Vishva Darshan

Author(s): Mantungsuri, Hitvijay
Publisher: Sheth Navinchandra Chotalal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023003/1

Page #1

1 Rખકઃ પૂ.આ.શ્રી માનતંગસૂરીશ્વરજી મહારાજા
-gિaહૃા
Iિs El ENTERT be rent
- 6 : A se
தோழன்
-જ-
ક ૨૨
*
*
-
-
'T
LE+
બ
-યા ” vA
દર - 1
સંપાદ : પૂ. મુનિશ્રી તિવિજય
savશ્નપૂઆ.શ્રી માનતુંગસૂરીશ્વરજી
સંપાદકઃ પૂ.મુનિશ્રી હિતવિજયજી

Page #2

સાચી દયા
માત્ર મનુષ્યની નહિ, કુંથવાથી માંડીને કુંજર સુધીના
નાના-મેાટા સર્વે જીવેાની દયા
એજ સાચી યા છે.

Page #3

જૈન જયતિ શાસનમ્
ૐ વિશ્વ-દર્શન
( ચૌદ રાજલાક અને અલાક)
卐
: લેખક :
પરમશાસન-પ્રભાવક
પૂજ્યપાદ
ગચ્છાધિપતિ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચન્દ્રસૂરીધરજી મહારાજાના પટ્ટધરરત્ન આગમપ્રજ્ઞ પૂજ્યપાઢ આચાર્ય દેવશ્રી માનતુ ગસૂરીશ્વરજી મહારાજા
卐
: સંપાદક :
સ્વ. પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવશ્રી રવિચન્દ્રસૂરીશ્વર શિષ્યાણ પૂ. મુનિશ્રી હિતવિજયજી
卐
: પ્રકાશક : શેઠ નવીનચંદ્ર છેટાલાલ C/o, સી. છેટાલાલની કુાં, ૫૮૯, નારાયણચાક, મૂળજી જેઠા માર્કિટ, મુંબઈ-૨ ફોન : ૩૧૧૯૨૬, ૩૧૦૯૨૧

Page #4

: પ્રકાશક : શેઠ નવીનચંદ્ર છોટાલાલ ૧૦૫, કુબેરભુવન બજાજ રેડ, વિલેપાલ વેસ્ટ મુંબઈ–૪૦૦ ૦૫૬. ફેન : ઓફિસ ઃ ૩૧૧૯૨૬, ૩૧૦૭૨૧
ઘર ઃ ૬૧૪૨૬૪૯, ૬૧૪૭૯૫૦
: પ્રાપ્તિસ્થાન ? ૧. શ્રી મુક્તિનિલય જૈન ધર્મશાળા - તલાટી રોડ, પાલિતાણા
(સૌરાષ્ટ્ર) પીન-૩૬૪૨૭૦ ૨. શ્રી ચન્દ્રોદય રીલીજિયસ ટ્રસ્ટ
છે. હસ્તગિરિ તીર્ણોદ્ધાર કાર્યાલય મુ. જાળિયા (અમરાજી) (સૌરાષ્ટ્ર) (વાયા-પાલિતાણા) પિન–૩૬૪,૨૭૦
પ્રત ઃ ૧૦૦૦
દ્વિતીયાવૃત્તિ
મૂલ્ય : ૩-૦૦
વીર સં. ૨૫૧૪ વિ. સં. ૨૦૪૪

Page #5

પ્રકાશકીય
શ્રી હસ્તગિરિતીર્થોદ્ધારક, આગમખણ, ક્ષમાશીલ, સૌમ્યમૂર્તિ, પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય માનતુંગસૂરીશ્વરજી મહારાજાના અગણિત ઉપકારની
સ્મૃતિ નિમિત્તે તથા વિ. સં. ૨૦૪૧ માં પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવશ્રી માનતુંગસૂરીશ્વરજી મહારાજા, પૂ. ૫. શ્રી હરિપ્રવિજયજી ગણિવર, પૂ. પં. શ્રી રવિપ્રલવિજયજી ગણિવર, સ્વ. પૂ. પં. શ્રી સુધાંશુવિજયજી ગણિવર, પૂ. મુ. શ્રી ચંદ્રયશવિજયજી મ., પૂ. મુ. શ્રી ચંદ્રસેનવિજયજી મ., પૂ. મુ. શ્રી અજિતવિજયજી મ., પૂ. મુ. શ્રી હિતવિજયજી મ., પૂ. મુ. શ્રી સુવ્રતવિજયજી મ., પૂ. મુ. શ્રી અનંતદર્શનવિજયજી મ., પૂ. મુ. શ્રી ચારિત્રરત્નવિજયજી મ, પૂ. મુ. શ્રી કુલદીપકવિજયજી મ., પૂ. મુ. શ્રી વિમલયશવિજયજી મ., પૂ. મુ શ્રી તરવરતિવિજયજી મ. તથા પૂ. સાધ્વીજી શ્રી ત્રિલેચનાશ્રીજી આદિ ઠાણું ૧૫ અને પૂ. સાદવીજી શ્રી સૂર્યોદયાશ્રીજી તથા ૫. સા. શ્રી હેમપ્રભાશ્રીજી આદિ ઠાણા૧૪–આ પ્રમાણે સાધુ ભગવંતે ૧૪ ઠાણા અને સાધ્વીજી મહારાજ ૨૯ ઠાણા મળી કુલ ૪૩ ઠાણાનું સાવરકુંડલામાં જે આરાધનામય, ઉત્સાહપૂર્ણ અને અવિસ્મરણીય

Page #6

-યાદગાર ચાતુર્માસ થયું, તેની પુણ્ય સ્મૃતિ નિમિત્તે આ નાનકડું છતાં અત્યંત ઉપયોગી પુસ્તક પ્રગટ કરતાં ખૂબ જ હર્ષ અનુભવું છું.
આ પુસ્તકનું મેટર પૂ. મુનિરાજશ્રી હિત વિજ્યજી મહારાજે ઘણે પરિશ્રમ લઈને ખૂબ કાળજી પૂર્વક તૈયાર કરી આપ્યું છે તે બદલ અમે તેઓશ્રીના અત્યંત ત્રાણી છીએ.
૧ થી ૭૧ સુધીનાં પાનાં અંકુર પ્રિન્ટર્સસાવરકુંડલાવાળા મન સુરઅલીભાઈએ અને ત્યાર પછીનાં પાનાં સાગર પ્રિન્ટર્સ–અમદાવાદવાળા નવનીત ભાઈએ તાત્કાલિક છાપી આપ્યાં છે તે બદલ અમે તેમના આભારી છીએ.
પ્રકાશક : શેઠ નવીનચંદ્ર છોટાલાલ

Page #7

પ્રાસ્તાવિકમ્
આગમવિશારદ, હસ્તગિરિતીર્થોદ્ધારક, પૂજયપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્દ વિજય માનતુંગસૂરીશ્વરજી મહારાજાના વિ.સં. ૨૦૧૯ ની સાલના રાજકેટના ચાતુર્માસ વખતે “જયહિંદ' વાળા, જીવદયાપ્રેમી શ્રી જયંતીલાલ લક્ષ્મીચંદ શાહની વિનંતીથી પૂજ્યશ્રીએ ૧૪ રાજલેક અંગેનું આ સંક્ષિપ્ત લખાણ લખી આપ્યું હતું. આ લખાણ શ્રી જયંતીભાઈએ તે વખતે તેમના પરમાથ' માસિકમાં પણ પ્રગટ કર્યું હતું અને પુસ્તિકરૂપે પણ પ્રગટ કર્યું હતું. તેની પ્રથમવૃત્તિની બધી જ નકલો ખલાસ થઈ જવાથી, તેની ઉપયોગિતાને લક્ષમાં લઈ સાવરકુંડલાવાળા ધર્મપ્રેમી સુશ્રાવક છેટાલાલ મણિલાલ શેઠના સુપુત્ર ઉદારદિલ શ્રી નવીનભાઈની માગણી અને દિવ્યસહાયથી અનેક સુધારા-વધારા સાથે આ દ્વિતીયાવૃત્તિ પ્રગટ કરવામાં આવી રહી છે.
ધર્મપ્રેમી સુશ્રાવક શેઠ ઇટાલાલ મણિલાલનું કુટુંબ વિ.સં. ૧૯૯૯ ની સાલથી પૂજ્યશ્રીના પરિચયમાં આવ્યા પછી તેઓશ્રી પ્રત્યે આજ દિન સુધી અખંડ ભક્તિભાવવાળું રહ્યું છે.
૫.પૂ.આ.ભ.શ્રી માનતુંગસૂરીશ્વરજી મહારાજા એટલે જ્ઞાનામૃતની પરબ! તેમની પાસે આવીને

Page #8

સહુ પિતાની જ્ઞાનપિપાસા છિપાવે! તેઓશ્રીને જિનાગમ વારંવાર વાંચવા-વંચાવવા, એ વાચનના. આધારે વિચારવું અને લખવું, આ બધી વાતની લગની લાગેલી હોવાને કારણે, તેઓશ્રીની આ બધી પ્રવૃત્તિઓ તેઓ જ્યાં હોય ત્યાં ભૂખ–તરસને ભૂલીને,. કંટાળાને છેડીને અને થાકને અવગણીને પણ નિરંતર ચાલ્યા જ કરતી હોય છે.
તેઓશ્રીની યાદશક્તિ પણ અત્યંત તીવ્ર છે. એ તીવ્ર યાદશક્તિના બળે નાની ઉંમરમાં ગેખેલું પણ તેમને યાદ છે. વાંચેલું અને વિચારેલું પણ તેમના સ્મૃતિપટમાં સદાને માટે જળવાઈ રહેલું છે.
આગમના ઊંડા અભ્યાસથી વિચારી-વિચારીને. તેઓશ્રીએ આગમિક પદાર્થોની જાતજાતની નં. કરેલી છે. નહિ સમજાતી વસ્તુને સરળતાથી સમજાવી આપે અને તત્ત્વને બાધ કરાવે તેવાં જાતજાતનાં ઘણાં લખાણે પણ કરી રાખેલાં છે. પૂજ્યશ્રીનું એ બધું જ લખાણુ અપ્રગટ ખજાનારૂપ છે. જે એ ખજાને ખૂલે અને તેમાંનાં લખાણે પ્રગટ થાય તે એ કાર્ય તરવરસિકેને માટે ઘણું ઉપકારક બની શકે. એમ છે. પરંતુ પૂજ્યશ્રી પિતાનાં એ લખાણે. છપાવવાની બાબતમાં રસ કે ઉત્સાહ ધરાવતા નથી. તેઓશ્રી તે લહિયાઓ પાસે જિનાગમે લખાવવાના.

