 302 शुणध वाणिं हगे शक्कावयालतिस्त-णिवाशी घीवले.। (= शृणुत इदानीम्, अहं शक्रावतारतीर्थनिवासी धीवरः) __ अभिज्ञानशाकुन्तले षष्ठेऽके पृ० 182 3.2 ता याव पविशामि। __( = तस्मात् यावत् प्रविशामि / 302 युत्तं णिमा ( = युक्तम इदम् / ) 302 शालिशं णिर्म। ( = सदृशम् इम् ) . 302 हीमाणहे जीवन्त-वश्चा में जणी / उदात्तरायवे (=विस्मयः-जीवद्वत्सा मे जननी। ).. 302 हीमाणहे पतिसत्ता हगे एरेण मिय-विधियो दुव्ववशिदेण। विक्रान्तभीमे। (= विस्मयः-परिश्रान्ताः वयम् एतेन निर्जीवः दुर्व्यवसितेन / ) 302 णं अवशलोपशप्पणीया डावाणो। . . अभिज्ञानशाकुन्तले षष्ठेऽके पृ. 185 (= ननु अवसरोपसर्पणीया राजानः / ) 1. अत्र अभिज्ञानशाकुन्तले 'सुणध दाणि / हगे शक्कावदालभन्तरालवाशी धीवले' (= शृणुतेदानीम्, अहं शक्रावताराभ्यन्तसलवासी धीवरः ) इति पाठः।। Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] ... उदाहरणानां सूचिः.. 33 302 अम्महे एआए शुभिमलाए शुपलिगढिदे भवं / - (= हर्षः-एतस्यां सुमिलायां सुपरिगृद्धो भवान् / ) 302 होही संपन्ना मे मनोलधा पियवयस्सस्स / ( = हर्षः-संपन्ना मम मनोरथाः प्रियवयस्यस्य / ) 36. किंपि किंपि हितपके अस्थं चिन्तयमानी / (= किमपि किमपि हृदयके अर्थ चिन्तयमाना।) 316 प्रधुमतंसने सव्वस्स य्येव संमानं कीरते। (= प्रथमदर्शने सर्वस्य एव सन्मानं क्रियते / ) 320 तं तद्धन चिन्तितं रा का एसा हवेश्य / .. (= तां दृष्ट्वा चिन्तितं राज्ञा का एषा भविष्यति / ) 321 ताव च तीए तुरातो य्येव तिहो। - (= तावच तया दूरादेव दृष्टः।) 322 तत्थ च नेन कतसिनानेन / ... (= तत्र च तेन कृतस्नान।) 322 पूजितो च नाए पातग्गकुसुमप्पतानेन / (= पूजितश्च तया पादाग्रकुसुमप्रदानेन / ) 322 एवं चिन्तयन्तो गतो सो ताए समीपं / (= एवं चिन्तयन् गतः सः तस्याः समीपम् / ) .. 323. अध ससरीरो भगवं मकरधजो एत्थ परिभमन्तो हवेय्य। (= अध सशरीरो भगवान् मकरध्वजः अत्र परिभ्रमन् भविष्यति / ) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 प्राकृतव्याकरणस्य [चतुर्थः 323 एवंविधाए भगवतीए कचं तापसवेसगहनं कर्त। ( = एवंविधया भगवत्या कथं तापसवेशग्रहणं कृतम् / ) 323 एतिसं अतिट्टपूरवं महाधनं तद्धन। (= ईदृशम् अदृष्टपूर्वं महाधनं दृष्ट्वा / ) 323 भगवं यति मं वरं प्रयच्छसि / (= भगवन् ! यदि मम वरं प्रयच्छसि / ) 323 राजं च दाव लोके / / (= हे राजन् ! च तावत् लोके / ) 323 ताव च तीए तुरातो य्येव तिट्ठो सो आगच्छमानी राजा। (= तावच्च तया दूराद् एव दृष्टः स आगच्छम् राजा।) 324 सगर-पुत्त-वचनं। ( = सगरपुत्र वचनं / ) 324 विजयसेनेन लपितं / : ( = वजयसेनेन लपितं / ) 326 पनमथ पनय पकुपित-गोली-चलनग्ग-लग्ग-पतिविम्ब / तससु नख-तप्पनेसु एकातस-तनु-यल-लुई // . बृहत्कथायाम्' (= प्रणमत-प्रणय-प्रकुपित-गौरी-चरणाग्र-लग्नप्रतिबिम्बम् / दशसु नखदर्पणेसु एकादश-तनुधरं रुद्रम् / ) 1. महाकविना गुणाढ्येन पैशाचीभाषायाम् विरचिताया बृहत्कथाया / मङ्गलाचरणेऽयं श्लोकः इति भोजविरचितस्य सरस्वतीकण्ठाभरण Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः 1 उदाहरणानां सूचिः 326 नच्चंतस्स य लीला-पातुक्खेवेन कम्पिता वसुथा / उच्छल्लन्ति समुद्दा सइला निपतन्ति तं हलं नमथ // ( = नृत्यतश्च लीला-पादोत्क्षेपेण कम्पिता वसुधा / . उच्छलन्ति समुद्राः शैलाः निपतन्ति तं हरं नमत // ) व्याकरणस्य आजडविरचितायां प्राचीनायां व्याख्यायां निर्दिष्टम् ! तथाहि "नात्युत्तम-पात्र प्रयोज्या पैशाची शुद्धा, यथा-पनमत"......"लुद्दम् // " इति सरस्वती कण्ठाभरणे विद्यते / अस्य व्याख्यायाम् बृहत्कथायामादिनमस्कारोऽयम् / अत्र पैशाची भाषा इति आजडेन उक्तम् / आजडेन विरचितेयं व्याख्या अणहिलपुरपत्तने (पाटणनगरे) श्री हेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरे विद्यते // 44. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चिरन्तनमुनिप्रणीता आचार्यश्रीहेमचन्द्रमरिविरचितशब्दानुशासनस्याष्टमाध्याये चतुर्थे पादे अपभ्रंशभाषानुशासनप्रस्तावोदाहृत* दोधकवृत्तिः * 卐 सूत्र- .. . 330 ढोल्ला सामला, धण चम्पावण्णी / 'नाइ सुवण्णरेह, कसवट्टइ दिण्णी // 1 // ' _ 'ढोल्ला' नायक: 'सामला' श्यामलः, 'धण' प्रिया 'चम्पाण्णो ' चम्पकवर्णा, 'नाइ' इवार्थे, 'सुवण्णरेह' सुवर्णरेखा 'कसवट्टइ' कषपट्टके 'दिण्णी' दत्ता इव / विपरीत रतावेतदुपमानं संभाव्यते // 1 // 330 ढोल्ला मई तुहुं वारिया, मा कुरु दीहा माणु / निद्दए गमिही रत्तडी,दडवड होइ विहाणु // 2 // - 1. प्राकृतव्याकरणवृत्तौ उदाहृतानां दोधकानामर्थापेक्षया शब्दापेक्षया वा क्वचिद् ग्रन्थान्तरैः कथञ्चित् साम्यं दृश्यते तदत्र तुलारुपेण उपन्यस्यते। मरगय-वन्नह पियह उरि, पिय चंपय-पह-देह / कसवट्टइ दिनिय सरइ, नाइ सुवण्णह रेह // कुमारपालप्रतिबोधे पृ०.१०८ 2. दे सुयणु पसिय एण्हिं पुणो, बि सुलहाई रूसिअव्वाई। एसा मयच्छि मअलंछणुज्जला गलइ छण-राइ . . गाथासप्तशत्याम् 5-66 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोधकवृत्तिः 37 'ढोल्ला' ! हे नायक ! 'मई' मया 'तुहुं' त्वं 'वारिया' वारितः, 'दीहा' दीर्घ 'माणु' मानं मा कुरु, 'निद्दए' निद्रया 'गमिही' गमिष्यति 'रत्तडी' सत्रिः, 'दडवह शीघ्र होइ' भवति विहाणु' प्रभातम् // 2 // 330 बिट्टीए मइ भणिय तुहुं, मा करु वङ्की दिट्ठि।। पुत्ति सकण्णी भल्लि जिवं, मारइ हिमइ पइट्ठि // 3 // ' 'बिट्टीए' ! हे पुत्रिके ! 'मइ' मया 'तुहुँ' त्वं 'भणिय' भणिता, मा कुरु 'वो' वक्रां 'दिट्ठी' दृष्टिम् / 'पुत्ति' ! हे पत्रिके ! 'सकण्णी' सकर्णा 'भल्लि' 'जिव' इव इयम / (तव दृष्टि:) 'मारई' मारयति / 'हिअइ' हृदये 'पइट्टि' प्रविष्टा.।। 3 / / 330 एइ ति घोडा एह थलि, एइ ति निसिमा खग्ग / एत्थु मुणिसिम जाणीअइ, जो नवि वालइ वग्ग // 4 // 'एइ' एते 'ति' ते 'घोडा' घोटकाः, 'एह' एषा सा 'थलि' स्थली 'एइ' एते 'ति' ते 'निसिआ' निशिताः 'खग्ग' खङ्गाः, 'एत्थु अत्र मुणिसिम' मनुष्यत्वं 'जाणीभाइ' ज्ञायते, 'जो' यः 'मवि' नैव वालइ' वालयति 'वग्गं वल्गाम् / / 4 / / 331 दहमुहु भुवण-भयंकर, तोसिअ-संकर णिग्गउ रह-वरि चडिअउ / 3. कस्स न भिदइ हिययं अणंग-सर-धोरणि व्व निवडती। वालाए वलिय-लोयण-फुरंत-मयणालसा दिट्ठि // 1. अस्मिन् मनुष्यत्वं पौरुषत्वं वर्तते, यः पूर्वं सैन्यं दृष्ट्वा स्वस्याश्वस्य पल्गां न वालयति, न पश्वानिवर्तत इत्यर्थः / / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 प्राकृतव्याकरणस्य चउमुह छंमुहु भाइवि एक्काहिं लाइवि णावइ दइवें घडिअउ // 5 // ... 'दहमुहु’ दशमुख : 'भुवण-भयंकरु' भुवनभयंकर: 'तोसिअसंकरु' तोषितशंकर:-पूजितशंकरः 'णिग्गउ' निर्गतः 'रह-वरि' रथवरे 'चडिअउ' चटितः। 'णावई' इवार्थः, उत्प्रेक्ष्यते इत्यर्थः / 'चउमुहु' चतुर्मुखं ब्रह्माण 'छंमुहु' षण्मुखं कार्तिकेयं 'झाइवि' ध्यात्वा ‘एक्कहि' एकस्मिन् रावणे 'लाइवि' लगित्वा, कोऽर्थः एतद्द्वयमपि एकीकृत्य रावणो 'घडिअउ' घटितः निर्मितः 'दइवे' देवेन, दशमुखत्वा दित्यर्थः / / 5 / / 332 अगलिय-नेह-निवट्टाहं, जोमण-लक्खुवि जाउ / वरिससएणवि जो मिलइ, सहि सोक्खहं सो ठाउ / / 6 / / ___'अगलियनेह'. अगलितस्नेहाः 'निवट्टाह' निवृत्ता वलिताः तेषाम् 'जोअण-लवखुवि' योजनलक्षमपि 'जाउ' यात्वा 'वरिससएणवि' वर्षशतेनापि 'जो' यो 'मिलई' मिलति 'सहि' हे सखि ! सौख्यानां स पृष्ठगन्ता स्थानं तेषां प्राग्वतितानामित्यर्थः / / 6 / / 332 अंगहिं अंगु न मिलिउ हलि, अहरें अहरु न पत्तु / पिअ जोअंतिहे मुह-कमलु, एम्वइ सुरउ समत्तु / / 7 / / ___ 'अंगहि' अङ गैरङ्गन मिलितम्, हे सखि ! अधरेण, अधरो न प्राप्तः, प्रियस्य मुखकमलं पश्यन्त्या. एवं सुरतं समाप्तम् / अतिरसातिरेकात्संभोगात्पूर्वमेव द्राव इति भावः // 7 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोधकवृत्तिः 39 - 333 जे महु दिण्णा दिअहडा, दइएं पवसंतेण / ताण गणंतिए अंगुलि उ, जज्जरिआउ नहेण ||8|' . जे महुत्ति ये मम दत्ता दिवसा दयितेन प्रवसता चलता . सता, तान् दिवसान् गणयन्त्या ममाङ गुल्यो जर्जरिता नखेन / दयितोक्तदिनानां वारंवार्मङ गुलोपर्वभिर्गुणना दित्यर्थः // 8 // 334 सायरु उप्परि तणु धरइ, तलि घल्लइ रयणाई / सामि सुभिच्चुवि परिहरइ, सम्माणेइ खलाई // 9 // ' 'सायरु' सागरः तृणानि उपरि धरति, तले क्षिपति रत्नानि / स्वामी सुभृत्यमपि परिहरति, सान्मानयति खलान् दुर्जनान् / / 6 / / 335 गुणहि न संपइ कित्ति पर, फल लिहिआ भुंजन्ति / केसरि न लहइ बोड्डिअवि, गय लक्खेहि घेप्पन्ति / / 10 // __ 'गुणहिं गणैर्न संपदः, परं कोतिर्भवतु / जीवाः फलानि लिखितानि, ललाटपट्टिकायामिति गम्यते, भुनन्ति / दृष्टान्तयति-केसरी कपदिकामपि न लभते, गजास्तु लक्षगुह्यन्ते / / 10 // 336 वच्छहे गृहइ फैलई जणु. कडु-पल्लव वज्जेइ / .तोवि महदुमु सुअणु जिवं, ते उच्छंगि धरेइं // 11 // 1. हत्थेसु अं पाएसु अ अंगुलिगणणाइ अइगआ दिअहा / एण्हि उण केण गणिज्जउ त्ति भणिउ रुअइ मुद्धा / / गाथासप्तशत्याम् 4-7 1. एक्कइ वन्न वसंतडा, एव्वड अंतर काइ / सिंध कवड्डी ना. लहइ, गयवर लक्ख विकाइ // राजस्थानी दोहा Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 प्राकृतव्याकरणस्य 'वच्छहे' जनो वृक्षात् फलानि. ग्रहांति, कटुपल्लवानि वर्जयति, तथापि महाद्रुमस्तान् पल्लवान् उत्सङगे धरति, क इव ? यथा सुजनः कटुपल्लवप्रायानपि जनान् धरति न तु तिरस्करोतीत्यर्थः // 11 // 337 दूरुड्डाणे पडिउ खलु, अप्पणु जणु मारेइ / जिह गिरि-सिङ्ग पडिआ सिल, अन्नुवि चूरु करेइ / / 12 / / दूरोड्डोनेन दूरगमनेन पतितः खलो दुर्जन आत्मानं जनं च मारयति / दृष्टान्तमाह-यथा गिरिशृङ गेभ्यः पतिता शिला आत्मानमन्यमपि पतनस्थानस्थं चूर्णीकरोतीत्यर्थः॥१२॥ 338 जो गुण गोवइ अप्पणा, पयडा करइ परस्सु / _तसु हउं कलि-जुगि दुल्लहहो बलि किज्जउं सुअणस्सु // 13 // य आत्मीयगुणान् गोपयति, परस्य गुणान् प्रकटान् करोति, अहं तस्य कलियुगे दुर्लभस्य स्वजनस्य सज्जनस्य वा बलि-पूजां क्रिये? (करोमि) इति भावः / / 13 // 339 तणहं तइज्जी भंगि नवि, तें अवड-यडि वसन्ति / अह जणु लग्गिवि उत्तरइ, अह सह सई मज्जति / / 14 / / तणहं' तृणानां तृतीया-भङ्गी नापि नैव तृतीयः प्रकारोंऽस्ति, तेन कारणेन अवटतटे कूपतटे वसन्ति / अथ यो जनस्तृणानि लगित्वा उत्तरति, अथ इति अथवा तृणानि जनेन सह स्वयं मज्जन्ति / अन्योऽपि यः प्रकारद्वयं कर्तु कामो भवति स विषमस्थाने वसति / प्रकारद्वयं किं ? म्रियते शत्रुनु वा जयति इति भावार्थः / / 14 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः 1 . ... दोधकवृत्ति.... 340 दइवु घडाबइ वणि तरुहुं, सउणिहं पक्कफलाई। सो वरि सुक्खु पइठ्ठ णवि, कहिं खल-वयणाई // 15 // ' 'दइवु' देवं वने तरूणां पत्रफलानि शकुनीनां पक्षीणां कृते घटयति, तत् सौख्यं वरम्, कर्णयोः प्रविष्टानि खल वचनानि सुखं नैवेत्यर्थः / / 15 // 340 धवलु विसूरइ सामिमहो, गरुमा भरु पिक्खेवि / हउं किं न जुत्तउ दुहुं दिसिहि, खण्डई दोणि केरेवि // 16 // धवलो वृषभः धौरेयो विषीदति विषादं करोति / कि कृत्वा ? स्वामिनो गुरुभारं प्रेक्ष्य / किं मनस्यचिन्तयत् ? इत्याह-अहे कि न योजितः ?, क्व ?द्वयोदिशोः, किं कृत्वा ? . द्वौ खण्डौ कृत्वेत्यर्थः / / 16 / / 341 गिरिहे सिलायलु तरहे फलु, घेप्पइ नीसावन्नु / घरु मेल्लेप्पिणु माणुसहं, तो वि न रुचइ रन्नु / / 17 // निःसामान्यं सर्वोऽपि जनो गृह मुक्त्वा गिरेः शिलातलं : - गृह्णाति, तरोः फलं गृह्णाति, ततोऽपि मनुष्याणामरण्यं नो . रोचते इत्यर्थः // 17 // . . : 1. बरि खज्जइ गिरि-कंदरि कसे। - णउ दुज्जणमउहावंफियाई, दीसंतु कलुस-भावंकियाई // महापुराणे 1 / 3 / 12-13 2. दोधकोऽयम् उपाध्याय श्री विनयविजयविरचितायां कल्पसूत्रटीकायां सुबोधिकायाममपि षष्ठे व्याख्याने शूलपॉणियक्षपूर्वजन्मकथायाम् उद्धृतः // 3. वत्थाई वषकलाई वित्थिन्न-सिलायलाई सयणीयं / असणं जत्थ फलाइं तं रन्नं कह न रमणीयं / / ज्ञानपञ्चमी कथायाम् 6151 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42. प्राकृतव्याकरणस्य . [ चतुर्थः 341 तरहुं वि वक्कलु फलु मुणि वि, परिहणु असणु लहन्ति / सामिहुं एत्तिउ अग्गलउं, आयरु भिच्च गृहन्ति / / 18 / / मुनयोऽपि तरुभ्यो वल्कलं परिघानं फलमशनं च क्रमेण लभन्ते, परं स्वामिभ्य इयदर्गलं इयदधिकं यभृत्या आदरं गृह्णन्तीत्यर्थः / / 18 // 341 मह विरल-पहाउ जि कलिहि षम्मु // अथ विरलप्रभावः तुच्छप्रभावः जि-एवार्थे कलियुगे धर्मः॥ 342 दइएं पवसन्तेण० ( दो 8) 'दइएंति' पूर्ववत् / 343 अग्गिएं उन्हउ होइ जगु वाएं सीअलु ते / जो पुणु अग्गि सीअला तसु उण्हसणु केवें // 19 // अग्निना जगदुष्णं भवति, तथा वातेन शीतलं भवति / य: पुनरग्निा शीतलस्तस्योष्णत्वं कथम् ? न कथमपीत्यर्थः॥१९॥ 343 विप्पिस-आरउ जइवि पिउ, तोवि तं आणहि अज्जु / अग्गिण दड्डा जइवि घरु, तो तें अग्गि कज्जु / / 20 / ' हे आर्य ! हे सखि ! विप्रियकारकोऽप्रियकारको यद्यपि प्रियः, तथापि तमानय, अग्निना दग्धं यद्यपि गृहं, ततोऽपि तेनाग्निा सह कार्य भवेत् // 20 // .. 344 एइ ति घोडा एह थलि० / _ 'एइ ति घोडा' इति पूर्ववत् (दो० 4) / 1. जेण विणा ण जिविज्जइ अणुणिज्जइ सो कयावराहोवि। . पत्ते वि गयरदाहे भग कस्स वल्लहो अग्गी // र गाथासप्तशत्याम् 2063 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] दोधकवृत्तिः 344 जिव जिव नकिम लोअणहं, णिरु सामलि सिक्खेइ / ति तिवं वम्महु निअय-सर, खर-पत्थरि तिक्खेइ // 21 // ___यथा यथा श्यामला स्त्री लोचनानां निश्चितं वक्रत्वं शिक्षते, तथा तथा मन्मथो निजशरान् खरप्रस्तरे कठोर पाषाणे तीक्ष्णान् करोतीत्यर्थः // 21 // 345 संगर-सएहिं जु वण्णिमइ, देवखु अम्हारा कन्तु / अइमत्तहं चत्तङकुसहं, गय कुम्भई दारन्तु // 22 // हे सखीति गम्यते, तं मदीयं कान्तं पश्य, यः सङग्रामशतेषु वर्ण्यते, अतिमत्तानां त्यक्ताकुङशानां गजानां कुम्मान दारयन्तमित्यर्थः // 22 // 346 तरुणहो तरुणिहो मुणिउ मई करहु म अप्पहो घाउ / / तरुणहो हे तरुणाः, 'तरुणिहो' हे तरुण्यः ! ज्ञात्वा मां ___ आत्मनो घातं मा कुरुत // 347 गुणाहं न संपइ कित्ति पर० / ___'गुणहिं इति' पूर्ववत् (दो० 10 ) // 347 भाईरहि निर्व भारइ मग्गेहि तिहिंवि पयट्टइ।. : 'भाईरहि' भागोरथी 'जि' यथा 'भारई' भरतस्येय मिति भारती, 'तिहिंवि' त्रिष्वेव मार्गेषु प्रवर्तते / / 348 अंगुलिउ जज्जरिआउ नहेण / _ 'अंगुलिउ जज्ज०' इति पूर्ववत् ( दो०८)। 340 सुन्दर-सव्वङ्गाउ विलासिणीनो पेच्छन्ताण / - सुन्दरं सर्व अडगं यासां ताः सुन्दरसर्वाङ्गा विलासिन्यः ..स्त्रियः [ताः] पश्यतां पुरुषाणाम् / 349 निअ-मुह-करहिंवि मुद्ध कर, अन्धारइ पडिपेक्खइ। ससि-मंडल-चंदिमए पुण, काई न दूरे देखिइ // 23 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य चतुर्थः - काचिन्मुग्धा स्त्री निजमुखकर:-निजमुखकिरणरस्वकारे 'कर' हस्तं प्रतिप्रेक्षते-पश्यति / शशिमण्डलचन्द्रिकया पूर्णशशाङ्कमण्डलकान्त्या दूरे दूरस्थे पदाथे पुनः किं न पश्यति, अपि तु पश्यत्येव / / 23 // 349 जहिं मरगय-कन्तिए संबलिअं॥ / 'जहि' यथा 'मरमयकन्तिए' मरकतरत्नकान्त्या 'संव, लियं मिषितम् // . . . 35. तुच्छ-मज्महे तुच्छ जाम्पिरहे। __ तुच्छच्छ-रोमावलिहे तुच्छ-राय तुच्छयर-हासहे पिय-वयणु अलहन्तिमहे तुच्छकाय-वम्मह-निवासहे / / 24 // भन्नु जु तुच्छउं तहे षणहे, तं अक्खणह न जाइ / कटरि थणंतरु मुद्धडहे, जे मणु विञ्णि माइ // 25 / / (युग्मम्) 'तुच्छरागेति' नायकस्य दूतीकृतामन्त्रणं, हे तुच्छराग! स्वल्पो रागः स्नेहो यस्य नायकस्य स तथा; तस्या नायिकायाः अन्यधत्तुच्छं तदाख्यातुं न.याति, नायिकायाः किं. भूतायाः ? तुच्छमध्यायाः, पुनः किं भूतायाः? तुच्छजल्पन शीलायाः, पुनः किं भूतायाः? तुच्छाच्छरोमावल्याः, पुनः किं भूतायाः ? तुच्छतरहासायाः, पुनः किं भूतायाः ? प्रियवचनमभमानायाः, पुनः किं भूतायाः ? तुच्छकायमन्मथनिवासायाः तुच्छकाये मन्मथनिवासो यस्याः सा, तुच्छकायत्वं भर्तुविरहात,'. 'कटरि'-इत्याश्चर्ये येन कारणेन 'मुद्धडहे' मुग्धायाः स्तनान्तरं मनोवम॑नि न माति, स्तनयोरतिपीनत्वाद, अन्तरस्यातितुच्छत्वं वणितमित्यर्थः // 24 // // 25 / / युग्मम् // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः / दोधकवृत्ति 350 फोडेन्ति जे हियडउं अप्पणउं, ताहं पराई कवण घण / रक्खेज्जहु लोमहो अप्पणा, बालहे जाया विसम यण // 26 // __यो स्तनी आत्मीयं हृदयं स्फोटयतः, तयोः परकीया घृणा-दया का स्यात् / हे लोकाः ! आत्मानं रक्षत, यतः कारणात् बालायाः विषमो स्तनी जातोस्त इत्यर्थः / / 26 / / 351 भल्ला हुमा. जू मारिआ, बहिणि महारा कन्तु / लज्जेज्जं तु वयंसिपहु, जइ भग्ना घरु एन्तु / / 27 / / हे भगिनि ! इदं भव्यं भूतं, यन्मदीयः कान्तो मारितः / यदि भग्नो गृहमष्यत् तहि वयस्याम्यो वयस्यानां वा. सखीभ्यः सखीनां मध्ये मा लज्जा प्राप्स्यमित्यर्थः // 27 // 352 वायसु उड्डावन्तिमए, पिउ विट्ठउ सहसत्ति / मद्धावलया महिहि गय, अद्धा फुट्ट तडत्ति / / 28 // . वायसं-काकमुड्डाययन्त्या कयाचित् स्त्रिया सहसत्ति प्रियो दृष्टः, इति हेतोः 'अद्धा' इति अद्धं वलयानामस्यां पृथिव्यां गतं, अर्द्ध स्फुटं, कथं तडत् इति यथा स्यात् / एतावता अर्द्ध त्रुटित्वा भूमौ पतितं, अर्धनि वलयानि - अदिति कृत्वा स्फुटितानि इत्यर्थः // 28 // . 1. स्वकीयं उदरं भित्त्वा निर्गती व पयोषरौ। परकीय-शरीरस्य भेदने का कृपालुता // सुभाषितरत्नभाण्डागारे पृ. 256 श्लोक 264 2. काग उडावण धण खड़ी, आया पीव भडक्क / . आधी चुडी काम मल, श्राधी गइ बडक्क // / / ... राजस्थानी दोहा Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः 353 कमलई मेल्लवि अलि-उलई करि-गण्डाई महन्ति / असुलहमेच्छण जाहं भलि, ते णवि दूर गणन्ति // 29 // अलिकुलानि कमलानि मुक्त्वा करिगण्डानि काङक्षन्ति। येषामसुलभं-दुर्लभमिषितु भलि' कदाग्रहो भवति ते दूरे नापि गणयन्तीत्यर्थः / / 29 // 354 अन्नु जु तुच्छउं तहे धणहे० (दो० 25) / . 'तहे' तस्याः “धणहे' स्त्रिय अन्यत् 'जु' यत् 'तुच्छउं' तुच्छकं अस्ति / / . . , . 354 भग्ग देक्खिवि निमय बलु, बलु पसरिअउ परस्सु / उम्मिल्लइ ससि-रेह जिवँ, करि करवालु पियस्सु / / 30 / / _ 'भग्गउं' हे सखीति गम्यते, यथा द्वितीयादितिथौ शशिरेखा चन्द्ररेखा प्रकटी भवति, तथा प्रियस्य करे हस्ते करवालः खङ्ग 'उम्मिल्लई' शोभते। किं कृत्वा ? दृष्ट्वा निजबलं निजसैन्यं भग्नकं, पुनः परस्य शत्रोः 'बलु' सैन्यं प्रसृतकं विस्तृतकमित्यर्थः / / 355 जहां होन्तउ आगदो / तहां होन्तउ आगदो। कहां होन्तउ आगदो / ___ 'जहां' यस्मात् 'होन्तउ' भवन् 'आगदो' आगतः / 'तहां' तस्मात् भवन् आगतः / 'कहां' कस्मात् भवन् आगतः / 356 जइ तहो तुट्टउ नेहडा, मई सहुं नवि तिल-तार / तं किहे वङ केहि लोअणे हिं, जोइज्जउं सय-वार / / 31 / / हे तिलतार ! तिलवत्स्निग्धा तारा-कनिनिका यस्य स, तस्य सम्बोधनम्, यदि तव स्नेहो मया सह नापि त्रुटितः, तत् तस्मादहं त्वया वक्राभ्यां लोचनाभ्यां शतवारं विलोक्यत इत्यर्थः // 31 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] दोधकवृत्तिः 357 जहिं कप्पिज्जइ. सरिण सरु, छिज्ज इ खग्गिण खग्गु / तहि तेहइ भड-घड-निवहि, कन्तु पयास इ मग्गु // 35 // ___“यस्मिन् 'कप्पिज्जई' कर्त्यते शरेण-बाणेन शरो-बाणः, यस्मिन् खङगेन खङ्गः छिद्यते, 'तहि तस्मिम् सङ्गामे 'तेहइ'तादृशे स्थाने 'भडघडनिवहि' भटानां सुभटानां या घटास्तासां निवहे, अथवा भटलक्षणे घडनिवहि वृक्षमूलसमूहे (?) कान्तो मार्ग प्रकाशयतीत्यर्थः / / 32 / / 357 एक्कहि अश्विहिं सावणु, अन्नहिं भद्दवउ / माहउ महिअल-सत्थरि, गण्ड-त्यले सरउ // 33 // अनिहिं गिम्ह सहच्छी-तिल वणि मग्गसिरु / .. तहे मुद्धहे मुह-पङ्कइ, आवासिउ सिसिरु // 34 // ' (युग्मम्)। ...... तस्या मुग्धाया एकस्मिन्नक्षिणि श्रावणः, अन्यस्मिन्नक्षिणि भाद्रपदः, को भावः ? यथा एतौ द्वौ मासौ स्राविणौ तथाऽक्षिद्वयमपि अश्रुजलस्रांवित्वात् मासद्वयतुल्यम् / महीतलस्रस्तरे भूतलसंस्तारके माधवो वसन्तः पल्लवमयत्वात् / गण्डस्थले शरत्, तस्याः काशकुसुमादिना पाण्डुत्वात् / अङगेषु ग्रीष्मः, तापबाहुल्यात्, सुखासिका तिलवने सुखासिका सुखावस्थानं सा एव तिलवनं तस्मिन् मार्गशीर्षः, मार्गशीर्षे तिलवमानामुच्छेदः स्यात् तथा सुखावस्थानस्योच्छेदः / मुखपङ्कजे शिशिर आवासितः, यथा शिशिरे पङ्कजानां म्लानत्वं यथा मुखपङ्कजस्यापि / स्त्रीणां हि वियोगावस्थायामेतानि चिह्नानि स्युः तेनेत्युक्तम् // 33 // 34 // युग्मम् / / 357 हिजडा फुट्टि तडत्ति करि, कालक्खेवें काई / देक्खउं हय-विहि कहि, ठवइ पई विणु दुक्ख-सयाई // 35 / / 1. सरस्वतीकण्ठाभिरणे अयं दोधकः वर्तते, 276 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 प्राकृतंव्याकरणस्य ... .. [चतुर्थः ___'हिअडा' हे हृदय ! त्रटदिति कृत्वा स्फुट, कालोनकालविलम्बेन किम् : पश्यामि, हतविधिः 'पई विणु' मया विना दुःखशतानि कुत्र स्थापयतीत्यर्थः / / 3 / / 350 कन्तु महारउ हलि सहिए, निच्छदं रूसइ जासु अस्थिहिं सस्थिहिं हत्यिहिं वि, ठाउवि फेडइ तासु / / 36 / / हे हले हे सखि ! मदीयः कान्तो निश्चयेन यस्य रुष्यति तस्य स्थानकं स्फेटयति, कैः ? 'अर्थ:-द्रव्यैः शस्त्रः, हस्तैरपि / / 36 / / 358 जीविउ कासु न वल्लहउं धणु पुणु कासु न इछु।... .: दोण्णिवि अवसर-निवडिअइ तिण-सम गणइ विसिट॥३७॥ ... 'जीविउ' जीवितं कस्य वल्लभं न स्यात्, धनं पुनः .. कस्येष्टं न स्यात्, विशिष्टो मनुजोऽवसरे पतिते द्वेऽपि . जीवितधने तृणसमें गणयति / / 37 / / / 356 जहे केरउ, तहे केरस, को केरउ / 'जहे' यस्याः 'केरउ' सम्बन्धी / 'तहे तस्था: 'केरउ' सम्बन्धी / 'कहे' कस्याः 'केरउ' सम्बन्धी / / .. 