Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturmAsa Atma-ullAsakA parva upAcArya devendra muni
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI namaskAra mahAmaMtra | namo arihaMtANaM, | namo sidhdANaM, | namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namoloesavva sAhaNaM eso pNcnmokaaro,svvpaavppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM,paTamaM havai mNglm||
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturmAsa : VIIIIIIIIIiitin Atma ullAsa kA parva upAcArya zrI vendra muni - - prakAzaka zrI tAraka guru jaina granthAlaya zAstrI sarkala udayapura (rAja.) pina-313 001 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ (0 artha saujanya akhaNDa saubhAgyavatI zrImatI pavana devI akhaNDa saubhAgyavatI zrImatI suzIlA devI . lor3hA dvArA ovarasIja TreDa ejensIja sTezana roDa, ajamera (rAja.) 0 mudrakaH saMjaya surAnA ke lie kAmadhenu priTarsa eDa pablisarsa avAgar3ha hAUsa, ema. jI. roDa, AgarA-282 002. 0 prathamavAra vi. saM. 2047 caitra IsvI san 1990 aprela 9 mUlyaH lAgata mAtraH 2 rupayA 50 paisA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAthamikI jIvana kA eka-eka kSaNa mUlyavAna hai| bItA huA kSaNa kabhI lauTakara AtA nahIM, aura Ane vAlA kSaNa hamAre hAtha meM nahIM, isalie vartamAna kSaNa kA sadupayoga kara sArthaka banAnA, yahI hamAre vaza meM hai| kama se kama samaya va zrama meM manuSya suvidhApUrvaka adhika se adhika lAbha uThA sake, isalie Ajakala pratyeka vastu kA laghu-saMskaraNa (minI eDIzana) ho rahA hai| sAhitya kSetra meM bhI aba bhArI bharakama graMthoM kI apekSA choTI pustakeM, jebI guTake pasanda kiye jAte haiN| jinheM avakAza ke kucha kSaNoM meM par3hakara lAbha uThAyA jA sakatA hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka pAThakoM ne aneka bAra mujhase Agraha kiyA hai ki maiM isa prakAra kI choTI-choTI pustakeM likhUM, jinheM gAgara meM sAgara kahA jA sake aura pAThaka suvidhA anusAra kahIM bhI sAtha meM rakhakara z2aba phursata mile, taba par3ha sakeM / pAThakoM kI bhAvanA ko dhyAna meM rakhakara maiMne isa prakAra ke kucha laghu nibandha likhe jo kama se kama zabdoM meM adhika se adhika sArthaka sandeza de sakeM / isa Ayojana meM pUjya gurudeva zrI upAdhyAya puSkara muni jI mahArAja sA. kI kRpA evaM preraNA merI saphalatA kA mUla rahIM hai / zrIcaMda jI surAnA "sarasa" kA sahayoga sadA smaraNIya rahegA / - upAcArya devendramuni (4)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturmAsa : Atma-ullAsa kA parva cAturmAsa-cAra akSaroM kA eka choTA-sA zabda hai, lekina apane isa sUkSma kalevara meM aneka preraNAoM/rahasyoM ko chipAye hue hai / sAMsArika dRSTi se bhI aura AdhyAtmika dRSTi se bhI / isakA zabdArtha hotA hai-cAra mAsa, cAra mahIne / lekina varSa meM to bAraha mAsa hote haiN| aura bAraha mAsa meM tIna cAturmAsa Ate haiM-zrAvaNa se kArtika taka arthAt ASAr3hI pUnama se kArtika pUnama taka, phira mRgasara se phAlguna taka yaha phAlguna pUrNimA holI caumAsI kahalAtI hai| phira caitra se ASAr3ha taka yaha grISma kAlIna caumAsA hai| kintu yahA~ para "cAturmAsa" se varSA Rtu ke cAra mAsa kI ora saMketa hai| ye cAra mAsa haiM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvaNa, bhAdrapada, Azvina aura kArtika-ina cAra mahInoM meM barasAta hotI hai, ye varSA Rtu ke mahIne mAne jAte haiM, cAturmAsa zabda se inhIM cAra mahInoM kI ora saMketa kiyA gayA hai / varSA Rtu ke cAra mAsa kA mahattva zrAvaNa, bhAdrapada, Azvina aura kArtika-barasAta ke ina cAra mahInoM kA prANI jagata meM to mahattva hai hI, jar3a jagata meM bhI bahuta mahattva hai, inakI anivArya upayogitA hai| vaizAkha aura jyeSTha mAsa meM sUrya ke prakhara tApa se tape hue tave kI taraha pRthvI jalane lagatI hai, sira para cilacilAtI dhUpa-Aga kI jvAlA jaisI, garma-garma lU kI lapaTeM calatI haiM / sadAnIrA nadiyoM kA jala sUkha jAtA hai, ve patalI dhArA bana jAtI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, kUoM kA jala stara nIcA utara jAtA hai| mAnava kyA, prANI mAtra hI trAhi-trAhi karane lagate haiN| bhISma-grISma ke kAraNa haijA Adi aneka roga bhI phailate hai / grISma Rtu kA vAtAvaraNa zArIrika evaM mAnasika donoM dRSTiyoM se uttejanApUrNa tathA udvignatA bharA rahatA hai / __ ina saba uttejanAoM se trANa dilAtI haiM, AkAza se rimajhima barasatI bUMdeM / kAlidAsa ne to apane meghadUta kAvya meM megha ko dUta banAkara hI sandeza bhejA thaa| unakA hRdaya meghoM ke darzana mAtra se uttaraMgita ho uThA thA aura lekhanI se kamanIya kalpanA prasUta hone lagI thii| bAdaloM kI rimajhima kA prabhAva baccoM ke mana para bhI khUba hotA hai, unake tana-mana umaMga se bhara jAte haiM, ve ha~sate-kilakArI bharate rimajhima bUMdoM meM nahAte Anandita hote haiM /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ barasAta hone kA eka pariNAma yaha hotA hai ki mArga avaruddha ho jAte haiM,pAnI bhara jAtA hai, AvAgamana ruka jAtA hai / prAcIna bhArata meM to yaha sthiti thI hI, gA~voM meM aba bhI hai / kintu nagaroM meM bhI jahA~ vaijJAnika unnati kA prakAza pahu~ca cukA hai, vahA~ bhI sthAna-sthAna para pAnI bhara jAtA hai / nAle uphanane lagate haiM / ataH nirAbAdha AvAgamana kI samasyA vahA~ bhI khar3I ho jAtI hai / lekina barasAta kA eka sukhada pariNAma yaha hotA hai ki grISma kA tApa kama ho jAtA hai, garmI meM calatI lU sukhada samIra kA rUpa le letI hai / mAnava kA tana-mana praphullita ho jAtA hai / aura praphullita tana-mana meM zubha bhAvanAe~ a~gar3AI lene lagatI haiM / phalataH kaSAyoM kI agni