Page #9

વિષયમાં જ રસિક અને ઉત્સાહી છે. તેઓશ્રીએ લહિયાઓ પાસે જિનામે લખાવવાનું કામ વિ.સં. ર૦૦૩ ની સાલથી શરૂ કર્યું છે તે અદ્યાપિ પાટણ, મેતા, વઢવાણ, સુરેન્દ્રનગર વગેરે સ્થળોએ ચાલી રહ્યું છે.
પૂજ્યશ્રીનું જીવન ગુણરત્નના ભંડાર સમું છે. તેઓ નું નિપાપ ચિત્ત હંમેશાં સુપ્રસન્ન જ હોય છે. - શ્રીની ક્ષમ: પગ અભુત છે. દુઃખદ પ્રસંગોમાં અને વિકટ પરિસ્થિતિમાં પણ તેઓશ્રી સ્વસ્થ અને સુકન જ હોય છે. કદી અકળાઈ ઉઠતા નથી. સર્વ જે પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવ ધરાવે છે. એમનું જીવને આડંબર અને દંભરહિત છે. પ્રસિદ્ધિના મેહ વિના નિરાડેબરપણે હંમેશાં પિતાની આરાધનામાં જ મસ્ત રહેવું અને પિતાના આશ્રિત પણ પ્રસિદ્ધિને મોહ છોડીને પિતપતાની આરાધનામાં જ સદર મસ્ત રહે એવી એમના હદયની ભાવના છે અને એવી જ ખેવના છે.
હસ્તગિરિ તીર્થનો ઉદ્ધાર એ એમના જીવનની યશકલગી છે. જેની ગોદમાં જાળિયા (અમરાજી)
મ વસેલું છે અને જે શત્રુંજય પર્વતની એક ટૂંક તરીકે પ્રસિદ્ધ છે એવા હસ્તગિરિના પહાડ ઉપર જ્યાં પહેલા પુરાણી દેરી ને પગલ' સિવાય બીજું કાંઈ જ

Page #10

ન હતું, જ્યાં માત્ર આડીને જંગલ જ હતું ત્યાં. આજે પૂજ્યશ્રીની શુભ ભાવના અને પ્રેરણાથી દેવલેનાં વિમાનાને યાદ કરાવે એવું સુંદર ૭૨ દેવકુલિકાવાળું, વિશાળ, અજોડ ને ભવ્ય મદિર ખડું થઈ રહ્યું છે. જેમાં આજ દિન સુધીમાં સાડા ત્રણ. કરોડ રૂપિયાના સદૃશ્યય થયા છે. કામ હજી ચાલુ જ છે અને ભાવિકા તરફથી ધનની વૃષ્ટિ પણ ચાલુ જ છે. એકાદ વર્ષોમાં તેની પ્રતિષ્ઠાના પુણ્ય અવસર. આવી જાય એવી પણ શકચતા છે.
આ પવિત્ર પહાડ ઉપર તળેટીથી માંડીને શિખર સુધીમાં જુદા જુઠ્ઠા સ્થળે પાંચ કલ્યાણકનાં પાંચ જિનાલયેાનાં નિર્માણની યેાજના છે. તે યાજનાનુસાર તળેટીમાં પ્રથમ ચ્યવન—કલ્યાણકના ભવ્ય પ્રાસાદનુ નિર્માણ, મુખ્યત્વે અમદાવાદ ગિરધરનગરના શ્રી સ ંઘ હસ્તકના દેવદ્રવ્યની સહાયથી થઈ ગયુ છે.
બીજા જન્મકલ્યાણકના પ્રાસાદનુ નિર્માણ, પહાડ ઉપર શ્રી માનચંદ દીપચંદ રીલીજિયસ ટ્રસ્ટ હું. મંગળદાસ માનચંઢ તથા શ્રી કીર્તિલાલ મૂળચંદ આ એ ધર્મપ્રેમી શ્રાદ્ધવચેŕના પુણ્યદ્રષ્યની સહાયથી થશે.
ત્રીજા દીક્ષાકલ્યાણકના પ્રાસાદનું નિર્માણ, ખંભાત નિવાસી ( હાલ મુંબઈ), પેાતાની લક્ષ્મીને

Page #11

પુણ્યકાર્ય માં સહુય કરનારા બી. એ. શાહ વાળા ધર્મ પ્રેમી . દવર્ય પંડીકભાઈના પુણ્યદ્રવ્યની સહાય થઈ ગયું છે અને તેની પછી પણ વિ. સં. ૨૦૦૦ ના વૈ૦ મુદ ૫ ના રોજ શમા " પાનન–પ્રભાવ, ગાધિપતિ, પૂજ્યપ, આચાર્યદેવ કી મવિજા રા ધરી * હરાજાના વરદહસ્ત કરાઈ છે.
૨ દેવકુલિકાવાલા વિશાળ ને ભવ્ય પ્રાસાદનું દ માંણ. ચોથ, કેવળરાન કયાકના મંદિરરૂપ, મરત ભરના તેમજ ભાત બહારના વાડા, પાન ઘર દેર ના રી સંધ હ . દે ટ - હાયથી તાજ ધર્મ પ્રમ શ્રાદ્ધવચન. પુદ્ર ની સહાયથી થઈ રહ્યું છે.
અને પગલાંવાળી પુરાણી દેરી પાંચમા નિવાંનું કપાકના મંદિર રૂપ બનો.
આમ હસ્તગિરિને પહાડ, પૂ. આ. ભ. શ્રી રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શુભ આશીર્વાદથી અને તેઓશ્રીના પટ્ટધરન પૂ. આ. ભ. શ્રી માનતું નૃરધરજી મહારાવની શુભ પ્રેરણાથી એક લગ્ન
રૂપે પ્રકાશમાં આવી રહ્યો છે.

Page #12

૧૦.
ખરી ખુબીની વાત તે એ છે કે, પૂ. આ. ભ. શ્રી માનતુંગસૂરીશ્વરજી મહારાજાની શુભ પ્રેરણાથી આવું મહાન કાર્ય થવા છતાં તેઓશ્રી તથા તેમને શિષ્ય પરિવાર બધા જ આદિથી માંડીને આજ દિન સુધી તેનાથી તદ્દન નિર્લેપ રહ્યા છે. પોતાના સાવાચારના પાલનમાં ને આરાધનામાં જ મસ્ત રહ્યા છે. પૂજ્યશ્રીએ આ કાર્યની કેઈ પણ જવાબદારી પિતાના માથે રાખી નથી. બધી જ જવાબદારી દ્રસ્ટના ટ્રસ્ટી શ્રી કાંતિલાલ મણિલાલ પાટણવાળા, શ્રી રસિકલાલ બાપુલાલ પાટણવાળા તથા શ્રી વી. એલ. શાહ વિરમગામવાળા આ બધા ધમપ્રેમી શ્રાદ્ધવ પિતાના તન-મન-ધનને ભેગ આપીને નિઃસ્વાર્થપણે, આત્મશ્રેયાર્થે અદા કરી રહ્યા છે. ગુરુકૃપાથી તેઓ સાત ક્ષેત્રના વિષયમાં પણ સારા જાણકાર બન્યા છે. તેથી એક ખાતાનું દ્રવ્ય બીજા ખાતામાં ચાલ્યું ન જાય તેની પૂરી કાળજી રાખે છે અને જ્યાં સમજ ન પડે ત્યાં પૂ. ગુરુદેવને પૂછે છે. આમ તેઓના વિવેક પૂર્વકના વહીવટને કારણે પૂ. સાધુ ભગવંતને કોઈ વાતમાં માથું મારવું પડતું નથી. તેથી તેમના સાધવાચારના પાલનમાં કઈ જાતની ખલના થતી નથી.

