________________
મુક્ત અથવા સિદ્ધ છે અને સંસારી છે એમ મુખ્યપણે બે ભેદ સર્વ જેના કહ્યા છે. સર્વ કર્મોના બંધનથી સર્વથા મુક્ત થઈને સંપૂર્ણ શુદ્ધ દશાને પામેલા જીને સિદ્ધ પરમાત્મા કહેવાય છે. કર્મોથી લેપાયેલા, કમીના બંધનને કારણે સુખ-દુઃખને અનુભવ કરનારા, એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જનારા, જન્મ, જીવન અને મરણની જાળમાં ફસાયેલા જેને સંસારી છેકહેવાય છે. સંસાર એટલે રઝળવા-ભટકવાનું સ્થાન. આવા રઝળવા-ભટકવાના
સ્થાનરૂપ સંસારમાં રહેલા જીને સંસારી જીવ કહેવાય છે.
સંસારી જીના બે ભેદ છેઃ સ્થાવર અને વસ. સ્વેચ્છાએ હાલી–ચાલી નહિ શકવાથી જે થિર રહેનારા છે, તેમને સ્થાવર જ કહેવાય છે. તેમને એક જ ઇન્દ્રિય હોય છે, અને ત્રસ ઇવાની અપેક્ષાએ તેઓ ઘણી ઓછી શક્તિવાળા હોય છે. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ–સ્થાવર છે આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારના છે. જેઓ સ્વેચ્છાએ હાલી–ચાલી શકે છે, તેમને ત્રસ જીવ કહેવાય છે.