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI manda par3a jAtI hai / kSamA kI zItalatA kA anubhava hone lagatA hai| varSA kI rimajhima karatI bU~deM jaba komala miTTI para giratI haiM to usa mATI meM apUrva urvarA zakti jaga uThatI hai / kisAna khetoM kI samRddhi ke sapane saMjoye bIja botA hai 1 aura bIjoM ko aMkurita pallavita puSpita hone kI AzA lagAkara bar3I umaMga se zrama karatA hai / "dAdura mora kisAna mana lagA rahe ghana ora........... 1 - mausama kI dRSTi se varSA Rtu samazItoSNa hotI hai isalie kRSikArya ke lie to prakRti sarvathA anukUla hotI hI hai, kintu RSi - kArya ke lie bhI arthAt - dharma ke bIja bone ke lie bhI yaha Rtu sarvathA anukUla rahatI hai / isIlie santajana (9)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka sthAna para sthira hokara mAnava-mana kI komala bhUmi upadezoM dvArA taiyAra karate haiM aura phira usameM dharma ke, zubha saMkalpoM evaM uttama saMskAroM ke bIja bote haiN| aura jIvana- kSetra ko dhArmikatA ke vAtAvaraNa se harA- bharA banA dete haiN| kabIradAsa ke zabdoM meM kabirA bAdala prema kA, hama para barakhA AI / antara bhIgI AtamA, harI-bharI vanarAI // ina zubha bhAvanAoM kI varSA santa-satI aura zramaNa-zramaNI ke samparka aura satsaMgati se hotI hai / __sAdhu-saMnyAsI aura vizeSa rUpa se jaina zramaNa-zramaNI cAturmAsa meM vihAra nahIM karate, eka sthAna para rahakara hI dharma kI (10)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaMgA bahAte haiM / yaha unakA kalpa hai, AcAra hai, maryAdA hai / isa maryAdA kA kAraNa hai-varSARtu meM jIvoM kI adhika utpatti ho jaanaa| AvAgamana se una sUkSma jIvoM kI hiMsA na ho jAya, unheM kisI prakAra kA kaSTa na ho, isa dayA aura ahiMsA kI bhAvanA se zramaNajana eka sthAna cAra mahIne vAsa karate haiM / ise unakA varSAvAsa yA cAturmAsa kahA jAtA hai / varSAvAsa kI aisI hI paramparA vaidika aura bauddhadharma meM bhI pAI jAtI hai| prAcInakAla meM vaidika saMnyAsI, parivrAjaka aura bauddhabhikSu eka hI sthAna para rahate the, varSA Rtu meM gamanAgamana nahIM karate the / mahAbhArata meM bhI aise prasaMgoM kA ullekha hai aura tathAgata buddha ne to apane (11)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSuoM ko varSAvAsa meM sthiravAsa karane kI preraNA kaI sthaloM para dI |lekin kAla ke antarAla se vaidika sAdhu saMnyAsI aura bauddha bhikSuoM meM varSAvAsa ke viSaya meM zithilatA A gaI jabaki jaina sAdhu-sAdhvI varSAvAsa ke niyamoM kA dRDhatApUrvaka pAlana karate rahe hai| lekina sAtha hI bhArata kI ye tInoM paramparAe~ eka bAta meM ekamata haiM ki koI laukika zubha kArya ina dinoM meM nahIM kiye jAte / vivAha Adi nahIM hote / vaidika paramparA ne isakA kAraNa yaha batAyA ki cAturmAsa meM deva so jAte haiM / deva se vaidika paramparA meM abhiprAya viSNu se hai / vaidika purANoM meM ullekha hai ki viSNu bhagavAna ASAr3ha zuklA 11 ko so jAte (12)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM aura kArtika zuklA 11 ko unakI nIMda TUTatI hai, suSupti se jAgrata avasthA meM Ate haiM / aura unakI z2Agrata dazA meM hI vivAha Adi laukika zubha kArya kiye jAne cAhie, suSupti dazA meM nahIM / unake jAgane kI tithi kArtika zuklA 11 ko 'devotthAna' kahA jAtA hai aura vaidika paramparA ke anuyAyI isa dina harSotsava manAte haiM / ye kAraNa to apanI-apanI paramparA aura dhAraNA ke anusAra haiM; lekina uddezya to eka hI hai ki varSARtu meM laukika zubhakArya bhI nahIM kiye jAte / ataH dharma sAdhanA kA avasara adhika milatA hai / AdhyAtmika mahatva cAturmAsa kA AdhyAtmika mahatva to aura bhI adhika hai / vaidika paramparA meM zrAvaNa mAsa ko (13)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zivajI kA mAsa mAnA gayA hai| zrAvaNa zurU hote hI maMdiroM ke ghaNTe-ghar3iyAla baja uThate haiM saMpUrNa bhArata meM zrAvaNa mAsa ke cAroM somavAroM ko zivajI kI vizeSa utsAha se pUjA-arcanA kI jAtI hai / pUre zrAvaNa mAsa to calatI hI rahatI hai / isI prakAra bhAdrapada kRSNA aSTamI ko zrIkRSNa janma divasa ke rUpa meM saMpUrNa bhArata meM manAyA jAtA hai / ___yoM bhAdavA viSNu yA zrIkRSNa kA mahInA hai / Azvina mAsa devI-pUjA ke lie nizcita hai / kalakatte (baMgAla) kI kAlIpUjA bahuta prasiddha hai, nau dina kA virATa utsava manAyA jAtA hai / aura phira dasaveM dina dazahare kA vizAla utsava hotA hai, jisameM hajAroM vyakti bhAga lete haiM / (14)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ devI - pUjA, navarAtri, navadurgA aura dazaharA - yaha to saMpUrNa bhArata meM manAye jAne vAle parva haiM / dazahare ke lie kahA jAtA hai ki isa dina zrIrAma ne rAvaNa para vijaya prApta kI thI / isI taraha kArtika mAsa meM divAlI, hinduoM kA sabase bar3A parva AtA hai / isa rUpa meM dharma jAgaraNA- dhArmika utsAha vaidika athavA sanAtana dharmAvalambiyoM meM bhI, varSA ke cAra mAsoM meM khUba hotA hai / lekina jaina dharmAnuyAyiyoM ke cAturmAsa - varSA ke cAra mahInoM meM hone vAlI dharmajAgaraNA, dharma-sAdhanA aura dharmotsAha kA raMga hI kucha anUThA alaga raMga liye hai / jaina paramparA ke cAturmAsa ke uddezya jaina zramaNa- zramaNI anAyAsa athavA (15)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ niruddezya hI cAra mAsa taka eka sthAna para nahIM rukate / apitu cAturmAsa kA unakA eka nizcita uddezya hotA hai aura vaha uddezya mukhyarUpa meM do haiM-(1) dharmajAgaraNA tathA (2) tapaHsAdhanA / / cAturmAsa meM eka sthAna para rahakara zramaNa-zramaNI svakalyANa ke sAtha-sAtha para-kalyANa, lokakalyANa kI sAdhanA karate haiM / kyoMki jainazramaNa jitanA svakalyANa ke lie pratibaddha hotA hai, utanA hI loka-kalyANa ke lie bhI / isIlie usakA eka viruda 'sva-para-kalyANakArI bhI kahA gayA hai / ___ cAturmAsa ke kalpa-sambandhI eka aura bAta jAnane yogya hai / zAstroM meM aisA ullekha AtA hai ki prathama aura antima tIrthakara ke zramaNa ASAr3hI pUnama se (16)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtikIpUnama taka eka sthAna para rahakara cAra mAsa taka varSAvAsa karate haiM aura madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke zramaNa-zramaNI ASAr3hI pUnama se saMvatsarI-payUSaNa taka varSAvAsa karate haiN| isake Age yadi Avazyaka ho to ve rukate hai anyathA vihAra bhI kara sakate lekina vartamAna meM antima tIrthakara bha. mahAvIra kA zAsana cala rahA hai aura unake anuyAyI cAra mAsa ke varSAvAsa kI paramparA kA pAlana dRr3hatA