360 प्रङ्गणि चिट्ठदि नाहु रणि करदि न भ्रन्त्रि / प्रङ्गणि' प्राङ्गणे गृहाङ्गणे 'ध्र' यंः 'नाहु' नाथः तिष्ठति, '' सः 'रणि' रणे, संग्रामे 'करदि' करोति युद्धादि, 'नभ्रन्त्रि' भ्रान्तिर्नास्ति / तं बोल्लिअइ जु निव्वहइ / 'तं' तद् 'बोल्लिमइ' कथ्यते, 'जु यत् 'निव्वहइ' निर्वाह्यते / 361 इमु कुलु तुह तणउं / इमु कुलु देक्छ / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ]. दोधकवृत्ति 'मु' इदं कुलं 'तुह' तव 'तणउं' सम्बन्धि / 'इम' इदं कुलं पश्य / 362 एह कुमारी एहो नरु, एहु मणोरह-ठाणु / एहउ वढ चिन्तन्ताह, पच्छइ होइ विहाणु / / 38 // 'एह' एषा कुमारी, 'एहो' एषः, अहं नरः, एतन्मनोरथस्थानम्, 'एहउँ' ( एतद् ) ईदृशं चिन्तयतां 'वढ' मूर्खाणां पश्चाद्विभातं-प्रभातं भवति / / 38 / / 363 एइ ति घोडा एह थलि / एइ पेच्छ / / 'एइत्ति' (दोहा) पूर्ववत् / / एइ-एतान् पश्येत्यर्थः / / 364 जइ पुच्छह घर वड्डाई, तो वंड्डा घर ओइ / विहलिअ-जण-अंब्भुद्धरणु, कन्तु कुडीरइ जोइ // 39 / / ' काचित् स्त्री पथिकं प्रत्याह,- यदि बृहन्ति गृहाणि पृच्छत, ततो वृहन्ति 'ओई' अमूनि-प्रत्यक्षोपलभ्यमानानि गृहाणि वर्तन्ते / अथवा दामाद्यभिलाषीति शेषः, तदा कुटीरके .. विहलितजनाम्धुद्धरणं कान्तं पश्येत्यर्थः / / 39 / / 365 प्रायइं लोअहो लोअणई, जाई सरई न भन्ति / / अप्पिए दिट्ठइ मउलिअहिं, पिए दिइ विहसन्तिः // 40 // 3 . . लोकस्येमानि लोचनानि जाति स्मरन्ति न भ्रान्तिः न सन्देहः / अप्रिये दृष्टे सति 'मउलिअहिं' मुकुलितन्ति-मकु. लितानीवाचरन्तीत्यर्थः / प्रिये दृष्टे सति विकसन्ति // 40 // 1. विहलुद्धरण-सहावा हुत्ति जई के वि संप्पुरिसा। गाथासप्तशत्थाम् 3-85 2. किललिता ते जमा विह्वलितजनास्तान् अभ्युद्धरतीति विह्वलित जनाभ्युद्धरणरस्तम् / / .. 3. अइपसण्णु, मुहु होइ, संभासणु पडिबज्जइ / पुल भक्तर-गेहु) जण-दिठ्ठिए जाणिज्जइ / / / महापुराणे 6 / 5 / 13-14 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य . [ चतुर्थः 365 सोसउ म सोसउ चित्र, उमही वडवानलस्स कि तेण / जं जलइ जले जलणो, पाएण वि किं न पज्जत्तं // 41 // 'चिअ' निश्चयेन उदधिः शुष्यतु मा शुष्यतु वा, तेनसमुदशोपणेन समुद्राशोपणेन वा वडवानलस्य किं ? यदिति-क्रियाविशेषणम्, यत् जले ज्वलनो ज्वलति, अनेन ... जलज्वलनेन तस्य वडवानलस्य किं न पर्याप्तम् ? किं न सृतम्, अपि तु सर्वमेवेत्यर्थः / / 41 // : . 365 आयहो दड-कलेबरहो, जं वाहिउ तं सारु / 'जइ उट्ठभइ तो कुहइ, अह डज्झइ तो छारु // 42 // ' . _ 'आयहो' अस्य दग्धकलेवरस्य. यद्वाहितं तदेव सारम् / मरणानन्तरं स्विति शेषः, यदि आच्छाद्यते स्थाप्यते तदा कुथ्यति, अथ दह्यते तदा क्षारो-भस्म स्यात् / / 42 / / 366 साह वि लोउ तडफडइ, वड्डत्तणहो तणेण। .. वड्डप्पणु पर पाविअइ, हत्थे मोक्कलडेण / / 43 // 'साहुवि' सर्वोऽपि लोकः 'तडफडई' उत्सुकी भवति __आकुलीभवति / किमर्थ ? बृहत्त्वस्यार्थम् / परं 'बड्डप्पणु' - बृहत्वं हस्तेन मुत्कलेन प्राप्यते इत्यर्थः / को भावः ? - जमर्महत्वं तदा प्राप्यते चेद्दानादिगुणाः स्युरित्यर्थः // 43 // " 1. बलि किउ माणुसजम्मडा देक्खंतहं पर सार।। :: जइ उम्भाइ तो कुहइ अह डझाइ तो छारु // परमात्मप्रकाशे 2-147 2. सयलु वि को वि तडप्फडइ सिद्धत्तणहु तणेण / सिद्धत्तणु परिपाविअइ चित्तहं णिम्मलएण // . बोहापाहुरे दोहा 88 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] दोधकवृत्तिः . . 51 367 जइ मसु आवइ दुइ घरु, काई अहो-मुहु तुज्झ / ' . वयणु जु खण्डइ तउ सहिए, सो पिउ होइ न मझु // 44 // ' हे दूति ! स यदि गहं न 'आवइ' आगच्छति, तर्हि तवाधोमुखं किम् ? / हे सखि ! यस्तव वचन खण्डयति स मम प्रियो न भवति इत्यर्थः // 44 / / 367 काई न दूरे देक्खइ / / . 'काई' किं न दूरे पश्यति // 367 फोडिन्ति जे हिमडउं अप्पडउं, ताहं पराई कवण घण / रक्खेज्जहु लोअहो अप्पणा, बालहे जाया विसम थण / / 4 / / * व्याख्या (दो०.) पूर्ववत्। ..... 367 सुपुरिस कंगुहे अणुहरहि, भण कज्जें कवणेण। जि जिवं वहुतणु लहहिं, तिवं तिवं नवहिं सिरेण / / 46 // - सुपुरुषाः कंगो:-धान्यविशेषस्य' अनुहरन्ते-सदृशा भवन्ति, भण कथय केन कार्येण ? / उच्यते, यथा यथा / बृहत्त्वं लभन्ते, तथा तथा शिरसा नमन्तीत्यर्थः // 46 // 367 जइ ससणेही तो मुइअ, अह जीवइ निन्नेह / बिहिंवि पयारेहि गइअ धण, किं गज्जहि खल मेह // 47 // 2 : कस्याश्चिद् भर्ता देशान्तरं गतोऽस्ति स मेघं प्रत्याह, सा स्त्री यदि सस्नेहा भविष्यति तदा मृता भविष्यति, मम 1. जइ सो न एइ गेहं, ता दूइ अहोमुही तुमं कीस / - सो होही मज्झ पिओ, जो तुज्झ न खंडए धयणं / वज्जालग्ने 417 2. किं गतेन यदि सा न जीवति, प्राणिति प्रियतमा तथापि किम् / . . इति वीक्ष्य नव मेघमालिकां, न प्रयाति पथिकः स्वमन्दिरम् // . .................... भर्तृहरि विरचिते शृङ्गारशतके 67 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य . [ चतुर्थः विरहात् / अथ जीवति तहि निःस्नेहा / द्वाभ्यां सस्नेहनिःस्नेहलक्षणप्रकाराभ्यां प्रिया गतिका गता, तहि हे खलमेघ ! दुर्जन मेघ ! त्वं किं गर्जसि इत्यर्थः / / 47 / / 368 भमरु म रुणझुणि रण्णडइ, सा दिसि जोइ म रोइ। सा मालइ देसन्तरिअ, जसु सुहं मरहि विमोइ / / 48 / / ' हे भ्रमर! त्वमरण्ये म रुणझुणि-शब्द मा कुरु, तां दिशं विलोक्य मा रुदिहि, पुनः सा मालती देशान्तरिता, यस्या वियोगे त्वं म्रियसे इत्यर्थः / / 48 // 369 तुम्हे तुम्हइं जाण / / तुम्हे तुम्हई पेच्छइ / ___'तुम्हे' यूयं जानीत / युष्मान् पश्यतु / 370 पई मुक्काहं विवरतरु, फिट्टइ पत्तत्तणं न पत्तापं / , बुह पुष्षु छाया जइ होन्ज, कहवि ता तेहिं पत्तेहिं // 49 // 'पई' त्वया. 'मुक्काहं' मुक्तानां 'विवरतरु' वयो विहंगमास्तैर्वरः विवरः एवं विधो वृक्षः तस्य सम्बोधने हे विवरसरो, अथवा हे वरतरो? त्वया मुक्तानामपि पत्राणां पत्रत्वं न 'फिट्टइ' न याति; पुनर्यदि कथमपि तव छायाशोभा होज्ज-अभविष्यत् 'तो' तावत् - 'तेहिं पत्तेहिति' तैः पत्ररेव नान्यथेत्यर्थः / / 46 / / - 370 मह हिअउं तई ताए तुहुं, स वि अन्ने विनडिज्जइ / पिकाई करउं हउं,काइ तुहं मच्छे मच्छू गिलिज्जइ // 50 // काचिन्नायिकाऽन्यासनतं पति वक्ति-हे प्रिये ! मम 1. मानइ-विरहे रे तरुण-भसल मा रुवसु निब्भरुक्कण्ठ। वज्जालग्गे 241 2. सा सुज्झ वल्लहा, तं सि मज्झ, वेसो सि तीभ, तुज्झ अहं / गाथासप्तशत्याम् 2 / 26 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] दोधकवृत्तिः हृदयं त्वया गृहीतमिति शेषः / बया त्वं गृहोतः / साऽप्यन्येनापि नटयते / हे प्रिय ! बहं किं करोमि ? त्वं कि करोषि, ? मत्स्येन मत्स्यो गिल्यते इत्यर्थः / / 50 / / 370 पई महं बेहिंवि रण-गयहिं, को जयसिरि तक्केइ / केसहिं लेप्पिणु जम-परिणि, भण सुहु को थक्केइ / / 1 / / त्वयि मयि च द्वयोरपि रणगतयोः को जयश्रियं तर्कयति अभिलषति / को यमगहिणी केशः केप्पिणु' गृहोत्वा सुखं यथा स्यात्तथा 'थक्केइ' तिष्ठति त्वं भण कथय न कोऽपीत्यर्थः / / 51 // 370 पई मेल्लन्तिहे महु मरणु, मई मेल्लन्तहो तुज्नु / सारस जसु जो वेग्गला, सोवि कृदन्तही सज्झु / / 52 / / ___ स्त्री काचित् कथयति सारसान्योक्त्या स्वभर्तारं / हे सारस ! त्वां मुञ्चन्त्या मम मरणम्, मां मुञ्चतस्तव मरणम् / यस्य यो दूरे से कृतान्तस्य यमस्य साध्यो भवति, मरणं प्राप्नोतीत्यर्थः / / 52 // 371 सुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं, दिउँ बहुमजणेण / : त तेवड्डउं समर-भरु, निन्जिउ एक्क-खणेण // 53 / / युष्माभिरस्माभियंस्कृतं सद् बहुकजमेन दृष्टम्; कि कृतम् ? सदाह-तत्तावन्मानः समरेभरः एकक्षणेन निजित इत्यर्थः // 53 // 372 तउ होन्तउ आगदी / तुज्झ होन्तउ आगदो। तुध्र होन्तउ आगदो। - 'तउ' त्वत्तः 'होन्तउ' भवन्-सन् मागतः / 'तुध्र' त्वत्तः भवन् आगतः / तुज्झ त्वत्तः। Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 प्राकृतव्याकरणस्य [चतुर्थ 372 तउ गुण-संपइ तुज्म मदि, तुध्र अणुत्तर खन्ति / .. . . जइ उप्पत्ति अन्न जण, महि-मंडलि खिक्खन्ति / / 54 // . महीमण्डलेऽन्ये जना यदि उपेत्य-तव पार्वे समागत्य तव गुणसम्पदं शिक्षन्ते, तव मति शिक्षते, 'तुघ्र' तव अनुत्तरां-प्रधानां 'खंति' क्षमां च तदा वरमिति गम्यते इत्यर्थः / / 54 / / 373 तुम्हहं होन्तउ आगदो / तुम्हहं केरउ धणु / 'तुम्हहं' युष्मभ्यं भवन सन् आगतः / युष्माकं 'केरउ' सम्बन्धि 'धणु' धनम् / . 375 तसु हउं कलिजुगि दुल्लहहो० ( दोहा 13 ) . कलियुगे दुर्लभस्य तस्य नरस्याहम् / 371 अम्हे थोवा रिउ बहुअ, कायर एम्व, भणन्ति / मुद्धि निहालहि गयण-यलु, कइ जण जोण्ह करन्ति / / 55 / ' 'अम्हे' वयं स्तोकाः, 'रिउ' रिपव: शत्रवो बहवः प्रचुरतराः, 'एम्व' इत्थं कातराः भणन्ति-पठन्ति / मुद्धि हे मुग्धे ! सुन्दरि ! गगनतलं 'निहालहि निभालय विलोकय, 'कई' कियन्तो जनाः 'जोण्ह' ज्योत्स्नां कुर्वन्ति ? एकश्चन्द्र एवेत्यर्थः // 55 // . 376 अम्बणु लाइवि जे गया, पहिम पराया केवि / अवस न सुअहिं सुहच्छिअहिं, जिवं अम्हई तिव तेवि // 56 / / 'अम्बणु' ममत्वं 'लाइवि' लगयित्वा केऽपि परकीयाः परवश्या ये पथिका अवश्यं न सुमहिं' न स्वपन्ति 'सुहच्छि.१. अम्हे थोड़ा रिउ बहुअ, इउ कायर चिन्तंति / मुद्धि निहालहि गयणयलु, कइ उज्जोउ करंति / / - कुमारपालप्रतियोथे. 257 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाद: ] . बोधकवृत्तिः / अहिं' सुखासिकायां-शय्यायाम् / यथा धयं तथा तेऽपि प्रथिकाः / एतावता यथाऽस्माकं शय्यायां स्वापो नास्ति तथा तेषामपि नास्ति, वियोगित्वात् / / 6 / / 377 मइं जाणिउं पिअविरहिअहं, कवि घर होई विमालि / गवर मिअंकुधि तिह तवइ, जिह दिणयरु खय-गालि / / 57 / / ' हे प्रिये ? मया ज्ञातं विरहितानां पुरुषाणां कापि धराऽवलम्बनं भवति / कदा? विकाले-सन्ध्याकाले। एतावता विरहितानां नवरं-केवलं 'मिअंकुवि' मृगाकोऽपि 'तिह' तथा तपति, यथा 'खयगालि' क्षयकाले कल्पान्तकाले दिण. यरु-दिनकरः।। 57 / / / 377 पई मई बेहिवि रण गयहि, / (दोहा-५२) ..मई मेल्लन्तहो तुज्मु, / (दोहा-५३) . पइं मई० इत्यादि (दो. पूर्ववत्,) मई मेल्लंतहो. इति - (दो. पूर्ववत्,) 378 तुम्हेहिं अम्हेंहिं नं किअउ० (दोहा-५४ ) . 'तुम्हेहिं इत्यादि (दो. पूर्ववत्) 379 मा होन्तउ गदो / मज्नु होन्तउ गदो।। .. 'महु' मत्तः भवनः आगतः, मज्झु-मत्तः / / 379 महु कन्तहो बे दोसड़ा, हेल्लि म झसहि आलु। देन्तहो हउं पर उव्वरिम, जुज्जन्तहो करवालु // 5 // ... 'हेल्लि' हे सखि ! मम कान्तस्य द्वौ दोषो स्तः, अनर्थकं .. * मा जल्प / को द्वौ दोषौ ? तदाह-एक स्तावत् दानं ददतः 1. अयं श्लोकः कुमारपाल प्रतिबोधे वर्तते // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः साता 'पर' केवलमहमुद्धरिता, अपरस्तावत् * युद्धयतः खङ्गमुद्धरितमिति निन्दास्तुतिरित्यर्थः / / 58 / / 379 जइ भग्गा पारक्कडा, तो सहि मझु पिएण // अह भग्गा बम्हहं तणा, तो तें मारिबडेण // 59 / / __ 'हे सखि? यदि परकीया: भग्नास्ततो मम प्रियेण, अथास्माकं सम्बन्धिनश्चेद्भग्नास्ततस्तेनम म भर्ना मारिते. नैवेत्यर्थः // 59 // . 382 मुख-कबरि-बन्ध तहे सोह धरहि, ___ नं मल्ल-जुज्झ ससि राहु करहिं / तहे सहहि कुरल भभर-उल-तुलिअ, नं तिमिर डिम्भ खेलन्ति मिलिग्र॥६०॥ तस्या मुखकवरीबन्धी वदनवेणीबन्धी शोभा धरतः 'न' उत्प्रेक्ष्यते शशिराहू मल्लयुद्धं कुरुतः / तस्या कुरला:- केशाः शोभन्ते, किम्भूताः ? भ्रमरकुलतुलिता:- समानाः, 'नं' उत्प्रेक्ष्यते तिमिरडिम्भा:-अंधकारबालका मिलित्वा क्रीड न्तीत्यर्थः // 6 // 383 बप्पीहा पिउ पिज मागवि, कित्तिउ अहि यास। तुह जलि महु पुगु-वल्लहइ, बिहंवि न पूरिम आस // 61 / / 1. निन्दाभिता स्तुतिरित्याशयः / 2. जइ भग्गा पारक्का तो सखि मुज्झपियेण / जो भग्मा बम्हेगा तो सिंह, जुआयडेण / / राजस्थानी दोहा 3. घणसारतारखयणाए मूढ-कुसुमोच्चयो निहुर-मारो / * मसि-राहु-मल्ल-जुझं व दंसिदमेण-नयगाए // . कर्पूरमंजम्जान 2-11 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः] . दोडकत्तिः . . . 'वप्पीहा' हे चातक ! पिउ पिउ इति भणित्वा, स्त्री“पक्षे प्रियः प्रियः इति भणित्वा 'कित्तिउत्ति' कियद्वारं त्वं 'रुअहि' रोदिषि / हे हताश ! तक जले-पानीये पुनर्मम - वल्लभे-प्रिये 'बिहंवि' द्वयोरपि आशा न पूरिता // 61 // 383 बप्पीहा काई बोल्लिएण, निग्षिण वारइवार / सायरि भरिअइ विमल-जलि, लहहि न एक्कइधार / / 62 / / बप्पीहा निग्घिण' हे निर्लज्ज चातक ! 'बारइवार' वारंवारं 'बोल्लिएप' कथितेन 'काई' किमस्ति / विमल जलेन सागरे भृते एकामपि धारां न लभसे इत्यर्थः / / 62 // : 383 आयहिं जम्माहिं अन्नहिं वि, गोरि सु दिज्जहि कन्तु / गय मत्तहं चहूङ कुसहं, जो अभिडइ हसन्तु // 63 / / ___ 'आयहिं ' अस्मिन् ‘जम्माहि' जन्मनि बन्यस्मि... नपि मम मौरि हे पार्वति! 'सु' सः कान्तः दीयताम् / मत्ताना-गजानां त्यक्ताङ कुशानां यो हसन् सन् अभ्येति सन्मुखं याति // 6 // 384 बलि अन्भत्यणि महुमहषु, लहुइहूआ सोइ / . जइ इच्छहु वड्डत्तगउं, देह, म मग्गहु कोइ / / 64 // : बलिराजस्य प्रार्थने सोऽपि मधुमथनः नारायणः .. लघुकोभूतः, अतः 'जइ' यदि वृद्धत्वं यूयमिच्छथ तदा दानं ददथ / 'म मग्गहु' मा मार्गयथ, कस्यापि पार्वे मार्गणं न कार्यमिति भावः // 64 / 385 विहि विनडउ पीडन्तु गह, मं घणि करहि बिसाउ / संघहकदार वेस जिवं, छुडु अग्घइ ववसाउ // 65 // . . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [चतुर्थः विधिर्नटतु, ग्रहाः पीडयन्तु, हे प्रिये ! मा विषादं. कुर, वेषमिव सम्पदं कर्षयामि, अथवा वेश्यामिव कषयामि, यथा बेल्या द्रव्येणाकष्यंते, 'छुड्ड' यदि व्यवसाय उद्यमोऽर्घति विद्यते ('अग्घइ' राजते)तदा सम्पदः सुलभा इत्यर्थः // 65 // 386 खग्ग-विसाहिउ जहिं लहहुं, पिय तहिं देसहिं जाहुं। ... रण-दुभिक्खें भग्गाई, विणु जुझें न वलाहुं // 66 // हे प्रिये ! यस्मिन् देशे खड्गेनापि साधितं लभामहे . तस्मिन् देशे यामः / वयं रणदुभिक्षेण भग्ना युद्धेन विना न वलामहे न रति प्राप्नुम इत्यर्थः // 66 // :.. 387 कुमार सुमरि म सल्ल इउ, सरला सास म मेल्लि / कवल जि पाविय विहि-वसिण, ते चरिमाणु म मेल्लि // 67 // ' हे कुखर ! मा स्मर सल्लकीः, सरलान् दीर्घान् निःश्वासान् मा मुन्च, विधिवशेन ये फवलाः प्राप्तास्तान् चर, मा मानं मुञ्चेत्यर्थः // 67 / / 387 भमरा एत्यु वि लिम्बडइ, केवि दियहहा विलम् / घण-पत्तलु छाया-बहुलु, फुल्लह जाम कयम्बु // 68 / 2 हे भ्रमर ! अत्रापि निम्बे तावत् कति दिवसान् विलम्बस्व, यावत् घनपत्रवान् छाया बहुला कदम्बः प्रफुल्ल. तीत्यर्थः / 68 // 387 प्रिय एम्वहिं करे सेल्लु, करि, छड्डहि तुहं करवालु। 5 कापालिय बप्पुडा, लेहिं अभग्गु कवालु // 69 // . 1. मा सुमरसु चन्दण-पल्लाग, करि-णाह गेह विण-कवलं / जं बह परिणमइ दसा, तं तह धीरा पडिच्छंति // बन्जालग्गे 192 2. छप्पय गमेसु कालं वासव-कुसुमाइ ताव मा मुयसु। .. . मन्ने जियन्तो पेच्छसि पउरा रिती वसंतस्स // बन्जालग्गे 24 - - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः / / दोधकवृत्तिा / हे प्रिये ! इदानीं शल्यं कुन्तं करे कुरु, त्वं करवालं . मुञ्च, येन वगकाः कापालिका योगिनः अभग्नं कपालं गृहन्ति / / 69 / / . . . 388 दिअहा जन्ति झडप्पडहिं, पडहिं मणोरह पच्छि / जं अच्छइ तं माणिअइ, होसइ करतु म अच्छि // 7 // दिवसा वेगैर्यान्ति, मनोरथाः पश्चात्पतन्ति, यदस्ति तन्मान्यते, कोऽर्थः-दीयते भुज्यते / भविष्यतीति कुर्वन् मा 'अच्छि' मा आस्व मा तिष्ठेत्यर्थः / / 70 // .... 386 सन्ता भोग जु परिहरड, तसु कन्तहो बलि कोसु / तसु दइवेणवि मुण्डियउं, जसु खल्लिहडउं सीसु // 71 // यः सतो-विद्यमानान् भोगान् परिहरति तस्य कान्तस्य -- बलि-पूजां क्रिये (करोमीति भावः) / यस्य शीर्ष खल्बाट तस्य देवेनैव गुण्डितम्, को भावः ? यस्य भोगा न सन्ति स तु स्वयमेव त्यजतीत्यर्थः // 7 // 389 बलि किज्जउं सुअणस्सु० / पूर्ववत् (दोहा 13) . 360 अइ तुंगत्तणु जं थणहं, सो छेयउ न हु लाहु। . सहि जइ केवइ तुडि-वसेण, अहरि पहुच्चइ नाहु // 72 // यत् स्तनानां अतितुंगत्वं तच्छेदकं न तु लाभः / हे . सखि ! यदि कथमपि त्रुटिवशेन कालविलम्बन नाथोऽधरे प्रभवति, अन्यथा न लगत्येव, स्तनयोरतितुङ्गत्वात् // 72 // 391 बुबह सुहासिउ किंपि / ...... .. ब्रत सुभाषितम् किमपि // ........ . 1. संता विसय जु परिहरइ वलि किज्जउं हउं तासु। . . सो दइवेण जि मुण्डिअउ सीसु खडिल्लल जासु // परमात्मप्रकाशे 2-139 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 - - प्राकृतम्याकरणस्य [ चतुर्थः .391 इत्तउं ब्रोप्पिणु सउणि ठिड, पुणु दूसासणु बोप्पि। ..., तो हउं जाणउ एहो हरि, जइ महु भग्गइ ब्रोप्पि / / 73 / / - दुर्योधनोक्तिरियम्-शकुनिर्भीममातल इयद् उक्त्वा स्थितः, पुनर्दु: शासन उक्त्वा स्थितः, अहं ततस्तहि जाने यधेष हरिर्ममाग्रे उक्तवा तिष्ठतीत्यर्थः // 73 // . 392 जइ / वुप्पि / वुप्पिणु / व्रजति जित्वा। 393 पस्सदि। पश्यति / 364 पठ गण्हेप्पिणु व्रतु व्रतं गृहित्वा पठ। 365 जित ति तिक्खा लेवि कर, बह ससि छोल्लिज्जन्तु / तो जइ गोरिहे मुह-कमलि, सरिसिम कावि लहन्तु / / 74 / / ' यथा तथा शशी तीक्ष्णायुधानि लात्वा करान् यद्यतक्षिष्यत, ततो जगति मौर्याः चन्द्राननायाः मुखकमलेन सह कामपि सदृशतामलप्स्यतेत्यर्थः // 74 // 365 चूडुल्लउ चुण्णीहोइस, मुद्धि कवोलि निहित्तउ। सासानल-जाल-झलक्किमउ, वाह-सलिल संसित्तउ / / 75 / / हे मुग्धे ! कपोले निहितः स्थापित: चूटकचूर्णीभविष्यति / किम्भूतश्चूटकः ? श्वासानलज्वालादग्धः। पुनः 1, पण्डुरं जइवि रज्जए मुहं कोमलङ्गि खडिवास्सेण। : दिज्जए पुण कवोल-कज्जलं ता लहेज्न ससिको विडम्बणं / / कपूरमजर्यान 3132 2. चुडउ धुण्णीहोइसइ, मुद्धिकबोलि निहत्तु / सासानलिण झलक्किया, काहसलिलसंसित / / ... . .. ... .. कुमारपालप्रतिबोषे पृ० 105 मा Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] दोधकवृत्तिः 6. किंभूतः ? वाष्पसलिलसंसिक्त इत्यर्थः / / 7 / / 395 अभड वंचिउ बे पयई, पेम्म निबत्तइ जावें। सव्वासण-रिउ-संभवहो, कर परिमत्ता तायें // 76 / / द्वे पदे ' मन्मड ' अनुव्रज्य वंचित्वा वंचितो वा यावत् 'पेम्मु ' स्नेहं कश्चित्पुमान् निर्वतयति, अथवा प्रेमशब्देन प्रिया वाच्या अभेदोपचारात्, यथा प्रेमवती तथा प्रेमापि - प्रिया। प्रियमिति शेषः, तावत् सर्वाशनरिपुसम्भवश्चन्द्रः सर्वाशनो वैश्वानरः, तस्याग्ने रिपुः सागरः तस्मात् संभव उत्पत्तिर्यस्यासी, एतावता चन्द्रः तस्य कराः किरणाः 'परिमत्ताः' प्रसृताः / एतावता चन्द्रोद्गमने उभयोः स्नेहवृद्धौ गमनागमनं जातम् / / 76 // 395 हिमइ खुपकई गोरडी, गयगि धुडक्कइ मेहु / / वासा-रत्ति-पवासुबह, विसमा संकंडु एहु // 7 // - गौरी स्त्री हृदये 'खुडुक्कइ 'शल्यायते / मेधो गगने गर्जति / वर्षाराने प्रवासिनो बलितानी पथिकानी विषम सङ्कटमेतदित्यर्थः / / 77 // . 365 अम्मि पमोहर वजमा, निच्चु जे सम्मुह थन्ति / महु कन्तहो समरङ्गणइ, गय-घड भज्जिउ जन्ति / / 78 // स्त्री कथयति-हे अम्ब ! मम पयोधरौ वचसमौ स्तः, ... यो नित्यमेतस्य मम कान्तस्य सन्मुखो तिष्ठतः / एतस्येति कस्य ? यस्याने गजघटा; समराङ्गणे महत्वा यान्ती त्यर्थः // 7 // 395 पुत्ते जाएं, कवणुः मुगु, अवगुणु कबणु मुएण। या बप्पीकी मुंहडी, चम्पिज्ज इ अवरेण / / 79 / / . Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः जातेन पुत्रेग को गुणः; मृतेन पुत्रेण कोऽप्यमुणः / येन . पुत्रेण सतेति गम्यते या पैतृकी भूमिरपरणाक्रम्यते गृह्यतं इत्यर्थः // 79 // ' 365. तं तेत्तिउ जलु सायरहो, सो तेवडु वित्थारु / ... . तिसहे निवारण पलुवि नवि, पर घुघुअइ असारु // 40 // .. : तत्तावज्जलम्, स तावन्मात्रो विस्तारः, परं-केवलं . तृषाया निवारणं पलमपि नैव स्यादिति शेषः, असारः सन् शब्दायते इत्यर्थः / / 80 // .. 366 जं दिटुउं सोम-ग्गहणु, असइहि हसिउ निसंकु। पिअ-माणुस-विच्छोह-गिलिगिलि राहु मयङ कु / / 1 // ___ यत्सोमग्रहणं दृष्टं तनिःशङ्क यथा स्यात्तथाऽसतीभिः स्त्रीभिर्हसितः सोमः। हे राहो ! प्रियाणामभिष्टानां मनुष्याणां विक्षोभो वियोगः तस्य 'गरु' करं (तं करोतिति) मृगाङ्क गिल गिल त्वं भक्षय भक्षय इत्यथः / / 81 / / 396 अम्मीएं सत्थावत्थेहि सुधि चिन्तिज्जइ माणु। पिए दिढे हल्लोहलेण, को अप्पाणु // 42 // 'अम्मीए' हे अम्बिके ? हे मातः ? स्वस्थावस्थैः स्वस्थचित्तैः 'सुधि' सुखेन मानोऽहंकारश्चिन्त्यते। परं प्रियेऽभीष्टे दृष्टे सति 'हल्लोहलेण' व्याकुलत्वेनात्मानं कः पुमान् 'चेअइ' जानाति // 2 // . 1. बेटां जायां कवण गुण अवगुण कवणु मिएण / जां उभा घर आपणी गंजीजं अवरेण // राजस्थानी दोहा 2. रे रे विडप्प मा मुयसु दुज्जणं गिलसु पुणिमायन्द / ... .. .. वन्जालग्गे 483 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] . दोषकवृत्तिः / 366 सबषु करेप्पिणु कधिदु मई, तसु पर सभलउँ जम्मु / / जासु न चाउ न चारहडि, नय पम्हट्ठउ धम्मु / / 83 // __ शपथं कृत्वा मया कथितम्, परं-केवलं तस्य जन्म सेफलम् / यस्य त्यागो न प्रभ्रष्टः-न प्रमुषितः दान न गतम् / यस्य चारभटी न प्रमुषितान भ्रष्टा शूरवृत्तिनं गता। येस्य वर्मो न प्रमुषितो ने प्रभ्रष्ट इत्यर्थः / अस्यापरा व्याख्या-'मई' मया 'सवधु' शपथं 'करेप्पिण' कृत्वा, कधिदु कथितम्, 'तसु' तस्य नरस्य 'पर' परं 'सभलु' सफलं 'जम्मु ' जन्म / यस्य न चाउ' अपव्ययो नास्ति / यस्य न 'चारहडि' आरभटी-प्रकृति नास्ति / न न 'धम्म' धर्मः 'पम्हहुउ' प्रभ्रष्टः / / 83 // . . गिलि० इत्यादि पूर्ववत् (दोहा 82) .. एक्कहिं• इत्यादि पूर्ववत् (दोहा 32) / 366 जइ केवइ पावोसु पिऊ, अकिला कुडु करीसुं। पाणीउ नवइ सरावि जिवं, सबागे पइसोतु / / 14 // स्त्री कथयति-यदि कथंचित् प्रियं प्राप्स्यामि तहि अकृतं कौतुकं करिष्यामि यथा नवे शरावे- पानीयं सर्वा हमेण प्रविशति, तथा सहि मेण प्रवेक्ष्यामीत्यर्थः // 44 // 396 उम कणिमात पकुल्लिास, कवण कान्ति-मयातु / गौरी-वयग-विणिज्जिमऊ, नं वह वणवासु III त्वं पश्य, कणिकारवृक्षः प्रकुहिकत:, किम्भूतः कांचन.... कान्तिप्रकावः / 'उत्प्रेक्ष्यतेगोरीबदननितिः सन् ....बमवावं सेवते इत्यर्षः // 85 : 567 तसुपर सबल जम्मु : इत्यादि पूर्ववत् (दोहा 84) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः 368 जइ केवई पानी पिउ० . इत्यादि पूर्ववत् (दोहा 85). 