Page #13

પ્રાંતે જણાવવાનું કે આવા એક પુણ્ય પુરુષના હાથે શાસ્ત્રાધારે લખાયેલા આ પુસ્તકના વાંચન-મનન અને પઠન–પાઠન દ્વારા અનેક પુણ્યાત્માઓ સમ્યફવા પામે, એને વધુ નિર્મળ કરે, શાસનના રાગી બને, સર્વવિરતિ સ્વીકારે, આત્મશ્રેયઃ સાધે અને મુક્તિ પદના ભક્તા બને એજ શુભાભિલાષા..
-મુનિ હિતવિજય

Page #14

SONGS
સિટ્ટાત્મા
સિલશિલા-માથાન
લંબાઈ ૪૫ લાઉન જન
જિયોગ જ્ઞાાન
સાગ દાળ
સમ્યક ચરિત્ર
મનુષ્યગતિ
700 0 0e.
તિર્યંચગતિ

Page #15

ચૌદ રાજલોકનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન
આ કલિકાળમાં આપણને સાચે આધાર અરિહંત પરમાત્માની વાણીનો છે. એ વાણીને અરિહંત પરમાત્માના મુખેથી ઝીલીને, ગણધર ભગવંતોએ દ્વાદશાંગીરૂપે ગૂંથેલી છે. ગણધર ભગવંતની શિષ્ય પરંપરામાં થયેલા આચાર્ય–ઉપાધ્યાય-સ્થવિર-વાચક વગેરે પૂર્વના મહામુનિઓએ એને સારી રીતે સાચવીને વર્તમાનકાલીન જેને માટે વ્યવસ્થિત રાખી છે. એ વાણી અત્યારે આપણને ૪૫ આગમ અને પંચાગીરૂપે મળે છે. શ્રી અરિહંત પરમાત્માના શાસનની સઘળી વ્યવસ્થા એના આધારે ચાલે છે. એ આગમ-ગ્રંથમાં સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગની આરાધના કેવી રીતે કરવી એ વિસ્તારથી સમજાવ્યું છે. જ્ઞાન એનું નામ કે જે વિજ્ઞાનરૂપ બને. વિજ્ઞાન એનું નામ કે જે હેય– ઉપાદેયનું ભાન કરાવે. જે પાપથી પાછા વાળે તેને જ્ઞાન કે વિજ્ઞાન કહેવાય. જે પાપમાં જેડે તેને જ્ઞાન-વિજ્ઞાન કહેવાય નહિ.
ભાષા

Page #16

આજને વિજ્ઞાનવાદ માનવીને ઘણું જીવની ઘેર હિંસામાં પ્રવર્તાવનાર હેવાથી પાપના ખાડામાં ઉતારીને દુર્ગતિનાં દારુણ દુઃખ આપનાર છે. તેથી તે સાચે ને હિતકારક નથી. જેનાથી પાપનો ભય, પરલોકને સુધારવાની તીવ્ર ઈચ્છા સદા જાગ્રત રહે તેમજ જે રાગાદિ અંતરંગ શત્રુઓને જીતવામાં સહાયક બને એવું જીવાદિ તેનું જ્ઞાન તે જ ખરું અને સર્વકલ્યાણકર વિજ્ઞાન કહેવાય. એવા વિજ્ઞાનના બળથી આત્મા સતત જાગ્રત રહે, પાપથી ક્ષણે ક્ષણે ડરતે રહે, વિષયની તૃષ્ણાને શાન્ત કરી શકે, કષાના આવેશને અટકાવી શકે, અને સાચી શાન્તિ અનુભવી શકે.
સાચી શાન્તિ આપવાની શક્તિ જિનવાણીરૂપ આગમાદિ શાસ્ત્રોની વાતેના પરિચયમાં છે. આગમાદિ શાસ્ત્રોમાં જીવાદિ તની વિચારણાના અવસરે ચૌદ રાજલકનું જે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે અહીં સંક્ષેપમાં રજૂ કરાય છે.

Page #17

૩
વિશ્વન
૧૪ ગજલેાક અને અલેાક :
સંસ્કૃતમાં લક્ ધાતુ જેવું અમાં છે. જેમાં જીવ, પુદ્ગલ આદિ છ દ્રવ્યો જોવામાં આવે છે તેને લાક કહેવાય છે અને જ્યાં છત્ર, પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્યો જોવામાં આવતાં નથી તેને અલાક કહેવાય છે.
અલાક અન‘તાન'ત આકાશાસ્તિકાય (પોલાણ) રૂપ છે. કોઇ વિશાળ સ્થાનમાં નિરાધારપણે કાઇ માણસનું પૂતળું લટકી રહેલુ હાય, તેવી જ રીતે અલેાકરૂપ વિશાળસ્થાનમાં લેાક રહેલા છે. એ પગ પહેાળા કરી, બે હાથ કમર ઉપર ટેકવીને ઊભા રહેલા માણસની જેવા આકાર ૧૪ રાજલેાકના છે. અસખ્યાતા કાટાકેટ યાજન પ્રમાણ આકાશ ક્ષેત્રને એક ‘રાજ’ કહેવાય છે.
લેાક સાતમી નારકીની નીચેના ભાગમાં ૭ રજુ પ્રમાણ પહોળા છે. ત્યાંથી ઉપર અનુક્રમે ઘટતાં ઘટતાં જ્યાં ૭ રજુ આવે ત્યાં તેની પહેાળ!ઇ

Page #18

એક રજજુ પ્રમાણ રહે છે. ત્યાર પછી ઉપરના ભાગે લેકની પહોળાઈ વધતી જાય છે. ૩ રજજુ ઉપર આવતાં તેની પહોળાઈ ૫ જજ પ્રમાણ થાય છે. પછી ઉપર ઘટતાં ઘટતાં છેલ્લે કા રજજુના અંતે તેની પહેળાઈ એક રાજ પ્રમાણ રહે છે. નીચેથી ઉપર સુધીની સંપૂર્ણ લેકની લંબાઈ ૧૪ રજુ પ્રમાણ છે. ઘનાકાર માપથી લેક ૩૪૩ ઘન રજજુ પ્રમાણ થાય છે. તે આ રીતે -- સંપૂર્ણ લેકના વિષમ સ્થાનને સમ કરવાથી તે ૭ રજુ લાંબે, ૭ રજ્જુ પહોળે અને ૭ રજુ ઊંચે થાય છે. એ પ્રમાણે તેનું ઘન કરતાં ૭/૭=૪૯૪૭=૩૪૩ રજુ થાય છે.
ત્રસનાડી – મહેલના મધ્ય ભાગમાં ઊભા કરેલા થાંભલાની જેમ, એક રજજુ પહોળો અને ચદ રજજુ ઉપર-નીચે લાંબે થાંભલાના આકાર જે લેકના મધ્ય ભાગમાં રહેલો જે આકાશ-વિભાગ તેને સનાડી કહેવાય છે. આ ત્રસનાની અંદરના લોકાકાશમાં ત્રસ અને સ્થાવર બંને પ્રકારના જ છે. જ્યારે ત્રસનાડીની બહારના લોકાકાશમાં માત્ર એકેન્દ્રિય સ્થાવર જીવે જ હોય છે. ત્યાં ત્રસ જીવે હોતા નથી.
ડોતા નથી. .
. .
.

Page #19

અલેકના મધ્ય ભાગમાં રહેલા આ કાકાશ ક્ષેત્રની લંબાઈ, પહોળાઈ અને ઊંચાઈનું પ્રમાણ અસંખ્યાત કેટકેટ જનનું છે. તે કેઈના પણ આધાર વિના પિતાની મેળે જ સ્થિર રહેલ છે. જી અને પુગલોનું એમાં પરિભ્રમણ અને પરિવર્તન થયા કરે છે.
કાકાશના ભેદ :- લોકાકાશના મુખ્ય ત્રણ ભેદ છે. (૧) ઊર્ધ્વલોક (૨) મધ્યલેક–તિર્થાલોક (૩) અધોલેક.
(૧) ઊદવલક :- ૧૮૦૦ એજન ન્યૂન એવા ૭ રાજ પ્રમાણ ઊંચો છે. લોકોગ્રરથાને એટલે લોકના ઉપરના મથાળે અનંતા સિદ્ધ ભગવંતે રહેલા છે. તેની નીચે અનુક્રમે સફેદ વર્ણના અજુન-સુવર્ણની બનેલી અને ૪પ લાખ જન પ્રમાણ મનુષ્યક્ષેત્ર જેટલી લાંબી – પહોળી સિદ્ધશિલા. પાંચ અનુત્તર વિમાન, નવ વેયક, બાર દેવલેક, નવ લોકાન્તિક દેવે અને ત્રણ કિબીષિક દેવનાં સ્થાન છે.

Page #20

| (૨) તિછલક-મધ્યલોક :- ૧૮૦૦ પેજન પ્રમાણ ઊંચું છે. તેમાં ઉપરના ૯૦૦ પેજનમાં
તિષચક, મેરુપર્વત અને દશ તિર્યર્જુભક દેવો છે. તેમજ એક રાજની પહોળાઈમાં જબૂદ્વીપ આદિ અસંખ્ય દ્વીપ–સમુદ્રો આવેલાં છે. તે બધાં ઉત્તરોત્તર બમણાં–બમણાં વિસ્તારવાળો છે. છેલો સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર અસંખ્ય જનને છે. સૌથી મધ્યમાં રહેલો જબૂદ્વીપ તેલમાં તળાતાં પુડલા જેવો ગોળ છે. અને બાકીના દ્વીપ-સમુદ્રો બંગડી જેવા ગોળ આકારના છે. મધ્યવર્તી જબૂદ્વીપ એક લાખ જેજન લાંબો-પહોળા છે. ત્યાર પછી બે લાખ જન વિસ્તારવાળે અને ખારા પાણીવાળે લવણસમુદ્ર, તેના પછી ચાર લાખ જોજનનો ધાતકીખંડદ્વીપ, તેના પછી આઠ લાખ
જનનો કાલોદધિ-સમુદ્ર અને તેની ફરતે ૧૪ લાખ જેજનનો પુષ્કરવરદ્વીપ આવેલો છે. પુષ્કરવરદ્વીપના મધ્યભાગે વલયાકારે માનુષેત્તર પર્વત આવેલો છે. તે માનુષેત્તર પર્વત સુધી એટલે અડધા પુષ્કરવરીપ સુધી અર્થાત્ અઢીદ્વીપમાં જ મનુષ્યોની વસતી છે. ત્યાર પછીના દ્વીપ–સમુદ્રોમાં મનુષ્યનાં