ke sAtha kara rahe haiM / cAturmAsa ke mukhya uddezya haiM 1. jIvadayA arthAt jIva-virAdhanA se bacanA 2. tapaHsAdhanA upavAsa se lekara ___ lambI tapasyA karanA (17)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. dharma-jAgaraNA tathA gRhastha varga ko dharmArAdhanA ke lie preraNA/mArgadarzana denaa| vastusthiti aisI hai ki jisa kSetra meM bhI jaina zramaNa-zramaNI caraNa rakhate haiM unake utkRSTa cAritra aura ujjvala tapa se prabhAvita hokara vaha kSetra dharmakSetra ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai, logoM meM dharmotsAha jAga uThatA hai / jIvadayA cAturmAsa kA pahalA uddezya hai / jIva-dayA kA abhiprAya hai-prANImAtra ke rakSaNa kI, unake kalyANa kI bhAvanA rakhanA, kisI bhI jIva kI, cAhe vaha kSudra se kSudra kyoM na ho, usakI hiMsA nahIM karanA, kaSTa nahIM denA, usako saMtApa na denA / isake atirikta pratyeka prANI ko abhaya denA / abhaya aura dayA eka hI sikke ke do (18)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalU haiM / kaSTa meM par3e prANI ko sahAyatA denA, usakA duHkha dUra karanA dayA hai to abhaya usa saMkaTagrasta prANI kA saMkaTa dUra karake use nirbhaya banAnA hai / dayA ke ye donoM rUpa Negative,Positive ke samAna haiN| jaise negeTiva aura pojITiva donoM dhArAoM kA saMbandha jur3ane se vidyuta kAryakArI hotI hai, usI prakAra dayA kI pUrNatA bhI rakSA aura abhayadAna-ina donoM pravRttiyoM se hotI hai / tapaHsAdhanA cAturmAsa kA dUsarA uddezya hai / tapa, usako kahA jAtA hai, jisase ATha prakAra kI karmagranthiyoM kA nAza hotA hai / sAdhAraNa bhASA meM tapa dvArA sabhI prakAra ke duHkha miTate haiM, AtmA zuddha-parizuddha banatI hai "taveNa parisujjhai / " jaina zAstroM meM 12 prakAra kA tapa batAyA gayA hai / (19)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekina jaina dharmAnumodita tapa na to deha-pIr3A hai aura na camatkAra-pradarzana, tathA na labdhi Adi kI prApti kA prayAsa hI hai / yaha to ekamAtra karma-nirjarA aura Atma-vizuddhi kA prayAsa hai / jaina sAdhaka isI uddezya se tapa karatA hai-cAhe vaha sAdhaka zramaNa ho, athavA zrAvaka; usakA ekamAtra yahI uddezya hotA cAturmAsa kA eka mahatvapUrNa uddezya hai-samAja-saMgaThana / sAdhu-sAdhvI, zrAvakazrAvikA rUpa cAroM tIrtha eka sthAna para ekatrita hote haiM / usa samaya saMgaThana kI bhAvanA balavatI hotI hai / sAdhu- sAdhvI bhI preraNA dete haiM / zrAvaka-zrAvikA bhI isa para vicAra karate haiM ki saMgaThana kaise majabUta ho? (20)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUra-dUra rahane vAle svadharmi bandhu paraspara milate haiM / eka sthAna para rahate haiM, jisa kAraNa unameM vicAra vinimaya calatA hai aura ekatA kA sUtra sudRr3ha hotA kahA hai-saMghe zaktiH kalauyugekaliyuga yAnI vartamAna kAla meM saMgaThana meM hI zakti hai / deza meM prajAtantrAtmaka zAsana praNAlI hai / isameM vahI dala apanI sarakAra banAtA hai, zAsana kA svAmI hotA hai, jo atyadhika saMgaThita ho / saMgaThana kA mahatva sAmAjika, dhArmika, pArivArika sabhI kSetroM meM hai / saMgaThita samAja jaldI unnati karatA hai; jabaki asaMgaThita samAja pichar3a jAtA hai| isake sAtha hI samAja-sevA bhI eka Avazyaka uddezya hai / samAja meM bahuta se (21)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhAI-bahana abhAvagrasta hote haiM, koI bImArI ke kAraNa to koI berojagArI ke kAraNa, anAtha bacce aura vidhavA mahilAe~ bhI hotI haiM, bahuta se garIbI ke kAraNa bhI abhAvoM kI cakkI meM pisatA jIvana gujArane ko vivaza hote haiM / ina sabake prati samAja kA kartavya hai| inheM sahAyatA denA sAdharmi-vAtsalya kahalAtA hai / lekina sahAyatA aisI na ho ki inheM sadA ke lie paramukhApekSI banAye rakhe; apitu aisI sahAyatA karanI cAhiye jisase ki ye abhAvagrasta vyakti bhI apane pairoM para khar3e hokara sammAnapUrNa saphala jIvana jI sake / garIbI dAna se nahIM, svAvalambana se dUra hotI hai / samAjasevA kI aisI yojanAe~ cAturmAsa (22)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM banAI jA sakatI haiM, aura unakA kAryAnvayana bhI kiyA jA sakatA hai|| yaha to cAturmAsa ke lokopakAraka rUpa haiM, uddezya haiM, kintu isakA sabase bar3A aura pradhAna uddezya hai-dharmajAgaraNA, dharmautsAha,Atma-vizuddhi,adhyAtma-sAdhanA / Atma-sAdhanArUpa adhyAtma-vizuddhi ke liye saMyama evaM tapa-japa kI sAdhanA sabase mahatvapUrNa sAdhanA hai / tapa-japasAmAyika - sevA saba isIlie kiye jAte haiM ki AtmA se karmoM kA maila haTake ujjvalatA bddh'e| azubha bhAvoM kA tyAga aura zubha tathA zuddha bhAvo meM ramaNa karanA, kaSAyoM-viSayoM ko chor3akara Atma-nirIkSaNa-prakSAlana bhI AdhyAtmika sAdhanA kA eka aMga hai / cAturmAsa kAla meM laukika pravRttiyA~ (23)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kama ho jAtI haiM / isa kAla kA sadupayoga bhautika dhana-vaibhava kI lAlasA kA tyAga kara AdhyAtmika sampadA ke upArjana meM kiyA jAye to sarvatra sukha hI sukha kI vRSTi hogI; ThIka usI taraha jaise zrAvaNa mAsa meM zItala-sukhada jala varSA hotI hai / prakRti kA vAtAvaraNa bhI ina cAra mahInoM meM sukha aura zAMtiprada rahatA hai, yaha samaya mAnasika-Atmika zAMti ke liye bhI anukUla hai / cAturmAsa ke vizeSa kAryakrama cAturmAsa ke uddezyoM kI prApti ke liye vizeSa kAryakrama kA nirmANa aura kAryAnvayana isa prakAra kiyA jA sakatA hai (1) dharma-zikSaNa-bAlaka, yuvaka, prauDha, mahilAoM Adi ko cAra mAsa kA pAThyakrama (24)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ banAkara dhArmika zikSaNa denA / dharma saMskAra denA / isa zikSaNa pAThyakrama kA mahattva baccoM meM zubha saMskAra bharanA aura mahilAoM ko dharma kA vAstavika svarUpa samajhAne meM hai / donoM hI rUpoM meM yaha anivArya hai / bAlaka susaMskArI baneMge to nItimAna nAgarika banakara saphala jIvana bitAyeMge aura sAtha hI dharma ke prati abhimukha raheMge / mahilAoM ko jaba dharma ke vAstavika rUpa kA jJAna ho jAyegA taba samAja meM phailI hAnikAraka kurUr3hiyoM kI jar3a svayaM hI hila