368 जइ भग्गा पारक्कडा तो सहि मज्मु प्रियेण इत्यादि पूर्ववत् (दोहा 60) 366 वासु महारिसि एऊ भणइ, जइ सुई-सत्यु पमाणु / मायहं चलण नबन्ताह, दिवि दिवि गङ्गा-हाणु // 86 // व्यासो महर्षिः एतद्भणति-यदि श्रुतिशास्त्रं प्रमाणम्, तहि मातृणां जननीनां चरणो नमतां सता दिवसे दिवसे 'गङ्गास्नानमित्यर्थः // 86 // 399 बासेगवि मारह-खम्भि बद्ध / व्यासेनापि मारतस्तम्भे बद्धाः // . . 400 अनउ करन्तहो पुरिसहो आवइ / _ अन्यायं कुवंतः पुरुषस्य आपत्-विपत् आयाति / न्यायं कुर्वतः पूरुषस्यद्भवति / / गुणहिं न संपयं कित्ति पर० / इति पूर्ववत् // (दोहा 10) 401 केम समप्पउ दुर्दू हिणु, किन रयणो छुडु होइ / नव-वहु- दंसण-कालसउ, वहइ मणोरह सोइ / / 47 // : दुष्टो दिनः कथं समाप्यताम् / रात्रि कथं भवति छुडु शीघ्रम् / सोऽपि नववधूदर्शनलालस एविधामिति शेषः, मनोरथान वहतीत्यर्फः // 8 // *401 बो गोरी-मुह-निज्जिबाउ, बद्दल लुक्कु मियंकु / बन्नुवि जो परिहविय-तणु, सो किवं भवेइ मिसह कु॥८॥ .. 'ओ' सूचनायां गौरीमुखविनिजितो मृगाको वादले निलीना। अन्योऽपि यः परिभूततनुः स निःपाईकचं . भ्रमतीत्यर्थः / / 865 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाद: ) दोधकवृत्ति 401 बिम्बाहरि तणु श्यण-वणु, किह ठिउ सिरिमाणन्द / निरुवम रसु पिएं पिअवि जणु, सेसहो दिण्णी मुद्द / / 89 / / हे श्री आनन्द ! अथवा श्री आनन्दं शोभाकरं रदनवणं दन्तवणं कथं स्थितम् ? / कथमिति प्रश्ने / क्व ? बिम्बाधरे, कस्याः ? तन्व्याः स्त्रियाः / उत्तरं ददाति-'जणु' उत्प्रेक्ष्यते, प्रियेणाधरस्य निरुपम रसं पीत्वा शेषरसस्य मुद्रा दत्तेत्यर्थः / / 98 // 401 भण सहि निहुअउं ते मई, जइ पिउ दिठु सदोसु / जेब न. जाणइ मज्झ मणु, पक्खावडि* तासु // 90 / / हे सखि ! मां प्रति निभृतं छन्नं यथा स्यात्तथा भण कथय, यदि त्वया प्रियः सदोषो दृष्टः / तस्यान्यतरस्य पक्षापतितं पार्वे स्थितं मम मनो यथा न जानाति भर्तेति गम्यते, ममाग्रे त्वया छन्नं वाच्यमित्यर्थः / / 10 / / जिव जिवॅ०-इति पूर्ववत् मइं जाणिउ० इत्यादि पूर्व- वत् ( दो०.) 402 मई भणिअउ बलिराय तुहुं, केहउ मग्गण एहु। जेहु तेहु नवि होइ वढ, सई नारायणु एहु / / 11 / / हे बलिराज! मया त्वं भणितः, कीदृग् ? मार्गण एषः / बलिराइ-याहग ताइग् न भवति, रे मूर्ख ! ईदृग् स्वयं नारायण इत्यर्थः // 11 // 404 जइ सो घडदि प्रयावदी, केत्थुवि लेप्पिणु सिक्खु / जेत्थुवि तेत्थुवि एत्यु जगि, भण तो तहि सारिक्खु // 92 / / ___यदि स प्रजापतिः कुत्रापि शिक्षा लात्वा यत्रापि तत्रापि जगति घटयति, तहि भण कथय, तस्याः सादृश्यं को 'घंटयतीत्यर्थः॥१२॥ - केत्थुवि० इत्यादि पूर्ववद् व्याख्या / . Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः 406 जाम न निवडइ कुंभ-यडि, सीह-चवेड चडक्क / .ताम समत्तहं मयगलहं, पइ-पइ वज्जइ ढक्क / / 93 / / यावत् कुम्भतटे सिंह-चपेटाचटत्कारो न निपतति, तावत् समस्तानां मदकलानां गजानां पदे पदे ढक्का वाद्यते इत्यर्थः / / 13 / / 406 तिलहं तिलत्तणु ताउं पर, जाउं न नेह गलन्ति / नेहि पणट्ठइ तेज्जि तिल, तिल फिट्टवि खल होन्ति // 64 // ' परं-केवलं तिलानां तिलत्वं तावत्, यावत् स्नेहो न गलति / स्नेहे प्रनष्टे त एव तिलाः तिलाद् भ्रष्टाः खला भवन्तीत्यर्थः // 64|| . 406 जामहि विसमी कज्ज-गइ, जीवहं मज्मे एइ / ताहिं अच्छउ इयरु जणु, सुअणुवि अन्तरु देइ / / 15 / / यावज्जीवानां मध्ये विषमा कार्य गतिरायाति ताबदास्तामितरजनः, परं स्वजनोऽषि अन्तरं ददाति पृष्ठ ददातीत्यर्थः / / 9 / / जेवडु अन्तर रावण रामहं, तेवड़ अन्तरु पट्टण गामहूं / - 'जेवडु' यावन्मानं रावणरामयोरन्तरमस्ति, 'तेवडु' तावन्मात्रं अन्तरं ग्रामपट्टणयोः समस्ति / / 409 ते मुग्गडा हराविमा, जे परिविट्टा ताहं / अवरोप्पर जोअन्ताहं, सामिउ गंजिउ जाहं // 66 // 1. तावच्चिय ढलहलया जावच्चिय नेहपूरियसरीर / ..सिद्धत्था उण छेया नेहविहूणा खलीहुन्ति // वज्जालग्गे 556 : Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] .. दोधकवृत्तिः ये तेषां परिवेषिताः ते मुद्गाः हारिता मुधा जाता:, 'येषां 'अवरोप्पर' परस्परं जोअन्ताहं (पश्यताम्) युध्यतां सतां स्वामी गञ्जित:-पीडित इत्यर्थः / / सुघे०, तसुहउं०, अन्नु जु०, बलि०, दइवु०, तरुहुं०, खग्गविसाहिउ०, तणहं० इत्यादी पूर्ववत् / / 412 बम्भ ते विरला केवि नर, जे सव्वङ्ग-छइल्ल / जे वडा ते वञ्चयर जे उज्जुअ ते वइल्ल // 97 // हे ब्रह्मन् ! ते केऽपि नरा विरलाः, ये 'सव्वंगछइल्ल सर्वाङगर्दक्षाः / ये वक्रास्ते वंचकतरा अत्यर्थवञ्चकाः / ये तु ऋजवस्ते बलीवः मूर्खा इत्यर्थः / / 17 / / 414 अन्ने ते दीहरलोअण, अन्नु तं भुअ-जुअलु / अन्नु सु घण थण-हारु, तं अन्नु जि मुह-कमलु / / अन्नु जि केस-कलावु, सु अन्नु जि प्राउ विहि / जेण णिअम्बिणि घडिअ, स गुण-लायण्ण-णिहि // 18 // ते दीर्घलोचने अन्य एवं, अन्यदेव तद् भुजयुगलम्, सोऽन्यो घनस्तनभारः घनो-निविडः, तदन्यदेव मुखकमलम्, अन्य एव स केशपाशः, प्रायः स विधिरन्य एव, येन सा नित. म्बिनी घटिता। किम्भूता सांगुणलावण्य निधिरित्यर्थः / / 98 / / 414 प्राइव मणिहवि भन्तडी, तें मणिअडा गणन्ति / अक्खइ निरामइ परम-पइ, अज्जवि लउ न लहन्तिा ||6|| ... 'प्राइव' प्रायो मुनीनामपि भ्रान्तिः , ' तें' तेन कारणेन मुनयो मणिकान् गणयन्ति / अक्षये निरामये परमपदे सिद्धिलक्षणे स्थाने यदद्यापि लयं न लभन्ते / अतः कि 'शून्यध्यानेनेत्यर्थः // 19 // 414 असु-जलें प्राइम्ब गोरिअहे, सहि उव्वत्ता नयण-सर / ... तें सम्मह संपेसिमा, देन्ति तिरिच्छी पत्त पर // 10 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः हे सखि ! प्रायो गौर्या अश्रुजलेन नयनसरसो उद्वते उल्लसिते, तेनापरे नयनसरी सम्मुखे प्रेषिते, परं-केवलं तिर्यग्घातं दत्त इत्यर्थः / / 10 / / 414 एसी पिङ रूसेसु हउं, रुट्ठी मई अणुणे इं। पग्गिम्व एइ मणोरहइ, दुक्क रु दइड करेइ / / 101 / / प्रिये एष्यति समागमिष्यति अहं रुपियामि / रुष्टां मामनुनयति (मोषायाम् ) मनावइ / प्रायो दयिता एतान्मनोरथान् दुष्करीन् करोति, इष्टकाले समागमना दित्यर्थः / / 101 // . . 415 विरहानल-जाल-करालिंअउ, पहिउँ कोवि बुड्डिवि ठिबओ। अनु सिसिर-कालिं सीमल-जलहु, धूमु कहन्तिहु उठ्ठिमओ // 102 // कोऽपि कविले धूमं दृष्ट्वा प्राह-कोऽपि पथिको विरहानलज्वालाकरालितः पीडितो अडित्वा स्थितोऽस्ति / अन्यथा शिशिरकाले शीतजलाद्धमः कुत इत्यर्थः // 102 // 416 महु कन्तहो गुट्ठ-ट्ठिअही, कउ झुम्पडा बलन्ति / अहं रिउ-रुहिरें उल्हवइ, अह अप्पणे न भन्ति / / 103 / / गोष्ठस्थितस्य मम कान्तस्य कुतः कुटिरकाणि , उवलन्ति / अथ रिपुरुधिरेण विध्यापयति, अथात्मना येन न भ्रान्तिरित्यर्थः / / 10 / / जई भग्गा० व्याख्या पूर्ववत् / / 414 पिय-संगमि कउ मिद्दडी, पिमहो परोक्खहो केम्व / मई बिग्निवि विनासिआ, निद्द न एम्ब न तेम्व / / 104 / / प्रिंयसंगमे कुतो निद्रा ? प्रियस्य परोक्षस्य 'सप्तम्याः' : : प्रिय परीक्षे संति कथं निद्रा ? मया द्वे अपि विनाशिते Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] . दोधकवृत्तिः क्षयं नीते। द्वाभ्यां संयोगवियोगाम्यां निद्रा न एव न “तथेत्यर्थः // 104 // मुणहिं न सपये किति पर० / व्याख्या पूर्ववत् / 418 कन्तु जु सोहहो उवमिअइ, तं महु खंडिउ माणु / सीह निरक्खय गय हणइ, पिउ पय-रक्खसमाण // 10 // - कान्तो यदि सिंहेन सहोमीयते, तदा मम मानः खण्डितः / सिंहो नीरक्षकान्-रक्षपालरहितान् गजान् हन्ति / प्रियः पदरक्षः समं-पदातिरक्षः सह गजान् रणे हन्ति / (सिंहादधिक पराक्रमवान् मम कान्त इत्यर्थः ) / / 10 / / 414 चंचलु जीविउ ध्रुवु मरणु, पिअ रूसिज्जइ काइ। होसई दिअहा रूसणा, दिवई वरिस-सयाई / / 106 / / जोवितं चञ्चलम्,मरणं ध्रुवम्, हे प्रिये ! रुष्यते कथम् ? रोषणस्य दिवसो दिव्यानि वर्षशतानि भविष्यति ( दिवसो विरहेण दिव्यवर्षशततुल्यदीर्घा भविष्यति) इत्यर्थः // 106 // 418 माणि पण?ई जइ न तणु, तो देसडा चइज्ज / मा दुज्जण-कर-पल्लवेहि, दंसिज्जन्तु भमिज्ज / / 107 // ' . माने प्रनष्टे यदि तनुर्न त्यज्यते, तती देशस्त्यज्यते / परं दुजनकरपल्लवै? श्यमानो मा भ्राम्य / / 107 / / 418 लोणु. विलिज्जइ पाणिएण, अरि खलमेह म गज्जु / : : बालिउ गर्लइ सु झुम्पडा, गोरी तिम्मइ अज्जु / / 108 // .. हे मेव ! मा गर्ज, लवर्ण-सांमुद्रं पानीयेन विलीयते, ज्यालितो मेधो गलति, अद्य सकुटीरिका गौरी तिम्यते भोजइ (भाषायाम् ) इत्यर्थः / द्वितीयप्रकारेण व्याख्या-अरि....... बरे हे खलमेघ हे दुज्जनमेध! 'बालिड' ज्वालितस्त्वं 'म गज्जु 1. अयं श्लोकः कुमारपालप्रतिबोधे वर्तते पृ. 12 / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः मा गज्ज / यतः गौर्या: 'लोणु' लावण्यं पाणिएण-पानोयेन . विलिज्जइ-विलीयते, 'सु'-तत् 'झुम्पडी' कुटीरकं 'गलइ' गलति श्च्योतति, गौरी-नारी 'तिम्मई' आर्दीभवति // 109 / / 418 विहवि पण?इ वंकुडउ, रिद्धिहि जण सामन्नु / किंपि मणाउं महु पिमहो, ससि अणुहरइ न अन्नु / / 109 / / विभवे प्रनष्टे सति सामान्यो जनो लोक: ऋद्धया श्रिया वक्रीस्यात् / 'मणा' मनाक् 'ससित्ति' चन्द्र: 'मह' मम 'पियहो' प्रियस्य अनुहरते सादृश्यं धत्ते नान्यः कोऽपि / भावार्थस्त्वयं यथा चन्द्रस्य तारका वक्रा भवन्ति, तथा मम प्रियस्य निर्द्धनस्य अन्ये जना वक्रा भवन्ति / / 109 / / 419 किर खाइ न पिअइ न विवइ. ___ धम्मि न वेच्चई रूअडउ / इह किवणु न जाणइ जह, जमहो खणेण पहुच्चई दूअडउ // 11 // ___किर' किल खादति, न पिबति, न ददाति, धर्मे रूपकं न व्ययति, इह कृपणो न जानाति-यथा यमस्य दूतः क्षणेन प्रभवतीत्यर्थः / / 110 // 419 जाइज्जइ तहिं देसडइ, लब्भइ पियहो पमाणु / जइ आवइ तो आणिअइ, अहवा त जि निवाणु // 111 / / तस्मिन् देशे 'जाइज्जइ' गम्यते, यत्र पियहो प्रियस्य 'पमाणु' प्रमाणं शुभाशुभादिस्वरूपं लभ्यते, 'जई' यदि आयाति तदा प्रतिस्वरूपं 'आणिअइ' आनीयते, अथवा 'तं जि' तदेव निर्वाणस्थानमाधीयते // 11 // दिवि दिवि गंगा-हाणु // व्याख्या पूर्ववत् / ' Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः / दोधकवृत्ति 71 - 419 जउ पवसन्ते सहुं न गय अ, न मुअ विओऐं तस्सु / लज्जिज्जइ संदेसडा, दिन्तिहिं सुहय-जणस्सु // 112 // ' (कस्याश्चित् प्रोषितभतृकायाः सखीं प्रत्युक्तिः)-यदि प्रवसता-प्रवासं कुर्वता प्रियेण सह म गता, अथ तस्य वियोगेन न मृता / तर्हि तस्य सुभगजनस्य संदेशान् ददतीभिरस्मा भिलंज्यते इत्यर्थः // 112 // 419 एत्तहे मेह पिअन्ति जलु; एत्तहे वडवानल आवट्टइ। पेंक्खु गहीरिम सायरहो, एक्कवि कणिअ नाहि ओहट्टइ।११३। हे नाथ ! इत:-अस्मिन् पार्वे मेघा जलं पिबन्ति / इतः अस्मिन् पार्वे वडवाग्निः जलं 'आवट्टइ'-आवर्तते शोषयति / त्वं पश्य सागरस्य 'गहीरिम' गम्भीरत्वम्, एकोऽपि कणिको बिन्दुमात्रमपि 'नांहिं' नहि ओहट्टइ-हीनतां याति // 113 / / ... पच्छइ होइ विहाणु। एम्वइ सुरउ समत्तु / व्याख्या पूर्ववत् 420 जाउ म जन्तउ पल्लवह, देक्खउं कइ पय देइ / हिअइ तिरिच्छी हउं जि पर पिउ डम्बरई करेइ // 114 // . (कचित्) स्त्री कथयति-याति तदा यातु, पल्लवं वस्त्रां चलं गृहीत्वा 'म जंतउ'. मां रक्षतु यातुः पुरुषस्य पत्युः, पश्यामि, अयं पतिः कति पदानि दत्ते / पुनह दये अहं 'जि' एवार्थे, तिरिच्छि तिर्यग् भूता ( भाषायाम् ) आडीरही छउं / परं केवलं प्रिय आडम्बराणि करोति / न तु यास्यतीत्यर्थः // 114 / / 1. जसुपवसंत न पवसिया मुइअ वियोइ न जासु / .. लज्जिज्जउ संदेसडउ दिती पहिय पियासु // संदेशरासके 70 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 . प्राकृतम्याकरणस्य [ चतुर्थः 420 हरि मच्चावित पङ्गण, विम्हइ पाडिउ लोउ / एम्वहिं राह-पोहरह, ज भाव इ तं होउं / / 115 / / वलिदैत्येन नारायणः प्रांगणे नृत्यापितः ( नर्तित ) विस्मये लोकः पातितः / इदानीं राधापयोघरयोः गोपाङ्गना पयोधरयोः यत्प्रतिभाति तद्भवतु // 116 / / 420 साव-सलोणी गोरड़ी, नवखी कवि विस-गण्ठि। . भडु पच्चलिउ सो मरइ, जासु न लग्गइ कण्ठि // 117 // सर्वसलावण्या सर्वाङ्गकोमला गौरी भामिनी 'नवखी' नवीना अभिनका कोऽपि विषग्रन्थिः समस्ति / यस्य कण्ठे न लगति पच्चुलिउ' प्रत्युत स सुभटः म पुमान् ' मरइ' म्रियते / अन्या विषग्रन्थि: स्यात्सा कण्ठे बिलग्ना सती मारयति, इयं गौरीरूपा विषग्रन्थिः कण्ठेऽलग्ना मारय तीत्यर्थः // 116 // 421 मई वुत्तउं तुहुं धुरु धरहि, कसरहिं विगुत्ताई। .... पई विणु धवल न चडइ भरु, एम्वइ बुन्नउ काई // 117 / / हे धवल हे वृषभ ! कसरेहिति-दम्यैः कलोलडकविगुप्ता:, भारस्त्वया विना न चटति, एवं किं विषादवान् कि विषदप्राप्तः, पुनः पूर्ण मयोक्तं यत्त्वं धुरु-घरं धरहितिधूर्भारमुत्पाटयेत्यर्थः // 118 // मई वुत्तउं. जं मणु विच्चि न माइ / / व्याख्या-पूर्ववत् / 422 एक्कु कइअ ह विन मावही, अन्नु वहिल्लउ जाहि / मई मित्ता प्रमानियत, पड़ बेहद खलु नाहि // 119 // ह इति सम्बोधने, कदापि नायाति 'एक्कु' एष नरः, अन्यश्चेत्कदाचिदामाति, तदा वहिल्लडं शीघ याति, 1. अयं श्लोकः सरस्वतीकण्ठाभरणे वर्तते 3-62 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -13 पादः / बोधकवृत्तिः मित्तडा-हे मित्र मया याहक् प्रियः माषिअउ-अनुज्ञातः ताहग त्वया खेलु-निश्चये नाहि-नहि ज्ञातः / / 11 / / 422. जिवे सुपुरिस ति घंधलइं, जि नइ तिवें वलणाई। जिवे डोंगर तिवं कोट्टरई, हिवा विरहि काई // 11 // यथा यथा सत्पुरुषा बहवः सन्ति तथा तथा 'घंघलई' ( भाषायाम्-जगडा) ( जगदकानि ) भवति, यथा 'नइ' नद्यः तथा वलनानि, यथा पर्वतास्तथा 'कोटरई भाषा याम् कोतराणि ) हे हृदय ? किं खिचसे ? // 11 // 422 जे छड्डेविण रयणनिहि, अप्पउं तहि पन्ति / तह संखहं विट्टालु परु, फुश्किज्जन्त भणन्ति / / 120 // ये शङ्खाः रत्नाकरं समुद्रं 'छड्डेविषु'-त्यक्त्वा ... आत्मानं तटे क्षिपन्ति, तदा तेषां शंखानां फुत्कुर्वाणा सन्तः परं केवलं 'विट्टालु' अधमजना प्रमन्ति // 120 // 422 दिवेहि विद्वत्त, बाहि वढ, संचि म एककुवि द्रम्मु / .... कोवि द्रवक्काज सो पडइ जेण समप्पइ जम्मु // 12 // . हे 'वढ' हे मूर्ख ! देवाजितं खाद, ‘मा संचित्ति' मा सञ्चय एकमपि द्रम्मम्, यतः किमपि तद्भयं पतति, .. येन जन्म समाप्यते // 12 // फोडेन्ति जे हिअडउं अप्पणउं // व्याख्या पूर्ववत् // 422 एकमेक्कउं जइवि जोएदि, हरि सुठु सव्वायरैण / तोवि वेहि जहिं कहिंवि राही, को सरकइ संवरेषि .. है-नयणी नहें पलुट्टा // 122 // 1. सब गोपिकमावि जोएइ . हरि सुछ वि मायरेण देइ दिट्टि बाहिं कहिं वि राही। . __ को सक्कइ संबरेवि, गड-णयप गेहें पकोट्टउ // स्वयंमूच्छदै 4 / 23 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [चतुर्थ ___एक बड़गं यथा स्यादेवं हरि नारायणं यद्यपि सुष्ठु सर्वादरेण 'राही' राषा 'जोएदि' विलोकयति, तथाऽपि *दनयणा नेहित्ति' दृढद्रष्टिरागस्नेहेन. यस्मिन्नङ्गप्रदेशे कस्मिन्नङ्गप्रदेशे स्थापितां सती दृष्टि संवरीतुं कः शक्नोति समर्थो भवति / / 122 // 422 विहवे कस्सु थिरराणउं, जोव्वणि कस्सु मरटु / सो लेखडउ पट्टाविमइ, जो लग्गइ निच्च? // 123 / / विभवे द्रव्ये सति कस्य स्थिरत्वं भवति, यौवने कस्य 'मरटु' अहंकारो भवति / तथापि स एव लेखः प्रेष्यते यो / “निच्चट्टु' गाढं अत्यथं लगति / / 123 // 422 कहि ससहरु कहिं मयरहरु, कहिं बरिहिणु कहिं मेहु / दूर-ठिाहं वि सज्जणहं, होइ असढ्ढलु नेहु / / 124 / / ' 'कहि' क्व - ससहरु-शशधरश्चन्द्रः, क्व मकरधरः ___ संमुद्रः, क्व बहिः मयूरःक् मेघः, दूरस्थितानामपि सज्जनानां . भसड्डलु-असाधारणो निरुपमः स्नेहो भवति / / 124 // 422 कुंजरं मन्नहं तरुअरह, कोडेण धल्लइ हत्थु / मणु पुणु एक्कहिं सल्लइहिं, जइ पुच्छह परमत्यु // 125 // .. कुक्षरोऽन्येषु तरुवरेषु कौतुकेन हस्तं क्षिपति, मनः पुनरेकस्यां सल्लक्याम् यदि पृच्छत परमार्थमित्यर्थः / 125 / 1. गयणष्टिको बि बन्दो मासासह कुमुय-सण्डाहा , बन्जालग्गे 77 दूरट्ठियो वि चन्दो सुणिव्वुड कुणइ कुमुयाणं / बन्जालन्ने कत्तो उग्गमहरवी, कत्तो वियसम्ति पलयचयणाई। . .. सुयणाण जत्य नही, न पलइ दूरठियाणे मि.।।... बम्जालग्गे 80 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] दोषकवत्तिः / 15. 422 खेडु, कयमम्हेहिं, निच्छयं कि पयम्पह / अणुरत्ताउ भताउ, अम्हे मा चय सामि / / 126 // अस्माभिनिश्चयं क्रोडा कृता, कि प्रजल्पत ? (हे स्वामिन् ! )अनुरक्तान् भक्तानस्मान्मा त्यज / / 126 / / 422 सरिहिं सरेहिं न सरवरेहि, नवि उज्जाण-वणे हिं। देस रवण्णा होन्ति वढ, निवसन्तेहिं सुअणेहिं / / 127 / / ' . सरिद्भिर्नदीभिः सरोभिः सरोवरैमहत्सरोभि प्यु बानवन: देशा रम्याः / हे 'वढ' मूर्ख ! निवसद्भिः स्वजनै देशा रम्या भवन्तीत्यर्थः // 127 / / ... 422 हिअडा पई एहु बोल्लिबउ, महु अग्गइ सय-वार / फुट्टिसु पिए पवसन्ति हउं, भंडय ढक्करि-सार // 128 / / - हे हृदय ! . त्वया ममाग्रे शतवारं यथा स्यात्तथा . तत्प्रोक्तम्. प्रवसता प्रवासं कुर्वता प्रियेण ( सता.) अहं . स्फुटिष्यामि, हे 'भण्डय' ! निर्लज्ज ! हे ढक्करिसार! हे हतबल ! // 120 // हेल्लि म झंखहि आलु० व्याख्या पूर्ववत् // . 422 एक्क कुडुल्ली पंचहिं रुद्धी, ... तहं तह पञ्चहं वि जुमंजुम, बुद्धी। बहिणुए तं घरु कहिं किंव नन्दउ, .. जेत्थु कुडुम्बउं अप्पण-छन्दउं // 126 / / - एका कुटी शरीरं पञ्चभिरिन्द्रियै रुद्धा, तेषां पञ्चांनां पृथक् पृथग बुद्धिः / हे भगिनि ! कथय तद्गृहं कथं नन्दतु, यत्र कुटुम्बमात्मन्छन्दकमित्यर्थः (स्वच्छन्दम्) // 126 // 1. नयरं न होइ भट्टालएहिं, पायार-तुङ्ग-सिहरेहिं / गामो वि होइ नगर, जत्य छहल्लो जणो, वसइ / / पन्नालाले 270 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 प्राकृतव्याकरणस्य . [ चतर्थः 422 जो पुणु मणि जि खसफसिहूउ .. चिन्तइ देइ न दम्मु न रूज। रइ-वस-भमिरु करगुल्लालिउ. 'घरहिं जि कोन्तु गुणइ सो नालिउ / / 130 // ... यः पुनर्मनस्येव 'खसफसिहूअउ' व्याकुलीभूतत्सन् चिन्तयति, द्रस्मं न ददाति न रूपकम् / स मूढो रतिवशेन भ्रमणशीलः सन् कमग्नोल्लालितं कुन्तं भल्लं गृहे एव गुणयति चालयतीत्यर्थः॥ 130 // दिवेहि विद्वत्तडं खाहि वढ० / नवखी कवि विस गण्ठि० / व्याख्या पूर्ववत् / / . 422 बजेहिं चलन्तेहि लोमणेहि, जे नई दिठ्ठा बालि / वहिं मयरद्धय पीडवाउ, पडछ अपूरइ कालि / / 131 // हे बालिके.! त्वया चलैपसैश्चलमानोचनर्ये नरा दृष्टाः, तेषां नराणां 'मयरद्धय मकरध्वमस्य दडवड-अवस्कंदं कटकं घाटी अपूर्णे काले पत्तीत्यर्थः / / 131 / / छुड्ड अग्घइ ववसाउ० पूर्ववत् / / 422 गयउ सु केसरि पिअहु जलु, निचिन्तई हरिणाएं। जसू केराएं हुंकारडएं, मुहहुं पडन्ति तृणाई / / 131 // . ... स केसरी सिंहो गतः, हे हरिणाः ! यूयं निश्चिन्ता: स्मन्सो जलं पिकता, यस्य सम्बन्निषा हुंकारेण युष्माकं मुखेभ्वस्तृणनि पत्नन्सीत्यर्थः / / 132 // अह भग्गा माहहं तथा / व्याख्या पूर्ववत् / / 422 सत्थावत्थहं बालक्नु, साहुकि लोड करे। .. मामह मन्माली, जो सज्जणु सो देइ // 133 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] दोधकवृत्ति। 77 स्वस्थावस्थानां सुखिनो पुरुषाणां बालपनं सर्वोऽपि लोकः करोति, परं आनिां नराणां ‘मा मैषीः' इति य आश्वासनं ददाति स सज्जन इत्यर्थः / / 133 / / 422. जइ रञ्चसि जाइटिपए, हिअडा मुद्ध-सहाव / लोहे फुट्टणएण जिवं, घणा सहेसइ ताव // 134 / / हे हृदय ! मुग्धस्वभाव! यादृष्टं तत्र तंत्र यदि रक्तीभवसि, तदा प्रचुराणि दुःखानि तव भविष्यन्ति / यथा-स्फुटकेन स्फुटता द्विखण्डीभवता एवंविधेम लोहेन धनस्तापः सह्यते // 134 // 423 मइ जाणिउं बुड्डीसु हउं, प्रेम द्रहिं हुहुरुत्ति / नवरि अचिन्तय संपडिय, विप्पिय नाव झडत्ति / 135 / / मया ज्ञातम्-अहं प्रेमद्रहे बुडिष्यामि, कथं 'हुहुरु' इति शब्दानुकरणं कृत्वा, नवरं केवलं मया विप्रियनौः ( भाषायाम् वियोगबेडा') अचिन्तिता झटिति संपतिता-प्राप्ते त्यर्थः / / 135 // 423 खज्जइ नउ कसरक्केहि, पिज्जइ नउ घण्टेहि / एम्वई होई सुहच्छडी, पिएं दिठे नर्मणेहिं // 136 / / : कसरकः प्रियो न खाद्यते, घुण्टर्न तु पोयते, 'एम्बई' इत्थंभूतेऽपि नयनः लोचने ईष्टेन प्रियेण सुखाशा भवती त्यर्थः / / 136 // 423 अज्जवि नाहु मज्जि घरि, सिद्धत्था वन्देइ / ताउंजि विरह गयखेहिं, मक्कड-धुग्घिउ देइ // 137 // ____अद्यापि 'जि' एवार्थे नाथो ममैव गृहे सिद्धान् सर्फ..' पान् वन्दते, अर्थाञ्चलितुकार्मास्ति, तावदेव वहि' 1. नावा इत्यर्थः / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः (गवाक्षेषु) विलोकन। विरहो मर्कटवत् 'धुग्घिउ' चापल्यं दत्ते / एतावता गवाक्षेषु मटर्कचेष्टां ददातीत्यर्थः // 137 // 423 सिरि जर-खण्डी लोमडि, गलि मणि अडा न वीस / तोवि गोटडा कराविआ, मुद्धए उट्ठ-बईस / / 138 // - शीर्षे 'जरखण्डी' जीर्णा 'लोअडी' लोमपटी कम्बलिका परिधानेऽस्ति / कण्ठे मणिकाः विगत्यनमिता न सन्ति, 'तोवि' तथापि मुग्धया गोष्ठकाः गोष्ठपुरुषा गोपालाः गोष्ठ : गोकुलं यत्र तिष्ठति इति गोष्ठाः 'तात्स्थ्यात् तद्वयपदेश' इति न्यायाद् गोष्ठस्याः पुरुषाः उत्थानोपवेशनं चेष्टानुकरणं कारिताः // 13 // 424 अम्म डि पच्छायावडा, पिउ कलहिअउ विआलि। घइं विवरीरी बुद्धडी, होइ विणासहो कालि // 139 / / . हे अम्ब ! पश्चात्तापो वर्त्तते, विकाले संध्यायां प्रियः कलहापितः ( कलहितः) कलहयुक्तो विहितः / विनाशस्य काले विपरीता बुद्धिभवतीत्यथः / / 139 / / 425 ढोल्ला एह परिहासडो, अइभन कवणहिं देसि / हउं झिज्जउं तउ केहि पिम, तुडं पुणु अन्नहि रेसि // 140 / / हे नायक ! एषा परिभाषा रीतिः 'अइभन' अत्यंभूता (कस्मिन् देशे) वर्तते इति शेषः / हे प्रिये ! अहं तवकृते क्षयं प्राप्नोमि, त्वं पुनरन्यस्यार्थे क्षीयसे इत्यर्थः / / 140 / / वडत्तणहो तणेण / व्याख्या० पूर्ववत् / 426 मुमरिज्जइ तं वल्लहलं, जं वोसरइ मणाउं / जहिं पुणु सुमरणु जाउं गउ, तहो नेहहो कई नाउं // 141 / / सवल्लभः स्मर्यते, यो वल्लभो विस्मरति मनाक स्वल्पमपि स्त्रिया / 'जाउं' यदि स्मरणं अहं गतः, तस्य Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दोधकवृत्तिः स्नेहस्य कि नाम न किञ्चिदित्यर्थः // 141 // ? ... विणु जुज्झें न वलाहुं० व्यख्या पूर्ववत् / 427 जिन्भिन्दिउ नाथगु वसिकरहु, जसु अधिन्नई अन्नई। मूलि विण?