Page #21

જન્મ-મરણ થતાં નથી. જબૂદ્વીપ, ધાતકીખડદ્વીપ અને અડધો પુષ્કરવુરદ્વીપ–તેને અઢીદ્વીપ કહેવાય છે. અઢીદ્વીપને મનુષ્યક્ષેત્ર અથવા સમયક્ષેત્ર પણ કહેવાય છે.
અલક :- ૭ રાજ પ્રમાણ ઊંચો છે. તેમાં દશ ભવનપતિ તથા પરમાધામી દેવોનાં સ્થાન છે. તથા સાત નારકી આવેલી છે.
જીવ અને અજીવ જગતમાં જીવ અને અજીવ આ બે મુખ્ય દ્રવ્યો છે. જીવ એ ચેતન દ્રવ્ય છે, અને અજીવ એ જડ દ્રવ્ય છે.
ચેતન અને જડના અનાદિકાલીન સંયોગથી આખો સંસાર ચાલી રહ્યો છે. આ સંસાર કદી કેઈએ બનાવેલો નથી અને કયારેય પણ નાશ પામવાનો નથી. એમાં પરિવર્તન થયા કરે છે, પણ એનો સર્વથા નાશ થતો નથી.
જીવ અને અજીવ આ બે દ્રવ્યોને કાંઈક વિરતારથી સમજવા માટે નવ તત્વો કહ્યાં છે. એ નવ તત્ત્વોને

Page #22

સારી રીતે સમજવાથી શ્રદ્ધાનું બળ વધે છે, અને ધમકિયાનો આશય વિશદ બને છે.
એ નવત આ પ્રમાણે છે :(૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) પુણ્ય (8) પાપ (૫) આશ્રવ (૬) સંવર (૭) નિજર (૮) બંધ (૯) મોક્ષ.
પરમ ઉપકારી શાસ્ત્રકાર ભગવતેએ જણાવ્યા મુજબ એ નવતરાનો સમાવેશ નીચે મુજબ સાત તત્ત્વોમાં પણ થઈ શકે છે અને બે તત્ત્વોમાં પણ થઈ શકે છે.
પુણ્ય અને પાપ એ બે તત્વોનો સમાવેશ આશ્રવ-તત્વમાં કરી દેવાથી (૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) આશ્રવ (૪) સંવર (૫) નિર્જરા (૬) બંધ (૭) મેલ. આ પ્રમાણે સાત તત્વો થાય છે.
(૧) સંવર (૨) નિજર અને (૩) એક્ષ-આ ત્રણ તો જીવસ્વરૂપ હોવાથી તેમનો સમાવેશ જીવતવમાં થાય છે. (૧) પુણ્ય (૨) પાપ (૩) આશ્રવ (૪) બંધ આ ચાર તત્ત્વો અજીવ સ્વરૂપ હોવાથી

Page #23

તેમનો સમાવેશ અજીવતવમાં થાય છે. આ રીતે જીવ સ્વરૂપ ચાર અને અજીવ સ્વરૂપ પાંચ તત્વો ગણને બધાને જીવ-અજીવ બેમાં સમાવી શકાય છે. જીવ અને અજીવ અનાદિ-કાળથી મળી ગયેલા હોવાથી સંસાર છે. અજીવના સવેગની અસરથી જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે.
છવદ્રવ્ય :- લોકમાં જીવો અનતા છે. એકેક જીવ અસંખ્યાત પ્રદેશના સમુદાયરૂપ હોવાથી તેને જીવાસ્તિકાય કહેલ છે. (જીવ+અસ્તિકાય. અતિકાય એટલે પ્રદેશોનો જ.) ચંદ રાજલોકના જેટલા આકાશપ્રદેશ છે તેટલા જ એક જીવના આત્મપ્રદેશ હોય છે. દ્રવ્યથી જીવો અનંતા છે. ક્ષેત્રથી પ્રત્યેક
જીવ પિતાના શરીર જેટલા આકાશક્ષેત્રમાં વ્યાપીને રહેલો હોય છે. સર્વ જીવો ચિદ રાજલોકમાં રહેલા છે. લોકાકાશની બહાર જીવો નથી. લોકકાશના અસંખ્યાતા પ્રદેશોમાં તે પ્રદેશથી અનંતગુણા જીવો ભરેલા છે. જીવના પ્રદેશનો સંકોચ અને વિકાસ પામવાનો રવભાવ હોવાથી, અને આકાશક્ષેત્રને અવગાહના આપવાનો વિચિત્ર સ્વભાવ હોવાથી, એક

Page #24

૧૦
જ આકાશખંડમાં ઘણા જીવા સમાઇને રહે છે. કાળથી જીવા અનાદિ અનત છે. જીવને કોઇ બનાવતું નથી અને કાઇ એને નાશ પણ કરી શકતુ· નથી. જીવા નવા અનતા નથી. જે જીવા છે એમના સર્વથા વિનાશ થતા નથી, જીવા ભૂતકાળમાં હતા, વર્તમાનકાળમાં છે અને ભાવિકાળમાં પણ રહેવાના. જીવ અજન્મા ને અવિનાશી હાવા છતાં જીવના જન્મ-મરણના વ્યવહાર તે તે ભવરૂપ અવસ્થાએના પરિવતનને કારણે કરાય છે. ઇન્દ્રિયા, શરીરબળ, મનખળ, વચનબળ, શ્વાસેોશ્વાસ અને આયુષ્ય-આ ખવાને દ્રવ્યપ્રાણ કહેવાય છે. તેના વડે જીવા જીવન જીવે છે. આ દ્રવ્યપ્રાણાથી જીવના વિયાગ થાય તેને મરણ કહેવાય છે. મરણ થયા પછી ફરીથી જીવ તે દ્રવ્યપ્રાણાને ધારણ કરે તેને જન્મ કહેવાય છે. આવી રીતે જગતમાં સ‘સારી જીવાનાં જન્મ-મરણ થયાં કરે છે.
પ્રાણ એ પ્રકારના છે : દ્રવ્યપ્રાણ અને ભાવપ્રાણ પાંચ ઇન્દ્રિય, ત્રણ ખળ, શ્વસેાશ્વાસ અને આયુષ્ય
આ દશને દ્રવ્યપ્રાણ કહેવાય છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીય અને ઉપયોગ આ પાંચને ભાવપ્રાણ કહેવાય છે.

Page #25

૧૧
સંસારી જીવને દ્રવ્યપ્રાણ અને ભાવપ્રાણ એમ બંને પ્રકારના પ્રાણ હોય છે. કમ મુક્ત છને એકલા ભાવપ્રાણ હોય છે. તેઓ ભાવપ્રાણોથી જીવે છે. ભાવપ્રાણ આત્માથી કદાપિ વિખૂટા પડતાં નથી. માટે તે આત્મા અજરામર બને છે.
આત્મા મૂળભૂત શુદ્ધ સ્વભાવે અરૂપી, અવિકારી, નિરંજન, શુદ્ધસ્વરૂપી, અનંતજ્ઞાનાદિમય અને અનંત સુખ ભંડાર છે. પરંતુ અનાદિકાળથી પુલરૂપ કમના સંગથી રૂપી, વિકારી, રાગી, દ્વેષી, કોબી, કામી, માયી, લેભી, નાને, મેટો, કાળો, ઘેળે, દીન, અભિમાની, રાજા, રંક, દેવ, માનવ, શેઠ, નેકર, પશુ, નારક, કુદ્રજિતુ વગેરે દશાવાળો થાય છે, અને તે તે નામથી ઓળખાય છે. દ્રવ્યથી મૂળ સ્વરૂપે રહે છે, અને પર્યાયથી એની અવસ્થાઓ બદલાયા કરે છે. દ્રવ્ય અને તેના પર્યાય હમેશાં સાથે જ રહે છે, એક બીજા વિના રહી શકતા નથી. કોઈ પણ કાળે દ્રવ્ય પર્યાપ વિનાનું હોય નહિ, અને પર્યાય દ્રવ્ય વિના રહે નહિ.

Page #26

ભાવથી છ વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ આદિ પુગલના ગુણોથી રહિત છે. ગુણથી જીવે ઉપયોગ સ્વભાવવાળા છે. ઉપગ વિના જીવ હોય જ નહિ. ઉપયોગ જીવમાં જ હોય, જીવ વિનાના બીજા કેઈ પદાર્થમાં ઉપયોગ હેય નહિ. ઉપગ એટલે જ્ઞાનદર્શનનું સ્કૂરણ.
ચૈદ રાજલોકમાં અનંતા જીવે ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલા છે. જેને સૂક્ષ્મ નિગદના ગેળા કહેવામાં આવે છે એવા એક એક ગેળામાં અસંખ્ય શરીર હોય છે, અને એકેક શરીરમાં અનંતા અનંતા નિગેદના જીવે હોય છે. તદુપરાંત ચંદ રાજકમાં અનેક પ્રકારના બીજા જીવે પણ છે.
જુદી જુદી અપેક્ષાએ જીવોના અનેક ભેદ શાસ્ત્રોમાં વર્ણવ્યા છે. એમાં બે ભેદ, ચાર ભેદ, પાંચ ભેદ, છે ભેદ ચંદ ભેદ અને પાંચસે ત્રેસઠ ભેદની વિવક્ષા વિશેષ પ્રસિદ્ધ છે. સાત ભેદ, નવ ભેદ, અઢાર ભેદ, અને વીશ ભેદ પણ કહ્યા છે.

Page #27

મુક્ત અથવા સિદ્ધ છે અને સંસારી છે એમ મુખ્યપણે બે ભેદ સર્વ જેના કહ્યા છે. સર્વ કર્મોના બંધનથી સર્વથા મુક્ત થઈને સંપૂર્ણ શુદ્ધ દશાને પામેલા જીને સિદ્ધ પરમાત્મા કહેવાય છે. કર્મોથી લેપાયેલા, કમીના બંધનને કારણે સુખ-દુઃખને અનુભવ કરનારા, એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જનારા, જન્મ, જીવન અને મરણની જાળમાં ફસાયેલા જેને સંસારી છેકહેવાય છે. સંસાર એટલે રઝળવા-ભટકવાનું સ્થાન. આવા રઝળવા-ભટકવાના
સ્થાનરૂપ સંસારમાં રહેલા જીને સંસારી જીવ કહેવાય છે.
સંસારી જીના બે ભેદ છેઃ સ્થાવર અને વસ. સ્વેચ્છાએ હાલી–ચાલી નહિ શકવાથી જે થિર રહેનારા છે, તેમને સ્થાવર જ કહેવાય છે. તેમને એક જ ઇન્દ્રિય હોય છે, અને ત્રસ ઇવાની અપેક્ષાએ તેઓ ઘણી ઓછી શક્તિવાળા હોય છે. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ–સ્થાવર છે આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારના છે. જેઓ સ્વેચ્છાએ હાલી–ચાલી શકે છે, તેમને ત્રસ જીવ કહેવાય છે.