jAyegI aura baccoM meM acche saMskAra svataH jAgRta hoMge / isa rUpa meM yaha pAThyakrama bahuta lAbhaprada siddha hogA / (2) pratyeka pakSa meM kama se kama eka (25)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dina to sAmAyika divasa, svAdhyAya divasa yA kSamA divasa ke rUpa meM manAyA hI jAnA cAhie / yadi adhika dina isI prakAra manAe jA sake to aura bhI acchA hai / vastutaH cAturmAsa AdhyAtmika-sAdhanA ke lie hI hai aura sAmAyika, svAdhyAya, kSamA ye saba Atma-vizuddhi ke kAraka hI haiN| siddhi prApta karane ke Avazyaka sopAna (3) pratidina eka ghaNTA dhyAna-mauna kI sAdhanA sabhI bhAI-bahana,zrAvaka-zrAvikAe~ kareM / (4) svadharmivAtsalya aura saMgaThana dRDha karane ke prayAsa bhI cAturmAsa ke avazya karaNIya kartavya haiM / / cAturmAsa kSamA aura tapa kA apUrva prasaMga hai / ina cAra mAsoM meM adhika se (26)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika kSamA kI sAdhanA aura tapa kI ArAdhanA karanI cAhie / tapa kI ArAdhanA to cAturmAsa meM bhAI-bahana karate hI haiM / upavAsa se lekara aThAI, mAsakhamaNa aura yahA~ taka ki cAra mahInoM ke tapa kI ArAdhanA bhI kucha zrAvikAe~ kara letI haiM / lekina yadi tapa ke sAtha kSamA kI bhI ArAdhanA kareM to sone meM suhAgA kI ukti caritArtha ho jAya / bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-kSamA se AtmA meM prasannatA-praphullatA utpanna hotI hai| Antarika harSa se Atmika Ananda kI upalabdhi hotI hai, Atmika-sukha kA rasAsvAdana hotA hai / cAturmAsa meM karaNIya anya kRtya zrAddha vidhi nAmaka grantha meM cAturmAsa meM kiye jAne vAle kRtyoM kI vistRta sUcI (27)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dI hai / jinameM se mukhya ye haiM 1. cAra mahInoM ke lie naye niyama grahaNa karanA / 2. pUrva gRhIta vratoM meM aura maryAdA karanA / 3. pratidina vyAkhyAna zravaNa karanA / 4. pratidina niyamita sAmAyika karanA / 5. pratidina niyamita svAdhyAya karanA / [ jo loga varSa bhara niyamita sAmAyikasvAdhyAya karate haiM arthAt jinheM jIvana bhara ke sAmAyika svAdhyAya kA niyama haiM ve ina sAdhanAoM meM adhika samaya lagAe~ / eka sAmAyika karate hoM to do yA tIna sAmAyika kareM, pratidina ghaNTe bhara svAdhyAya karate hoM to cAturmAsa meM do-tIna ghaNTe svAdhyAya kareM / ] (28)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. 7. upayoga / 8. 9. tyAga / aprAsuka jala kA tyAga / do-tIna bAra chAnakara jala kA sacitta kA tyAga / harit vastu lIlotI kA 10. rAtribhojana kA tyAga / 11. cAra mahInoM taka brahmacarya kA pAlana karanA aura yadi itanA sambhava na ho sake to yathAzakya kareM, kama se kama parvatithiyoM meM to brahmacarya kA pAlana avazya hI karanA cAhie / 12. tela, gur3a, ghI, dahI Adi ke upayoga meM sAvadhAnI baratanA cAhie / ve khule na raheM, calitarasa na hoM / 13. snAna Adi ke lie lIlanaphUlana vAlA pAnI upayoga meM nahIM lenA caahie| (29)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. parva tithiyoM meM upavAsa yA " ekAsana karanA / 15. ina cAra mahInoM meM gRha nirmANa Adi Arambhajanya kArya nahIM karanA / 16. zrAvaNa-bhAdrapada mAsa meM bAsI anna nahIM khAnA / 17. pratidina pAtradAna kI bhAvanA karanA / w 18. pratidina svadharmi sevA kA prayAsa / 19. rugNa, vRddha, asahAya, dInaanAtha Adi kI sevA kA prayAsa / 20. pratidina kucha na kucha dharmadAna, anukampAdAna karanA / 21. mUka jIvoM kI dayA, unakI rakSA tathA pAlana-poSaNa ke lie kucha na kucha yogadAna karanA / (30)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. bAraha vrata Adi meM vizeSa upayoga rakhanA / 23. yathAzakti tapa kA AcaraNa karanA / 24. pAkSika pratikramaNa evaM pauSadha karanA / 25. mAsa ke parva-do aSTamI [eka zukla pakSa kI aura dUsarI kRSNa pakSa kI] do caudasa, pUnama, amAvasyA ina parva dina meM upavAsa yA UnodarI tapa karanA / 26. dasa vidha dharma kA yathAzakti pAlana karanA / [abhi. bhAga 3, pR. 1169 se uddhRta] cAturmAsa meM parvo kI zrRMkhalA varSA Rtu ke cAra mAsa meM aneka parva Ate haiM / paryoM kI eka sundara zrRMkhalA hI bana gaI hai, ina cAra mahInoM meM / dekhie (31)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru-pUrNimA-jaina zramaNoM kA cAturmAsa ASADhI pUnama se prArambha hotA hai / aura vaidika paramparA ke anusAra yaha guru pUrNimA kahalAtI hai / dvaipAyana vyAsa RSi kA janma isI dina huA mAnA jAtA hai / guru jJAna-vijJAna tathA AcAra kA AdhAra hotA hai / ziSya guru- caraNoM meM samarpita hokara jJAna-AcaraNa kI zikSA prApta karatA hai / guru apane ziSya ko dizA bodha dete haiM, usake jIvana kA nirmANa karate haiM / isa dRSTi se guru-pUrNimA kA bhAratIya saMskRti aura mAnava jIvana meM jo mahatva hai, use avagaNita nahIM kiyA jA sktaa| guru pUrNimA dharma-zikSA, guru-sevA evaM vinaya kI ora iMgita karatI hai / zrAvaNI pratipadA-cAturmAsa kA dUsarA dina hai-zrAvaNI pratipadA, zrAvaNa kRSNA (32)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekama / jaina itihAsa meM isakA atyadhika mahatva hai / digambara paramparA ke anusAra zrAvaNI pratipadA ko hI bha. mahAvIra ne apanA prathama pravacana madhyama pAvA meM diyA thA / (yadyapi bha. mahAvIra ko kevalajJAna kI upalabdhi vaizAkha sudI 10 ko hI ho cukI thI, lekina yogyapAtra ke abhAva meM ve mauna rahe the| ) bhagavAna ke prathama pravacana se dharma kA zuSka hotA kalpavRkSa punaH harA-bharA ho gayA / indrabhUti gautama Adi aneka vidvAnoM ne bhagavAna kA ziSyatva grahaNa kiyA aura bhagavAna ne caturvidha tIrtha kI sthApanA kI / isa rUpa meM zrAvaNI pratipadA kA yaha dina zrutajJAna kA prathama parva bana gayA / aba lIjie parvoM kI zrRMkhalA - ina (33)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahInoM meM kaI tIrthaMkaroM ke kalyANaka bhI hue aura aneka mahApuruSoM ke janma bhI, jinake tapa, teja, udAra aura vizAla hRdayatA, samAja-sevA tathA saMgaThana, paropakAra Adi bahumukhI kalyANakAraka pravRttiyoM se jinazAsana camaka rahA hai / zrAvaNa kRSNA tIja ko gyArahaveM tIrthaMkara zrI