इ तुंबिणिहे, मवसे सुक्कई पण्णई / / 142 / / 'नायगु' हे नायक ! जिहन्द्रियं वशीकुरु, यस्य जिह्वन्द्रियस्य अन्यानि इन्द्रियाणि अधीनानि सन्ति / अतो जिहन्द्रियं वशीकुरु / यथा तुम्बिन्याः मूले विनष्टै सति अवश्यं पत्राणि शुष्यति // 142 // अवस न सुअहिं सुहच्छि अहिं० / व्याख्या पूर्ववत् / 428 एक्कसि सील-कलंकिअहं, देहिं पच्छित्ताई। जो पुणु खण्डइ अणुदिअहु, तसु पच्छित्ते काई / / 143 / / ... एकश एकवारं शीलं कलङ्कितं येषां ते शीलकलङ्किताः, ... तेषां शीलकलङ्कितानां :आलोर्चनारूपाणि प्रायश्चित्तानि . दीयन्ते / यः पुनरनुदिनं खण्डयति तस्य प्रायश्चित्तेन किमित्यर्थः / / 143 / / . .... ... 429 विरहानल-जाल-करालिबउ, पहिउ पन्थि जं विट्ठल / / . तं मेलवि सम्वहिं पन्थि अहि,सो जिकिअउ भग्गिटुर॥१४४।। . विरहाग्निज्वालाकरालितः सन्. पथिकः पथि मार्गे दृष्टः, तस् तस्मात् सर्वैः पथिमिलित्वा स एव ..पथिक, 'अग्गिहुउ' अग्निष्टः कृतः // 144 / / . . . . . . * महुकन्तहो बे दोसडा० / एक्ककुड्डुल्ली पञ्चहिं रुद्धी० / फोरेन्सिजे.हिअडउं अप्पणउं० / चूडुल्लउ चुन्नीहोइसइ० / .. व्याख्या पूर्ववत् // 144 / / 1.. पंचहं णायकु बसि करहु, जेल होन्ति, वसि अण्ण / .. दूल विणा तरुवल्हं, अवसई सुनकर पण // .. परमात्मप्रकाशे 2-140 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "80 प्राकृतव्याकरणस्य . .. [ चतुर्थः 430 सामि-पसाउ सलज्जु पिउ, सीमा-संधिहि वासु / पेक्खिवि बाहु-बलुल्लडा, धण मेल्लइ नीसासु // 145 / / ____ स्वामिप्रसादः, सलज्जः प्रियः, सोमासन्धी वासः, बाहु बलं प्रेक्ष्य 'धण' इति नायिका नि:श्वासं मुञ्चतीत्यर्थः।१४५। 431 पहिमा दिट्ठी मोरगे, दिट्ठी मग्य निअन्त / धंसूसासेहि कञ्चुआ, तितुव्वाण करन्त / / 146 // __हे पथिक ! गौरी दृष्टा मयेति गम्यते, कि कुर्वन्ती दृष्टा ? मामं 'निवन्त' पश्यन्ती, पुनः किं कुर्वन्ती, अधूच्छ वासैः कञ्चुकं तीमोदानं भाद्-शुष्कं कुर्वन्तीत्यर्थः / / 146 / / 432 पिउ आइउ सुअ बसडी, अणि कन्नडइ पइट्ठ। तहो विरहहो नासन्तमहो, धूलडिमावि न दिट्ठ // 147 / / : प्रिय 'आइड' आगतः इति वार्ता श्रुता, ध्वनिः कर्णे प्रविष्टः, तस्य विरहस्य वियोगस्य नश्यतो धूलिरपि न दृष्टेत्यर्थः // 147 // 434 संदेस काई तुहारेज, जं सनही में मिलिज्जह / सुइणेतरि पिएं पाणिएण, पिन पिमास कि छिज्बई / 148 / 'तुहारेण युष्मदीयेन सन्देशेन किमस्ति, संगस्य संयोग [कृते] न मिल्यते यदि, तदा सन्देशेन किमस्ति / हे प्रिय ! स्वप्नान्तरे पीतेन पानीयेन पिपासा तृषा कि कोयते, ? अपि तु न तथैव // 14 // दिक्खि अम्हाराकन्तु० बहिणि महारा कन्तु० / व्याख्या पूर्ववत् // .. 436 एतहे तेत्तहे वारि धरि, लच्छि विसण्ठल पाइ। पिस-पन्भट्टव मोरडी मिचल कहिंवि न ठाइ॥१४॥ 'एत्तहे' अत्र 'तेत्तहे' तत्र द्वारे गृहे लक्ष्मी विसंस्थुला Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] दोधकवृत्तिः 81 - भवति, प्रियप्रभ्रष्टा गौरीव कुत्रापि निश्चला न तिष्ठति / .एतावता यथा लक्ष्मी तथा प्रियभ्रष्टा गौरी / 149 // वड्डुप्पणु परिपाविअइ / वड्डत्तणहो तणेण / व्याख्या। पूर्ववत् / / 438 एउ गण्हेप्पिणु ध्र मई जइ प्रिउ उव्वारिज्जइ / महु करिएव्वउं किंपि णवि मरिएव्वउं पर देज्जइ // 150 / / : केनापि सिद्धपुरुषेण विद्यासिद्धये नायिका प्रति धनादिकं दत्त्वा भर्तरि प्राथिते सति नायिकाया उक्तिश्यिम्एतद्गहित्वा यदि मया प्रिय उद्वर्त्यते-त्यज्यते तहि मम कर्त्तव्यं किं ? किमपि नास्ति, परं-केवलं मर्त्तव्य मेव दीयते // 150 / / 438 देसुच्चाडणु सिहि-कढणु, घण-कुट्टणु जं लोइ / मंजिट्ठए अइरत्तिए, सन्बु सहेव्वउं होइ / / 151 // . देशोच्चाटनं देशपरित्यागः, शिखिक्वथनं, अग्नितापः, घनकुट्टनं यल्लोके वर्तते सत्सर्वं मञ्जिष्ठयाऽतिरक्तया सोढ व्यम् / एतावताऽतिरक्तत्वं विरूपमित्यर्थः / / 151 / / 438 सोएवा पर वारिआ, पुप्फवईहिं समाणु / जग्गे वा पुणु को धरइ, जइ सो वेउ पमाणु / / 152 / / . पुष्पवतीभिः स्त्रीभिः साई स्वपितव्यं परिवारितं . . निषिद्धमस्ति, जागृतव्यं पुनः कः पुमान् धरति / यदि स्वापो निषिद्धः, तहि सुरतादि कथं भवति, यदि स वेदः प्रमाणं भवति / / 152 / / 439 हिमडा जइ वेरिम घणा, तो कि अभि चडाहुं / - अम्हाहिं बे हत्थडा, जइ पुणु मारि मराहुं // 153 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः हे हृदय ! यदि वैरिणो बहवः सन्ति, तहि अब्भेअभ्रे आकाशे चटामः (आरोहामः), यदि अस्माकं द्वो हस्तौ स्तः, तदा पुनर्मारयित्वा वयं म्रियामहे // 153 / / गय-घड भज्जिउ जन्ति० व्याख्या पूर्नवत् / / 436 रक्खइ सा विसहारिणी, बे कर चुम्बिवि जीउ / पडिबिंबिअ-मुंजालु जलु, जेहिं अडोहिउ पीउ / / 154 // सा स्त्री विषहारिणो पानीयहारिणी तो करो हस्तौ चुम्बित्वा जीवितव्यं रक्षति, यकाभ्यां प्रतिम्बिबितानि मुंजानि-तृणानि यत्र तज्जलं अडोहिउत्ति-अकलुषितम् पीतम् / / 154 / / 436 बाह विछोडवि जाहि तुहुं, हउं तेवइ को दोसु / हिअय-ट्ठिउ जइ नीसरहि, जाणउँ मुंज सरोसु // 155 / / हे प्रिय ! बाहूं विछोटय यथा त्वं यासि, तथाऽहमपि बाहू विछोटयं यामि, तदा को दोषः ? यदि मम हृदयस्थितस्त्वं विस्मरसि, तदाहं मुजो भूपतिः सरोष इति जानामि / / 155 / / 440 जेप्पि असेसु कसाय-बलु, देप्पिणु अभउ जयस्सु / लेवि महव्वय सिवु लहहिं, झाएविणु तत्तस्सु / / 156 / / अशेषं कषायबलं जित्वा, जगलोऽभयं दत्त्वा, महाव्रतानि लात्वा, तत्त्वं ध्यात्वा शिवं लभन्ते इत्यर्थः॥१५६।। 441 देवं दुक्करु निअय-धणु, करण न तउ पडिहाइ / एम्वइ सुहु भुजणहं मणु, पर भुंजयहिं न जाइ / / 157 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] . दोधकवृत्तिः . निजधनं दातुं दुष्करमस्ति, तपः कर्तुं मनो न प्रतिभाति, एवं दानं तपश्च विना सुखं भोक्तुं मनः, परं भोक्तुं न यातीत्यर्थः // 157 // 441 जेप्पि चएप्पिणु सयल धर, लेविणु तवु पालेवि / विणु सन्ते तित्थेसरेण, को सक्कइ भुवणेवि // 158 // शान्तिनाथतीर्थकरेण विना सकलां धरां जेतुं त्यक्तुं च तपो लातुं पालयितुं कः शक्नोतीत्यर्थः / / 158 / / 442 गंप्पिणु वाणारसिहि नर, अह उज्जेणिहिं गंप्पि / ... मुआ परावहिं परम-पउ, दिव्वन्तरई म जम्पि // 159 / / ... ये नरा वाराणस्यां गत्वाऽथ उज्जयिन्यां गत्वा मृताः, ते परमं पदं प्राप्नुवन्ति, दिव्यान्तराणि तीर्थान्तराणि मा कथय // 159 // 442 गंग गमेप्पिणु जो मुअइ, जो सिव-तित्थ गमेप्पि / कीलदि तिदसावास गउ, सो जम-लोउ जिणेप्पि // 160 // यो गङ्गां गत्वा मृतः, यश्च शीवतीर्थं गत्वा मृतः, स त्रिदशावासं देवलोकं गतः सन् क्रीडति, किं कृत्वा ? यमलोकं मरणं जित्वेत्यर्थः॥ 160 // 443 हत्थिमारणउ, लोउ बोल्लणउ, पडहु वज्जणउ, सुणउ भसणउ / हस्ती मारणशीलः, लोकः कथनशीलः, पटही वादन. शीलः, श्वा भषणशीलः॥ Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 प्राकृतव्याकरणस्य . . [चतुथ 444 रवि-अत्थमणि समाउलेण, कण्ठि विइण्णु न छिण्णु / चक्के खण्डु मुणालिअहे, नउ जीवग्गलु दिण्णु / / 161 / / ___ सूर्यास्तमने समाकुलेन चक्रवाकेन कण्ठे वितीणं दत्तं स्थापितं सत् मृणालिकायाः कमलिन्याः खण्डं न छिन्नं न भक्षितम्, 'नउ' उत्प्रेक्ष्यते-जीवस्य निर्गच्छतोऽर्गला दत्ता / / 161 // 444 वलयावलि-निवडण-भएण, धण उद्धन्भुअ जाइ।. . वल्लह-विरह-महादहहो, थाह गवेसइ नाइ / / 162 / / नायिका वलयावलिनिपतनभयेन उर्ध्व भुजा याति / 'नाई' उत्प्रेक्ष्यते-वल्लभविरहमहाहृदस्य स्ताचं गवेषय तोत्यर्थः / / 162 // 444 पेक्खेविणु मुहु निण-वरहो, दीहर-नयण सलोणु / नावइ गुरु-मच्छर-भरिउ, जलणि पविसइ लोणु / / 163 / / - 'नावई'. उत्प्रेक्ष्यते-गुरुमत्सरभृतं' लवणं ज्वलने प्रविशति, किं कृत्वा ? जिनवरस्य दीर्घनयनं सलवणं सलावण्यं मुखं प्रेक्ष्येत्यर्थः // 163 // 444 चम्पय-कुसुमहो मज्झि, सहि भसलु पइट्ठउ / सोहइ इन्दनीलु, जणि कणइ बइट्ठउ // 164 / / / चम्पककुसुमस्य मध्ये भ्रमरः प्रविष्टः, 'जणि' उत्प्रेक्ष्यते कनके उपविष्टं इन्द्रनीलरत्नं शोभते इत्यर्थः // 164 / / 445 अब्भा लग्गा डुंगरिहिं, पहिउ रडन्त उ जाइ। . जो एहा गिरि-गिलण-मणु, सो किंधणहे धणाई / / 16 / / 1. मत्सरः 'खार' इति भाषायाम् / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाद: ] दोधकवृत्तिः पर्वतेषु अभ्राणि-मेघा लग्नाः, पथिको रटन् याति, .उत्तरार्द्धन रुदनकारणमाह-यो मेघो गिरिगिलनमनाः स ईदक कि नायिकाया धनानीच्छति ? तान् रक्षतीति भावार्थः / / 165 // 445 पाइ विलग्गी अंबडी, सिरु ल्हसिउं खन्धस्सु / तोवि कटारइ हत्थडउ, बलि किज्जलं कन्तस्सु // 166 / / अत्र पादविलग्नमान्त्रं, शिरः (स्कन्धयोः) स्कन्धं प्रति ह्रसितं ( स्रस्तं ) पतितं, ततोऽपि हस्तः क्षुरिकायां, अहं कान्तस्यात्मानं बलि क्रिये इत्यर्थः / / 166 / / 445 सिरि चडिमा खन्ति प्फलई, पुणु डालई मोडन्ति / तोवि महृदुम सउणाहं, अवराहिउ न करन्ति / / 167 // शिरसि चटिताः फलानि खादन्ति, पुनः शाखां . मोटयन्ति, तथापि महाद्रुमाः शकुनोनामपराधं न कुर्वन्ती त्यर्थः / / 167 / / 446 सीसि तुहरु खणु विणिम्मविदु खणु, .. कंठि पालम्बु किदु रदिए विहिदु / खणु मुंडमालिए जं पणएण तं नमहु, .. कुसुम-दाम-कोदण्डु कामहो // 168 // . - कामस्य कुसुमदामकोदण्डं प्रणयेन स्नेहेन नमत, तरिक ? यत् धनुः रत्या कामनार्या क्षणं शीर्षे सेखरो विनिमापितः, यत्क्षणं कण्ठे हारः प्रालम्बः कृतः, यत्क्षणं ' मुण्डमालिकायां मस्तके विहितं / / 168 / / शदमाणुशमंशभालके कुम्भशहश्च वशाहे शंचिदे। Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 प्राकृतव्याकरणस्य [ चतुर्थः स्रियाः शतमनुष्यमांसभारकः एवंविधः कुम्भसहस्रः सञ्चितः / 448 हेट्ठ-ट्ठिय-सूर-निवारणाय, छत्तं अहो इव वहन्ती। जयइ ससेसा वराह-सास-दूरुवखुया पुहवी / / 169 / / अधःस्थितसूर्यातपनिवारणाय सशेषा वराहश्वासदूरोत्खाता पृथ्वी छत्रं अध इव वहन्ती एवंविधा जयति // 169 / / गउडवहे गाथा 15 // इति श्री हैमव्याकरणप्राकृतवृत्तिगतदोधकार्थ समाप्तः // लिखितो महोपाध्याय, य सं० 1672 वर्षे शके 1538 प्रथम वैशाख वदि 14 शनी. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्त प्राकृतशब्दरूपमाला (1) अकारान्तपुल्लिंग 'जिण' (जिन) शब्दः / एकवचन. बहुवचन, प्रथमा- जिणो. [ जिणे] जिणा. द्वितीया- जिणं. जिणा, जिणे. तृतीया- जिणेण, जिणेणं. जिणेहि, जिणे हिँ, जिणे हिं. चतुर्थी- २जिणाय, जिणस्स. . . जिणाण, जिणाणं. पंचमी- जिणत्तो, जिणाओ, . जिणत्तो, जिणाओ, जिणाउ, जिणाउ, जिणाहि, जिणाहि, जिणेहि, जिणाहिन्तो, जिणा. जिणाहिन्तो, जिणेहिन्तो, जिणासुन्तो, जिणेसुन्तो. षष्ठी- जिणस्स. जिणाण, जिणाणं. सप्तमी- जिणे,जिणम्मि,[जिणंसि]. जिणेसु, जिणेसु. संबोधन- हे जिण, जिणो, जिणा. हे जिणा. एवम्-वीर-राम, देव, सावग, इत्यादयः / / 1. इदृशे कोष्ठके दत्तानि रुपाणि आर्षरुपाणि ज्ञेयानि / 2. प्राकृते चतुर्याः स्थाने षष्ठ्या प्रयोगो भवति. किन्तु तादर्थ्य चतुर्थ्या . एकवचनप्रयोगो भवति, देवाय, गुरवे इत्यादयः / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . प्राकृतव्याकरणस्य प्रथमा (2) इकारान्तपुल्लिंग 'मुणि' (मुनि) शब्दः। एकवचन. बहुवचन. * मुणी. मुणउ, मुणओ, मुणो, मुणिणो. द्वितीया- मुणि. मुणिणो, मुणी. .. तृतीया- मुणिणा. मुणीहि, मुणीहिँ, मुणोहिं. चतुर्थी - मुणिणो, मुणिस्स.. मुणीण, मुणीणं. . पंचमी मुणिणो, मुणित्तो, मुणित्तो, मुणीओ, मुणीओ, मुणीउ मुणीउ, मुणीहिन्तो, मुणीहिन्तो. मुणीसुन्तो. षष्ठी- मुणिणो, मुणिस्स. मुणीणं, मुणीणं. सप्तमी- मुणिम्मि. [मुसिसि]: मुणीसु, मुणीसुं. संबोधन- हे मुणि, मुणी. मुणउ, मुणओ, मुणी, मुणिणो. एवम्-नेमि-कवि, सुविहि, रिसि, पाणि, इत्यादयः / प्रथमा (3) उकारान्तपुल्लिंग 'गुरु' (गुरु) शब्दः / एकवचन. . बहुवचन. गुरवो, गुरओ, गुरउ, गुरू, गुरुणो. [गुरवे] द्वितीया- गुरुं. गुरुणो, गुरू. [गुरवे] तृतीया- गुरुणा. गुरूहि, गुरूहिँ, गुरूहिं. चतुर्थी- गुरुणो, गुरुस्स. गुरूण, गुरूणं. पंचमी- गुरुणो, गुरुत्तो, गुरुत्तो, गुरूओ, गुरूउ, गुरूओ, मुरूउ, गुरूहिन्तो, गुरूसुन्तो. गुरूहिन्तो. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः ] संक्षिप्त प्राकृतशब्दरूपमाला - - षष्ठी - गुरुणो; गुरुस्स.. गुरूण, गुरूणं. सप्तमी-. गुरुम्मि. [गुरुंसि] संबोधन- हे गुरू गुरु. गुरवो, गुरओ, गुर उ, गुरू, गुरुणों. [गुरवे] एवम्-साहु, बंधु, भिक्खु, पहु, इंदु, इत्यादयः / (4 'ऋ'-काराम्तपुल्लिंग 'कत्तार- कत्तु" (कत्त) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- कत्ता, कत्तारो, . कत्तारा, कत्तवो, कत्तओ, कत्तउ, कत्तू, कत्तुणो. द्वितीया- कत्तारं. . कत्तारे, कत्तारा. कसुणो, कत्तू. तृतीया- क्त्तारेण, कत्तारेणं, कत्तारेहि, कत्तारेहिँ, कत्तारेहिं. कत्तुणा.. कत्तूहि, कत्तूहिँ, कत्तूहिं. चतुर्थी- कत्तारस्स, कत्ताराण, कत्ताराणं, कत्तुणो, कत्तुस्स. कत्तूण, कत्तूणं पंचमी कत्तारत्ती, कत्ताराओ कत्तारत्तो, कत्ताराओ, कत्ताराउ, कत्ताराहि, कत्ताराउ, कत्ताराहिन्तो कत्तारा. कत्ताराहि, कत्तारेहि, कत्ताराहिन्तो, कात्तारेहिन्तो, . कत्तारासुन्तो, कत्तारेसुन्तो. 1. विशेषणवाचिन ऋकारान्तस्य ऋकारस्य आर् भवति, सम्बन्ध..वाचितश्च ऋकारस्य भर् भवति, प्रथमायाः द्वितीयाया एकवचनं विहाय सर्वत्र ऋकारस्य उकारोऽपि भवति / कतार Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 प्राकृतव्याकरणस्य - - कत्तुणो, कत्तुत्तो, कत्तूओ, कत्तुत्तो, कत्तुओ, कत्तूउ, कत्तूहिन्तो.. कत्तूउ, कत्तूहिन्तो, कत्तूसुन्तो. षष्ठी- . कत्तारस्स. कत्ताराण, कत्ताराणं. कसुणो, कत्तुस्स. कत्तूण, कत्तूणं.. . सप्तमी- कतारे, कत्तारम्मि, कत्तारेसु, कत्तारेसु, [कत्तारंसि], कत्तूस, कत्तसु. कत्तुम्मि ! कत्तुंसि]. सम्बोधन- हे कत्त, हे कत्तार, कत्तारा, कसवो, कत्तओ, . कत्तारो. कत्तउ, कत्तू, कत्तुणो. एवम्-दायार-दाउ (दातृ), वत्तार-वत्तु (वक्तृ), णायार णाउ, (ज्ञातृ) इत्यादयः। (5) 'ऋ'कारान्तपुल्लिंग'पिअर पिउ' (पित) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- पिआ, पिरो. पिअरा, पिसवो, पिअओ, . पिउ, पिऊ, पिउणो. द्वितीया- पिअरं. पिअरे, पिअरा, पिऊ, पिउणो. तृतीया- पिअरेण पिअरेणं, पिअरेहि, पिअरेहि, पिअरेहिं, पिउणा. पिऊहि, पिऊहिं, पिऊहिं. चतुर्थी पिअरस्स, पिउणो, पिमराण, पिअराणं, पिउस्स.. पिऊण, पिऊणं.. पंचमी- पिअरत्तो, पिअरामओ, पिअरत्तो, पिअराओ. पिअराउ, पिअराउ, पिमराहि, पिमराहि, पिअरेहि, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 10 पिअरीहिन्तो, पिअरा. पिअराहिन्तो, पिअरेहिन्तो, पिउणो, पिउत्तो, पिअरासुन्तो, पिअरेसुन्तो, पिऊओ, पिऊउ, पिउत्तो, पिउओ, पिऊउ, पिऊहिन्तो. पिऊहिन्तो, पिऊसुन्तो. पष्ठी- पिअरस्स, [पिउए] पिअराण, पिअराणं, पिउणो, पिउस्स. पिऊण, पिऊणं. सप्तमी- पिअरे, पिअरम्मि, पिअरेसु, पिअरेसु, [पिअरंसि] पिऊसु, पिऊसु. पिउम्मि, | पिउंसि.) सम्बोधन - हे पिअ, पिअरं, पिअरा, पिअवो, पिओ, पिअर, पिअरो. पिअउ, पिऊ, पिउणो. * एवम्-भायर-भाउ (भ्रातृ), जामायर-जामाउ (जामातृ), भत्तर-भत्तु (भत्त) इत्यादयः / (6) अनन्तपुल्लिंग 'अप्प-अप्पाण' ('आत्मन्) शब्दः। एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- अप्पा, अप्पा, अप्पाणो. अप्पा, अप्पाणा, अप्पाणो. द्वितीया- अप्पं, अप्पाणं,. अप्पा, अप्पे, अप्पाणे, . . अप्पिणं, अप्पाणा, अप्पाणो. तृतीया - अप्पेण, अप्पेणं, अप्पेहि, अप्पेहिँ, अप्पेहि,. अप्पणा, . अप्पाणेहि, अप्पाणेहि, अप्पाणेण, अप्पाणेणं, अप्पाणेहिं. (अप्पणिआ, अप्पणइबा.) 1. दृश्यताम् सूत्रं 3-56 / 2. इमे द्वे रूपे 'अप्प-शब्दे' एव भवतः, . अन्येषु अन्नन्तेषु ईदृशे द्वे रूपे न भवतः / . Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 प्राकृतव्याकरणस्य [चतुर्थः चतुर्थी- अप्पस्स, अप्पाणस्स, अप्पाण, अप्पाणं, अप्पाणाण, अप्पणो, अप्पाय, अप्पाणाणं, अप्पिणं, अप्पाणाय. पंचमी- . अप्पत्तो, अप्पाओ, अप्पत्तो, अप्पाओ, अप्पाउ, अप्पाउ, अप्पाहि, अप्पाहि, अप्पेहि, अप्पाहिन्तो, अप्पाहिन्तो, अप्पा, अप्पेहिन्तो, अप्पासुन्तो, . अप्पाणो, अप्पाणत्तो, अप्पेसुन्तो, अप्पाणत्तो, अप्पाणाओ, अप्पाणाउ, अप्पाणाओ, अप्पाणाउ, अप्पाणाहि, . अप्पाणाहि, अप्पाणेहि, अप्पाणाहिन्तो, अप्पाणाहिन्तो, अप्पाणेहिन्तो अप्पाणा. अप्पांणासुन्तो, अप्पाणे सुन्तो. षष्ठी- अप्पस्स, अप्पाणस्स, अप्पाण, अप्पाणं, अप्पाणाण, अप्पणो. . अप्पाणाणं, अप्पिणं. सप्तमी-- अप्पे, अप्पम्मि, अप्पेसु, अप्पेसु, अप्पाणे, अप्पाणम्मि, अप्पाणेसु, अप्पाणेसु. [अप्पंसि, अप्पाणंसि.] सम्बोधन- हे अप्प, अप्पो, अप्पा, अप्पा, अप्पाणो, अप्पाण, अप्पाणो, अप्पाणा. अप्पाणा. एवम् बम्ह-बम्हाण (ब्रह्मन्), जुव-जुवाण (युवन्), उच्छउच्छाण (उक्षन्), माव-गावाण (मावन्) मुद्ध मुद्धाण (मूर्धन्) इत्यादयः। Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पादः / . संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 93 (7) अनन्तपुल्लिंग 'राय-रायाण' (राजन) शब्दः / एकवचन, बहुवचन, प्रथमा- राया, रायो, राया, रायाणा, रायाणो,.. राइगो, रायाणो, द्वितीया-. रायं, राया, राए, रायाणा, रायाणे, रायाणं, राइणं, रायाणो, राहणो, तृतीया- राएण, राएणं, राएहि, राएहि, राएहिं, रायाणेण, रायाषेणं रायाणेहि, रायाणे हिं, रायाणे हिं, रण्णा, राइणा, रायणा, राईहि, राईहिं, राईहिं चतुर्थी रायाय. रायस्स, * रायाण, रायाणं, रायाणाय, रायाणस्स रायाणाण, रायाणाणं. रणो, राइणो,रायणो, राईण, राईणं, राइणं. पंचमी- रायत्सो, रायामओ, रायत्तो, रायामो, रामाउ, रायाळ, रायाहि, * रायाहि, राएहि, रायाहिन्तो, राया, रायाहिन्तो, राएहिन्तो, रणो, राइणो, रायासुन्तो, राएसुन्तो. रायाणो. रायाणत्तो, रायाणाओ, रायाणत्तो, रायाणाओ, रायाणाउ, रायाणाहि, रायाणाउ, रायाणाहिन्तो,रायाणा, सयापाहि, रामाणे हि, रायगाहिन्तो, हायाणेहिन्तो, . रायाणासुन्तो, रायाणेसुन्तो, सइत्तो, राईयो, राई, - राईहिन्तो, राईसुन्तो. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 प्राकृतव्याकरणस्य . - षष्ठी- रायस्स, रायाण, रायाणं, . . रायाणस्स, रण्णो, रायाणाण, रायाणाणं, राइणो, रायणो. राईण, राईणं, राइणं. सप्तमी- राए, रायम्मि, राएसु, राएसु, रायाणे, रायाणम्मि, रायाणेसु, रायाणेसुं,.. राइम्मि , . राईसु, राईसु.. [रायंसि, रायाणंसि] सम्बोधन- हे राय, रायो, राया, राया, रायाणा, रायाणा, रायाणो. राइणो रायाणो. रायाणाः [रायं] . . .. // इति पुल्लिङ्गरूपाणि // (1) आकारान्तस्त्रीलिङ्ग 'दया' (दया) शब्दः / एकवचन. बहुवचनप्रथमा- दया. . दयाउ, दयामो, दया. द्वितीया- दयं. दयाउ, दयामो, दया. तृतीया- दयाम, दयाइ, दयाए. दयाहि, दयाहि, दयाहिं. चतुर्थी- दयाअ, दयाइ, दयाए. दयाण, दयाणं. पंचमी- दयाम, दयाइ, दयाए, दयत्तो, दयामओ, दयत्तो, दयामओ, दयाउ, दयाउ, दयाहिन्तो. दयाहिन्तो, दयासुन्तो. षष्ठी- दयाव, दयाइ, दयाए. दयाण, दयाणं. सप्तमी- दयाम, दयाइ, दयाए. दयासु, दयासु. - दया Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 95 सम्बोधन.- हे दये, दया. दयाउ, दयाओ, दया. एवम्-रमा (रमा), कन्ना (कन्या), कहा (कथा), आणा (आज्ञा), पण्णा (प्रज्ञा), इत्यादयः / (2) इकारान्तस्त्रीलिङ्ग 'बुद्धि' (बुद्धि) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. . प्रथमा- बुद्धी. बुद्धीउ, बुद्धीओ, बुद्धी. द्वितीया- बुद्धि. बुद्धीउ, बुद्धीओ, बुद्धी. तृतीया- बुद्धी, बुद्धीआ, . बुद्धीहि, बुद्धीहिँ, बुद्धीहिं. बुद्धीइ, बुद्धीए. चतुर्थी- बुद्धीम, बुद्धीआ, . बुद्धीण, बुद्धीणं. बुद्धीइ, बुद्धीए. पंचमी- बुद्धीअ, बुद्धीना, बुद्धीइ, बुद्धीए, बुद्धित्तो, बुद्धीओ. बुद्धित्तो, बुद्धीओ, बुद्धीउ, बुद्धोहिन्तो. बुद्धीउ, बुद्धीहिन्तो, बुद्धीसुन्तो. षष्ठी- बुद्धीअ, बुद्धीआ, बुद्धीम, बुद्धीणं. बुद्धीइ, बुद्धीए. सप्तमी- बुद्धीअ, बुद्धीमा, बुद्धीसु, बुद्धीसु, बुद्धीइ, बुद्धीए. सम्बोधन- हे बुद्धी; बुद्धि. बुद्धीउ, बुद्धीओ, बुद्धी. एवम्-थुइ (स्तुति), इड्डि (ऋद्धि), धिइ (धृति), वुड्डि (वृद्धि), .. वसहि (वसति) इत्यादयः / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 प्राकृतव्याकरणस्य . [ चतुर्थः CHAPRASimiteneurs . प्रथमा (3) ईकारान्तस्त्रीलिङ्ग 'नई' (नदी) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- नई, नईआ. . नईआ नईउ, नईओ, नई. द्वितीया- नं. नईआ, नईउ, .. नईओ, न ई. तृतीया- नई नईआ, नईइ, नईए. चतुर्थी नई, नईमा, ईण, नईणं. नईइ, नईए. पंचमी- नईम, नईआ, नईइ, नईए, नइत्तो, नईओ, नइत्तो, नईओ, नईउ, नईहिन्तो. नई, नईहिन्तो, नईसुन्तो. षष्ठी- नई, नईआ, मईण, नईणं. नईइ, मईए. सप्तमी- नईअ, नईआ, नईसु, नईसं. . नईइ, नईए. सम्बोधन- है नईया, नइ. नईमा, नईउ, मईओ, नई. एवम्-इत्थी (स्त्री), छाही (छाया), पुढवी (पृथिवी), बहिणी - (भगिनी), सई (सती) इत्यादयः / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सक्षिप्तप्राकृतशबरूपमाला (4) उकारान्तस्त्रीलिंग 'धेणु' (भेनु) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- धेणू. धेणूउ, घेणूओ, धे. द्वितीया--- धेj घेणूउ, धेणूओ, धेणू. तृतीया-- धेणूम, धेणूआ, धेणूहि, धेहि, धेहि, घेणूइ, धेणूए. चतुर्थी-- धे, घेणूआ, घेणूण, घेणूणं. घेणूइ, धेणूए. पंचमी-- धेणूअ, धेणूआ, धेणूइ, घेणूए. घेणुत्तो, धेणूओ, * धेणुत्तो, धेणूओ. घेणे उ, धेणूउ, घेणू हिन्तो. घेणू हिन्तो, घेणू सुन्तो. षष्ठी-- धेणूअ, घेणूआ, घेणूण, घेणूण. घेणूई, धेणूए. सप्तमी- धेणुअ, धेणूआ, * * घेणूसु, घेणूसुं. घेणूइ, धेषूए. सम्बोधन- हे घेणु, घेणू. घेणूउ, घेणूओ, धेणू. एवम् तणु (तनु), रज्जु (रज्जु) इत्यादयः / (5) ऊकारान्तस्त्रीलिंग 'वहू' (वधू) शब्दः / एकवचन बहुवचन. प्रथमा- वहू. . . वहूउ, वहूओ, वहू. द्वितीया- वहुं. वहूड, वहूओ, वहू. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 प्राकृतव्याकरणस्य . वहूण, वहूणं, तृतीया- वहूम, वहूआ, वहूहि, वह हिं, वहूहिं. वहूइ, वहूए, चतुर्थी-- बहूअ, वहूआ, .. वहूइ, वहूए, * पंचमी- वहू, वहूआ, वहूइ, वहुए, वहुत्तो, वहूओ, बहुत्तो, वहूओ, वहूउ; बहूउ, वहूहिन्तो वहूहिन्तो, वहूसुन्तो, षष्ठी- वहूअ, वहूमा, वहूण, वहूणं. वहूइ, वहूए. सप्तमी- वहूम, वहूमा बहूसु, बहूसु. वहूइ, वहूए. . सम्बोधन-हे वहु, वहू. बहूउ, वहूओ, वहू. एवम्-सासू (श्वश्रू ), चमू (चमू) इत्यादयः। (6) ऋकारान्तस्त्रीलिंग'माआ, मारा, माऊ' (मातृ) शब्दः। एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- मामा, मागाउ, माआओ, माआ. माअरा. माबराउ, माअराओ, माअरा, माऊउ, माऊओ, माऊ. द्वितीया - मा मामाउ, मामाओमामा, माअराउ, माअराओ, माअरा. माऊउ, माऊओ, माऊ. तृतीया- माआअ, माआई, मामाए, माआहि, माआहि, माआहि, मामरं. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपामला - - माअरा, माअराइ, माअराहि, माअराहिँ, माअराए माअराहि, माऊ, माऊआ, माऊइ, माऊहि, माऊहिँ, माऊहिं. माऊए, चतुर्थी- माआअ, माआइ, माण, माआणं, माआए, माअराअ, माअराण, माअराणं, माअराइ, माअराए, माऊअ, माउआ, माऊण, माऊणं. माऊइ, माउए.. पंचमी- मामाअ, माआइ,माआए, . माअत्तो, माआओ, माअत्तो, माआओ, माआउ, माआउ, मामआहिन्तो. . माआहिन्तो, माआसुन्तो. माअराम, माअराइ, माअराए, माअरत्तो, माअराओ, माअरत्तो, माअराओ. माअराउ, माराहिन्तो. माअराउ, माअराहिन्तो, माअरासुन्तो. माऊअ, माऊआ, माऊइ, माऊए, माउत्तो, माऊओ, माउत्तो, माऊओ, माऊउ, माऊउ, माऊहिन्तो. माऊहिन्तो, माऊसुन्तो. षष्ठी- माआअं, माआइ, माआए, माआण, माआणं, माअराअ, माअराइ, माअराण, माअराणं, माअराए, माऊअ, माऊण, माऊणं. . माऊआ, माऊइ, माऊए. . सप्तमी- माआअ, माआइ, माआए, मायासु, माआसु, माअराम, मागराइ, माअरासु, माबरासु, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -100 प्राकृतव्याकरणस्य माअराए, माऊअ, माऊआ, माऊइ, माऊसु, माउ.सु. संबोधन- हे माआ, . माआउ, माआओ, माआ, .हे मारा. माअराउ, माअराओ, माअरा, माकउ, माऊओ, माऊ. (7) ऋकारान्तस्त्रीलिंग 'ससा' (स्वस) शब्दः / एकवचन. . बहुवचन. प्रथमा- ससा. ससाउ, ससाओ. ससा. द्वितीया- ससं. ससाउ, ससाओ, संसा. - शेष 'दया' शब्दवत् / एवम्-दुहिया (दुहित), नणंदा (ननान्ह), पिउसिआ-पिउच्छा (पितृष्वस) माउसिआ-माउच्छा (मातृष्वस) इत्यादयः / (8) 'धकारान्तस्त्रीलिंग 'छुहा' (क्षुध) शब्दः। एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- छुहा. छुहाउ, छुहाओ, छुहा. द्वितीया- छुहं. छुहाउ, छुहाओ, छुहा. शेषं 'दया' शब्दवत् / 1. विद्युत्-वर्ज व्यञ्जमान्तस्त्रीलिङ्गशब्दानाम् अन्त्यव्यञ्जनस्य 'आ' 'या' वा भवति / सरिया-आ ( सरित् ), आवया-आ ( आपद् ), संपया-आ ( संपद् ) छुहा ( क्षुध्-क्षुधा ), दिशा ( दिश् ), कउहा ( ककुम् ), अच्छरसा-अच्छरा ( अप्सरस् ), गिरा ( गिर् ), पुरा (पुर् ), धुरा (धुर् ) इत्यादि, अत्र रूपाणि आकारान्तस्त्रीलिङ्गवद् ज्ञेयानि, विज्जु (विद्युत्) शब्दस्य रूपाणि 'घेणु' वद् बोद्धव्यानि / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्राकृतशब्दरूपमाला (6) सकाराम्बस्त्रीलिंग 'विज्बू' (विधुद) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- विज्जू. विज्जूउ, विज्जूलो, विज्जू. द्वितीया- विज्जूं. विज्जूउ, विज्जूओ, विज्जू. . शेषं 'धेणु' शब्दवत् / जन (10) सकागन्तस्त्रीलिंग 'बच्छरा-अच्छरसा' (अप्सरस्) शब्दः। एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- अच्छरा. - अच्छराउ, अच्छराओ, अच्छरा. अच्छर सा. * अच्छरसाउ, अच्छरसाओ, मच्छरसा. द्वितीया- अच्छरं, अच्छराउ, अच्छाओ, अच्छरा, अच्छरसं. अच्छरसांउ, बच्छरसामो, अच्छरसा. __ शेषं 'दया' शब्दवत् / // इति स्त्रीलिजरूपाणि // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 प्राकृतव्याकरणस्य (1) अकारान्तनपुंसकलिंग 'नाण' (ज्ञान) शब्दः / एकवचन. * बहुवचनप्रथमा- नाणं. नाणाइँ, नाणाई, नाणाणि. द्वितीया- नाणं. नाणाइँ, नाणाई, नाणाणि. तृतीया- नाणेण, नाणेणं. ... नाणेहि, नाणेहिँ, नाणेहिं. . शेष :जिण' शब्दवत् / संबोधन- हे नाण. ' नागाई, नाणाई, नाणाणि. एवम्-धण (धन), वण (वन), पावं (पाप) इत्यादयः / प्रथमा-1 (2) इकारान्तनपुंसकलिंग 'दहि' (दधि) शब्दः / एकवचन.... बहुवचन. द्वितीया-] पक्ष / दहिं. दहीइँ, दहीई, दहीणि.. तृतीया- दहिणा. ...... दहीहि, दहीहिँ; दहीहिं. ..: शेषं 'मुणि' शब्दवत् / / सम्बोधन-हे दहि. . , दही, दहीइं, दहीणि. एवम्-वारि (वारि), सुरहि (सुरभि) इत्यादयः / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 103 प्रथमा महं. द्वितीया- (3) उकारान्तनपुंसकलिंग 'महु' (मधु) शब्दः / .. * एकवचन. बहुवचन. . ममहूई, हूई, महूणि तृतीया- महुणा. महूहि, महूहि, महूहि. ‘शेषं 'गुरु' शब्दवत् / सम्बोधन हे महु. महूइँ, महूई, महूणि. एवम्-जाणु (जानु), अंसु (अश्रु) इत्यादयः / प्रथमा द्वितीया- / कत्तारं (4) 'क्रत्तार-कत्तु' ( कत्त) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. कसाराई, कत्ताराई, कत्तारागि. तृतीया- कत्तारेण, कत्तारेणं, कत्तारेहि, कत्तारेहि, कत्तारेहिं. कत्तणा. .. वत्तूहि, कत्तूहि, कत्तहि. सम्बोधन-कत्तार, कत्त. कत्ताराइँ, कत्ताराई, कत्ताराणि, कत्तूई, कत्तूई कत्तूणि. शेष पुल्लिंगवत् / (3) सकारान्तनपुंसकलिंग-'सेय' (श्रेयस् ) शब्दः। एकवचन. बहुवचन. प्र.द्वि.- सेयं. सेयाइँ, सेयाई, सेयाणि. .: शेष-नाण' (ज्ञान) शब्दवत् / संस्कृत सिद्ध प्रयोगात् महु, दहि, वारि इत्यारीग्यपि रूपाणि भवन्ति / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 प्राक्तम्माकरणस्य एवम्-वय (वास), सुमण ( सुमनस् ), सम्म. ( शर्मन्), चम्म ( चर्मन् ) इत्यादयः। (6) नकारान्तनपुंसकलिंग-'दाम' (दामन्) शब्दः / - एकवचन. बहुवचन. प्र. द्वि.- दामं. दामाई, दामाइं, दामाणि. शेष-'नाण. (ज्ञान) शब्दवत् / (7) सकारान्तनपुसकलिग 'नह' ( नभस्) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्र. द्वि.- नहं. नहाइँ, नहाई, नहाणि. ---.. शेषं-'नाण' (ज्ञान) शब्दवत् / (E) सकारान्तनपुसकलिंग 'सिर' ( शिरस् ) शब्दः / ... एकवचन. बहुवचन. प्र. द्वि.-'सिर. सिराइँ, सिराइँ, सिराणि. शेषं-'नाण' (ज्ञान) शब्दवत् / (ह) सकारान्तनहुंसकलिंग-'चक्नु' (चचुस् ) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्र. द्वि.-च. चक्खूइँ, चक्खूई, चक्खूणि. सम्बोधन-चक्खु. चक्खूई, चक्खूई, चक्खूणि. शेषं-'मुरु' (गुरु) शब्दवत् / . Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 105 चक्खु (चक्षुस्) शब्दः पुल्लिंगेऽपि वर्तते / * एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- चक्खू. चक्खवो, चखैओ, चक्खउ. चक्खू, चक्खुणो. द्वितीया- चक्खु चक्खू, चक्खुणो. . शेषं-'गुरु' शब्दवत् (10) सकारान्तनपुंसकलिंग धणुह' (धनुस् ) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्र. द्वि.- धणुहं. . . धणुहाइं, धणुहाई, धणुहाणि. तृतीया- धणुहेण, धंणुहे पं.. . धणुहेहि, धंणुहेहि, धणुहेहिं. सम्बोधन-धणुह.. घर्षहाइँ, धणुहाई, धणुहाणि. _शेष-जिण (जिन) शब्दवत् / धणु ( धनुस् ) शब्दः पुल्लिगे वर्तते / एकवचन. * बहुवचन. प्रथमा- धणू. घणवो, धणंओ, धणउ, धणू, धणुणो. द्वितीया- धणु. धणू, धणुणो. तृतीया- धणुणा.. धणूहि, धणूहि, धहिं. शेष-'गुरु' शब्दवत् / // इति नपुंसकलिङ्गरूपाणि // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 प्राकृतव्याकरणस्य / (1) अकारान्तपुल्लिंग 'सव्व' ( सर्व ) शब्दः / एकवचन बहुवचन. प्रथमा- सव्वो [सव्वे]. सव्वे. द्वितीया- सव्वं. 'सव्वे, सव्वा. तृतीया- सव्वेण, सव्वेणं. सव्वेहि, सव्वेहि, सव्वेहिं. चतुर्थी- सव्वाय, सव्वस्स, (सव्वाए]. सव्वेसि, सव्वाण, सव्वाणं. पंचमी- सव्वत्तो, सव्वाओ, सव्वाउ, सव्वत्तो, सव्वाओ, सव्वाउ, सव्वाहि, सवाहिन्तो, सव्वाहि, सव्वेहि, सव्वा .. सव्वाहिन्तो, सम्वेहिन्तो, सवासुम्तो, सव्वेसुन्तो. षष्ठी- सव्वस्स. सव्वेसि, सव्वाण, सव्वाणं. सप्तमी- सवस्ति, सव्वम्मि, सम्वेसु, सव्वेसुं. सव्वत्थ, सहि, [सव्वंसि]. सम्बोधन-हे सव्व, सव्वो, सव्वा, सवे. [सव्वे] . एवम्-वीस-विस्स (विश्व), अन्न (अन्य), पुव्व (पूर्व), दाहिण-दक्खिण (दक्षिण) इत्यादयः / आकाराम्तस्त्रीलिंग 'सव्वा' (सा) शब्दः / एववचन.... बहुवचन. प्रथमा- सव्वा. सव्वाओ, सव्वाउ, सव्वा. द्वितीया- सव्वं. .. . , Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 107 तृतीया- सव्वाज, सव्वाइ, सव्वाए. सव्वाहि, सव्वाहिं, सब्वाहि. च. ष.- , . , , सव्वेसि, सव्वाश-णं, सव्वामि] पंचमी- सव्वत्तो, सव्वाओ,सव्वाउ, सव्वत्तो, सव्वाओ, सव्वाउ, सवाहिन्तो. सवाहिन्तो, सव्वासुन्तो. सप्तमी- सव्वाअ, सव्वाइ, सव्वाए. सव्वास, सव्वासुं. . सम्बोधन-हे सव्वे, सव्वा. सव्वा . अकारान्तनपुंसकलिंग 'सव्व' (सर्व) शब्दः / एकवचन बहुवचन. प्र. द्वि.- सव्वं : सव्वाइं, सव्वाइँ, सव्वाणि. सम्बोधन-हे सव्व. .सव्वाइं, सम्वाइँ, सव्वाणि. शेष-पुल्लिगवत् / . (2) त-ण (तद् ) शब्दस्य पुंलिङ्गरूपाणि / एकवचनः बहुवचन. प्रथमा- स, सों, [से]. ते, णे.. द्वितीया-तं णं. ते, ता, णे, णा. तृतीया- तेण, तेणं, तिणा, तेहि तेहिं तेहि णेण, णेणं, णिणा." णेहि, णे हिं, णेहिं. च. ष.- तास, तस्स, से, .. तास, तेसिं, ताण. ताणं, सिं. * णस्स. . णेसि, णाण, णाणं. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 प्राकृतव्याकरणस्य i, णा. . पंचमी- तो, तम्हा. तत्तो, ताओ, तत्तो ताओ, ताउ, ताहि, ताउ, ताहि, ताहिन्तो, ता, ताहिन्तो, तासुन्तो, णत्तो, णाओ, पाउ, णाहि, तेहि, तेहिन्तो, तेसुन्तो. णाहिन्तो, णा. णत्तो, णाओ, णाउ, णाहि, णाहिन्तो, णासुन्तों, हिं. णेहिन्तों, णेसुन्तो. सप्तमी- तस्सि, तम्मि, तत्थ, : तेसु, तेसु, तहिं, (तसि] . णस्सि, णम्मि, णत्थ, णेसु. णेसु . पहि, [णंसि]. कताहे, ताला, तइआ. प्रथमा- सा ता, ती, जा, णी, (तद् ) शब्दस्य स्त्रीलिंगरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. ताओ. ताउ, ता, तीआ, तोओ, तीउ, तो. द्वितीया- तं. ताओ, ताउ. ता. तीआ, तीओ तीउ, ती. तृतीया- ताअ, ताइ, ताए, ताहि, ताहि, ताहिँ, तीअ, तीआ, तीइ, तीए. तीहि, तीहि, तीहिं, च. ष.- तिस्सा, तीसे, तास, तेसिं, ताण, ताणं, सिं, तास, से, ता, ताइ. ताए, तासिं. * इमानि रूपाणि 'तस्मिन् समये' इत्यर्थे प्रयुज्यन्ते / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला तीअ, तीआ, तीइ, तीए. पंचमो- ताअ, ताइ, ताए, तो, तत्तो, ताओ, ताउ, ताहिन्तो, तम्हा, तत्तो, ताओ, तासन्तो. ताउ, ताहिन्तो. तित्तो, तीओ, तीउ, तीअ, तीआ, तीइ, तीए, तीहिन्तो, तीसुन्तो. तित्तो, तीओ, तीउ. तीहिन्तो, सम्बोधन-ताअ, ताइ ताए, तासु, तासु, तीअ, तीआ, तीइ, तीए. . तीसु. तीसु. "णा णी" इत्येतयोरफि प्रथमैकवचनादन्यत्र एवमेव ज्ञेयानि / त-ण ( तद् ) शब्दस्य नपुसकलिंगरूपाणि / . एकवचन.. बहुवचन. . .. नाई, ताई, ताणि, णाई, णाई, णाणि. शेषं-पुल्लिगवंत् / ] तं. ] णं. (3) ज ( यत् ) शब्दस्य पुल्लिंगरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- जो, [जे]. द्वितीया-जं. जे, जा. तृतीया- जेण, जेणं, जिणा जेहि, जेहिं, जेहिं. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 प्राकृतव्याकरणस्य च. प.- जाा जरस, जेसि, जाण, जाणं. .... पंचमी- जम्हा, जत्तो, जाओ. जत्तो, जाओ, जाउ, जाहि, जाउ, जाहि, जाहिन्तो, जाहिंन्तो, जासुन्तो. जा. जेहि, जेहिन्तो, जेसुन्तो. सप्तमी- जस्सि, जम्मि, जत्थ, जेसु, जेसुं.. . जहि, [जंसि]. xजाहे, जाला, जइआ. 'जा-जी' (यव) शब्दस्य स्त्रीलिंगरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- जा. जाओ, जाउ, जा, .. जीआ, जीओ, जीर, जी. द्वितीया- जं. जाओ, जाउ, जा, जीआ, जीओ, जीउ, जी. तृतीया- जाम, जाइ, जाए, जाहि, जाहिं, जांडिं, जीअ, जीआः जीइ, जीए. जीहि, जीहिं, जीहिं. चतुर्थी- जिस्सा, जीसे, जेसि जाण, जाणं, जासिं. षष्ठी-] जाअ, जाइ, जाए, जीअ, जीआ, जोइ, जीए: पंचमी- जाम, जाइ, जाए, जम्हा. जत्तो,जाओ, जाउ, जाहिन्तो, जत्तो, जाओ, जाउ, जासुन्तो. जाहिन्तो. जीज, जीआ, जीइ, 4 इमानिऽरूपाणि 'यदा यस्मिन् समये' ईदृशेऽर्थे प्रयुज्यन्ते / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला जीए, जित्तो, जीओ, जित्तो, जीजो, जीउ, जीउ, जीहिन्तो, जीहिन्तो, जीसुन्तो. सप्तमी- जाम, जाइ, जाए, जासु, जासुं, जीम, जीआ, जीइ, जीए. जीसु, जीसु. . ... 'ज' ( यत् ) शब्दस्य नपुंसकलिङ्गरूपाणि / ___ एकवचन बहुवचन. प्र. द्वि.- जं. . जाई, जाइँ, जाणि.. . . शेषं पुल्लिगवत् / के, का.' (4) क (किम्) शब्दस्य पुल्लिगरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- को, [के] द्वितीया-कं. तृतीया- केण, केणं, किणा. केहि, केहिं, केहि.. च. प.- कास, कस्स. कास, केसि, काण, काणं. पंचमी- किणो, कीस, कम्हा, कत्तो, काओ; काउ, काहि, कत्तो, कामो, काउ, काहिन्तो, कासून्तो. काहि, काहिस्तो, का. * केहि, केहिन्तो, केसुन्तो. सप्तमी- कस्सि, कम्मि, कत्थ, केसु, केसुं. कहि, [कंसि], xकाहे, काला, कझा. X इमानि रूपाणि 'कदा-' इत्यर्थे प्रयुज्यन्ते / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 प्राकृतव्याकरणस्य . का, की (किम् ) शब्दस्थ स्त्रीलिङ्गरूपाणिः / एकवचन. बहुवचन.. प्रथमा- का. काओ, काउ, को, कीआ, कीओ, कीउ, की. द्वितीया- कं. काओ, काउ, का, : कीआ, कीओ, कीउ, को.. तृतीया- काम, काइ, काए, काहि, काहिं, काहिं, कोअ, कीआ, कोइ, कीए, कीहि, कीहि, कीहिं. च.- ] किस्सा, कीसे, कास, केसि, काण, काणं, कासि, ष.- ] काम, काइ, काए. कासः कीअ, कीमा, कोइ, कीए. पंचमी- काअ, काइ, काए, कम्हा, कत्तो, काओ, काउ, कत्तो, काओ, काउ, कोहिन्तो, कासुन्तो... काहिन्तो. . कीअ, कीओ, कीई, कीए, कित्तो, कीओं, कीउ, कित्तो, कोबी, कीर, कीहिन्तो.. कीहिन्तो, कीसुन्तो. सप्तमी- काम, काइ, काएं, कासु, कासुं. ' कीम, कीआ, कीइ, कीए. कौसु, कीसुं. क (किम् ) शब्दस्य नपुंसकलिङ्गरूपाणि / एकवचन. . बहुवचन. प्र. द्वि.- किं. ___ काई, काइँ, काणि. ...........--- शेषं पुल्लिगवत् / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 13 (5) एअ, (एतद् ) शब्दस्य पुनिङ्गरूपाणि / एकवचन. बहुवचन.. प्रथमा- एस, एसो, [एसे], एए. इणं, इणमो. द्वितीया- एअं. ___एए, एआ. तृतीया- एएण, एएणं, एइमा. एएहि, एएहि, एएहिं. च. ष.- एअस्स, से. 'एएसिं, एआण, एआणं, सिं. पंचमी- एत्तो, एत्ताहे, (एअत्तो), एअत्तो, एआओ, एआउ, एआओ, एआउ, एआहि, एआहि, एआहिन्तो, एआसुन्तो, एआहिन्तो, एआ. ऍएहि, एएहिन्तो, एएसुन्तो. सप्तमी- अयम्मि, ईअम्मि, एअस्सि, एएसु, एएसुं. एअम्मि, एत्थ, [एअंसि]. एआ, एई (एतद्) शब्दस्य स्त्रीलिंगरूपाणि / ___एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- एस, एसा, इणं, इषमो, एआओ, एमाउ, एमा, एई, एईआ.. एईआ, एईओ, एईउ, एई. द्वितीया- एअं, एई, तृतीया- एआअ, एमआइ, एमाए, एआहिं, एवाहि, एआहिं. एईअ, एईमा, एईइ,एईए. एईहि, एईहिं, एईहिं. च.- 1 एआम, एभाइ, एआए, से, एआण-णं, सिं, प.- ] एइअ, एईआ, एईइ. एएसि, एमआसिं, एईण-पं एईए. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 प्राकृतव्याकरणस्य . पंचमी- एमाअ, एमआइ, एआए एअत्तो, एआओ, एआउ, (एअत्तो), एआओ, एआउ, एआहिन्तो, एआसुन्तो... एआहिन्तो, एईअ, एईआ, एईइ, एईए, एइत्तो, एईओ,एईउ, एईहिन्तो, एइत्तो, एईओ, एईसुन्तो. एईउ, एईहिन्तो. सप्तमी- एआअ, एआइ, एआए, एआसु एआसुं, एईअ,एईआ,एईइ,एइए. एईसु, एईसुं. एअ, (एतद् ) शब्दस्य नपुसकलिंगरूपाणि / एकवचन. . . बहुवचन. प्रथमा- एअं, एस, इणं, इणमो, एआई, एमाइँ, एआणि. द्वितीया- एअं. . शेषं पुल्लिगवत्, / (6) इम, (इदम् ) शब्दस्य पुल्लिंगरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- अयं, इमो, [इमे]. इमे. द्वितीया- इम, इणं, णं. इमे, इमा, णे, णा, तृतीया- इमेणं, इमेण, इमिणा, इमेहि, इमेहिँ, इमेहि, णेणं, णेण. णिणा. एहि, एहि, एहिं. , इमस्स, से, अस्स. इमेसि, इमाण, इमाणं, सिं. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 115 पंचमी- इमत्तो, इमाओ, इमाउ, इमत्तो,इमाओ, इमाउ,इमाहि, इमाहिन्तो, इमा... इमाहिन्तो, इमासुन्तो, : इमेहि, इमेहिन्तो, इमेसुन्तो. सप्तमी- इमस्सि, इमम्मि, अस्सि, इमेसु, इमेसुं, इह, [इमंसि]. एसु, एसुं... इमा, इमी (इदम् ) शब्दस्य स्त्रीलिङ्गरूपाणि / एकवचन... बहुवचन. प्रथमा- इमा इमिआ, इमाओ, इमाउ, इमा, इमी, इमीआ. इमीआ, इमीओ, इमीउ, इमी. ___ [इमे]. द्वितीया- इम, इमि. इण, णं. तृतीया- इमाअ, इमाइ, इमाए, इमाहि, इमाहिं, इमाहिं, इमीअ,इमीआ, इमीइ, इमीहि, इमीहिँ, इमीहिं, इमीए, णाहि, णाहिँ, णाहिं णाअ, णाइ, णाए. आहि, आहिँ, आहिं. च.-] इमाअ, इमाइ, इमाए, इमाण, इमाणं. ष.- ] इमीअ, इमीआ, इमीइ, : सिं, इमेसि, इमासिं. इमीए, से. [इमीसे]. इमीण, इमीणं. पंचमी- इमाअ, इमाइ, इमाए, इमत्तो, इमाओ, इमाउ, इमत्तो, इमाओ, इमाउ, इमाहिन्तो, इमासुन्तो, इमाहिन्तो, इमित्तो, इमीओ, इमीउ, इमीअ, इमीआ, इमीइ, इमीहिन्तो, इमीसुन्तो, इमीए, इमित्तो, इमीओ, इमीउ, इमीहिन्तो, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116. .. सप्तमी- इमाम, ईमाइ, इमाए.. इमासु, मासु. इमीम, इमीआ, इमीड, इमीसु, इमीसु. . इमीए. आसु, आसु.. इम ( इदम् ) शब्दस्य नपुंसकलिंगरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. . प्र. द्वि.- इदं, इणमो, इणं. इमाई, इमाई, इमाणि.. शेष-पुल्लिंगवत् / (7) अमु ( अदस् )शब्दस्य पुल्लिंगरूपाणि / एकववन. बहुवचन. ... प्रथमा- अह, अमू. अमवो, अमउ, अमओ, अमुणो, अमू. अमुणो, अमू. तृतीया- बमुणा. अमूहि, अमूहि, अमूहि. - अमुणो, अमुस्स. अमूण, अमूणं. . . पंचमी- अमुणो, अमत्तो, अमूओ, . अमुत्तो, अमूमो, अमूउ, अमूउ, अमूहिन्तो... अमूहिन्तो, ममूसुन्तो. सप्तमी- अयम्मि, इमम्मि, अमूसु, अमूसु. अमुम्मि, [अमुंसि]. द्वितीया- बम. . अमु ( अदस ) शब्दस्य स्त्रीलिंगरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. . प्रथमा- अह, अमू. अमूबो, अमूउ, अमू. द्वितीया- अमुं. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 117 - तृतीया- अमूम, अमूआ, अमूइ, अमूहि, अमूहि. अमूहिं. अन ए. ] अमूअ, अमूबा, बमूइ, अभूण, अमूर्णः ] अमूए. पंचमी- अमूम, अमूआ, अमूइ, अमूए. अमुत्तो, ममूओ, अमूउ, अमुत्तो, अमूओ अमूउ, भमूहिन्तो. __ अमूहिन्तो, अमूसुन्तो. सप्तमी- अमूम, अमूआ, अमूइ. अमूसु, अमूसु. अमूए. अह ( अदस् ) शब्दस्य नपुंसकलिंगरूपाणि / एकवचन बहुवचन. प्रथमा- अह, अमुं. अमूई, अमूई, अमूणि. द्वितीया- अम... " ".. ... शेषं पुल्लिगवत् / तुम्ह (युष्मद् ), शब्दस्य त्रिषु लिंगेषु समानरूपाणि / . . एकवचन.. बहुवचन, प्रथमा- तं, तुं, तुवं, तुह, भे, तुन्भे, तुम्हे, तुज्झे. तुमं. . तुज्झ, तुम्ह, तुम्हे हे, द्वितीया-तं, तुं, तुवं, तुम, घो, नुब्भे, तुम्हे, तुझे, तुह, तुमे, तुए.. उज्झे, तुम्हे, उय्हे, मे. तृतीया- से, दि, दे; ते, तइ, तए, भे, तुब्भेहि, तुम्हेहि, तुझे हिं, तुमं, तुमइ, तुमए. उज्झे हिं, उम्हेहि, तुम्हेहिं, तुमे, तुमाइ. उय्हेहिं. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 प्राकृतव्याकरणस्य च.- ] तइ, तुं, ते, तुम्ह, तुह, तु, वो, में, तुन्भ, तुम्ह, ष.- ] तुहं, तुव, तुम, तुमे, तुज्झ, उब्भ, उम्ह, उज्झ. तुमो, तुमाइ, दि, दे, तुब्भाप-णं, तुवाण-णं, इ, ए, तुम्हाण-णं, तुमाण-णं, तुब्भ, तुम्ह, तुज्झ, तुज्झाण--णं, तुम्हाण-णं. उब्भ,उम्ह, उज्झ, उय्ह. . पंचमी- तइत्तो, तईओ-उ-हिन्तो, तुब्भत्तो, तुब्भाओ-उ-हि तुवत्तो, तुवाओ-उ-हि- हिन्तो,-सुन्तो, हिन्तो, तुवा. . तुम्भेहि-हिन्तो-सुन्तो. तुमत्तो, तुमाओ-उ-हि- तुम्हत्तो, तुम्हाओ: उ-हिहिन्तो, तुमा. हिन्तो-सुन्तो, तुहत्तो, तुहाओ-उ-हि- * तुम्हेहि-हिन्तो-सुन्तो. हिन्तो, तुहा. तुज्झत्तो, तुज्झाओ-उ-हितुब्भत्तो, तुब्भाओ-उ- हिन्तो-सुन्तो, हि-हिन्तो, तुब्भा. . तुज्मे हि-हिन्तो-सुन्तो. तुम्हत्तो, तुम्हाओ-उ-हि- तुम्हत्तो, तुम्हामओ-उ-हिहिन्तो, तुम्हा, हिन्तो-सुन्तो, तुज्झत्तो, तुज्झाओ-उ- तुम्हेहि-हिन्तो-सुन्तो, हि-हिन्तो-तुज्झा. उव्हत्तो, उहाओ-उ-हितुम्ह, तुब्भ, तुम्ह, हिन्तो-सुन्तो, तुज्झ, तहिन्तो. उरहेहि-हिन्तो-सुन्तो. उम्हत्तो, उम्हाओ-उ-हिहिन्तो-सुन्तो, उम्हेहि-हिन्तो-सुन्तो. सप्तमी- तुमे, तुमए, तुमाइ, तह, तए. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 119 - तुसु-सुं. तुम्मि , .. तुवम्मि, तुस्सि , तुवंसि] तुवसु-सुं, तुवेसु-सुं, तुमम्मि, तुमस्सि, [तुमंसि], तुमसु-सुं,,तुमेसु-सुं. तुहम्मि, तुहस्सि, [तुहंसि], तुहसु-सुं, तुहेसु-सुं, तुभम्मि, तुन्भस्सि, तुम्भंसि], तुब्भसु-सुं, तुब्भेसु-सुं, तुम्हम्मि, तुम्हस्सि, [तुम्हंसि), तुम्हसु-सुं, तुम्हेसु-सुं, तुज्झम्मि, तुज्झस्सि, तुझंसि], तुज्झसु-सुं, तुज्मेसु-सुं. तुवे. तुमे, तुहे, तुम्भासु-सुं, तुम्हासु-सुं. तुब्भे, तुम्हे, तुज्झे. . तुज्झासु-सुं. अम्ह (अस्मद् ), शब्दस्य 'त्रिषु' लिंगेलु समानरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- ह अहं. अहयं म्मि, . अम्ह, अम्हे, अम्हो, मो, वयं, अम्हि, अम्मि . . भे. द्वितीया- म; मम. मिमं; अहं, णे, अम्हे, अम्हो, अम्ह, णे. . .मि, अम्मि, अम्ह, मम्ह. तृतीया- मि, मे, ममं. ममए, अम्मेहि, अम्हाहि. अम्ह, ममाइ, मइ, मए, मयाइ, अम्हे, णे, . णे, [मया). .. प.- ] मे, मइ, मम मह, णे, णो, मज्झ, अम्ह, अम्हं, ष.- J महं, मज्झ, मज्झं, अम्हे. अम्हो, अम्हाण-णं, अम्ह, अह.. ममाण-णं, महाण-णं, मज्झाण-णं. पंचमी- मइत्तो, मईओ-उ- .. ममत्तो, ममाओ-उ-हि... हिन्तो, .. हिन्तो-सुन्तो, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 प्राकृतव्याकरणस्य ." ममत्तो, ममाओ-उ-हि- ममेहि-हिन्तो-सुन्तो, हिन्तो, ममा.. . अम्हत्तो, अम्हाओ-उ-हि- . महत्तो, महाओ-उ-हि- हिन्तो-सुन्तो.. हिन्तो, महा. . अम्हेहि-हिन्तो-सुन्तो, मज्झत्तो, मज्ज्ञाओं-उ-हि हिंन्ती, मज्झा. सक्षमी-मि, मइ, ममाइ, मए, मे, : अम्हस्सि-म्मि, (बम्हंसि], अम्हसु-सुं, मम्हेसु-सुं, मस्सि -म्मि, [ममंसि). ममसु-सुं, ममेसु-सुं, महस्सि-म्मि, (महंसि], महसु-सुं, महेसु-सुं, मन्मस्सि-म्मि, मिझसि], मज्झसु-सुं, मज्झसु-सुं, अम्हे, ममे, महै, मज्झे, अम्हासु-सुं. [मम्हि ]. 