Page #28

ત્રસ જી કરતાં સ્થાવર જીવેની સંખ્યા જગતમાં હમેશાં ઘણી મટી જ હોય છે. સંસારી જીના જે ભેદ કહ્યા છે, તે બધા ત્રસ અને સ્થાવર એમ બે ભેદના વિસ્તારરૂપે જ વર્ણવ્યા છે.
ચાર ગતિની અપેક્ષાએ સંસારી જીના ચાર ભેદ છે. તેવા તેવા કર્મના ઉદયથી છે જેને પ્રાપ્ત કરે તેને ગતિ કહેવાય છે. નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, મનુષ્યગતિ અને દેવગતિ–આ પ્રમાણે ચાર ગતિ છે.
નરકગતિમાં રહેલા જીવોને પ્રાયઃ સદા ઘણું દુઃખ હોય છે. અહીં મનુષ્યલોકમાં મનુષ્ય સિવાયના, એક ઈન્દ્રિયથી માંડીને પાંચ ઈન્દ્રિય સુધીના જેટલા જ દેખાય છે તે બધા તિર્યંચગતિના જ કહેવાય છે. તિર્યંચગતિમાં રહેલા જીને દુઃખ ઘણું અને સુખ થોડું હોય છે.
મનુષ્યગતિમાં રહેલા સર્વ જાતિના મનુષ્યને સુખ–દુઃખ બંને પિતપોતાના કર્માનુસારે હોય છે. તેમાં તીવ્ર રેગાદિના પ્રસંગ વિના બાકીના કાળમાં સુખ હોય છે. તેથી જ મનુષ્યગતિમાં મુખ્યપણે શાતાને ઉદય કહેલો છે.

Page #29

૧૫
દેવગતિમાં રહેલા સવ જાતિના દેવાને સુખ જ હાય છે. કદાચ કાઇકવાર શારીરિક કે માનસિક કષ્ટ આવે તે તે નહિવત્ અને અલ્પકાલીન જ હોય છે. સ’સારી જીવાના પાંચ ભેદ આ પ્રમાણે કહ્યા છેઃ એકેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, વીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પ'ચેન્દ્રિય.
પહેલીથી પાંચમી સુધી ઇન્દ્રિયાની ગણતરી ક્રમસર દાઢીથી લઇને કાન સુધી સમજવી. તિ 'ચગતિમાં પણ એકથી પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવા હોય છે.
એક જ સ્પર્શેન્દ્રિયવાળા પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ આ પાંચ એકેન્દ્રિય જીવા છે. એકેન્દ્રિયપણાથી કાંઇક વિકાસ પામેલા જીવે સ્પર્શન અને રસન એમ બે ઇન્દ્રિયવાળા થાય. શ`ખ, કાડા, છીપ અળસિયા, જળા, પાણીના પારા, લાકડામાં થતાં કીડા વગેરે જીવા બે ઇન્દ્રિયવાળા હાય છે.
એથી પણ કાંઇક વધારે વિકાસ અથવા શક્તિ પામેલા જીવા સ્પન, રસન અને ઘ્રાણુ અર્થાત્ ચામડી, જીભ, અને નાક એમ ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા થાય,

Page #30

૧૬
કાનખજુરા, ક"થવા, જૂ, કીડી, મકાડા, માંકડ, ધાન્યમાં થતાં ધનેડાં, ચાખા વગેરેમાં થતી ઇયળ, છાણમાં થતાં ક્રીડા, વિષ્ઠા-અશુચિમાં થતાં કીડા, તથા ઊધઇ, ધીમેલ વગેરે જીવેા ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા હાય છે.
તેનાથી પણ કાંઇક વધારે વિકાસ પામેલા જીવા સ્પન, રસન, પ્રાણુ, અને ચક્ષુ આ ચાર ઇન્દ્રિયવાળા થાય છે. વીંછી, ભમરા, ભમરી, માખી, મધમાખી, તીડ, ખગાઇ, કસારી, ખડમાંકડી, કરેાળિયા, કુંતી, ડાંસ, મચ્છર, પત`ગિયા વગેરે જીવા ચાર ઇન્દ્રિયવાળા ડાય છે.
દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય આ ત્રણ પ્રકારના જીવાનાં ઉપર ચેડાં થાડાં નામ આપ્યાં છે. એની ઘણી જાતિએ જુદા જુદા સ્થળેામાં થાય છે. એ ત્રણેય પ્રકારના જીવાને વિકલેન્દ્રિય જીવેા કહેવાય છે.
આવા નાના જીવાની હિંસાથી જેટલા અંશે બચાય તેટલા અંશે ખચીને ચાલવાના પ્રયત્ન કરવા જોઇએ.

Page #31

માનવજાતિ સં જવાથી સમજદાર અને શ્રેષ્ઠ કહેવાય છે. માટે માનવાએ પોતાની સમજણને અને શક્તિને ઉપયેગ એછી શક્તિવાળા અને અલ્પ સંજ્ઞાવાળો જીવાની રક્ષા કરવામાં જ કરવા જોઇએ.
પોતાના શરીરની રક્ષાના બહાને, ગાદિથી અચવા માટે, અથવા ચીજ-વસ્તુ અગાડી નાખે કે ઊગતા પાકને ખાઇ જાય, એવા એડા નીચે માંકડ, ચાંચડ, મચ્છર, માખી, જૂ, કાતરા, ઉંદર, ભુંડ વગેરે અનેક જાતના જીવાને મારી નાખવાની વ્યવસ્થા કરવી, અને માટેની ચેાજના તૈયાર કરવી, એવી વાતાના પ્રચાર કરવા, જવાને મારી નાખે એવી દવાઓ બનાવવી, એવી દવાઓના વેપાર કરવું, અવી દવાએની જાહેરાત કરવી, એવી દવાઓ વાપરવાની બીજાઓને સલાહ આપવી વગેરે પ્રવૃત્તિએ માનવીને હિંસક ભાવ તરફ દોરી જનારી છે. હૃદયમાંથી દયાના નાશ કરનારી છે. કર પિરણામ લાવનારી છે. વૈરની પર'પરાને વધારનારી છે. પાપ અને દુઃખની વૃદ્ધિ કરનારી છે.
જીવાને મારી નાખવાથી જીવાને નાશ થઇ જાય છે, એવી માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. એવા પ્રચાર જુગ્નો છે.

Page #32

દવાઓ છાંટીને જીવોને મારી નાખવાથી એમની ઉત્પત્તિ અનેકગણી વધી જાય છે. કારણ કે એ જ સંમૂર્ણિમ હોય છે. સંમૂચ્છિમ છ પિતાની જાતિના જીના મરેલા શરીરનાં અવયવોમાં કરેડે -અબજોની સંખ્યામાં પેદા થઈ જાય છે.
પિતાની સુખ-સગવડને માટે શક્તિહીન અને અજ્ઞાનદશામાં રહેલા નાના અને મારવાની વૃત્તિ રાખવી એ ઘણું અજુગતું ગણાય. જેમ નાના બાળકની રક્ષા કરવાની મોટા માણસોની ફરજ છે, તેમ પિતાનાથી નાના ને નબળા જીની રક્ષા કરવાની પણ માનવજાતની ફરજ છે. સર્વ જીવમાં માનવે મોટા છે. નાના છની રક્ષા કરવી એ મોટા બનવાનું સાચું ફળ છે.
પચેન્દ્રિય જીવો :- ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવે કરતાં પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવને એક શ્રોત્રેન્દ્રિય-કાન અધિક હોય છે. (૧) દેવે (૨) મનુષ્યો (૩) તિર્યંચો અને (૪) નારકે–પંચેન્દ્રિય જી આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના છે.
દે નીચે અધેલોકમાં–પાતાલલેકમાં વસનારા પણ છે, આ મનુષ્યલોકમાં રહેનારા પણ છે, અને

Page #33

૧૯ ઊર્ધ્વલોકમાં રહેનારા પણ છે. મનુષ્ય મધ્યલોકમાં જ વસનારા છે. તિર્યંચગતિના એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના જ અહીં મધ્યલોકમાં-મનુષ્યલોકમાં વસનારા છે. સ્વર્ગલોકમાં માત્ર એકેન્દ્રિય જ હોય છે. ત્યાં વિકસેન્દ્રિય એ હેતા નથી. નાર, જી નીચે અધોલકમાં વસનારા છે.
મધ્યલોકમાં અથવા મનુષ્યલોકમાં રહેલા માનને તિર્યંચગતિને જેને વિશેષ પરિચય હોય છે.
તિર્યંચગતિના જીવો :- એકેદ્રિયથી માંડીને ચતુરિદ્રિય ગાધીન છે, તથા પશુ-પંખી વગેરે પંચેન્દ્રિય જીવે ને તિર્યંચગતિના જ કહેવાય છે.
પાણીમાં જીવનારા માછલાં, મગરમચ્છ, કાચબા વગેરે તથા જમીન ઉપર ફરનારા સાપ, અજગર,
ળિયા, સસલા ઉંદર, ખિસકોલી, ચંદન, ગાળી, સિંહ, વાઘ, દીપડા, શિયાળ, વાંદરા, હાથી, ઘોડા, હરણ, રોઝ, ભૂંડ, કૂતરાં, બિલાડા વગેરે અનેક જાતિના પ્રાણીઓ તેમજ આકાશમાં ઊડનારા ગરુડ, સમળી, ઘુવડ, કાગડા, કબૂતર, ચકલા, કાયલ, પોપટ, મર, બતક, બગલા, હંસ, વગેરે જાતજાતના પક્ષીઓ પાંચ ઇનિ. ચવાળા હોય છે. પક્ષીઓને આપણી જેમ