zreyAMsanAtha kA mokSa kalyANaka, saptamI ko caudahaveM tIrthaMkara anantanAtha kA cyavana kalyANaka, aSTamI ko ikkIsaveM tIrthaMkara naminAtha kA janma kalyANaka, navamI ko satrahaveM tIrthaMkara kunthunAtha kA cyavana kalyANaka divasa hai / tIrthaMkaroM se sambandhita hone ke kAraNa ye sabhI parva- divasa bana gae haiM / aneka vyakti ina dinoM meM vizeSa tapa- japa karate haiM / (34)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ - aba Aiye zrAvaNa zuklA meM / zrAvaNa zuklA 1 paramapUjya, AcArya samrATa Ananda RSijIma. kA janma divasa hai / vi. saM. 1957 zrAvaNa zuklA 1 ko ciMcor3I nagara meM ApakA zubha janma huA thA / AcArya zrI jJAna-cAritra-tapa ke teja puMja haiM / Apa mahAna sarala AtmA haiN| ApakA divya-bhavya vyaktitva AdaraNIya aura vandanIya hai / zrAvaNa zuklA 2 ko bhagavAna sumatinAtha kA cyavana kalyANaka, 5 ko bAIsaveM tIrthakara neminAtha kA janma kalyANaka, 6 ko dIkSA kalyANaka, 8 ko teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha kA mokSa kalyANaka aura pUrNimA ko bIsaveM tIrthakara munisuvrata kA cyavana kalyANaka hai / (35)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvaNa sudI 14 jaina zAsana ke prabhAvaka marudharakesarI muni zrI mizrImalajI mahArAja kI janma-jayantI hai| Apa sampUrNa marudharA ke prabhAvazAlI mahAna saMta the / tejasvI dharmanetA aura lokopakArI santa rhe| ApakA jJAna bahuta gaharA aura cAritra utkRSTa thA / saMgha ekatA ke Apa agradUta rahe / __ApakI puNya smRti meM yaha dina nazAbandI divasa ke rUpa meM sthAyI mahatva prApta kara rahA hai / rakSAbandhana zrAvaNa zuklA 15 pUrNimA kA dina loka meM rakSAbandhana parva ke nAma se prasiddha hai| isa dina bahaneM apane bhAiyoM ke hAtha meM rAkhI bA~dhatI haiM aura bhAI unheM rakSA kA vacana dete haiM /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa parva ke prArambha hone meM kaI kathAe~ bhI varNita kI gaI haiM / jaina paramparA ke anusAra mahAmuni viSNukumAra zakti kA pradarzana karake jaina zramaNa saMgha kI rakSA karate haiM to vaidika paramparA ke anusAra viSNu vAmana kA rUpa rakhakara bali se 3 paga bhUmi kI yAcanA karate haiM aura phira virATa rUpa banAkara samasta bhU-maNDala ko hI nApa lete haiM / ina donoM kathAoM meM nAma sAmya to hai hI, sAtha hI eka preraNA hai- virATa banane kI, hRdaya ko vizAla banAne kI / jaise mahAmuni viSNukumAra aura viSNu vAmana se virATa bane, vaise hI hama bhI vizAla hRdaya baneM / tana cAhe choTA rahe lekina mana vizAla ho / hamAre hRdaya meM prANI mAtra kI rakSA ke saMskAra sudRr3ha hoM / apanA saba kucha samarpaNa karake bhI dharma, rASTra evaM samAja kI rakSA tathA abhivRddhi karane kA saMkalpa jagAyeM / (37) -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka prasaMga aitihAsika bhI hai-isa parva ke sambandha meM / mevAr3a kI rAnI karNAvatI para jaba bahAdurazAha ne hamalA kiyA to usane mugala zAsaka humAyU~ ko rAkhI bhejI / humAyU~ usa samaya baMgAla meM thA / vaha turanta mevAr3a AyA apanI rAkhI bhejane vAlI bahana kI rakSA ke nimitta / isa kathA se bahana-bhAI kA nizchala prema pragaTa hotA hai / humAyU~ musalamAna thA aura karNAvatI hindU / phira bhI vaha AyA / isase spaSTa hotA hai ki bahana kA prema majahaba se bar3A hotA hai, dharma-sampradAyoM kI dIvAroM meM itanI zakti nahIM hotI ki bahana-bhAI ke pyAra ko roka sake / ___ yaha prema kA parva rakSA kA tyauhAra hai| AzA karanI cAhie ki isI rUpa meM isa parva ko manAyA jAyegA / (38)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAdrapada mAsa to jaina dharmAvalambiyoM kA dharma-mAsa hI kahalAtA hai / anya loga bhI jainiyoM se yahI kahate hai ki aba to bhAdavA A gayA hai, Apa loga dharma meM lageMge / jo mahattva musalamAnoM ke lie ramajAna ke mahIne kA hai, vaha jainoM ke lie bhAdrapada mAsa kA hai / ramajAna ke mahIne meM muslima bhAI roje (upavAsa) rakhate haiM to bhAdrapada meM jainoM ke vrata upavAsa calate haiM / ramajAna ke bAda musalamAnoM kI Ida AtI hai, jisameM ve loga paraspara milate haiM, aparAdhoM kI mAphI mA~gate haiM aura bhAIcArA bar3hAte haiM / saMvatsarI ke dina sabhI jaina AbAla-vRddha khamata-khAmaNA karate haiM, vaira-virodha miTAte haiM aura paraspara gale milate haiM / (39)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra kI paramparAe~ vaidika dharma meM bhI haiM aura yahA~ taka ki pazcimI jagata IsAI matAlambiyoM meM bhI haiM / yaha bAta dUsarI hai ki bhaugolika paristhitiyoM tathA vAtAvaraNa kI bhinnatA ke kAraNa kahIM aise parva zIta Rtu meM manAye jAte haiM to kahIM grISma Rtu meM / "bhadra" zabda se bhI "bhAdra" banatA hai| bhadra kA artha hotA hai maMgala aura kalyANakArI / bhadra sarala ko bhI kahate haiN| bhadratA kA bhAva liye bhAdrapada AtA hai| bhAdrapada to dharma mAsa hI hai / isI mAsa meM sarvAdhika dharmasAdhanA hotI hai / paryuSaNa aura saMvatsarI jaise mahAparva isI mAsa meM Ate haiM / digambara samAja kA dazalakSaNI parva bhI isI mAsa meM manAyA jAtA hai / sampUrNa jaina samAja meM dharmotsAha chA jAtA (40)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / dharma kA vAtAvaraNa bana jAtA hai, dharma sAkAra-sA ho uThatA hai / isalie bhAdrapada ko to hama dharma-mAsa kaha sakate haiM / ___ bhAdrapada mAsa meM kRSNa pakSa kI 7 ke dina bha. zAMtinAtha kA cyavana aura tIrthaMkara candraprabha ko nirvANa prApta huA / aSTamI ke dina supArzvanAtha bhagavAna kA cyavana huaa| tathA zukla pakSa kI navamI ke dina nauveM tIrthaMkara suvidhinAtha mukta hue / janmASTamI yaha parva zrIkRSNa ke janma divasa ke rUpa meM sampUrNa hindU samAja meM manAyA jAtA hai / gokula kI paramparA ko mAnane vAle bhAdrapada badI 9 ko yaha utsava manAte __ zrIkRSNa mahAna karmayogI mahApuruSa the| inhoMne usa samaya kI pracalita dhArAoM (41)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko nayA mor3a diyA / sAmAjika, rAjanItika, rASTrIya cintana ko naI dizA dI / rAjanIti meM bhI prema, vizvAsa aura kartavya bodha