1 इनन्तपुनिंग 'धणि' ( धनिन् ) शब्दः / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- घणी, घणओ, धणउ, धणी, धणिणो. द्वितीया-णि. घणिणो, घणी. सम्बोधन-हे पणि, वणी.. घणमो, पणउ, धणी, धणिमो. श-'मुणि' शब्दवत् / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्रकृितशब्दरूपमाला 2 सान्सपुल्लिंम 'बाउ-आउआयुम) शब्द। एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- आऊ. आअघो, आअउ, आओ, आऊ, आउणो. द्वितीया-आउं. माउणो, आऊ. संबोधन-हे आऊ, आउ. . आअंघो, आअउ, आओ, 'आऊ, आउणो. शेष-'गुरु' शब्दवत् / प्र.- आउं. कदाचित् 'आउ' शब्दस्य रूपाणि नपुंसकलिंगेऽपि भवन्ति / एवचन. .. बहुबचन. द्वि.. आउ. आऊई, आऊ, आऊणि. . . तृतीया- आउणा. .. आऊहि, आऊहिँ, माऊहिं. सम्बोधन-हे आउ. आऊई, आऊ', आऊणि. - शेष-'महु' शब्दवत् / . 'आउस' शब्दस्य पुल्लिंगे रूपाणि / एकवचन.. बहुवचन प्रथमा- आउसो. .' आउसा..... द्वितीया- आउसं.. .. बाउसा, आउसे. सम्बोधन-हे आउस,उसो,आउसा. आउसा. शेष-जिम हाम्दवत् / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 प्राकृतव्याकरणस्य . . कदाचित् 'आउस' शब्दस्य नपुसकेऽपि रूपाणि भवन्ति / एकवचन. बहुवचन. . प.- . . दि.- j आउसाई,माउसाइं,आउसाणि. सम्बोधन-हे माउस. आउसाई, आउसाई, आउसाणि. शेषं-'नाण' शब्दवत् / 3 उकारान्तपुलिंग'नेहालु' (स्नेहालु) शब्द / / एकवचन. , बहुवचन. प्रथमा- नेहालू. नेहालवो, नेहालउ, नेहालओ. नेहालुणो, नेहालू. द्वतीया-नेहालं. . नेहालुणो, नेहाल. सम्बोधन-हे नेहालू, नेहालु. नेहालवो, नेहालउ, नेहालओ, नेहालुणो, नेहालू. . शेष-'पुर' शब्दवत् / 5 'पाउस (प्रावृष् ) शब्दस्य रूपाणि पुल्लिंगे भवन्ति / एकवचन. बहुवचनः प्रथमा- पाउसो. "पाउसा.. द्वितीया-पाउसं. पाउसा, पाउसे. सम्बोधन-हे पाउस, पाउसो, पाउसा. पाउसा. / शेषं-'जिण' शब्दवत् / 1. पाउस (प्रावृष् ) सरन (शरद् ) शब्दयोरन्त्यव्यञ्जस्य अकारभवनाद अकारान्त 'जिण' शब्दवद् रूपाणि भवन्ति / . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 1123 5 सरअ (शरद् ) शब्दस्य रूपाणि पुल्लिंगे भवन्ति / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- सरओ. सरआ. द्वितीया- सरअं. सरआ. सरए. संबोधन-हे सरम, सरओ, सरआ. सरआ. . शेषं-'जिण' शब्दवत् / / एवं भिसम (भिषज्) इत्यादयः / 6 स्त्रीलिंगे 'गिरा' (गिर ) शब्दस्य रूपाणि / _____एकवचन.. . बहुवचन. . प्रथमा- गिरा. गिराउ, गिराओ, गिरा. द्वितीया-गिरं. गिराउ, गिराओ, गिरा.. सम्बोधन-हे गिरे, गिरा. . गिराउ, गिरामो, गिरा. . शेष-'रमा' शब्दवत् / / .. 7 पुलिंगे गामणी (प्रामणी) शब्दस्य रूपाणि / .. एकवचन. बहुवचन.. प्रथमा- गामणी. गामणउ, गामणओ, गामणी, गामणिणो. द्वतीया- गामणि. गामणिणो, गामणी... सम्बोधन-हे गामणि. .. गामणउ, गामणओ, गामपिणो, गामणी. ... - शेष-'मणि' शब्दवत् / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 प्राकृतव्याकरणस्य पुजिंगे खलए (खलपू) शम्भस्य रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- खलपू. खलपवो, खलपउ, खलपओ, खलपू, खलपुणो. द्वितीया' खलपुं. खलपू, खलपूणो. तृतीया- खलपुणा. खलपूहि, खलपूर्हि, खलपूहि. सम्बोधन-हे खलपू. * खलपवो, खलपउ, खलपओ. खलपू, खलपुणो. शेषं-'गुरु' शब्दवत् / गोवा. .आकारान्तपुल्लिंग 'गोवा' (गोपा) शब्दः / .. एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- गोव, द्वितीया-गोवा. गोवा.. तृतीया- गोवाण, गोवाणं.. गोवाहि, गोवाहिँ गोवाहिं. चतुर्थी- गोवस्स. गोवाण, गोवाणं. पंचमी- गोवत्तो, गोवाओ, * गोवत्तो, गोवाभो, गोवाउ, गोवाउ, गोवाहिन्तो. गोवाहिन्तो, गोवासुन्तो. षष्ठी- गोवस्स. गोवाण, गोवाणं. सप्तमी- मोवम्मि. गोवासु. गोवासुं. सम्बोधन-हे गोवा. गोवा. 10 पुजिंगे ' एकवचन. प्रथमा- भगवंतो. a' (भगवत) शब्दस्य रूपाणि / .. बहुवचन. भगवंता. . Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 125 द्वितीया- भगवंतं. . भगवंता, भगवंते. तृतीया- भगवसण, भगवतेणं. भगतहिाभगवतेहि, भगवंतेहिं. [भगवता सम्बोधन-हे भगवंत, भगवंतो, भगवंता. भगवंता. शेष-जिण' शब्दवत् / 11. सकासन्तपुलिंग 'जस' (यशस) शब्दः / एकवचन.: बहुवचन.. प्रथमा- जसो. असा. ... द्वितीया- जसं. जसा, जसे. तृतीया- बसेण, जसेणं, . बसेहि, जसेहि, जसेहिं. [जसमा]. सम्बोधन-हे जस, जसो, जसा. जसा.. ... शेषं-'जिण' शब्दवत् / एवं-तम ( समस् ), मण (मनस् ), वंय (वचस्) इत्यादयः / 12 शकारान्तस्त्रीलिंग 'दिसा' (दिश् ) शब्दः / - एकवचन. . बहुवचन. ' प्रथमा- दिसा. दिसाओ, दिसाउ, दिसा. द्वितीया- दिसं. दिसाओ, दिसाउ, दिगा. तृतीया-दिसाम, दिसाइ, दिसाए. दिसाहि, दिसाहि, दिसाहि. 'शेषं-'दया' शब्दवत् / इति विशेषरूपाणि.. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .126.. ..... प्राकृतव्याकरणस्य ... . . १एग (एक) शब्दस्य पुलिंगरूपाणिः / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- एगो, (एगे.] एगे. द्वितीया- एगं. एगे, एगा. तृतीया- एगेण, एगेणं. . एगेहि, एगेहि, एगेहिं. चतुर्थी-एगस्स. . .. एगव्ह, एगण्हं, एगेसिं. पंचमी- एगत्तो, एगाओं, . एगत्तो, एगाओ, एगाउ, एगाउ, एगाहि,.. एगांहि, एगेहि, . एगाहिन्तो, एगा. एगाहिन्तो, एगेहिन्तो, एगासुन्तो, एगेसुन्तो. षष्ठी- एगस्स. एगण्ह, एगण्हं, एगेसिं. सप्तमी- एगहिं, एगस्सि, एगेसु, एगेसुं. एगम्मि, एगत्थ. (एगंसि]. एगा (एका) शब्दस्य स्त्रीलिंगरूपाणिं / .. एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- एगा. एगाओ, एगाउ, एगा. द्वितीया- एगं. एगाओ, एगाउ, एगा. तृतीया- एगास, एगाइ, एगाए. एगाहि, एगाहिँ, एगाहिं. बतुर्थी- एगास, एगाइ, एमाए. एगेसि, [एगासि], एगण्ह, एगण्हं.. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृशब्दरूपमाला 127 पंचमी- एगाअ, एगाई, एगाए, एगत्तो, एगाओ, एगत्तो, एगाबो, एगाउ, एगाउ, एगाहिन्तो. एगाहिन्तो, एगासुन्तो. षष्ठी- एगाअ, एगाइ, एगाए. एगासि, [एगासिं], एगण्ह, एगण्हं. सप्तमी- एगाअ, एगाइ, एगाए. एगासु, एगासुं. 卐 एग (एक) शब्दस्य नपुंसकलिंगरूपाणि / एकवचन. प्रथमा- एगं. एगाई, एगाई, एगाणि. द्वितीया- एग. .. एगाई, एगाई, एगाणि. शेष-पुल्लिगवत् / .. बहुवचन. (2) दो, वे (द्वि) शब्दस्य त्रिलिंगे समानरूपाणि / बहुवचन. 1 दुवे, दोण्णि, दुण्णि, .] वेण्णि, विण्णि, दो, के. तृतीया- दोहि, दोहि, दोहिं, वेहि, वेडिं, वेहिं. . ..] दोण्ह, दोण्हं, दुह, दुष्हं, "] वेण्ह, वेण्ह, विण्ह, विण्हं, पंचमी- दुत्तो, दोओ, दोउ, दोहिन्तो, दोसुन्तो, . वित्तो, ओ, बेउ, वेहिन्तो, वेसुन्तो. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 प्राकृतव्याकरणस्य सप्तमी- दोसु, दोसुं, बेसु, वेसु. (3) ति, (त्रि) शब्दस्य त्रिलिंगे समानरूपाणि / वहुवचन. प्र. द्वि.- तिण्णि, [तओ]. तृतीया- तीहि, तीहि, तीहिं. च. ष.-तिण्ह, तिण्हं. पंचमी- तित्तो, तीओ, तीउ, तीहिन्तो, तीसुन्तो. . सप्तमी-तीसु, तीसु. (4) चउ (चतुर) शब्दप त्रिलिंगे समानरूपाणि / बहुवचन. प्र.द्वि.-]चत्तारो, चउरो, चत्तारि तृतीया- चऊहि, चऊहिं, चऊहिं, चउहि, चउहिँ, चउहिं, च. ष.- चउण्ह, चउण्हं. पंचमी- चउत्तो, चऊओ, चऊउ, चऊहिन्तो, चऊसुन्तो, चउमओ, चउउ, चउहिन्ती, चउसुन्तो.. सप्तमी- चऊसु, चऊसुं, चउसु, चउK. ' 4 .. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 129 (5) पंच (पश्चन्) शब्दस्य त्रिलिंगे समानरूपाणि / . बहुवचन. प्रथमा-]. द्वितीया- पच. तृतीया - पंचहि, पंचहिँ, पंचहिं. च. ष.- 1 पंचण्ह, पंचण्हं. पंचमी- पंचत्तो, पंचाओ, पंचाउ, ___ पंचाहिन्तो, पंचासुन्तो. सप्तमी- पंचसु, पंचसुं.. (6) छ (पम् ) शब्दस्य त्रिलिंगे समानरूपाणि / बहुवचन. . . प्र.द्वि.-] छ. . तृतीया- छहि. छहि, छहिं.. च-ष.-] छण्ह, छण्हं. पंचमी- छत्तो, छाओ, छाउ, छाहिन्तो. छासुन्तो. सप्तमी- छसु. छसुं. (7) सत्त, ( सप्तन् ) शब्दस्य त्रिलिंगे समानरूपाणि / बहुचवन. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 प्राकृतव्याकरणस्य - तृतीया- सत्तहि, सत्तहिँ, सत्तहिं. प.- सत्तण्ह, सत्तण्हं. पंचमी- सत्तत्तो, सत्ताओ, सत्ताउ, सत्ताहिन्तो, सत्तासुन्तो. सप्तमी- सत्तसु, सत्तसुं. अट्ठ ( अष्टन् ) शब्दस्य त्रिलिंगे समानरूपाणि / बहुवचन. प्रथमा- अट द्वितीया- अट्ठ. तृतीया- अट्ठहि, अट्ठहिँ अहिं. च. ष.- मण्ह, अट्ठण्हं. पंचमी- अट्ठत्तो, अट्ठाओ, अढाउ, अट्ठाहिन्तो, अट्ठासुन्तो.. सप्तमी- अट्ठसु, अट्ठसुं. एवं अड ( अष्टन् ) शब्दः / (8) नव (नवन ) शब्दस्य त्रिलिंगे समानरूपाणि / बहुवचन. प. द्वि.- नव. तृतीया- नवहि. नवहि. नवहिं. च. ष.- नवण्ह, नवण्हं. पंचमी- नवत्तो, नवाओ, नवाउ, नवाहिन्तो, नवासुन्तो. सप्तमी- नवसु, नवसुं. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 131 (10) दह, दस (दशन् ) शब्दस्य त्रिलिंगे समानरूपाणि / बहुवचन. प्र.- ] दह. द्वि.- दस. तृतीया- दहि, दहहिँ, दहहिं, दसहि, दसहि, दसहि. च. ष.-- दसण्ह, दसण्हं. पंचमी- दहत्तो, दहाओ, दह उ, दहाहिन्तो, दहासुन्तो, दसत्तो दसाओ, दसाउ, दसाहिन्तो, दसासुन्तो. सप्तमी- दहसु, दहसुं. दससु दससुः / एवं-एगारह-बारह-तेरह-च उद्दह-चउद्दस-पन्नरह-सोलस सत्तरह-अठारह-इत्यादयः। (11) स्त्रलिंगे वीसा (विंशति) शब्दस्य रूपाणि / . एकवचन. * बहुवचन. प्रथमा- वीसा. वीसाओ, वीसाउ, वीसा. द्वितीया- वीसं. वीसाओ, वीसाउ, वीसा, तृतीया- वीसाअ, वीसाइ, वीसाए. बोसाहि, वीसाहि, वीसाहि. शेषं-'दया' शब्दवत् / एवं-एगूणवीसा-एगवीसा-एगूणतीसा-तीसा-एगतीसा-एगूण- चत्तालीसा-चत्तालीसा पण्णासा-अट्ठावण्णा-इत्यादयः / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 प्राकृतव्याकरणस्य - (12) स्त्रीलिंगे सहि (पष्टि) शब्दस्य रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. प्रथमा- सट्रो. . सट्टीउ, सट्टोओ सट्री.. द्वितीया- सटुिं. सट्ठीउ, सट्ठीओ, सट्ठी. तृतीया- सट्ठीअ, सट्ठीआ, सट्ठीइ, सट्ठोए. सट्ठीहि सट्ठोहिँ, सट्ठीहिं. ___ शेषं-- बुद्धि' शब्दवत् / एवं-एगूणसट्टि-एगसट्ठि-एगूणसत्तरि-सत्तरि-एगसत्तरि-एगृणासीइ-एगासीइ-एगूणनवइ-नवइ-एगणवइ-नवणवइ इत्यादयः / (13) नपुसकलिंगे सय (शत) शब्दस्य रूपाणि / ___ एकवचन. ' बहुवचन. प्रथमा- सयं. सयाई, सयाई, सयाणि. द्वितीया- सयं. . सयाइँ, सयाई, सयाणि. तृतीया- संएण, सएणं. सएहि, सहि, सरहिं. . शेषं-'नाण' शब्दवत् / হা হাসি एकवचन - प्रथमा- देव, देवा, देवु, देको, द्वितीया- देव, देवा, देवु. . बहुवचन .. देव, देवा. . देव, देवा. . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - संक्षिप्तप्राकृतशब्दरूपमाला 133 तृतीया- देवे, देवें,देवेण,देविण,देविं. देवहि, देवेहिं. पंचमी- देवहे, देवहु, देवहुं. षष्ठी- देव,देवसु,देवस्सु देवहो,देवह. देव, देवहं. सप्तमी-देवे, देवि. देवहिं सम्बोधन-देव, देवा, देवु, देवो. देव, देवा, देवहो. गिरि प्रथमा गिरि, गिरी. .. गिरि गिरी. द्वितीया-, , तृतीया-गिरिएं, गिरिण, गिरि. गिरिहिं. पँचमी-गिरिहे. षष्ठी-गिरि, गिरिहे. . गिरि, गिरिहं, गिरिहं. सप्तमी-गिरिहि. गिरिहुं. सम्बोधन-गिरी, गिरी. .. गिरि, गिरी, गिरिहो. एवं उकारान्तः पुल्लिङ्गस्यापि ज्ञेयानि. गिरिहुं. कमल प्र. दि.- कमल, कमला. कमल, कमला, कमलई, कमलाई. शेष पुल्लिङ्गवत्. एवं वारि- महु इत्यादयः मुग्धा. (मुद्धा) - मुद्धाउ, मुद्धामो. प्रथमा- मुद्ध, मुद्धा. द्वितीय- "" Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134. प्राकृतव्याकरणस्य . .. तृतीया- मुद्धए, मुद्धइ. मुद्धहिं. पंचमी- मुद्धहे मुद्धिहि मुद्धहुं. षष्ठी- , . सप्तमी- मुद्धहि. सम्बोधन-मुद्ध, मुद्धा. मुद्ध, मुद्धा, मुद्धहो, मुद्धाहो. ___ एवं मति, तरुणी, धेनु, वधू इत्यादयः / मुद्धहिं x युष्मद् प्रथमा- तुहुं. तुम्हे, तुम्हई. द्वितीया-पई, तइं. तृतीया- "" तुम्हेहि. पंचमी- तउ, तुज्झ, तुध्र, (तुहु) तुम्हहं. षष्ठी - " " सप्तमी-पई, तई. . तुम्हासु. अस्मद् अम्हे, अम्हई, प्रथमा-हउं. द्वितीया- मई. तृतीया- " पंचमी- महु, मझु. अम्हेहिं. अम्हहं. सप्तमी-मई. अम्हासुं. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ हसए. (r) संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 'हस्' ( हस् ) धातोर्वर्तमानकालस्य रूपाणि / एकवचन. .बहुवचन. तइयपुरिस. हसइ. हसन्ति, हसन्ते, हसिरे, हसेइ, हसेन्ति, हसेन्ते, हसेइरे, हसिन्ति, हसिन्ते, हसइरे. बीयपुरिस. हससि, हसित्था, हसह, हसेसि, हसेत्था, हसेह, हससे, . हसइत्था, हसे इत्था. पढ़मपुरिस. हसमि, हसमो, हसमु, हसम, हसामि, - हसामो, हसामु. हसाम, हसिमो, हसिमु. हसिम, हसेमि, हसेमो, हसेमु, हसेम. सर्ववचन. ] हसिज्ज, हसेज्ज, सर्वपुरुष. ] हसिज्जा, हसेज्जा. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 प्राकृतव्याकरणस्य बी. पु. 'हस्' ( हस्) धातोविधि-आज्ञार्थयो रूपाणि / एकवचन बहुवचन त. पु. हसउ, हसन्तु, हसिन्तु, . [हसए, हसे.] हसेन्तु, हसहि, हसेहि, हसह, हसेह. हससु, हसेसु, हसिज्जसु, हसेज्जसु. हसिज्जहि, इसेज्जहि, हसिज्जे, हसेज्जे, हस, हसे, *[हसिज्जसि, हसेज्जसि, [हसिज्जाह, हसेज्जाह]. हसिज्जासि, हसेज्जासि, हसिज्जाहि, हसेज्जाहि, हसाहि.) : . प. पु. हसमु, हसामु, हसमो, हसामो, हसिमु, हसेमु. हसिमो, हसेमो. स. वचन ] हसिज्ज, हसेज्ज, स. पुरुष ] हसिज्जा, हसेज्जा. 卐 'हस्' ( हस्) धातोभूतकालस्य रूपाणि / स. वचन ] हसीम. स. पुरुष 9 * ईदृश [ ] चिह्नाङ्कित रूपाणि आर्षे ज्ञेयानि / . Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 137 - स. वृक्ष हसित्था, हसिसु. 卐 'हस्' ( हस् ) धातोभविष्यत्कालस्य रूपाणि / - एकवचन. बहुवचन. त. पु. हसिहिइ, हसिहिए, हसिहिन्ति, हसिहिन्ते, हसि हिरे, हसेहिइ, हसेहिए, हसेहिन्ति, हसेहिन्ते, हसेहिरे, हसिस्सइ, हसिस्सएं, [हसिस्सन्ति, हसिस्सन्ते, , हसेस्सइ, हसेस्सए.] हसेस्सन्ति, हसेस्सन्ते.] बी. पु. हसि हिसि, हसिहिसे, हसिहित्था, हसि हिह, . हसेहिसि, हसेहिसे, हसेहित्था, हसेहिह, [हसिस्ससि, हसिस्ससे, [हसिस्सह, हसेस्सह.] हसेस्ससि, हसेस्ससे.) प. पु. हसिस्सं, हसिस्सामि, हसिस्सामो, हसिस्सामु, हसेस्सं, हसेस्सामि, हसिस्साम, हसिहामि, हसेस्सामो, हसेस्सामु, हसेस्साम, हसेहामि, हसिहामो, हसिहामु, हसिहाम, हसिहिमि, हसेहामो, हसेहामु, हसेहाम, हसेहिमि. हसिहिमो, हसिहिमु, हसेहिम, हसेहिमो, हसेहिमु, हसेहिम, हसि हिस्सा, हसिहित्था, हसेहिस्सा, हसेहित्या. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 138 . . प्राकृतव्याकरणस्य स. वचन. ] हसेज्ज, हसेज्जा, स. पुरुष. ] हसिज्ज, हसिज्जा. 'हस्' ( हस्) धातोः क्रियातिपत्त्यर्थस्य रूपाणि / स. वचन. ] हसिज्ज, हसिज्जा, स. पुरुष. ] हसेज्ज, हसेज्जा. एकवचन.. , बहुवचन. पुल्लिग. हसन्तो, हसन्ता, हसेन्तो, हसेन्ता, हसिन्तो. हसिन्ता, ... हसमाणो, ' हसमाणा, हसेमाणो, हसेमाणा. हसन्ते, हसेन्ते, . हसिन्ते, हसमाणे, हसेमाणे.] स्त्रीलिंग. हसन्ती, हसन्तोओ. हसेन्ती, हसेन्तीओ, हसिन्ती, हसिन्तीओ, हसमाणी, हसमाणीओ, हसेमाणी, हसेमाणीओ, हसन्ता, हसेन्ताओ, हसेन्ता, हसन्ताओ, हसिन्ता, हसिन्तामओ,. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 139 - हसेन्तं, हसमाणं. हसमाणा, हसमाणाओ, हसेमाणा. हसेमाणाओ. नपु० हसन्तं, हसन्ताई, हसेन्ताई, हसिन्तं, हसिन्ताई हसमाणाई, हसेमाणं. हसेमाणाई. इमानि रूपाणि यथाजाति त्रिषु लिङगेषु उपयुज्यन्ते / एवम्-कह. (कथ्), गच्छ (गम्), जाण् (ज्ञा), देवख् (दृश्), नम् (नम्), बीह, (भी), बोल्ल (कथ्), रुव - (रुद्) इत्यादिव्यञ्जनान्तधातूनां . रूपाणि ज्ञेयानि / 'हो' (भू) धातोर्वर्तमानकालस्य रूपाणि / . . एकवचन. बहुवचन. त. पु. होइ. होन्ति, होन्ते, होइरे, हुन्ति हुन्ते. बी. पु. होसि.. . होइत्था, होह. प. पु. होमि, होमो, होमु, होम. इति Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 प्राकृतव्याकरणस्य . 'हो' (भू) अंगस्य वर्तमानकालरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. होअइ होअए, होअन्ति, होअन्ते, होइरे, होएइ. होएन्ति, होएन्ते, होए इरे, होइन्ति, होइन्ते, होअइरे. . बी. पु. होअसि, होअर्स, होइत्था, होंअह, होएसि. होएत्था, होएह, होअइत्था, होएइत्था. प. पु. होमि, होअमो, होअमु, होश्रम, होआमि, . होआमो, होमामु, होआम, होइमो, होइमु, होइम, होएमि. होएमो, होएमु, होएम. 卐 'हो-होना (4) अगस्य वर्तमानकालरूपाणि / एकवचन. - बहुवचन. त. पु. होज्जइ, होज्जन्ति, होज्जन्ते, होज्जइरे, होज्जाइ, होज्जान्ति, होज्जान्ते, होज्जाइरे, होज्जेइ. होज्जेन्ति, होज्जेन्ते, होज्जेइरे, होज्जए, होन्जिन्ति, होज्जिन्ते, होज्जिरे, * होज्ज-होज्जा-होएज्ज-होएज्जा-इत्यादि ज्ज-ज्जा-अङ्गस्य रूपाणि भूतकाले क्रियातिपत्त्यर्थे च न भवन्ति / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 141 होज्ज, होज्जा. होज्ज, होज्जा. बी. पु. होज्जसि, होज्जित्था, होज्जह. होज्जासि, होज्जेत्था, होज्जेसि, होज्जइत्था, होज्जाह, होज्जसे. होज्जेइत्था, होज्जेहः होज्जाइस्था, होज्ज, होज्जा. होज्ज, होज्जा, प. पु. होज्जमि, होज्जमो, होज्जम, होजम, होजामि, होज्जामो, होज्जाम, होज्जाम, होज्जिमो, होज्जिमु, होज्जिम, होज्जेमि. होज्जेमो, हौज्जेमु, होज्जेम, होज्ज, होज्जा. होज्ज, होज्जा. 'होएज-होएजा' (भू ) अंगस्य वर्तमानकालरूपाणि / . : एकवचन. * बहुवचन. . स. पु. होएज्जइ, होएज्जन्ति, होएज्जन्ते, होएज्जइरे.. होएज्जाइ, होएज्जान्ति, होएज्जान्ते, होएज्जाइरे, होएज्जेइ, होएज्जेन्ति, होएज्जेन्ते, होएज्जेइरे, होएज्जए, होएज्जिन्ति, होएज्जिन्ते, होएज्जिरे, होएज्ज, होएज्जा. होएज्ज, होएज्जॉ. थी. पु.. 'होएज्जसि, होएंज्जित्था, होएज्जहा - होएज्जासिं, होएज्जेत्था, होएज्जाह, . होएज्जेसि, होएज्जइत्था, होएज्जेह, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ... प्राकृतव्याकरणस्य . . - . - . प. पु. होएज्जसे, होएज्जेइत्था, होएज्जाइत्था, . होएज्ज, होएज्जा. होएज्ज, होएज्जा... होएज्जमि, होएज्जमो, होएज्जमु, होएज्जम, होएज्जामो, होएज्जामु, होएज्जाम, होएज्जेमि, होएज्जिमो, होएज्जिमु, होएज्जिम, होएज्जेमो, होएज्जेमु, होएज्जेम, होएज्जा होएज्जाः होएज्ज, होएज्जा. 'हो' ( भू) धातोविधि--आज्ञार्थयो रूपाणि / __ एकवचन. . बहुवचन. त. पु. होउ. . होन्तु, हुन्तु. बी. पु. होहि, होसु, . [होइज्जसि, होइज्जासि, [होज्जाह.] होइज्जाहि.) प. पु. होमु. . . . होमो. होह, 'होम' (भू) अंगस्य रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. होअउ, होएउ, होएन्तु, होमए.] . होइन्तु, होअन्तु, Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 143 होएह. ची. पु. होअहि, होएहि, होअह, . होअसु, होएसु, होइज्जसु, होएज्जसु, होइज्जहि, होएज्जहि, होइज्जे, होएज्जे, होअ, होए. [होइज्जसि. होएज्जसि, [होइज्जाह, होइज्जासि, होएज्जासि, होएज्जाह]. होइज्जाहि, होएज्जाहि, होआहि]. प. पु. होअमु, होममो, होआमो, होइमु, होइमो. होएम. होआमु, होएमो, : होज्ज, होज्जा (भू ) अंगस्य आज्ञार्थयो रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. बी. होजउ. होज्जन्तु. होज्जाउ, होज्जान्तु, होज्जेन्तु, .. होज्जेउ, [होज्जे] होज्जिन्तु, [होज्नए], होज्ज, होज्जा.. होज्ज, होज्जा. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 प्राकृतव्याकरणस्य . बी. पु. होज्जहि, होज्जेहि, होज्जह, होज्जेह, होज्जाहि, होज्जाह.. होज्जसु, होज्जेसु, होज्जासु, होज्जिज्जसु, होज्जेज्जसु, होज्जिज्जहि, होज्जेज्जहि, होज्जिज्जे, होज्ज़ेज्जे, होज्ज, होज्जा... होज्ज, होज्जा. : [होज्जिज्जसि, होज्जेजसि, [होज्जिज्जाह, होज्जिज्जासि, होज्जेज्जासि, होज्जेज्जाह]. होज्जिज्जाहि, होज्जेज्जाहि, होज्जाहि]. प. पु. होज्जमु, होज्जाम, होज्जमो, होज्जामो, होज्जिमु, होज्जेमु, होजिमो, होज्जेमो, होज्ज, होज्जा. होज्ज, होज्जा. होएज, होएजा (भ) अंगस्य विधि- आज्ञार्थयों रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. होएज्जउ, होएज्जाउ, होएज्जन्तु, होएज्जान्तु, होएज्जेउ, होएज्जेन्तु, होएज्जिन्तु. होएज्जए], होएज्ज, होएज्जा. होएज्ज, होएज्जा. बी. पु. होएज्जहि, होएज्जाहि, होएज्जह, होएज्जाह, होएज्जेहि, होएज्जेह. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 145 होएज्जसु, होएज्जासु, - होएज्जेसु, होएज्जिज्जसु होएज्जेज्जसु, होएज्जिज्जहि, होएज्जेज्जहि, होएज्जिज्जे, होएज्जेज्जे होएज्ज, होएज्जा, होएज्ज, होएज्जा, [होएज्जिज्जसि, होएज्जेज्जसि. [होएज्जिज्जाह, होएज्जिज्जासि. होएज्जेज्जासि, होएज्जेज्जाह.] होएज्जिज्जाहि, होएज्जेज्जाहि, होएज्जाहि.] प. पु. होएज्जमु, होएज्जामु. होएज्जमो, होएज्जामो, - होएज्जिमु, होएज्जेमु, होएज्जिमो, होएज्जेमो, होएज्ज, होएज्जा. होएज्ज, होएज्जा. सर्ववचन. ].. .. 'हो' (भ) धातोभूतकालस्य रूपाणि / सर्व पुरुष. ] होसी, होही, होहीअ. 'हो' गस्य रूपाणि / स. पुरुष होअसी, होअही, होअहीम. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 प्राकृतव्याकरणस्य . . आर्षरूपाणि / स. वचन.] हो-होत्था, होंसु. - स. पुरुष.] होअ-होइत्था, होइंसु. 'हो' (भू) धातोभविष्यत्कालस्य रूपाणि / . एकवचन. . बहुवचन. त. पु. होहिइ, होहिए, होहिन्ति, होहिन्ते . होहिरे, [होस्सई, होस्सए] [होस्सन्ति, होस्सन्ते.] बी. पु. होहिसि, होहिसे होहित्था, होहिह, [होस्ससि, होस्ससे.] [होस्सह.] प. पु. [होस्सं, होस्सामि,] [होस्सामो, होस्सामु, होस्साम,] होहामि, होहिमि. होहामो, होहामु, होहाम, होहिमो, होहिमु, होहिम, होहिस्सा, होहित्था. . 卐 होत्र (भू ) अंगस्य भविष्यत्कालस्यरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. होइहिइ, होइहिए, होइहिन्ति, होइहिन्ते, होइहिरे, होएहिइ, होएहिए, होएहिन्ति, होएहिन्ते, होएहिरे, [होइस्सइ, होइस्सए, [होइस्सन्तिं, होइस्सन्ते, होएस्सइ, होएस्सए.] [होएस्सन्ति, होएस्सन्ते.] Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 147 बी.पु. होइहिसि, होइहिसे, होइहित्था, होइहिह, होएहिसि, होएहिसे, होएहित्था, होएहिह, [होइस्ससि, होइस्ससे, [होइस्सह, होएस्सह.] होएस्ससि, होएस्ससे.] प. पु. [होइस्सं, होइस्सामि, [होइस्सामो, होइस्सामु, होइस्साम, होएस्सं, होएस्सामि,] होएस्सामो, होएस्सामु, होएस्साम,] होइहामि, होइहामो, होइहामु, होइहाम, होएहामि, होएहामो, होएहामु, होएहाम, होइहिमि, होइहिमो, होइहिमु, होइहिम, होएहिमि. होएहिमो, होएहिम, होएहिम, होइहिस्सा, होइहित्था, * होएहिस्सा, होएहित्था, होज-होजा' (भू) अंगस्य भविष्यत्कालरूपाणि / ... एकवचन. . बहुवचन. स. पु. होज्जहिइ, होज्जहिए, होज्जहिन्ति-न्ते, होज्जहिरे, - होज्जाहिइ, होज्जहिए, होज्जाहिन्ति-न्ते, होज्जाहिरे, . . होज्ज, होज्जा, होज्ज, होज्जा. .बी. पु. होज्जहिसि, होज्जहिसे, होज्जहित्था, होज्जहिह, होज्जाहिसि, होज्जाहिसे, होज्जाहित्था, . होज्जाहिह, होज्ज, होज्जा होज्ज. होज्जा. पु. पु. होज्जस्सं, होज्जस्सामि. होज्जम्सामो-मु-म, होज्जास्सं, होज्जास्सामि, होज्जास्सामो-मु-म, होज्जहामि, होज्जहामो-मु-म, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य होज्जाहामि, होज्जहिमि. होज्जाहिमि, होलाहामो-मुम, होज्जहिमो-म-म, होज्जाहिमो-मु-म,. होज्जहिस्सा, होज्जहित्था, होज्जाहिस्सा, होज्जाहित्था, होज्ज, होज्जा. होज्ज, होज्जा. 'होएज्ज-होएज्जा' (भू ) अंगस्य भविष्यत्कालरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. होएज्जहिइ, होएहिए, होएज्जहिन्ति, होएज्जहिन्ते, होएज्जहिरे, होएज्जाहिइ, होएज्जाहिए, होएज्जाहिन्ति, होएज्जाहिन्ते, होएज्जाहिरे, होएज्ज, होएज्जा. होएज्ज, होएज्जा. बी. पु. होएज्जहिसि, होएज्जहिसे, होएज्जहित्था, होएज्जहिह, होएज्जाहिसि. होएज्जाहिसे, होएज्जाहित्था, होएज्जाहिह, होएज्ज, होएज्जा. होएज्ज, होएज्जा. प. पु. होएज्जस्सं, होएज्जसामि, होज्जसामो- मु-म, होएज्जासं, होएज्जास्सामि, होएज्जास्सामो-मु-म, होएज्जहामि, होएज्जहामो-मु-म, होएज्जाहामि, होएज्जाहामो-मु-म, होएज्जहिमि, होएज्जहिमो-मु-म, होएज्जाहिमि, होएज्जहिस्सा, होएज्जहित्था, Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 149 . होएज्ज, होज्जा. होएज्जाहिस्सा, होएज्जाहित्था, होएज्ज, होएज्जा. हो-होअ (भू ) धातोः क्रियातिपत्यर्थस्य रूपाणि / स. वचन.] हो-होज्ज, होज्जा, हुज्ज, हुज्जा. स. पुरुष.] होअ-होएज्ज, होएज्जा. एकवचन.. बहुवचन. पुलिंग. होन्तो, हुन्तो, होन्ता, हुन्ता, होमाणो, होमाणा. [होन्ते, हुन्ते. होमाणे.]. होअन्तो, होएन्तो, होअन्ता, होएन्ता, होइन्तो, - होइन्ता, होअमाणो, होएमाणो. होअमाणा, होएमाणा. [होअन्ते, होएन्ते, होइन्ते, होअमाणे, होएमाणे.]. स्त्रीलिंग. होन्ती, हुन्ती. होन्तीओ हुन्तीओ. होमाणी, होमाणा. होमाणीओ, होमाणाओ. : होअन्ती, होएन्ती, होअन्तीओ, होएन्तीओ, होइन्ती. . . होइन्तीओ. होमाणी, होएमाणी. होअमाणीओ, होएमाणीओ. होअमाणा, होएमाणा. होअमाणाओ, होएमाणाओ. नपु० होन्तं, * हुन्तं. होन्ताई. हुन्ताई. होमाणं. होमाणाई. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 - प्राकृतव्याकरणस्य होअन्तं, होएन्तं, होइन्तं, होअमाणं, होएमाणं. होअन्ताई. होएन्ताई, होइन्ताई. होअमाणाई, होएमाणाई. -- एवम् - ने (नी), . (डी), जे (जि), प्हा (स्ना), झा (ध्य), टा (स्था), पा (पा), जा (या), इत्यादिस्वरान्त धातूनां रूपाणि ज्ञेयानि / . . इमानि रूपाणि यथाजाति त्रिषु लिङगेषु प्रयूज्यन्ते / // इति कर्तरिरूपाणि // भावे कर्मणि च रूपाणि / हसीअ, हसिज (हस्-हस्य) अंगस्य भावे कर्मणि च वर्तमानकालस्य रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. हसीअइ, हसीअए, हसीअन्ति, हसीअन्ते, हसीइरे, हसीएइ. हसीएन्ति, हसीएन्ते, इसीएइरे, हसीइन्ति, हसीइन्ते, हसीअइरे, हसिज्जइ, हसिज्जए, हसिज्जन्ति, हसिज्जन्ते, हसिज्जइरे, हसिज्जेइ. हसिज्जेन्ति, हसिज्जेन्ते, हसिज्जेइरे, हसिज्जिन्ति,हसिज्जिन्ते, हसिज्जिइरे, बी. पु. हसीअसि, हसीअसे, . हसीइत्था, हसीअह, . हसीएसि. हसीएइत्था. हसीएह, हसीमइत्था. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 151 हसिज्जसि, हसिज्जसे, हसिज्जित्था, हसिज्जह, . हसिज्जेसि, हसिज्जेइत्था,हसिज्जेह, हसिज्जइत्था, पु. प. हसीअमि, हसीअमो, हसअमु, हसीअम, हसीआमि, हसीआमो, हसीआमु, हसीआम, हसीएमि. हसीइमो, हसीइमु, हसीइम, हसीएमो, हसीएमु, हसएम. हसिज्जमि, हसिज्जमो, हसिज्जमु, हसिज्जम, हसिज्जामि, हसिज्जामो,हसिज्जाम, हसिज्जाम, * हसिज्जिमो, हसिज्जिम, हसिज्जिम, हसिज्जेमि. हसिज्जेमो, हसिज्जेमु, हासज्जेम. सः वचन ] हसीएज्ज, हसीएज्जा, स. पुरुष ] हसिज्जेज्ज, हसिज्जेज्जा. हसीअ, हसिज्ज (हस-हस्य) अंगस्य भावे कर्मणि च विधि-आज्ञार्थयो रूपाणि / . एकवचनं. बहुवचन. त. पु. हसीअउ, हसीएउ. हसीअन्तु, हसीएन्तु, हसीइन्तु. हसिज्जउ, हसिज्जेउ. हसिज्जन्तु, हसिज्जेन्त हसिज्जिन्तु, बी. पु. हसीअहि, हसिएहि हसीअह, हसीएह. हसीअसु, हसीएस, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 प्राकृतव्याकरणस्य हसीइज्जसु, हसीएज्जसु, हसीइज्जहि, हसीएज्जहि, हसीइज्जे, हसीएज्जे, हसीअ. हसिज्जेहि हसिज्जेहि, हसिज्जह, हसिज्जेह हसिज्जसु, हसिज्जेसु. हसिज्जिज्जसु हसिज्जेज्जसु, हसिज्जिज्जहि,हसिज्जेज्जहि, हसिज्जिज्जे, हसिज्जेज्जे, हसिज्ज. [हसीइज्जसि, हसीएज्जसि, [हसी हज्जाह. हसीइज्जासि, हसीएज्जासि, हसीएज्जाह.) हसोइज्जाहि, हसीएज्जाहि, हसीआहि.] [हसिज्जिज्जसि, हसिज्जेज्जसि, [हसिज्जिज्जाह, हसिज्जिज्जासि, हसिज्जेज्जासि,हसिज्जेज्जाह.] . हसिज्जिज्जाहि, हसिज्जेजाहि, हसिज्जाहि.] प. पु. हसीअमु, हसीआमु, हसीअमो, . हसीआमो, हसीइमु, हसीएमु, हसीइमो, हसीएमो, हसिज्जमु. हसिज्जामु, हसिज्जमो. हसिज्जामो, हसिज्जिमु, हसिज्जेमु. हसिज्जिमो, हसिज्जेमो. स. वचन ] हसीएज्ज, हसीएज्जा, हसीएज्जइ, हसीएज्जाइ. . स. पुरुष ] हसिज्जेज्ज, हसिज्जेज्जा, हसिज्जेज्जइ, हसिज्जेज्जाइ. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुंरूपमाला 153 इसीअ-हसिज (हंस-हस्य ) अंगस्य भावे कमणि च भूतकालस्य रूपाणि / सर्व पुरुष ] हसोमई स. वचन. Jहसिज्जई [ हसीइत्था, हसिज्जिथा, .. हसीइंसु, हसिज्जिसु.] (हसीज, हैसिस्था, हसिसु, इत्यादि रूपाणि कतरिवद् ज्ञेयानि.) भविष्यकाले कर्मणि क वद रूपाणिं भवन्ति / एकवचच. . बहुवचन. स. पु. हसिहिइ, हसिहिए, हसिहिन्ति, हसि हिन्ते हसिहिरे, - हसेहिइ, हसेहिए, हसेहिन्ति हसेहिन्तै, हसेहिरे, हसिस्सई, हस्सिस्सए, हसिस्सन्ति, हसिस्सन्ते, . हसेस्सइ, . हसेस्सए, हसेस्सन्ति, हसेस्सन्तै. थी. पु. हसिहिसि, हसिहिसे, हसिंहित्था, हसिहिह, - हसेहिसि, हसेहिसे, हसेहित्था, हसेहिह. ... हसिस्ससि, हैंसिस्ससे, हसिस्सह. . . हसेस्ससि, हसेस्ससे, हसेस्सह, प. पु. हसिस्सं, हसिस्सामि, हसिस्सामो-ए-म, . हसेस्सं, . हसेस्सामि, हसेस्सामो-मु-म, हसिहामि, हसिहामो-मु--म. ... हसेहामि, हसेहामो-मु--म, हसिहिमि, हँसिहिमो-मुम, Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 प्राकृतव्याकरणस्य हसेहिमि, हसेहिमो-मु--म, हसिहिस्सा, हसिहित्था, हसेहिस्सा, हसेहित्था.. स. वचन.] हसेज्ज, हसेज्जा , - स. पुरुष. ] हसिज्ज, हसिज्जा. .. क्रियातिपत्त्यर्थे (कर्मणि) क वद् रूपाणि भवन्ति / सर्ववचन. ] हसेज्ज, हसेज्जा, सर्व पुरुष. ] हसिज्ज, हसिज्जा. एकवचन. . . बहुवचन. पुलिंग. हसन्तो, हसिन्तो, हसन्ता, हसिन्ता, हसेन्तो . हसेन्ता. हसमाणो, हसेमाणो. हसमाणा, हसेमाणा, [हसन्ते, हसेन्ते, हसिन्ते. हसमाणे, हसेमाणे.] स्त्रीलिंग. हसन्ती, हसेन्ती, हसन्तीओ; हसेन्तीओ, हसिन्ती. हसिन्तीओ. हसमाणी, हसेमाणी, हसमाणीओ, हसेमाणीओ. हसन्ता, "हसेन्ता, हसन्ताओ, हसेन्ताओ. हसिन्ता, हसिन्ताओ. हसमाणा, हसेमाणा. हसमाणाओ, हसेमाणामो. नपु० हसन्तं, हसेन्तं, हसन्ताई, हसेन्ताई, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 155 - - - हसिन्तं. हसिन्ताई. हसमाणं; हसेमाणं, हसमाणाई, हसेमाणाई. इमानि रूपाणि जातिमनुसृत्य त्रिषु लिङगेषु प्रयुज्यन्ते। होईअ-होइज, (भू-भूय) अंगस्य भावे कर्मणि च वर्तमानकालस्य रूपाणि / एकवचन. . बहुवचन. त. पु. होइअइ, होईअए, होईअन्ति, होईअन्ते होईअइरे, होईइरे, होईएइ, .. होईएन्ति, होइएन्ते, होईएइरे, होईइन्ति, होईइन्ते, होइज्जइ, होइज्जए, होइज्जन्ति, होइज्जन्ते, 'होइज्जइरे, होइज्जिरे, . ___ होइज्जेइ. होइज्जेन्ति, होइज्जेन्ते,होइज्जेइरे, होइज्जिन्ति, होइज्जिन्ते. पी. पु. होईअसि, होईअसे, होईअइत्था, होईअह, होईइत्था, होईएसि. होईएइत्था, होईएह. होइज्जसि, होइज्जसे, होइज्जइत्था, होइज्जह, होइज्जित्था, होइज्जेसि. होइज्जेइत्था, होइज्जेह. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 प्राकृतव्याकरणस्य प.पु. होईअमि होईअमो, होईअमु, होंईअम... होईआमि, होईआमो, होईआमु होईआम, होईइमो, होईइमु, होईइम, होईएमि. होईएमो, होईएमु, होईएम. होइज्जमि, होइज्जमो, होइज्जमु, होइजम, होइज्जामि, होइज्जामो, होइज्जामु. होइज्जाम, होइज्जिमो, होइज्जिमु, होइज्जिम, होइज्जेमि. होईज्जेमो, होइज्जेमु, होइज्जेम. स. वचन.] होईएज्ज, होईएज्जा. स. पुरुष. ] होइज्जेज्ज, होइज्जेज्जा. होईअ-होइज्ज, (भू-भूय ) अंगस्य भावे कर्मणि च विधि-आज्ञार्थयो रूपाणि / एकवचन. . बहुवचन. त. पु. होईसउ, होईएउ. होईअन्तु, होईएन्तु, होईलए], होईइन्तु. होइज्जउ, होइज्जेउ. होइज्जन्तु, होइज्जेन्तु, [होइज्जए]. होइज्जिन्तु. बी. पु. होईअहि, होईएहि. होईअह, होईएह. होईअसु. होईएसु, होईइज्जस, होएईज्जसु, होईइज्जहि, होइएज्जहि, होईइज्जे, होईएज्जे, होईअ. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्राकृतधातुरूपमाला 157 [होईइज्जसि, होईएज्जसि, [होईइज्जाह, होईइज्जासि, होईएज्जासि, होईएज्जाह.] होईइज्जाहि, होईएज्जाहि, होईआहि.] होइज्जहि, होइज्जेहि, होइज्जह, होइज्जेह. होइज्जसु. होइज्जेसु, होइज्जिज्जसु, होइज्जेज्जसु, होइज्जिज्जहि, होइज्जेज्जहि, . . होइंज्जिज्जे, होइज्जेज्जे, होइज्ज. [होइज्जिजसि, होइज्जेजसि, [होइज्जिज्जाह. होइज्जिज़्जासि, होइज्जेज्जासि, होइजेज्जाह.] होइज्जिज्जाहि. होइज्जेज्जाहि, होइज्जाहि.] प. पु. होईअमु. होईआम्, . होईअम्रो, होईआमो, होईइमु, होईएमु. . होईइमो, होईएमो. होइज्जमु, होईज्जामु, होइज्जमो, होइज्जामो, होइज्जिमु, होइज्जेमु. होइज्जिमो, होइज्जेमो. स. वचन.] होईएज्ज, होईएज्जा, होईएज्जइ, होईएज्जाइ. स. पुरुष.] होइज्बेन, होइज्जेज्जा, होइज्जेज्जइ, होइज्मेज्जाइ. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 प्राकृतव्याकरणस्य - . - होईअ, होइज्ज (भू-भूय) अंगस्य भावे कर्मणि च ____ भूतकालस्य रूपाणि / सर्वव. ] होईअसी, होईअही, होईअहीअ... सर्वपु. ] होइज्जसी, होइज्जही, होइज्जहीअ. . होसी, होही, होहीअ. ( कर्तृवत् ) [होईइत्था, होईइंसु, होइज्जित्था, होइज्जिसु. . होत्था हविस्] ( कर्तृवत् ) भविष्यत्काले कर्तरिवद् रूपाणि / एकवचन. बहवचन. - त. पु. होहिइ, होईए. होहिन्ति, होहिन्ते, होहिरे. ( शेषं कर्तरिबद् ज्ञेयानि ), क्रियातिपत्त्यर्थे कर वद्' रूपाणि सर्वव. ] होज्ज, होज्जा. सर्वपु.] हुज्ज, हुज्जा . एकवचन. बहुवचन. होन्तो, हुन्तो, होमाणो. होन्ता हुन्ता. पु. हान्ता, हुन्ती, होन्तीओ, हुन्तीओ. ___होतं, हुन्तं. होन्ताई, हुन्ताई. ( शेषं कर्तरिवद् ज्ञेयानि ) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 159 .. प्रेरके कर्तृ रूपाणि। हास-हासे-हसाव-हसावे (हस्-हासय) अंगस्य प्रेरके वर्तमानकालरूपाणि / एकवचन बहुवचन. त. पु. हास-- हासइ, हासए, हासन्ति, हासन्ते, हासिरे, हासेइ. हासेन्ति, हासेन्ते, हासेइरे. हासिन्ति, हासिन्ते, हासइरे, हासे- हासेइ. हासेन्ति, हासेन्ते, हासेइरे, हासिन्ति, हासिन्ते. हसाव- हसावइ, हसावए, हसावन्ति, हसावन्ते, हसाविरे, हसावेइ. हसावेन्ति, हसावेन्ते, हसावेइरे, . हसाविन्ति, हसाविन्ते, हसाव इरे. हसावे- हसावेइ. हसावेन्ति, हसावेन्ते, हसावेइरे, हसाविन्ति, हसाविन्ते. थी. पुः हास- हससि, हससे, * हासित्था, हासह, . .. हासेसि. हासे इत्था, हासेह, हास इत्था, हासेत्था. हासे- हासेसि. हासेइत्था, हासेह. हसाव-हसावसि, हसावसे. हसावित्था, हसावह. - हसावेसि, हसावेइत्था, हसावेह, हसावइत्था. हसावेत्था. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 . प्रकृतध्याकरणस्य . हसाव हमा हसावे-हसावेसि, हंसावेइत्या, हसावेहः . . प. पु. हास- हासमि, हासमो, हासमु, हासम, हासामि, हासामो, हासामु, हासाम, ... हासिमो, हासिमु, हासिम, हासेमि. हासेमो, हासेमु, हासेम, .. हासे- हासेमि, हासेमो, हासेमु, हासेम. : हसाव-हसावमि, __हसावमो, हसावमु, हसावम, हसावामि, हसावामो, हसविामु, हसावाम, हसाविमो, हसाविमु, हसाविम, हसावेमि, हसावेमो, हसावेमु, हसावेम. हसावे-हसावेमि. हसावेमो, हसावेमु, हसावेम. अ-ना प्रत्यये रूपाणि: ( सर्ववचन,-सर्वपुरुष. ) हास- हासेज, हासेज्जा, हासिज्जा, हासिज्जा. हासे- , " ." हसावे-हसावेज्ज हसावेज्जा, हसाविज्ज, हसाविज्जा. हसावे- , Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला कि हास-हासे-हासाव हसावे (हस्-हासय) अंगस्य विधि--प्राज्ञार्थयों रूपाणि / . एकवचन. बहुवचन. त. पु. हास- हासउ. हासेउ, हासन्तु, हासेन्तु, हासिन्तु, हासे- हासेउ.. हासेन्तु, हासिन्तु. हसाव-हसावउ, हंसावे उ. हसावन्तु, हसावेन्तु, हसाविन्तु. हसावे-हसावेउ, हसावेन्तु, हसाविन्तुः बी. पु. हास-हासहि, हासे हि, हासह, हासेह. हाससु, . हासेसु, हासिज्जस्, हासेज्जस्, हासिज्जहि, हासेज्जहि, हासिज्जे, हासेज्जे, हास. .. [हासिज्जसि, हासेज्जसि, [हासिज्जाह हासेज्जाह] हासिज्जासि, हासेज्जासि, हासिज्जाहिहासेज्जाहि. हासाहि. ] . हासे-हासेहि, हासेसु,- हासेह. [हासेइज्जसि, हासेइज्जासि, [हासेज्जाह.] . . हासेइज्जाहि.] .. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 प्राकृतव्याकरणस्य हसाव-हसावहि, हसावेहि. हसावह, हसावेह. हसावसु, हसावेसु. हसाविज्जसु, हसावेज्जसु.. हसाविज्जहि, हसावेज्जहि. . हसाविज्जे, हसावेज्जे. हसाव. [हसाविज्जसि, हसावेज्जसि. [ हसाविज्जाह, . हसाविज्जासि, हसावेज्जासि. , . हसावेज्जाह.] हसाविज्जाहि, हसावेज्जाहि... हसावाहि.] हसावे-हसावेहि; हसावेसु. , हसावेह. [ हसावेइज्जसि, हसावेइज्जासि, हसावेज्जाह.] हसावेइज्जाहि] प. पु. हास-हासमु, हासिमु, हासे-हासेमु. हासेमु. हासमो, हासामो, हासिमो, हासेमो. हासेमो. हसाव- हसावमु, हसाविमु, हसावे- हसावेमु, हसावामु, हसावमो, हसावामो. हसावैमु. हसाविमो, हसावमो. हसावेमो. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला _ 163 ज्ज ज्जा प्रत्यये रूपाणि (सर्ववचन-सर्वपुरुष ) हास-हासेज्ज, हासेज्जा, हासिज्ज, हासिज्जा, हासे- " " " " .. हसाव- हसावेज्ज, हसावेज्जा, हसाविज्ज, हसाविज्जा. हसावे- " " " हास-हासे हसाव हसावे (हस्-हासय)अंगस्य भूतकालस्य रूपाणि / . स. पुरुष ] हासीअ, हासेईअ. स. वचन] हसावीअ, हसावेईअ. हास- आर्ष रूपाणि / ( सर्ववचन-सर्वपुरुष.) हासित्था, हासिसु. हासेत्था, हासेंसु. हसावित्था, हसाविसु. हसावेत्था, हसावेंसु. 卐. हासे- हासेत्या हसाव- 'हसावे- Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 प्राकृतव्याकरणस्य - हास-हासे-हसाव-हसावे (हस्-हासय) अंगस्य .. भविष्यत्कालरूपाणि / एकवचन बहुवचन. त.पु हास-हासिहिइ, हासिहिए. हासिहिन्ति, हासिहिते, हासिहिरे. हासेहिइ, हासेहिए.. हासेहिन्ति. हासेहिन्ते, हासेहिरे. [ हासिस्सइ, हासिस्सए. [हासिस्सन्ति, हासिस्सन्ते. हासेस्स इ, हासेस्सए.] हासेस्सन्ति, हासेस्सन्ते] हासे- हासेहिइ, हासेहिए. हासेहिन्ति, हासेहिन्ते, हासेहिरे. [हासेस्सइ, . हासेहिए. हासेस्सन्ति, हासेस्सन्ते] हसाव-हसा विहिइ, हसाविहिए. हसाविहिन्ति, हसाविहिन्ते. हसाविहिरे. हसावेहिइ, हसावेहिए. हसावेहिन्ति, हसावेहिन्ते, हसावेहिरे. [हसाविस्सइ, हसाविस्सए [हसाविस्सन्ति, हसाविस्सन्ते, हसावेस्सइ, हसावेस्सए.] हसावेस्सन्ति, हसावेस्सन्ते] हसावे-हसावेहिइ, हसावेहिए. हसावेहिन्ति, हसावेंहिन्ते. . . हसावेहिरे. [हसावेस्सइ, हसावेस्सए, हसावेस्सन्ति, हसावेस्सन्ते] Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 165 बी.पु. हास- हासिहिसि, हासिहिसे. हासिहित्था, हासिहिह, हासेहिसि, हासेहिसे, हासे हित्था, हासेहिह. [हासिस्ससि, हासिस्ससे, [हासिस्सह, . हासेस्ससि, हासेस्ससे] हासेस्सह.] हासे-हांसे हिसि, हासेहिसे, हासे हित्या, हासेहिह. [ हासेस्स सि, हासेस्ससे, हासेस्सह. ] हसाव-हसाविहिसि, हसाविहिसे. हसाविहित्था, हसाविहिह. हसावेहिर्सि, हसावेहिसे. हसावेहित्था, हसावेहिह. [हसाविस्ससि, हसाविस्ससे [हसाविस्सह,हसावेस्ससि, हसावेस्ससे.] हसावेस्सह.] हसावे-हसावेहिसि, हसावेहिसे, हसाहित्था, हसावेहिह. .... [हसावेस्ससि, हसावेस्ससे. हसावेस्स ह.] -- Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 प्राकृतव्याकरणस्य एकवचन. बहुवचन. प पु. हास . हासिस्सं, हासेस्सं, हासिस्सामि; हासेस्सामि, हासिहामि, हासेहामि. हासिहिमि, हासेहिमि, हासिस्सामो-मु-म. हासेस्सामो-मु-म.. हासिहामो-मु-म. हासेहामो-मु-म.. हासिहिमो-मु-म. हासेहिझो--सु--म. हासिहिस्सा, हासिहित्था. हासे हिस्सा, हासेहित्था. हासे- हासेस्सं, हासेस्सामि, हासेस्सामो-मु-म. हासेहामि, . हासेहामो-मु-म. हासेहिमि, हासेहिमो-मु-म. हासेहिस्सा, हासेहित्था. हसाव- हसाविस्सं, हसावेस्सं, हसाविस्सामि, हसाविस्सामो-मु-म. हसावेस्सामि, हसावेस्सामो-मु-म. हसाविहामि, हसाविहासो-मु-म. हसावेहामि, हसावेहामो-मु-म. हसाविहिमि, हसाविहिमो-मु-म. . हसावेहिमि, हसावेहिमो-मु-म.. हमाविहिस्साहसाविहित्था, हसावेहिस्सा, हसावेहित्था. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 167 - एकवंचन.. बहुवचन. हसावे- हसावे, हसावेस्सामो-मु-म. हसावेस्साम, हसावेहामो-मु-म. हसावेहामि, हसावेहिमो-मु-म. हसावेहिमि, हसावेहिस्सा,हसावेहित्था. सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु ज्ज-ज्जा प्रत्यये रूपाणिहास- हासेज्ज, हासेज्जा, हासिज्ज, हासिज्जा. हासे- " " ." हसाव- हसावेज्ज, हसावेज्जा. हसाविज्ज, हसाविज्जा. हसावे- " " // हास-हासे-हसाब-हसावे (हम-हासय)अंगस्य प्रेरके क्रियातिपत्त्यर्थरूपाणि / ___ सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु ज्ज-ज्जा प्रत्यये रूपाणि / हास- हासेज्ज-ज्जा, हासिज्ज-ज्जा, हासे- , हसाव- हसावेज्ज-ज्जा, हसाविज्ज-ज्जा. हसावे Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 प्राकृतव्याकरणस्य पुल्लिगे. एकवचन.. - बहुवचन. हास- हासन्तो, हासेन्तो, हासन्ता, हासेन्ता, हासिन्तो, हासिन्ता. हासमाणो, हासेमाणो, हास माणा, . हासेमाणा, हासे- हासेन्तो, हासेन्ता.. . हासेमाणो, हासेमाणा. हसाव- हसावन्तो, हसावेन्तो, हसावन्ता, हसावेन्ता, हसाविन्तो हसाविन्ता. हसावमाणो, हसावमाणा. हसावेमाणो, हसावेमाणा... हसावे- हसावेन्तो, हसा विन्तो हनावेन्ता. हसाविन्ता. हसावेमाणो, हसावेमाणा. ...आर्षे एकवचनरूपाणि हास- हासन्ते, हासेन्ते, हासिन्ते, हासमाणे, हासेमाणे. हासे- हासेन्ते, हासिन्ते, हासेमाणे. हसाव-हसावन्ते, हसावेन्ते, हसाविन्तें, हसावमाणे, हसावेमाणे. हसावे-हसावेन्ते, हसाविन्ते, हसावेमाणे. स्त्रीलिंगे. एकवचन. बहुवचन. . हास- हासन्ती, हासेन्ती, हासन्तीओ, हासेन्तीओ, हासिन्ती, __ हासिन्तीओ. हासमाणी हासेमाणी, हासमाणीओ, हासेमाणीओ. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 169 एकवचन. . हासे- हासेन्ती, हासेन्तीओ. . हासेमाणी, हासेमाणीओ. हसाव- हसावन्ती. हसावेन्ती, हसावन्तीओ, हसावेन्तीओ. हसाविन्ती. हसाविन्तीओ, हसावमाणी, हसावमाणीओ, हसावेमाणी, हसावेमाणीओ, हसावे- हसावेन्ती, हसाविन्ती. हसावेन्तीओ, हसाविन्तीओ. हसावेमाणी, हसावेमाणीओ. नपुंसकलिंगे. बहुवचन.. हास- हासन्तं, हासेन्तं, हासन्ताई, हासेन्ताई, हासिन्तं. हासिन्ताई. हासमाणं, * हासेमाणं, हासमाणाई, हासेमाणाई, हासे- हासेन्तं, हासिन्तं, हासेन्ताई. हासिन्ताई, हासेमाणं. . हासेमाणाई. हसाव- हसावन्तं, हसावेतं, हसावन्ताई, हसावेन्ताई, हसाविन्तं, हसाविन्ताई, / हसावमाणं, हसावेमाणं, हसावमाणाई, हसावेमाणाई. हसावे- हसावेन्तं. हसाविन्तं, हसावेन्ताई, हसाविन्ताई, हसावेमाणं.. . हसावेमाणाई. इमानिरूपाणि जातिमनुसृत्य त्रिषु लिङगेषु प्रयुज्यन्ते / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 प्राकृतव्याकरणस्य - होम-होए-होआव-होआवे (भृ-भावय) अगस्य प्रेरके वर्तमानकालस्य रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. .. त. पु. होअ- होअइ, होमए, होअन्ति, होअन्ते, होइरे. होएइ. . होएन्ति. होएन्ते, होएइरे. .. / होइन्ति, होइन्ते, होअइरे. होए- होएइ, होएन्ति, होएन्ते, होएइरे. होआव- होआवइ, होआवन्ति, होआवन्ते. होआविरे. होआवेइ, होआवेन्ति, होआवेन्ते, होआवेइरे. होआवए, होआविन्ति, होआविन्ते. होआव इरे. होआवे- होआवेइ. होआवेन्ति, होआवेन्ते, होआवेइरे. होआविन्ति, होविन्ते. बी. पु. होअ- होअसि. होअसे, होइत्था, होअह. होएसि. होएइत्था, होएह. . होअइत्था, होए- होएसि, होएइत्था, होएह. होआव- होआवसि, होआवित्था, होआवह. होआवेसि, होआवेइत्था, होआवेह. . होआवसे, होआवइत्था. होआवे- होआवेसि, . होआवेइत्था, होआवेह. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 171 प. पु. होअ- , होअमि. होअमो, होअमु, होअम. होआमि, होआमो. होआमु, होआम. होइमो, होइमु, होइभ. होएमि. होएमो, होएमु, होएम. होए- होएमि. होएमो, होएमु, होएम. होआव- होआवमि, होआवमो, होआवमु, होआवम. होआवामि, होआवामो, होआवामु होआवाम. होआविमो, होआविमु, होआविम. होआवेमि, होआवेमो, होआवेमु, होआवेम. होआवे- होआवेमि. . . होआवेमो, होआवेमु, होआवेम. सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु ज्जा-ज्जा प्रत्ययेरूपाणिहोअ- होएज्ज, होएज्जा, होइज्ज, होइज्जा, होए ,, , , होआव- होआवेज्ज, होआवेज्जा, होआविज्ज, होआविज्जा. होआवे- . , , " " - प्रेरके विधि-आज्ञार्थयो रूपाणि / .. एकवचन. . बहुवचन. . त. पु. होअ- होअउ, होएउ.. होअन्तु, होएन्तु, होइन्तु. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 प्राकृतव्याकरणस्य होए- होएउ. होएन्तु, होइन्तु. होआव- होआवउ, होआवेउ, होआवन्तु, होवावेन्तु. . होआविन्तु. होआवे- होआवेउ. होआवेन्तु, होआविन्तु. बी. पु. होअ- होअहि, होएहि, होअह, होएह. होअसु, होएसु. होइज्जसु, होएज्जसु, होइज्जहि, होएज्जहि, होइज्जे, होएज्जे, होअ. . [होइज्जसि, होएज्जसि, [ होइज्जाह. होइज्जासि, होएज्जासि, __ होएज्जाह ] होइज्जाहि, होएज्जाहि, होआहि.] होएहि, होएसु. होएह. [होएइज्जसि, होएइज्जासि, . [होएज्जाह.] होएइज्जाहि] होआव- होआवहि, होआवेहि, होआवह, होआवेह, होआवमु. होआवेसु, होआविज्जसु, होआवेज्जसु, होआविज्जहि, होआवेज्ज हि, होआविज्जे, होआवेज्जे, होआव. होए- होएहि हो Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 173 [होआविज्जसि, होआवेज्जसि, [ होआविज्जाह, होआविज्जासि, होआवेज्जासि, होआवेज्जाह.] होआविज्जहि, होआवेज्जाहि, होआवाहि.] होआवे- होआवेहि, होआवेसु होआवेह. - [होआवेइज्जसि, [ होआवेज्जाह.] होआवेइज्जसि, होआवेइज्जाहि] होम- होअमु, होआमु, होअमो, होआमो, होइमु, होएमु. . होइमो, होएमो. होए- होएमु, होएमो. होआव- होआवमु, होआवामु. होआवमो, होआवामो, होआविमु, होआवेमु. होआविमो, होआवेमो. होआवे- होआवेमु. होआवेमो. . सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु. होअ- होएज्ज, होएज्जा, होइज्ज, होइज्जा, होए-, , , होभाव- होआवेज्ज, होआवेज्जा, होआविज्ज, होआविज्जा. होआवे- " " " प्रेरके भूतकालस्य रूपाणि / ... सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु होअ- होमसी, होअही, होअही. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 प्राकृतव्याकरणस्य होए- होएसी, होएही, होएहीअ. होआव- होआवसी, होआवही, होआवहीअ. होआवे- होआवेसी, होआवेही, . होआवेहीम. अपरूपाणि / होम- होइत्था, होइंसु. होए- होएइत्था, होएइंसु. होआव- होआवित्था, . होआविसु. होआवे- होआवेत्था, होआसु. प्रेरके भविष्यत्कालरूपाणि / एकवचन. . बहुवचन, त. पु. होअ- होइहिइ, होइहिए, होइहिन्ति-स्ते, होइहिरे. होएहिइ, होएहिए, . होएहिन्ति-न्ते, होएहिरे. [होइस्स इ, होइस्सए, [होइस्सन्ति, होइस्सन्ते, होएस्सइ, होएस्सए.] होएस्सन्ति, होएस्सन्ते.] होए- होएहिइ, होएहिए. होएहिन्ति-न्ते, होएहिरे. [होएस्स इ. होएस्सए.] [होएस्सन्ति, होएस्सन्ते.] होआव- होआविहिइ, होआविहिए, होआविहिन्ति-न्ते, ___ होआविहिरे. होआवेहिइ, होआवेहिए. होआवेहिन्ति-न्ते, होवेहिरे.. [होआविस्सइ, होआविस्सए, [होआविस्सन्ति, होमाविस्सन्ते, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 175 - होआवेस्सइ, होआवेस्सए.] होआवेस्सन्ति, होआवेस्सन्ते.] . होआवे- होआवे हिइ, होआवेहिए. होआवेहिन्ति-न्ते, होआवेहिरे. [होआवेस्सइ, होआवेस्सए.) [होआवेस्सन्ति, होआवेस्सन्ते.] बी. पु. होअ- होइहिसि, होइहिसे, होइहित्था, होइहिह. होएहिसि, होएहिसे. होएहित्था, होएहिह. [होइस्ससि, होइस्ससे, . [होइस्सह, होएस्सह.] होएस्ससि, होएस्ससे.] होए- होएहिसि, होएहिसे, होएहित्था, होएहिह. होएस्ससि, होएस्ससे.] [होएस्सह.] होआव- होआविहिसि, होआविहिसे, होआविहित्था, होआविहिह. होआवेहिसि, होआवेहिसे. * होआवेइत्था, होआवेहिह. [होआविस्ससि, होआविस्ससे, [होआविस्सह, होआवेस्सह.] होआवेस्ससि, होआवेस्ससे. होआवे- होआवेहिसि होआवेहिह. - [होआवेस्ससि ] . [होआवेस्सह.] होआवेहिसे, [होआवेस्ससे.] Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 प्राकृतव्याकरणस्य प. पु. होअ- होइस्सं, होएस्सं, होइस्सामि, होइस्सामो, होइस्सामु, होइस्साम. होएस्सामि, होएस्सामो, होएस्सामु, होएस्साम. होइहामि, होइहामो, होइहामु, होइहाम. होएहामि, होएहामो, होएहामु. होएहाम. होइहिमि, . होइहिमो, होइहिमु, होइहिम. होएहिमि, होएहिमो, होएहिमु, होएहिम. होइहिस्सा, होइहित्था. होएहिस्सा, होएहित्था. होए- होएस्सं होएस्सामि, . होएस्सामो, होएस्सामु. होएस्साम. होएहामि, . होएहामो, होएहामु, होएहाम. होएहिमि, होएहिमो, होएहिमु, होएहिम. होएहिस्सा, होएहित्था, होआव-होआविस्सं, होआवेस्सं होआविस्सामि, होआविस्सामो-मु-म. होआवेस्सामि, होआवेस्सामो-मु-म. होआविहामि, होआविहामो-मु-म. होआवेदमि, होआवेहामो-मु-म. होआविहिमि, होआविहिमो-मु-म. होआवे हमि, होआवेहिमो-मु-म. होआविहिस्सा, होआविहित्था होआवेहिस्सा, होआवेहित्था. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 177 होआवे- होआवेस्सं होआवेस्सामि, होआवेस्सामो-मु-म. होआवेहामि, होआवेहामो-मु-म. / होआवेहिमि, होआवेहिमो-मु-म. होआवेहिस्सा, होआवेहित्था. सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु होअ- होएज्ज, होएज्जा, होइज्ज, होइज्जा, होएहोआव-होआवेज्ज, होआवेज्जा, होआविज्ज, होआविज्जा. होआवे- " " " . " ___ प्रेरके क्रियातिपत्त्यर्थरूपाणि / सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु होअ- होएज्ज-ज्जा, होइज्ज-ज्जा, होए- " ". " होआव- होआवेज्ज-ज्जा, होआविज्ज-ज्जा. होआवे- , , , , ... पुल्लिगे. एकवचन. बहुवचन. होअ- होअन्तो, होएन्तो, होअन्ता, होएन्ता, होइन्तो, . होइन्ता. होअमाणों, होएमाणो. होअमाणा, होएमाणा. होए- होएन्तो, होइन्तो. होएन्ता, होइन्ता. __ होएमाणो. होएमाणा, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 प्राकृतव्याकरणस्य होआव होआवन्तो, होआवेन्तो, होआवन्ता; होआवेन्ता, होआविन्तो, होआविन्ता. : होआवमाणो, होआवेमाणो. होआवमाणा, होआवेमाणा. होआवे-होआवेन्तो, होआविन्तो. होआवेन्ता, होआविन्ता. होआवेमाणो, होआवेमाणा. आर्ष- होअन्ते, होएन्ते, होआवन्ते, होआविन्ते. इत्यादीनि रूपाणि,पूर्ववत् / / स्त्रीलिंगे. एकवचन.. बहुवचन. होअ- होअन्ती, * होएन्ती, होअन्तोओ, होएन्तीओ, होइन्ती. होइन्तीओ. होअमाणी; होएमाणी.. होअमाणीओ, होएमाणीओ. होए- होएन्ती, होइन्ती, . होएन्तीओ, होइन्तीओ, होएमाणी. होएमाणीओ. होआव-होआवन्ती, होआवेन्ती. होआवन्तीओ, होआवेन्तीओ, होआविन्ती. होआविन्तीओ. होआवमाणी, होआवेमाणी, होआवमाणीओ, होआवेमाणीओ. होआवे-होआवेन्ती, होआवेन्तीओ, होआविन्ती. होआविन्तीओ. होआवेमाणी, होआवेमाणीओ. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 179 * नपुंसकलिंगे एकवचन. बहुवचन. होअ- होअन्तं, होएन्तं. होअन्ताई, . होएन्ताई, होइन्तं, होइन्ताई, होअमाणं, होएमाणं, होअमाणाई, होएमाणाई. होए- होएन्तं, होइन्तं, होएन्ताई, होइन्ताई, होएमाणं. होएमाणाई. होआव- होआवन्तं, होआवेन्तं, होआवन्ताइं, होआवेन्ताई, होआविन्तं, होआविन्ताई. होआवमाणं होआवेमाणं, होआवमाणाई, होआवेमाणाई. होआवे-होआवेन्तं, होआविन्तं, होआवेन्ताई, होआविन्ताई, होआवेमाणं, होआवेमाणाई, एकवचन. प्रेरकस्य भावे कर्मणि च रूपाणि, हसावीअ -हसाविज्ज-हासीअ-हासिज-(हस-हास्य) अंगस्य :: भावे कर्मणि च वर्तमानकालस्य रूपाणि / बहुवचन. त. पु. . हसावीअ- हसावीअइ, हासावीअन्ति-न्ते, हसावीइरे. हसावीअए.. हसावीएन्ति-न्ते, हसावीएइरे. हसावीएइ, . हसावीइन्ति-ते हसावीअइरे. हसाविज्ज-हसाविज्जइ, हसाविज्जन्ति-ते, हसाविज्जिरे. हसाविज्जए, हसाविज्जेन्ति-न्ते, हसाविज्जेइरे. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 प्राकृतव्याकरणस्य हसाविज्जेइ, हसाविज्जिन्ति-न्ते, हसाविज्जइरे. हासीअ- हासीअई, हासीअन्ति-न्ते, हासीइरे. हासोअए, हासोएन्ति,-न्ते, हासीएइरे, हासीएइ, हासीइन्ति-न्ते, हासीअइरे. 'हासिज्ज- हासिज्जइ, हासीज्जन्ति-न्ते, हासिज्जिरे. हासिज्जए. हासिज्जेन्ति-न्ते, हासिज्जेइरे. हासिज्जेइ, . हासिज्जिन्ति-न्ते, हासिज्जइरे. . बी. पु. हसावीअ- हासावीअसि, हसावीइत्था, हसावीअह. हसावीअसे. ... हसावीएसि. हसावीएइत्था, हसावीएह. हसाविज्ज- हसाविज्जसि. हसाविज्जित्था, हसाविज्जह, हसाविज्जसें. हसाविज्जेसि. हसाविज्जेइत्था, हसाविज्जेह. हासीअ- हासीअसि, हासीइत्था, हासोअह. हासीअसे. हासोएसि. हासीएइत्था, हासीएह. हासिज्ज- हासिज्जसि, हासिज्जित्था, हासिज्जह. हासिज्जसे, हासिज्जेसि. हासिज्जेइत्था, हासिज्जेह. प. पु. हसावीअ. हसावीअमि. हसावीअमो-मु-म. हसावीआमि. हसावीआमो-मु-म. हसावीइमो-मु-म. हसावीएमि. हसावीएमो-मु-म.. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला हसाविज्ज-हसाविज्जमि, हसाविज्जमो-मु-म. हसाविज्जामि, हसाविज्जामो-मु-म. हसाविज्जिमो-मु-म. हसाविज्जेमि. हसाविज्जेमो-मु-म. हासीअ- हासीअमि. हासीअमो-मु-म. हसीआमि, हासीआमो-मु-म. हासिइमो-मु-म. हासीएमि.. हासोएमो-मु-म. हासिज्ज- हासिज्जमि, हासिज्जमो मु-म. हासिज्जामि, हासिज्जामो-मु-म. हासिज्जिमो-मु-म. हासिज्जेमि, हासिज्जेमो-मुं-म. ज-जा प्रत्यये रूपाणिसर्व पु. ] हसावीएज्ज-ज्जा, हासिज्जेज्ज-ज्जा. सर्व व.] हासीएज्ज-ज्जा, हासिज्जेज्ज-ज्जा. (प्रेरके ) भावे कर्मणि च विधि-आज्ञार्थयो रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. हसावीअ- हसावीअउ, - हसाबीअन्तु, हसावीएन्तु. हसावीएउ. हसावीइन्तु. हसाविज्ज-हंसाविज्जउ, हसाविज्जन्तु. हसाविज्जेन्तु हसाविज्जेउ. हसाविज्जिन्तु. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 182 प्राकृतव्याकरणस्य हासीअ,- हासीअउ, हासीअन्तु, . - हासीएन्तु, हासिएउ. हासीइन्तु. हासिज्ज- हासिज्जउ, हा सज्जन्तु, हासीज्जेन्तु, हासिज्जे उ. हासिज्जिन्तु. बी पु. हसावीअ- हसावीअहि, हसावीएहि. हसावी अह. हसावीअसु, हसावीएसु. हसावीएह. हसावीइज्जसु,. हंसावीएज्जसु. हसावीइज्जहि, हसावीएज्जहि. हसावीइज्जे, हसावीएज्जे. हसावी. हसावीए, [हसावीइज्जसि, हसावीएज्जसि. [हसावीइज्जाह, हसावीइज्जासि, हसावीएज्जासि. हसावीएज्जाह.] हसावीइज्जाहि, हसावीएज्जाहि. हसावीआहि.] हसाविज्ज-हसाविज्जहिं, हसाविज्जेह, हसाविज्जह, हसाविज्जसु. हसाविज्जेसु. हसाविज्जेहि. हसाविज्जिज्जसु, हसाविज्जेज्जसु. . हसाविज्जिज्जहि, हसाविज्जेज्जहि. हसाविज्जिज्जे, हसाविज्जेज्जे. हसाविज्ज. [हसाविज्जिज्जसि,हसाविज्जेज्जसि. [हसाविज्जिज्जाह, हसाविज्जिज्जासि,हसाविज्जेज्जासि. हसाविज्जेज्जाह, हसाविज्जिज्जाहि हसाविज्जेज्जाहि हसाविज्जाहि.] Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 183 हासीअ-. हासीअहि, हासीएहि. हासीअह, हासीअसु, हासीएसु हासीएह. हासीइज्जसु, हासीएज्जसू. हासीइज्जहि, हासीएज्जहि. हासोइज्जे, हासोएज्जे. हासीअ.. [हासीइज्जसि, हासीएज्जसि. [हासीइज्जाह, हासीइज्जासि, हासीएज्जासि. हासीएज्जाह.] हासीइज्जाहि, हासीएज्जाहि, हासीआहि.] हासिज्ज-हासिज्जहि, हासिज्जेहि. हासिज्जह, हासिज्जसु, 'हासिज्जेसु. हासिज्जेह. हासिज्जिज्जसु, हासिज्जेज्जसु. हासिज्जिज्जहि, हासिज्जेज्जहि. हासिज्जिज्जे, हासिज्जेज्जे. हासिज्ज. . हासिज्जिज्जसि, हासिज्जेज्जसि. [हासिज्जिज्जाह. हासिज्जिज्जासि, हासिज्जेज्जासि, हासिज्जेज्जाह.] हासिज्जाहि.] प.पु. हसावीअ हसावीअमु, हसावीआमु. हसावीअमो, हसावीआमो, हसावीइमु, हसावीएमु. हसावी इमो, हसावीएमो. हसाविज्ज- हसाविज्जमु, हसाविज्जामु, हसाविज्जमो, हसाविज्जामो, हसाविज्जिमु, हसाविज्जेमु, हसाविज्जिमो, हसाविज्जेमो. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 प्राकृतव्याकरणस्य हासीअ हासीअमु, हासीआमु. हासीअमो, हासीआमो, . हासीइमु, हासीएमु. हासीइमो, हासीएमो. हासिज्ज- - . हासिज्जमु, हासिज्जामु, हासिज्जमो, हासिज्जामो, * हासिज्जिमु, हासिज्जेमु. हासिज्जिमों, हासिज्जेमो. . ज्ज-ज्जा प्रत्यये रूपाणि / सर्ववचन-सर्वपुरुषेषुहसावीएज्ज, हसावोएज्जा. हसाविज्जेज्ज, हसाविज्जेज्जा. हासीएज्ज, हासीएज्जा. हासिज्जेज्ज, हासिज्जेज्जा. (प्रेरके) भावे कर्मणि च भूतकालस्य रूपाणि / सर्ववचन - सर्वपुरुषेषुहसावीअ- हसावीअईअ, हसाविज्ज- हसाविज्जईअ, हासीअ- हासीअईस, हासिज्ज- हासिज्ज ईअ, - आषरूपाणि / सर्ववचन--सर्वपुरुषेषुहसावीअ- हसावीइत्था, हसावीइंसु. . हसाविज्ज- हसाविज्जित्था, हसाविज्जिसु. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 185 हासीअ- हांसीइत्था, हासिज्ज- हासिज्जित्था, हासीइंसु. हासिज्जिसु. हास हसावि-हास (हस्-हास्य) प्रेरकाङ्गस्य भावे कर्मणि च भविष्यत्कालरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. हसावि- हसाविहिइ, हसाविहिन्ति, हसाविहिन्ते, हसाविहिए. हसाविहिरे. [हसाविस्सइ, हसाविस्सए, हसाविस्सन्ति-न्ते] हासिहिइ, हासिहिए. * हासिहिन्ति-ते, हासिहिरे. हासेहिइ, हासेहिए. हासेहिन्ति-न्ते, हासे हिरे. [हासिस्सइ, हासिस्सए. हासिस्सन्ति-ते. हासेस्सइ, हासेस्सए. हासेस्सन्ति-न्ते.] बी. पु. हसावि-हसाविहिसि, हासविहित्था, हसाविहिसे. हसाविहिह. [हसाक्स्सिसि, हसाविस्सह.] हसाविस्ससे. हासिहि सि, हासि हिसे. हासिहित्था, हासि हिह. हासेहिसि, हासेहिसे, हासेहित्था, हासेहिह. [हासिस्ससि, हासिस्ससे. हासिस्सह. हासेस्स सि, हासेस्ससे, हासेस्सह.] हास Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 प्राकृतव्याकरणस्य हास प. पु. हसावि- हसाविस्सं. हसाविस्सामि. हसाविस्सामो-मु-म. हंसाविहामि, हसाविहामो-मु-म.... हसाविहिमि. हसाविहिमो-मु-म.... हसाविहिस्सा, हसाविहित्था. हासिस्सं, हासेस्सं, . हासिस्सामि, हासिस्सामो-मु-म. हासेस्सामि, हासेस्सामो-मु-म.. हासिहामि, हासिहामो-मु-म. हासेहामि, हासेहामो-मु-म. हासिहिमि, हासिहिमो-मु-म. हासेहिमि. हासे हिमो-मु-म. हासिहिस्सा. हासिहित्था, हासे हिस्सा, हासेहित्था. ज-जा प्रत्यये रूपाणि सर्ववचन-सर्वपुरुषेषुहसावि- हसाविज्ज, हसाविज्जा. हास- हासेज्ज, हासेज्जा. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 187 हसावि-हास (हस-हास्य) प्रेरकाङ्गस्य भावे कर्मणि च क्रियातिपत्त्यर्थरूपाणि / पुल्लिगे. एकवचन. बहुवचन. हसावि-हसाविन्तो, हसाविन्ता. हसाविमाणो, हसाविमाणा. हास- हासन्तो, . हासन्ता. हासेन्तो, हासेन्ता, हासिन्तो. हासिन्ता. स्त्रीलिंगे. एकवचन. बहुवचन. हसावि-हसाविन्ती, हसाविन्तीओ. हसाविमाणी, हसाविमाणीओ. हास- हासन्ती, हासन्तीओ. हासेन्ती, हासेन्तीओ. हासिन्ती, हासिन्तीओ. हासमाणी, हासमाणीओ. हासेमाणी, हासेमाणीओ. नपुसकलिंगे. एकवचन. बहुवचन. हसावि-हसाविन्तं, . हसाविन्ताई हसाविमाणं, हसाविमाणाई. हासहासन्तं, हासन्ताई. हासेन्तं, हासेन्ताई. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 प्राकृतव्याकरणस्य हासिन्तं, हासिन्ताई. हासमाणं, हासमाणाई. हासेमाणं. हासेमाणाई. ज्ज-ज्जा प्रत्यये रूपाणि / सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु हसावि- हसाविज्ज, हसाविज्जा. हास- हासेज्ज, हासेज्जा. होआवीअ-होआषिज-होईअ-होइज. (भू-भाव्य) अंगस्य भावे कर्मणि च वर्तमानकालरूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. होआवीअ-होआवीअइ, होआवीअन्ति-न्ते, होआवीइरे, होआवीएइ, होआवीएन्ति-न्ते, होआवीएइरे, होआवीअए. होआवीइन्ति-न्ते, होआवीअइरे. होआविज्ज-होआविज्जइ, होआविज्जन्ति-न्ते, होआविज्जिरे. होआविज्जेइ, होआविज्जेन्ति-न्ते, होआविज्जेइरे. होआविज्जए. होआविज्जिन्ति-न्ते, होआविज्जइरे. होईअ होईअइ, होईअन्ति-न्ते. होईइरे, होईएइ, होइएन्ति-न्ते, होईएइरे, होईअए. होईइन्ति-न्ते, होईअइरे. होइज्ज- होइज्जई, होइज्जन्ति-न्ते; होइज्जिरे. होइज्जेइ, होइज्जेन्ति-न्ते, होइज्जेइरे, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 189 - -- - -- - होइज्जए. होइन्जिन्ति-न्ते, होइज्जइरे. बी. पु.. होआवोअ-होआवीअसि, होआवीइत्था, होआवीअह. होआवीएसि, होआवीएइत्था, होआवीएह. होआवीअसे. होआविज्ज-होआविज्जसि, होआविज्जित्था, होआविज्जह. . होआविज्जेसि, . होआविज्जेइत्था, होआविज्जेह. होआविज्जसे. हाईअ- होईअसि, होईइत्था, होईअह, ... होईएसि, होईएइन्था, होईएह. होईअसे.. होइज्ज- होइज्जसि, होइज्जित्था, होइज्जह .. होइज्जेसि, होइज्जे इत्था होइज्जेंह. .. . होइज्जसे. होआवीअ-होआवीअमि, होआवीअमो-मु-म. . होआवीआमि, होआवीआमो-मु-म. होआवीइमो-मु-म. होआवीएमि, होआवीएमो-मु-म. होआविज्ज-होआविज्जमि, होआविज्जमो-मु-म . होआविज्जा मि, होआविज्जामो-मु-म. . . . होआविज्जिमो-मु-म. होआविज्जेमि. होआविज्जेमो-मु-म. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 प्राकृतव्याकरणस्य . होईअ- . होईअमि, होईअमो-मु-म. होईआमि, होईआमो-मु-म. होईइमो-मु-म. होईएमि, होंईएमो-मु-म. होइज्ज- होइज्जमि, होइज्जमो-मु.-म. होइज्जामि, होइज्जामो-मु-म. होइज्जिमो-मु-म, होइज्जेमि. . होइज्जेमो-मु-म.. ज्ज-ज्जा प्रत्यये रूपाणि सर्ववचन-सर्वपुरुषेपु-- होआवीअ-होआवीएज्ज, होआवीएज्जा, होआविज्ज-होआविज्जेज्ज, होआविज्जेज्जा, होईअ- होईएज्ज, . होईएज्जा, होइज्ज- होइज्जेज्ज, होइज्जेज्जा. (प्रेरके ) भावे कर्मणि च विधि-आज्ञार्थयो रूपाणि / एकवचन. बहुवचन. त. पु. होआवीअ-होआवोअउ, होभावीअन्तु, होआवीएन्तु, होआवीएउ. होआवीइन्तु. होआविज्ज-होआविज्जउ, होआविज्जन्तु. .. होआविज्जेन्तु, होआविज्जेउ. होआविज्जिन्तु... Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला 191 होईएन्तु, होईल- होईअंउ, . होईएउ. होइज्ज- होइज्जउ, होइज्जेउ. होईअन्तु. होईइन्तु. होइज्जन्तु, होइज्जिन्तु. होइज्जेन्तु, बी. पु. होआवीअ- होआवीअहि, होआवोएहि. होआवीअह, होआवीअसु, होआवोएसु. होआवीएह, होआवीइज्जसु, होआएवीज्जसु. होआवीइज्जहि, होआवी एज्जहि. होआवीइज्जे, होआवीएज्जे. होआवीअ. [होआवीइज्जसि, होआवीएज्जसि, [होआवीइज्जाह, होआवी इज्जासि, होआवीएज्जासि. होआवीएज्जाह.] होआवीइज्जाहि, होआवीएज्जाहि. होआवीआहि.] होआविज्ज-होआविज्जहि, होआविज्जेहि. होआविज्जह, होआविज्जसु, होआबिज्जेसु. होआविज्जेह. होआविज्जिज्जसु, होआविज्जेज्जसु. होआविज्जिज्जहि,होआविज्जेज्जहि. : होआविज्जिज्जे. होआविज्जेज्जे. होआविज्ज.. [होआविज्जिज्जसि,होआविज्जेज्जसि, [होआविज्जिज्जाह, होआविज्जिज्जासि,होआविज्जेज्जासि. होआविज्जेज्जाह.] होआविज्जिज्जाहि,होआविज्जेज्जाहि, होआविज्जाहि.] Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 प्राकृतव्याकरणस्य होईअ- होईअहि, होईएहि. होइअह, होईअसु, होईएसु, होईएह. होईइज्जसु, होईएज्जसु. होईइज्जहि, होईएज्जहि. . होईइज्जे, होईएज्जे. होईअ. [होईइज्जसि, होइएज्जसि, [होईइज्जाह, होईइज्जासि, होइएज्जासि, होईएज्जाह.] होईज्जाहि, होईएज्जाहि, होईआहि.] होइज्ज- होइज्जहि, होइज्जेहि. होइज्जह, होइज्जसु, होइज्जेसु. होइज्जेह. होइज्जिज्जसु, होइज्जेज्जसु, होइज्जिज्जहि, होइज्जेज्जहि. होइज्जिज्जे, होइज्जेज्जे. होइज्ज. [होइज्जिज्जसि, होइज्जेज्जसि, [होइज्जिज्जाह, होइज्जिजासि, होइज्जेज्जासि, होइज्जेज्जाह] होइज्जिज्जाहि, होइज्जेज्जाहि, होइज्जाहि.] प. पु. होआवीअ होआवीअमु, होआवीआमु, होआवीअमो, होआवीआमो, होआवीइमु, होआवीएमु, होआवीइमो, होआवीएमो. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य 193 होआविज्ज होआविज्जमु, होआविज्जामु, होआविज्जमो, होआविज्जामो. होआविज्जिमु, होआविज्जेमु. होआविज्जिमो, हआविज्जेमो, होइअ- होईअमु, होईआमु, होईअमो, होईमो, * होईइमु, होईएमु. होईइमो, होईएमो. होईज्ज- होइज्जमु, होइज्जामु, होइज्जमो, होइज्जामो, होइज्जिमु, होइज्जेमु. होइज्जिमो, होइज्जेमो, ___ ज-जा प्रत्यये रूपाणि - सर्ववचन--सर्वपुरुषेषुहोआवीअ- होआवीएज्ज, होआवीएज्जा, होआविज्ज-होआविज्जेज्ज, होआविज्जेज्जा. होईअ- . होईएज्ज, होइएज्जा. होइज्ज- होइज्जेज्ज, होइज्जेज्जा. (प्रेरके ) भावे कर्मणि च भूतकालस्य रूपाणि / - सर्ववचन-सर्वपुरुषेषुहोआवीअ-होआवीमसी-ही-हीअ. होआविज्ज-होआविज्जसी-ही-हीअ. होईअ- होईअसी, होईअही, होईअहीअ. होइज्ज- होइज्जसो, होइज्जही,होइज्जहीअ. ... आषरूपाणि / . सर्ववचन--सर्वपुरुषेषुहोआवीअ- होआवीइत्था होआवीइंसु, होआविज्ज-होआविज्जिथा, होआविज्जिसु. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला होईअ- होईइत्था, होई इंसु. होइज्ज- होईज्जित्था, होइंज्जिसु. (प्रेरके ) होआवि-ही ( भू-भाव्य ) अंगस्य मावे कर्मणि च भविष्यत्कालरूपाणि / एकवचन . बहुवचन. त. पु. होआवि- होआविहिइ, होआविहिन्ति, होआविहिन्ते, होआविहिए, होआविहिरे. [होआविस्सइ, होआविस्सन्ति-न्ते.] .. होआविस्सए. हो- होहिइ, होहिए. होहिन्ति, होहिन्त, होहिरे. [होस्सइ, होस्सए, होस्सन्ति, होस्सन्ते.) बी. पु. होआवि- होआविहिसि, होआविहित्था, होआविहिह. होआविहिसे. [होआविस्ससि, होआविस्सह.] होआविस्ससे.. हो- होहिसि, होहिसे. होहित्था, होहिह. [होस्ससि, होस्ससे. होस्सह.] प. पु. होआवि- होआविस्से, होआविस्सामि. होआविस्सामो-मु-म. होआविहामि. होआविहोमो-मु-म. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृतव्याकरणस्य 195 होआविहिमि. होआविहिमो-मु-म. होआविहिस्सा, होआविहित्था. होआविहित 'hc हो होस्सं होस्सामि. होहामि. होहिमि. होस्सामो-मु-म. होहामो-मु-म. होहिमो-मु-म. होहिस्सा, होहित्था. ___.. ज-जा प्रत्यये रूपाणि सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु- होआवि- होआविज्ज-ज्जा. हो- होज्ज.--ज्जा.. . (प्रेरके ) भावे कर्मणि च क्रियातिपत्त्यर्थरूपाणि / सर्ववचन-सर्वपुरुषेषु ___होआवि- होविज्ज-ज्जा. हो- होज्जा-ज्जा. पुल्लिगे. एकवचन. . होआवि- होआविन्तो, होआविमाणो, हो-- होन्तो, हुन्तो, होमाणो. बहुवचन होआविन्ता. होआविमाणा. होन्ता, हुन्ता. होमाणा.. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 संक्षिप्तप्राकृतधातुरूपमाला - स्त्रीलिंगे. होआवि- होआविन्ती.. होआविन्तीओ. . होआविमाणी... होआविमाणोओ.. हो-- होन्ती, हुन्ती. होन्तीओ, हुन्तीओ. होमाणी, होमाणीओ.. . नपुंसकलिङ्गे. होआवि- होआविन्तं. . होआविन्ताई... होआविमाणं, होआविमाणाई. हो- होन्तं, हुन्तं. होन्ताई, हुन्ताई. होमाणं, होंमाणाई. इति-संक्षिप्त-प्राकृतधातुरूपमाला समाप्ता ज Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अन्य उपयोगी प्रकाशनो प्राकृत व्याकरण ( अष्टम अध्याय) मूल्य : 15-00 प्राकृत व्याकरण (अष्टम अध्याय, शब्दसचि, उदाहरण सचि, दोधक पृत्ति रुपावलि सहित.) मूल्य : 24-00