Page #34

२०
મહાર દેખાતી કાનની આકૃતિ હોતી નથી. તેમને કાનની જગ્યાએ મીંડાં હાય છે, અને તેની અંદરના ભાગમાં શબ્દ સાંભળવા માટેના પડદા ડાય છે. તેવી જ રીતે સાપને પણ કાનની જગ્યાએ મીંડાં હાય છે, અને તેમાં પડદા હાય છે.
પેાતાના સ્વાર્થને ખાતર અથવા શેાખને ખાતર અથવા તેા પશુ-પક્ષીઓ આપણું નુકસાન કરનારા છે, એવી માન્યતા ધરાવીને તેમની હિંસા કરવી, કે બીજા પાસે કરાવવી એ મહાપાપ છે, ઘેાર અન્યાય છે. એવા પાપ વડે જગતમાં ઘણી અશાંતિ ફેલાય છે. આવા પાપના પ્રચાર કરનારાઓને ઘેાર નરકનાં અસહ્ય દુ:ખા અસ`ખ્યાતા કાળ સુધી પરવશપણે સહન કરવાં પડે છે. ત્યાં ગમે તેટલા પાકાર કરવા છતાં કેઇ બચાવનાર મળતુ' નથી. અજ્ઞાની અથવા અભિમાની માણસો પાપની પર’પરા વધારે છે. આ ભવનાં પાપનાં ફળરૂપે તેમના ઉપર આવી પડનારા ભવાંતરના ભયકર દુ:ખાની કલ્પના પણ રામાંચ ખડા કરી દે અથવા આખા શરીરે ધ્રુજારી લાવી દે એવી છે. પ`ખીઓનાં ઇંડાં પણ પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા સ'ની પર્યાપ્તા જીવરૂપ છે. ઇંડાં ખાવા

Page #35

એ માંસાહાર કરવા સ્વરૂપ જ છે. માંસાહાર કરવાથી જેટલું પાપ લાગે એટલું જ પાપ ઈંડાં ખાવાથી લાગે. જાતજાતની કુયુક્તિઓ દ્વારા અબુધ માણસોને ઊંધું ચતું સમજાવીને તેમને માંસાહારી બનાવવા પ્રયત્ન કરે, એમાં સહાયક થવું, એ અબેલ પ્રાણીઓ પ્રત્યેનો દ્રોહ છે. એટલું જ નહિ એમાં માનવજાતનું પણ અકલ્યાણ છે. કઈ પણ કાળે જવાની હિંસા શાંતિ કે આબાદી આપનાર બને જ નહિ. એનાથી અશાંતિ અને બરબાદી જ થાય. અહિંસા, દયા, કરુણા અને ક્ષમા વડે જ માનવજાત શાંતિ પામી શકે, અને બીજા જીવને પણ શાંતિ પમાડી શકે.
એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવન વિશેષ વિસ્તારથી સમજાવવા એમના પાંચસે ત્રેસઠ ભેદ આગમાદિ શાસ્ત્રોમાં કહ્યા છે. એકેન્દ્રિયના બાવીશ ભેદ, બેઈન્દ્રિયના બે ભેદ, તેઈન્દ્રિયના બે ભેદ ચઉરિન્દ્રિયના બે ભેદ, અને પંચેન્દ્રિયના પાંસ પાંત્રીસ ભેદ (૨૨+૨+૨+૨+૫૩૫=૫૬૩) એમ પાંચસો ને ત્રેસઠ ભેદ થાય.
2માં
અથવા ચાર ગતિમાં રહેલા જીના જુદી જુદી રીતે ભેદ ગણીએ તે પણ પાંચસે ત્રેસઠ ભેદ આવી

Page #36

૧
રીતે થાય છેઃ નારકના ચાદ ભેદ, તિય ‘થના અડતાલીસ ભેદ, મનુષ્યના ત્રણઞા ત્રણ ભેદ, દેવાના અઠ્ઠાણુ. ભેદ (૧૪૧૪૮+૩૦૩+૧૯૮=૫૬૩).
એકસે ને
આ પાંસસેા ત્રેસઠ ભેદવાળા જીવા ચૌદ રાજલેાકમાં વ્યાપીને રહેલા છે. તેમાંના કેટલાક જીવા સપૂ લાકમાં વ્યાપીને રડેલા છે અને કેટલાક જીવે લેાકના અમુક ભાગમાં રહેનારા છે.
રાજલેાક એ ક્ષેત્રના એક પ્રકારના માપનુ' નામ છે. જેમ હાથ, દડ, માઇલ, ગાઉ, યેાજન વગેરે માપથી લોકના વ્યવહાર ચાલે છે, તેમ રાજલોક અથવા રજ્જુ એ ક્ષેત્રના એક વિશાળ ભાગનું શાસ્રીય પારિભાષિક નામ છે.
અસ`ખ્યાતા કાટાકેટ યેાજન પ્રમાણ અતિ વિશાળ ક્ષેત્રને એક રાજ કહેવાય છે.
લોક અથવા લેાકાકાશની ઊંચાઇ ચૈાદ રાજ પ્રમાણ છે. તેમાં ઉપરથી નીચે સુધીમાં કેનાં કેનાં સ્થાના આવેલાં છે તે અહીં સંક્ષેપમાં કહેવાય છે.
(૧) સૈાથી ઉપરના પહેલા રાજમાં અનંતાનંત સિદ્ધ થયેલા આત્મા રહેલા છે. તેમની નીચે

Page #37

સિદ્ધશિલા આવેલી છે. અને એ સિદ્ધશિલાની નીચે પાંચ અનુત્તર વિમાનો આવેલાં છે.
(૨) બીજા રાજમાં નવ ગ્રેવેયક દેવલોક આવેલા છે.
(૩) ત્રીજા રાજમાં બારમ, અગિયારમે, દશમે અને નવમો આ ચાર દેવલોક આવેલા છે.
(૪) ચેથા રાજમાં આઠમો અને સાતમો આ બે દેવલોક આવેલા છે.
(૫) પાંચમા રાજમાં છઠ્ઠો અને પાંચમે આ બે દેવલોક આવેલા છે.
(૬) છઠ્ઠા રાજમાં ચોથો અને ત્રીજે આ બે દેવલોક આવેલા છે.
. (૭) સાતમા રાજમાં બીજો અને પહેલો, આ બે દેવલોક આવેલા છે. ત્યાર પછી ઘણા નીચે આવીએ ત્યારે ઊર્વક પૂરે થાય, અને તીર્થોલેક અર્થાત્ મધ્યલોક આવે.
મધ્યલોકમાં સૌથી ઉપર ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા આદિ જતિષ્ક દેનાં અસંખ્ય વિમાન આવેલાં છે.
એનાથી નીચે મનુષ્યલોક આવેલો છે. એમાં વચ્ચે જબૂદ્વીપ છે. એની ફરતા અસંખ્યાતા દ્વીપ અને

Page #38

સમુદ્રો આવેલાં છે. એની નીચે વાણુવ્યંતર અને વ્યંતર જાતિના દેનાં સથાન છે. ત્યાં તીલોક પૂરે થાય છે, અને અલોક શરૂ થાય છે. તે - અલકમાં સૌથી ઉપર પહેલી નાથ્વીના નારક જીવનાં સ્થાન છે. તેમાં વચ્ચે વચ્ચે પાતાલલોકવાસી ભવનપતિ દેવનાં સ્થાનો પણ આવેલાં છે.
પહેલી નરક પૃથ્વી પૂરી થયા પછી, કેટલેક દૂર વિચે ગયા પછી ચંદ રાજનું મધ્યબિંદુ આવે.
(૮) ત્યાર પછી આઠમે રાજ શરૂ થાય, આઠમા રાજમાં ચંદ રાજના મધ્યબિંદુથી લઈને બીજી નરક પૃથ્વીના ઉપરના તળિયા સુધી આકાશ આવેલું છે.
(૯) નવમા રાજમાં બીજી નરક પૃથવી આવેલી છે. તેની નીચે ઘોદધિ, ઘનવાત, તનુવાત, અને તેની નીચે ત્રીજી નકે પૃથ્વીના ઉપમા તળિયા સુધી આકાશ આવેલું છે. . (૧) દશમ રાજમાં ત્રીજી નરક પૃથ્વી આવેલી છે. તેની નીચે ઘનોદધિ, ઘનવાત, તેનુવાત, અને પછી ચથી નરક પૃથ્વીના ઉપરના તળિયા સુધી આકાશ આવેલું છે

Page #39

૫
(૧૧) અગિયારમા રાજમાં ચોથી નરક પ્રસરી આવેલી છે. તેની નીચે ઘોદધિ, ઘનવાત, તનુવાત, અને પછી પાંચમી નરક પૃથ્વીના ઉપરના તળિયા સુધી આકાશ આવેલું છે.
(૧૨) બારમા રાજમાં પાંચમી નરક પૃથ્વી આવેલી છે. તેની નીચે ઘનોદધિ, ઘનવાત, તનુવાત, અને પછી છઠ્ઠી નરક પૃથ્વીના ઉપરના તળિયા સુધી આકાશ આવેલું છે.
(૧૩) તેરમા રાજમાં છઠ્ઠી નરક પૃથ્વી આવેલી છે. એની નીચે ઘનોદધિ, ઘનવાત, તનુવાત, અને પછી સાતમી નરક પૃથ્વીના ઉપરના તળિયા સુધી આકાશ આવેલું છે.
(૧૪) છેવટના નીચેના વૈદમા રાજમાં સાતમી નરક પૃથ્વી આવેલી છે. એની નીચે ઘોદધિ, ઘનવાત, તનુવાત, અને પછી કાકાશના નીચેના છેડા સુધી આકાશ આવેલું છે. ત્યાર પછી અલેક આવે છે.
સાતેય નરક પૃથ્વીની નીચે તેના આધારભૂત ઘોદધિ આવેલો છે. ઘનેદધિ એટલે એક જાતના જામી ગયેલા પાણીને મોટે જશે.