kA pATha par3hAyA / bhArata ke isa mahApuruSa ke janmotsava ko manAkara karor3oM loga inheM zraddhA sumana arpita karate haiM / paryuSaNa mahAparva paryuSaNa jaina jagata kA mahAna AdhyAtmika parva hai / yaha bhAdavA badI 13 se zurU hokara sudI 5 taka -8 dina kA manAyA jAtA hai / ise aSTAnhika parva kahate haiM / yaha apane DhaMga kA alaga hI parva hai / isakI preraNA AdhyAtmika hai / isameM saMgraha / parigraha ke tyAga kI aura cAra prakAra ke dAna kI preraNA hai / kSamA, samatA, (42)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ sayama-sAdhanA, bhautikatA se virakti aura AtmA meM anurakti jagAnA isakA lakSya hai| paryuSaNakesAtadivasoMko alaga-alaga prakAra se vrata, niyama,sAdhanA Adi kA Ayojana kara sAmUhika rUpa meM dharma-jAgaraNa karanA cAhie / saMvatsarI prema, maitrI, sahiSNutA, kSamA kA sandeza lekara AtA hai-saMvatsarI parva / yaha parva bhAdrapada sudI 5 ko manAyA jAtA hai / AbAla vRddha sabhI paraspara khamata-khAmaNA karake ApasI vaira-virodha ko miTAte haiM, krodha ko upazamita karate haiN| Ajakala videzoM meM jahAM kSamApanA yA vizva maitrI divasa manAyA jAtA hai, jise dekhakara videzI loga itane prabhAvita hue haiM ki unakA kahanA hai-samUcI mAnava (43)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti ke lie ise maitrI divasa kA rUpa denA cAhie / yaha parva vizvaprema, vizvabandhutva aura vasudhaiva kuTumbakam kI bhAvanA kA sAkAra rUpa hai / dazalakSaNa parva digambara sampradAya bhAdrapada sudI 5 se 14 taka daza dina kA parva manAte haiN| yaha parva bhI AdhyAtmika hai| isameM bhI AtmA kI zuddhi kA hI lakSya rahA huA hai| ananta caturdazI dazalakSaNa parva kA antima dina bhAdavA sudI 14 ananta caturdazI ke rUpa meM manAyA jAtA hai / isakA saMketa AtmA kI anaMta zaktiyoM ko udghATita karane kA (4)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake uparAMta kSamAparva manAyA jAtA hai tathA sabhI paraspara khamata-khAmaNA karate yaha bhI vizva-bandhutva aura vizva-maitrI ko pravarddhita karane meM sakSama aura sabala preraNA detA hai / svatantratA divasa _adhikatara isI bhAdrapada mAsa meM svatantratA divasa AtA hai / vaise yaha rASTrIya parva aMgrejI tArIkha 15 agasta ko manAyA jAtA hai / . . ___ yadyapi yaha laukika parva hai; parantu isakA mahatva yaha hai ki deza ko AjAdI milI / deza meM prajAtantra sthApita huA / aba apane deza kA zAsana apane dezavAsiyoM ke hI hAtha meM hai / (45
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ AjAdI kA suphala bhI huA hai / hamAre deza ne bhautikatA ke kSetra meM cahumukhI unnati kI hai aura kara rahA hai, deza kA bhaviSya bhI ujjvala pratIta ho rahA hai / isI bhAdrapada mAsa meM hamAre zramaNasaMgha ke prathama AcArya mahAna zrutadhara zrI AtmArAma jI mahArAja kA pAvana janma divasa AtA hai / vi. saM. 1939 bhAdavA sudi 12 ko rAhoM (paMjAba) grAma meM ApazrI kA janma huA / AcAryazrI AtmArAma jI mahArAja zrutajJAna ke jyoti stambha the / bhAdavA sadi 14ko hI sthAnakavAsI paramparA ke mahAna AcAryazrI jayamalajI mahArAja kA janma mahotsava manAyA jAtA hai| vi. sa. 1765 meM lAMbiyA grAma meM ApazrI kA janma huaa| Apa mahAna tejasvI sAdhaka aura utkRSTa AdhyAtmika puruSa the /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba Aiye Azvina mAsa meM / isa mAsa kI amAvasyA ke dina bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ko kaivalya kI upalabdhi huI aura zukla pakSa kI 14 ( caturdazI) ke dina ikkIsaveM tIrthaMkara naminAtha kA janma huA / navapada olI AdhyAtmika dRSTi se Azvina zukla pakSa meM navapada olI parva pradhAna hai / kahIM yaha parva zuklA 1 se 9 taka manAyA jAtA hai to kahIM zuklA 6 se pUnama taka / isameM navakAra maMtra ke navapadoM kI ArAdhanA kI jAtI hai, AyaMbila tapa kiye jAte haiM / zrIpAla -- mainAsundarI ke AkhyAna par3he jAte haiM / olI parva bar3e utsAha se manAyA jAtA hai / navakAra mantra ke 9 pada haiM - (1) Namo arihaMtANaM (2) Namo siddhANaM (3) Namo (47)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyariyANaM (4) Namo uvajjhAyANaM (5) Namo loe savvasAhUNaM (6) Namo nANassa, (7) Namo dasaNassa, (8) Namo caritassa (9) Namo tavassa / ___ina nau padoM meM mukti-prApta, mukti ke lie prayAsarata aura muktimArga- sabhI kucha A jAtA hai / inameM se pratyeka dina eka-eka pada kA japa, Ayabila aura prAsuka jala kA prayoga kiyA jAtA hai / olI tapa ArAdhanA kA bar3A mahattva hai / devI-pUjana Azvina zuklA 1 se 9 taka hindU loga devI-pUjana karate haiM / kahIM ise navadurgA kahA jAtA hai to kahIM nvraatri| baMgAla Adi pUrvI pradezoM meM isakA bahuta jora hai / baMgAlI to ise mahotsava ke rUpa meM hI manAte haiM / (48)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazaharA yaha parva Azvina zuklA 10 ko manAyA jAtA hai / isakA sambandha maryAdA puruSottama zrI rAma se jor3A jAtA hai / kiMvadantI hai ki zrIrAma ne isI dina rAvaNa para vijaya prApta kI thI / isa prakAra yaha parva adharma para dharma kI vijaya kA pratIka bana gayA hai / isa parva kA eka AdhyAtmika saMketa bhI hai-1. mana 5 indriya viSaya aura 4 kaSAya-ina dasa para vijaya prApta karanAina dazoM ko apane kAbU meM kara lenA, harA denA-yahI dazaharA kA vAstavika aura saccA svarupa hai / AdhyAtmika dRSTi jisakI pramukha hai, aisA sAdhaka isI rUpa meM dazaharA parva manAne kA prayAsa karatA hai / (41)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayAdazamI AcArya zrI bhUdharajI mahArAja kA janma-divasa bhI hai / upAdhyAya zrI puSkara munijI kA janma-divasa . Azvina zuklA 14 vaha saubhAgyazAlI dina hai, jisako upAdhyAya gurudeva. zrI puSkara munijI ke janma dina hone kA gaurava prApta hai / ApakA janma vi. saM. 1967 ko nAMdezamA meM huA / _____ Apake jIvana meM saMyama aura zruta sAkAra ho uThe haiM / nirantara japa-tapa aura dhyAna meM lIna rahate haiM / mukha para maMda smita, A~khoM meM sneha, vAtsalya kA laharAtA sAgara aura tapaHteja se dIpta bhAla ApakA bAhya vyaktitva hai, jo pratyeka darzaka ko apanI ora khIMca letA hai aura vaha Apake caraNoM meM jhuka jAtA hai / saMgaThana aura saMghIya abhyudaya evaM (50)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgha-aikya ke lie sthAnakavAsI jaina samAja meM ApakA nAma amara rhegaa| aura amaratA kI carcA meM sthAnakavAsI paramparA ke parama prabhAvaka AcArya amara siMha jI mahArAja kI puNyatithi bhI AtI hai Azvina zuklA 14 ko / aba Aiye kArtika mAsa para / cAturmAsa kA yaha antima mAsa hai / isa mAsa meM bhI kaI parva Ate haiM / kArtika mAsa ke kRSNa pakSa kI paMcamI ke dina tIsare tIrthakara saMbhavanAtha ko kaivalya prApta huA, 12 ko bAIsaveM tIrthakara neminAtha kA cyavana tathA chaThe tIrthakara padmaprabhu kA janma huA tathA yahI tithi unakA tapa kalyANaka divasa hai / amAvasyA ke dina antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra ko nirvANa prApta huaa| tathA dUsare dina (51)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika zuklA 1 ko gautamasvAmI ko kevalajJAna kI upalabdhi huI isIlie yaha tithi gautama pratipadA kahIM jAtI hai / kArtika zuklA 5 ke dina jJAna paMcamI parva AtA hai / dIpAvalI dIpAvalI jyoti parva hai / isa dina ghara kI, vyApArika saMsthAnoM kI saphAI kI jAtI hai, naye kapar3e pahane jAte haiM, badhAI aura zubha kAmanAoM ke kArDa bheje jAte haiM, miThAI kA AdAna-pradAna hotA hai / lakSmI (dhana lakSmI) kI pUjA kI jAtI hai / yaha isa parva kA laukika athavA dRzya svarUpa hai / lekina isakA AdhyAtmika svarUpa bhI hai, aura vaha adhika mahattvapUrNa hai / jisa prakAra bAharI saphAI/svacchatA kI jAtI hai, (52)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghara aura vyApArika saMsthAnoM ko raMga-rogana Adi se camakAyA jAtA hai, usI prakAra AtmA kI svacchatA bhI Avazyaka hai / duSkarmoM, durbhAvoM, IrSyA, dveSa, matsara Adi ke kacare ko AtmA se bAhara nikAla diyA jAya, AtmA ko svaccha aura pavitra banA liyA jAya tabhI dIpAvalI parva manAnA sArthaka ho sakatA hai| yadyapi yaha dIpAvalI parva mUlataH eka hI dina kA parva hai, aura isakA kAraNa tathA AdhAra hai bhagavAna mahAvIra kA nirvANa kalyANaka lekina cU~ki sampUrNa bhArata meM yaha parva manAyA jAtA hai, jaina to manAte hI haiM, hindU bhI manAte haiM, ataH kaI ghaTanA prasaMga jor3akara yaha parva pA~ca dina taka manAyA jAtA hai - kArtika kRSNA 13 se kArtika zuklA 2 taka / (53)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArtika kRSNA 13 ko vaidika paramparA ke anusAra prasiddha hindU AyurvijJAnI dhanvantari kA janma divasa mAnA jAtA hai| lekina vartamAna meM dhanvatari trayodazI ne dhanaterasa kA rUpa dhAraNa kara liyA hai / isa dina ghara meM naI vastu bartana Adi lAnA zubha mAnA jAtA hai| kahIM-kahIM bhugatAna karanA ucita nahIM mAnA jAtA hai / kyoMki aisI mAnyatA hai ki isa dina ghara se dhana nikalA to sAla bhara taka nikalatA hI rahegA / kArtika kRSNA 14 ko naraka caturdazI mAnA jAtA hai / aisA kahA jAtA hai ki isa dina zrIkRSNa ne narakAsura kA vadha kiyA thA / lekina janasAdhAraNa ise choTI divAlI kahate haiM / isa dina ghara ke dvAra (54)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ para caturmukhI dIpaka rakhA jAtA haiM, jo isa bAta kA pratIka hai ki cAroM dizAe~ prakAzamayI baneM, jIvana meM caturmukhI Aloka jage / amAvasyA-isa dina ke sAtha to aneka ghaTanAe~ jur3I hai- . (1) bhagavAna mahAvIra kA parinirvANa (2) rAvaNa vijaya ke bAda zrI rAma kA ayodhyA lauTanA / (3) Arya samAja ke saMsthApaka svAmI dayAnanda sarasvatI kA svargavAsa / (4) svAmI rAmatIrtha dvArA gaMgA kI laharoM meM samAdhi lenA / noTa-isI pakSa meM dhana terasa ko upAcArya zrI devendra munijI kA janma divasa AtA hai| vi. saM. 1987 dhana terasa ke dina ApazrI kA janma huA / -saMpAdaka (55)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) sikkhoM ke chaThe guru govinda siMha dvArA bandIgRha se mukta hokara svarNamandira taka kI yAtrA karanA / (6) daityarAja bali kA pAtAla gamana / (7) kAlI dvArA mahiSAsura kA damana / ina vibhinna ghaTanAoM ke jur3ane kA pariNAma yaha huA ki dIvAlI jana-jana kA parva bana gayA / divAlI jaise jyoti parva saMsAra ke anya dezoM meM bhI pracalita haiM, para una-una dezoM kI paramparAoM ke anusAra isakA rUpa aura manAye jAne ke DhaMga meM paryApta antara parilakSita hotA hai / / gautama pratipadA ke rUpa meM kArtika zuklA 1 jaina samAja meM prasiddha hai / isa dina gaNadhara gautama ko kevalajJAna prApta huA thA / isI rUpa meM jaina paramparA ise manAtI (56)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika paramparA ise annakUTa pratipadA kahatI hai / isa dina govardhana pUjA kI jAtI hai / kahA jAtA hai zrIkRSNa ne indra pUjA banda karavA dI / jisase ruSTa hokara indra ne braja meM ghanaghora varSA kI thI taba zrIkRSNa ne govardhana parvata ko aMgulI para uThAkara brajavAsiyoM kI rakSA kI thI / hindU paramparA ke anusAra yaha parva isI ghaTanA ke smaraNa svarupa hai / kArtika sudI 2 bhAI bIja ke (bhrAtR dvitIyA) ke rUpa meM manAyA jAtA hai / jainaparamparA ke anusAra isa parva se jur3I ghaTanA yaha hai / mahArAjA nandIvardhana bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se bahuta dukhI hue| unhoMne khAnA-pInA bhI chor3a diyaa| taba bahana sudarzanA dvitIyA ke dina unake pAsa gaI aura bar3e Agraha se bhAI ko khAnA khilAyA / (57)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika paramparA isa parva ke sAtha yama-yamI kI ghaTanA ko jor3atI hai / yama-yamI donoM paraspara sahodara bhAI-bahana the| aura isa prakAra ise yama-dvitIyA kahA jAtA hai / ___ lekina vAstava meM bhAI-bIja bahana-bhAI ke nizchala prema kA pratIka hai / isameM bhAI-bahana ke prema ke saMdarzana hote haiN| jJAna paMcamI divAlI ke pA~ca dina bAda kArtika zuklA 5 kA dina jJAna parva ke rUpa meM manAyA jAtA hai aura isa dina ko jJAna paMcamI kahA jAtA hai / isa dina devarddhigaNI kSamAzramaNa ne AgamoM ko lipibaddha karane kA zrIgaNeza kiyA thA / kucha manISiyoM kA vicAra