Page #40

ઘને દધિની નીચે તેના આધારરૂપે ઘનવાત આવેલો છે. ઘનવાત એટલે જામી ગયેલા વાયુને વિશાળ જથ્થો.
ઘનવાતની નાચે તેના આધારરૂપે તનુવાત આવેલો છે. તનુવાત એટલે પાતળા વાયુને ઘણે ભેટે જ.
તનુવાતની નીચે તેના આધારરૂપે ખાલી આકાશ આવેલું છે. આકાશ કેઈના પણ આધાર વિના રહેલું છે. સાતેય નરક પૃથ્વીની જાડાઈ :પહેલી નરક પૃથ્વી એક લાખ એંસી હજાર
જન જાડી છે. બીજી નરક પૃથ્વી એક લાખ બત્રીસ હજાર
જન જાડી છે. ત્રીજી નરક પૃથ્વી એક લાખ અઠ્ઠાવીસ હજાર
જન જાડી છે. ચોથી નરક પૃથ્વી એક લાખ વીશ હજાર
જન જાડી છે. પાંચમી નરક પૃથ્વી એક લાખ અઢાર હજાર
જન જાડી છે. છઠ્ઠી નરક પૃથ્વી એક લાખ સેળ હજાર
જન જાડી છે. સાતમી નરક પૃથ્વી એક લાખ આઠ હજાર જન જાડી છે.
આ સાતેય નરક પૃથ્વીના પેટાળમાં પ્રત -પાથડા આવેલા છે. એમાં નારક જીવે રહે છે.

Page #41

२७
અવ
અજીવના પાંચ ભેદ છે : ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને કાળ.
આ પાંચ અજીવ, અને જીવ એટલે જીવાસ્તિકાય મળીને છ દ્રવ્યો કહેવાય છે. આ છ દ્રવ્યોમાંથી કાળ સિવાયના પાંચ દ્રવ્યો પ્રદેશેાના સમુદાયરૂપ હોવાથી તે પાંચને અસ્તિકાય કહેવાય છે. એક કાળ ડ્યૂ જ એવુ છે કે જેના પ્રદેશેાના સમુદાય બની શકતા નથી, માટે તેને અસ્તિકાય કહેવાતું નથી. માત્ર કાળ જ કહેવાય છે.
જીવના ગુણ ઉપયોગ, ધર્માસ્તિકાયના ગુણ ગતિ સહાય, અધર્માસ્તિકાયના ગુણ સ્થિતિસહાય, આકાશના ગુણ અવકાશ, પુદ્ગલના ગુણ ગ્રહણ, અને કાળના ગુણ નવાને જૂનું કરવાનો છે.
:
અજીવના મુખ્ય બે ભેદ છે : રૂપી અજીવ, અને અરૂપી અજીવ. પુદ્ગલ રૂપી અજીવ છે. ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, અને કાળ આ ચાર અરૂપી અજીવ છે.

Page #42

૨૮
રૂપી અજીવના પાંસ ત્રીસ ભેદ થાય છે અને અરૂપી અજીવના ત્રીસ ભેદ થાય છે. બધા મળીને અજીવના પાંચસે સાઈઠ ભેદ પન્નવણા આદિ આગમાં કહ્યા છે.
ધર્માસ્તિકાય :- આ દ્રવ્ય ચંદ રાજલોકમાં સર્વત્ર વ્યાપીને રહેલું છે. દ્રવ્યથી ધર્માસ્તિકાય એક છે અને અખંડ છે. ક્ષેત્રથી સર્વ લોકાકાશ વ્યાપી છે. કાળથી અનાદિ અનંત છે. પરિણામિક ભાવે ભાવથી વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પશ રહિત છે. અરૂપી છે. અચેતન છે અર્થાત જડ છે. ગુણથી ગતિસહાયક છે. પિતાની મેળે ગતિ કરતાં જીને અને પુદગલોને ધર્માસ્તિકાયની સહાય છે. ધમસ્તિકાય અલેકમાં નહિ હોવાથી અલેકમાં જીવ કે પુગલ કઈ જઈ શકતું નથી. મહાદ્ધિવંત અને અખૂટ શક્તિવાળે દેવ પણ લેકના છેડે જઈને પોતાના શરીરના હાથ, પગ વગેરે કઈ પણ અવયવને અલકમાં દાખલ કરી શકતા નથી. કારણ કે આ ધર્માસ્તિકાય કવ્ય લોકના છેડા સુધી જ રહેલું છે.
જે જીવ આ મનુષ્યલોકમાં કેવળજ્ઞાન પામી, છેવટે ગનિષેધ કરી, શૈલેશીકરણ કરી, સર્વસંવરચારિત્ર

Page #43

૨૮ પામી, ભગ્રાહી ચાર અઘાતી કર્મોને ખપાવીને, સંપૂર્ણ શુદ્ધ થઈને, આત્માના ઊર્ધ્વગમન સ્વભાવને કારણે અહીંથી એક સમયમાં સાત રાજ ઊંચે
કાગ્રસ્થાને પહોંચે છે. સિદ્ધિપદને પામે છે. આવા સિદ્ધાત્માઓની અનતી શક્તિ હોવા છતાં લોકના ઉપરના છેડે જઈને અટકી જાય છે. આગળ જઈ શકતા નથી. કારણ કે ધર્માસ્તિકાય વિના જીવ કે પુદ્ગલનું હલનચલન થઈ શકતું નથી.
લેકને અંત છે પણ લોકની સર્વ દિશામાં રહેલા અલાકને અંત નથી. ધર્માસ્તિકાયની સહાય વિના જીવ ગતિ કરી શકતે હેત તે સિદ્ધ થયેલા આત્માઓ અલકમાં ફર્યા જ કરતા હોત. એમનું સ્થાન–સ્થિતિ કયાંય નિયત થઈ શકે જ નહિ. કારણ કે જીવને સ્વભાવ ઊર્ધ્વ ગતિવાળે છે. માત્ર ધર્માસ્તિકાયની સહાયના અભાવે જ તે ઊર્ધ્વ લેકના છેડે સ્થિર થાય છે.
ધર્માસ્તિકાય પોતે અક્રિય હોવાથી જીવને અને પુદ્ગલને ચાલવાની પ્રેરણા કરે નહિ, પણ તેઓ પિતાની મેળે ચાલવાની કે ગતિ કરવાની તૈયારી કરે ત્યારે જ તેમાં સહાયક થાય. જેમ પાણીમાં રહેલાં

Page #44

૩૦
માછલીઓ તથા આકાશમાં રહેલાં પંખીઓ જ્યારે ચાલવું-ઊડવું હોય ત્યારે પાણીની અને હવાની સહાય લે છે, તેમ છે અને પુગલો ધર્માસ્તિકાયની સહાયથી જ ગતિ કરે છે.
ચૈદ રાજલોક વ્યાપી ધર્માસ્તિકાયને અંધ કહેવાય છે. એના નાના મેટા વિભાગને દેશ કહેવાય છે. અને કેવળજ્ઞાની ભગવતેની દૃષ્ટિએ જેના બે વિભાગ ન થઈ શકે તેવા સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ અંશને પ્રદેશ કહેવાય છે. ધર્માસ્તિકાયના આ દેશ અને પ્રદેશ હમેશાં સ્કંધની સાથે જ રહેલા હોય છે.
I
આ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાયને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ગુણ, સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ આ આઠ ભેદ છે.
અધર્માસ્તિકાય :-ચંદ રાજલોકમાં ધર્માસ્તિકાયની જેમ વ્યાપીને રડેલું અને ધર્માસ્તિકાય જેવડું જ બીજુ દ્રવ્ય અધર્માસ્તિકાય છે. તે પણ અરૂપી છે. દ્રવ્યથી એક છે. ક્ષેત્રથી લોકવ્યાપી છે. કાળથી અનાદિ-અનંત છે. ભાવથી રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ રહિત છે. અને ગુણથી સ્થિતિસહાયક છે. અર્થાત જીવ અને પુગલને સ્થિર રહેવામાં સહાય કરે છે.

Page #45

21.
જીવે અને પુદ્ગલે જેમ ચંદ રાજલોકમાં ગતિ કરે છે તેમ અમુક અમુક સમય સુધી સ્થિર પણ રહે છે. સ્થિર થવામાં તેઓ આ અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યની સહાય લે છે.
ધમસ્તિકાયની જેમ અધમસ્તિકાયના પણ સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ એમ ત્રણ ભેદ છે. તેથી તેના પણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ગુણ, સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ આ પ્રમાણે આઠ ભેદ થાય છે.
લોકાકાશના, ધર્માસ્તિકાયના, અધર્માસ્તિકાયના તથા પ્રત્યેક જીવના પ્રદેશે અસંખ્યાતા છે. ચારેયના પ્રદેશ સરખા છે. અસંખ્યાત પ્રદેશેવાળા લોકાકાશમાં આવે અનંતાનંત છે. એક જીવના આત્મપ્રદેશે લોકાકાશના આકાશપ્રદેશ જેટલા જ છે. નાના-મોટા સવજીના આત્મપ્રદેશ સરખી સંખ્યામાં છે. પરંતુ જીવના આત્મપ્રદેશને સ્વભાવ સંકોચ અને વિકાસ પામવાને હોવાથી, એક હજાર એજનના વિરાટ શરીરમાં પણ એટલા જ આત્મપ્રદેશથી વ્યાપીને રહે છે અને અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા અત્યંત નાના શરીરમાં પણ એટલા જ આત્મપ્રદેશને સમૂહ સંકોચાઈને રહી જાય છે.