yaha bhI hai ki zruta lekhana ke kArya kA zrIgaNeza to pahale hI ho cukA (58)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ thA aura jJAna paMcamI ke dina usakI parisamApti huI thii| ___ kArtika zuklA 5 ke dina jo mahAvIra vANI ko devarddhigaNI ne saMkalana kiyA, vahI vANI Aja hamako aMga-AgamoM ke rUpa meM prApta haiM / jisa prakAra devardhigaNI ne mahAvIravANI ko surakSita kiyA usI prakAra hamArA kartavya hai ki hama jJAna ke pracAraprasAra meM sahayoga deM / isI rUpa meM isa parva kI mahattA hai / digambara paramparA meM yaha parva zruta paMcamI ke nAma se jyeSTha zuklA 5 ko manAyA jAtA hai / aMgoM ke jJAtA AcArya dharasena ne bhUtabali aura puSpadaMta ko Agama siddhAnta kA gahana jJAna pradAna kiyaa| donoM muniyoM ne usa jJAna ko grahaNa karake jyeSTha (59)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudI 5 ke dina SaTkhaMDAgama jaisA vizAla grantha racakara saMgha ko samarpita kiyaa| kArtika sudI 13 bhI sthAnakavAsI jaina itihAsa meM mahatvapUrNa hai / vi. saM. 1934 kArtika zuklA 13 ko nImaca zahara meM eka mahApuruSa kA janma huA thA jo jaina divAkara prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja ke nAma se vizruta hue| zrI jaina divAkara jI mahArAja ne jaina zAsana kI prabhAvanA meM vaha adbhuta kArya kiye jo zatAbdiyoM taka yAda kiye jAyeMge / kArtika zuklA caudasa ko mahAsthavira zrI tArAcanda jI ma. kI puNyatithi hai / mevAr3a ke bamborA grAma meM ApakA janma huA / pitA zivalAla jI aura mAtA jJAnakuMvara jI / AcArya zrI pUnamacanda jI ma. ke pAsa mAtA ke sAtha dIkSita hue / sevA-vinaya-sahiSNutA kI sAkSAt pratimA (60)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ the / 63 varSa taka saMyama sAdhanA kara san 1956 jayapura meM sanyArA sahita svargavAsa huA / zramaNa saMgha jisa samaya banA usa samaya Apa zramaNa saMgha meM sabase bar3e hone se Apa mahAsthavira kI upAdhi se alaMkRta the / aba AtA hai kArtikI pUnama kA din| yaha cAturmAsa kA antima dina hai / lekina hai bahuta hI mahatvapUrNa / kArtikI punama do mahApuruSoM ke janma se gauravAnvita hai / eka haiM-AcArya hemacandra aura dUsare haiM-dharmavIra loNkaashaah| AcArya hemacandra kA janma kArtikI pUnama, vi. saM. 1145 ko huaa| Apa anupama medhA ke dhanI aura niSNAta sAhityakAra the| Apane sAhitya kI pratyeka vidhA para saphalatApUrvaka kalama claaii| dharma, darzana, itihAsa, vyAkaraNa, nIti-Adi sAhitya kA koI bhI aMga ApakI lekhanI se achUtA (61)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ na rhaa| triSaSTi zalAkA puruSa caritra jaisA mahAna grantha ApakI praur3ha racanA hai / isI zrRMkhalA meM arha nIti, siddha hemavyAkaraNa, kumArapAla pratibodha Adi racanAe~ bhI apanI sAnI nahIM rakhatIM / Apane apane jIvana meM lagabhaga sAr3he tIna karor3a zlokoM kI racanA kI / ApakI utkRSTa medhA aura pratyeka viSaya ke pAMDitya ke kAraNa Apako kalikAla sarvajJa kA viruda prApta huA / dharmavIra lokAzAha kA janma divasa bhI kArtikI pUnama hai / Apa satyazodhaka aura AgamoM ke marmajJa the / dharma ke nAma para jar3a pUjA ke rUpa meM jo ADambara praviSTa ho gayA thA, vaha Apako rucA nahIM / Apane pAkhaMDa va dharma ke nAma para phaile ADambara ko dUra kara Agamasammata zuddha AcAra paramparA kA prabala pracAra kiyaa| pariNAma yaha huA ki sthAnakavAsI paramparA ke sthApita hone ke anukUla (62)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtAvaraNa banA / isI kAraNa Apa sthAnakavAsI paramparA ke Adi puruSa athavA janaka kahalAte haiM / jIvarAjajI, lavajI, RSijI Adi saMtoM ne sthAnakavAsI paramparA ko Age bar3hAyA, usako gati dI / aura Aja yaha paramparA jisakA bIjAropaNa lokAzAha ne kiyA thA, vizAla vaTavRkSa banakara phala-phUla rahI hai aura isakI chAyA meM aneka bhavya jIva sukha-zAntipUrvaka AdhyAtmika sAdhanA karake apane mAnava-jIvana ko saphala banA rahe haiM / ___kArtikI pUrNimA kA eka mahatva yaha bhI hai ki cAra mAsa taka eka sthAna paraavasthita rahe sAdhu-sAdhvI anya kSetroM meM dharma-jAgaraNA hetu prasthAna karate haiM / vidAI belA kA vaha kSaNa atyanta mArmika bana jAtA hai / zrAvaka-zrAvikAoM ke dila bhare hote (63)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, unakI A~khoM meM A~sU hote haiM aura hRdaya pukAra rahA hotA hai - mahArAja punaH padhArane kI kRpA kareM / vastutaH kArtikI pUnama vaha dina hai jo 'vihAracariyA isiNaM pasatyAH kI bhAvanA ko sAkAra rUpa detA hai / anya kSetroM ko pavitra karane ke lie sAdhuoM ke caraNa bar3hate haiM / yaha kArtikI pUnama kA sarvAdhika mahatva hai, jo ise parva kI saMjJA pradAna karane meM yatheSTa rUpa se sakSama hai / isa prakAra cAturmAsa parvoM kI aTUTa zrRMkhalA hai aura hai AdhyAtmika-sAdhanA kA jAgaraNa kAla / yahI isakA mahatva hai, parvatva hai kyoMki jJAna, darzana, cAritra aura tapa - mukti ke ina cAra upAyoM kI sAdhanA-ArAdhanA kA isa kAla meM suavasara saMprApta hotA hai / (64)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAcArya zrI devendra muni jaina tatvavidyA ke prajJApuruSa siddhahasta lekhaka janma : vi. saM. 1988, dhanaterasa, 7 navambara, 1936 dIkSA : IsvI san 1 mArca 1941 upAcArya pada : 12 maI, 1987, pUnA zramaNa sammelana
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ _"ekatA" tabhI surakSita raha sakatI hai, jaba hama tyAga evaM samarpaNa kI bhAvanA ho / yadi Apa apane svArtha ko hI sAdhya mAneMge, apanI prabhAvanA ko hI pramukhatA deMge to phira dUsaroM kA kyA gogA ? | eka-eka IMTa jur3akara bhavya bhavana banatA hai, gadi koI ITa apane ko sabase bar3I dikhAne kA prayAsa kare yA apanA svataMtra astitva jatAne kI veSTA kare to kyA vaha usa bhavana kI sundaratA bar3hA sakatI hai ? samudra meM milakara hara bUMda apanA astitva maTA detI hai, aura bUMda samudra bana jAtI hai / saMgaThana meM hara eka vyakti svayaM ko samarpita karatA hai aura saMgaThana kI abhinna kar3I bana jAtA hai| - upAcArya devendramuni kAzakaH zrItAraka guru jaina granthAlaya.udayapura