Page #46

- સસારી છુ યુવી છે. જેમની પરાધીનતાને કારણે તેમને કોઇ ધમાં શરીર નાનું મળે છે, તો કઈ ભવ ઘણુટું મળે છે. આમ સંસારી શરીર નાનું-મોટુ મળ્યા કરતું હોવાથી, એમને આત્મપ્રદેશને સંકોચ અને વિકાસ થયા કરે છે. પણ ચંદમે ગુણસ્થાનકે ચડીને શૈલેશીકરણ કર્યા પછી સિદ્ધિપદને મેલા સિદ્ધાત્માઓના આત્મપ્રદેશને સંકોચ-વિકાસ થતો નથી. નિપ્રકપુ-સ્થિર રહે છે.
અકાશાસ્તિકાય - છ દ્રવ્યોમાં શું આકાશદ્રવ્ય સહુથી વિશાળ છે. કેન્દ્રવ્યથી એક છે આકાશ તે બધે એક સરખું જ છે. પણ બીજા પ્રત્યેના સહવાસને કારણે અને અભાવને કારણે જ તેના લોકાકાસ' અને અલોકાકા એવા બે વિભાગ છે જેટલાં આકાશક્ષેત્રમાં જીવ ધર્મ અધર્મી આદિ દ્રવ્યો મળીને રહેલાં છે, તેટલા આકાશક્ષેત્રને લોકકાશ કહેવાય છે. અને જે આકાશક્ષેત્રમાં જીવ આફ્રિોને અાવ છે માત્ર આકાશ (ખાલી જગ્યાએ જs છે, તેને અલાકાશે કહેવાય છે.
આ આકાશ દ્રવ્ય ક્ષેત્રથી લોકમાં આ અલોકમાં વ્યાપીને રહેલું છે.

Page #47

૩૩
કાળથી અનાદિ-અનંત છે. સ્વયં સિદ્ધ છે, શાશ્વત છે. ભાવથી રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ રહિત છે. ગુણથી બીજા દ્રવ્યોને અવકાશ આપવાના સ્વભાવવાળું છે. લેકાલોક વ્યાપ્ત સમગ્ર આકાશ એક અખંડ સ્કંધરૂપ છે. દેશ એટલે વિભાગ. આકાશના અલોક વગેરે અનેક વિભાગો ગણી શકાય. પ્રદેશ એટલે સ્કંધ સાથે જોડાઈને રહેલો અવિભાજ્ય અંશ. લોકાકોશના પ્રદેશ અસંખ્યાતા છે. અલકાકાશના પ્રદેશ અનંતા છે. આ પ્રમાણે આકાશ દ્રવ્યના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ગુણ, સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ આ આઠ ભેદ છે.
અલોકાકાશ ઘણું મોટું છે. લોકાકાશથી અનંતગણું વિશાળ છે. અલોકની અપેક્ષાએ લોક ઘણો ના છે. તે અલોકના અનંતમા ભાગે છે. લોકની ચારે બાજુ સર્વ દિશાઓમાં અલોક વ્યાપીને રહેલો છે. લોક એ અલોકરૂપી વિશાળ મકાનમાં લટકાવેલા નાનકડા ગેળા જેવું છે. અલોકને આકાર પોલાણવાળા ગોળા જેવો છે. લોકને આકાર નક્કર ગોળા જે . અલોકાકાશની મધ્યમાં રહેલું લોકાકાશક્ષેત્ર લંબાઈ, પહોળાઈ ને ઊંચાઈમાં અસંખ્યાતા કોટાકોટિ યોજન પ્રમાણ છે. એ સદા શાશ્વત છે. પોતાની મેળે જ

Page #48

૩૪
રહેલું છે, પણ બીજા કોઈના આધારે રહેલું નથી. એમાં જીનું પરિભ્રમણ અને પુગલોનું પરિવર્તન થયા કરે છે. ક્ષણે ક્ષણે નવાં નવાં રૂપ કરીને નાચતાં જીવો અને પુદ્ગલોરૂપી નટને નાચવાની રંગભૂમીરૂપ લોકાકાશ છે. લોકાકાશ નીચેથી પહેલું છે, વચમાં સાંકડું છે, ઉપર જતાં મધ્યમાં પહેલું છે અને છેવટે સાંકડું છે.
કાળ :- છ દ્રવ્યોની અપેક્ષાએ છઠું અને અરૂપી અજીવ દ્રવ્યોની અપેક્ષાએ ચોથું કાળ નામનું દ્રવ્ય છે. કાળમાં સમયનો સમુદાય નહિ હોવાથી તેને અસ્તિકાય કહેવાય નહિ. પૂર્વને એક સમય વીતી 'ગયા પછી બીજે સમય આવે. તેથી સમયનો સમૂહ ભેગે થઈ શકતું નથી. માટે એના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ વગેરે ભેદ પડતાં નથી. વર્તમાન જે એક સમય, તે એક સમયરૂપ જ કાળ દ્રવ્ય છે.
વતના, પરિણામ, કિયા અને પરાપરત્વ એ કાળનો ઉપકાર છે. વતન એટલે સર્વ પદાર્થોનું તે તે સમયે ઉત્તપત્તિ આદિ રૂપે તેવું તે. પરિણામ એટલે બાલ, યુવાન, વૃદ્ધ વગેરે ભિન્ન ભિન્ન અવરથાઓ. કિયા એટલે

Page #49

૩૫
પરિણામનું રૂપાતર, અર્થાત્ સમયે સમયે પદાર્થોમાં થતો ફેરફાર પર્વ એટલે મોટાપણું અથવા જૂનાપણું. અપરત્વ એટલે નાનાપણું અથવા નવીપણું.
સમય, આવલિકા, મુહૂર્ત, અહોરાત્ર વગેરે કાળ દ્રવ્યના વિભાગે છે. તે વ્યવહારનયથી દ્રવ્યરૂપ છે. દ્રવ્યથી કાળ અનંત સમયરૂપ છે. ક્ષેત્રથી ચર
તિષ્ક વિમાન (ફરતાં ચંદ્ર, સૂર્ય વગેરે) મનુષ્યક્ષેત્રરૂપ અઢીદ્વીપમાં જ હેવાથી, કાળ મુખ્યતયા મનુષ્યક્ષેત્રવત છે. પરંતુ લોકમાં અને ઊર્ધ્વલોકમાં નારકે અને દેવેના આયુષ્યની ગણના મનુષ્ય ક્ષેત્રવતી કાળના આધારે જ થતી હોવાથી એ અપેક્ષાએ કાળદ્રવ્યને ક્ષેત્રથી ચૂદ રાજલોકવતી પણ કહેવાય છે. કાળથી તે અનાદિ-અનંત છે. ભાવથી વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શથી રહિત છે. ગુણથી જીવ, પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્યોને નાનાં મોટાં અથવા નવા જનાં વગેરે બતાવનાર છે. એના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ વગેરે ભેદ નહિ હોવાથી અને તે વર્તમાન એક સમયરૂપ જ હેવાથી કાળના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ગુણ અને સમય એ છ ભેદો થાય છે. ધર્માસ્તિકાયના આઠ, અધર્માસ્તિકાયના આઠ, આકાશાસ્તિકાયના આઠ અને

Page #50

૩૬ કાળના છે, આમ બધા મળીને ચાર અરૂપી અજીવ દ્રવ્યના ત્રીસ ભેદ થાય છે.
કાળ એ દ્રવ્ય છે. નવું–જૂનું કરવારૂપ વતના એ એને ગુણ છે. વર્તમાનકાળ, ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ, સૂર્યોદયકાળ, બાલ્યકાળ, તરુણકાળ વગેરે એના પર્યાય છે. વસ્તુ કયારે બની, બને છે, કે બનશે એની ખબર કાળથી પડે છે. જેનશાસ્ત્રો પ્રમાણે કાળના માપ નીચે મુજબ છે.
કાળનું માપ સમયથી માંડીને પુદ્ગલ પરાવર્ત સુધી સમય–સૈથી જઘન્ય, સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષમ કાળ એટલે સમય. કોઈ યુવાન માણસ અત્યંત જીર્ણ વસ્ત્ર ફાડે ત્યારે એક તંતુથી બીજો તંતુ ફાટવામાં વચ્ચે અસંખ્ય સમય વીતી જાય છે. કેવળજ્ઞાનીની દૃષ્ટિએ પણ જેના બે વિભાગ ન થઈ શકે તેવા નાનામાં નાના કાળના વિભાગને સમય કહેવાય છે.
આવલિકા-આવા અસંખ્ય સમયની એક આવલિકા થાય છે. અત્યારના કાળના માપની સાથે સરખાવીએ તે એક મિનિટમાં ૩૪૯પ૨૫ ૩ આવલિકા થાય.

Page #51

૩૭.
ક્ષુલ્લક ભવ-૨૫૬ આવલિકાને એક ક્ષુલ્લક ભવ થાય.
શ્વાસેવાસ–૧૭ળા (૧૭ ૩!) ક્ષુલ્લકભવને એક શ્વાસેચછવાસ થાય. શ્વાસે છૂવાસ એટલે પ્રાણ.
સ્તોક – હૃષ્ટ-પુષ્ટ યુવાનના સાત પ્રાણને એક સ્તોક થાય.
લવ – સાત સ્તોકને એક લવ થાય. મુદ્દ–૭૭ લવનું એક મુહૂત થાય. ૧૬૭૭૭૨૧૬ આવલીનું અથવા બે ઘડીનું અથવા ૪૮ મિનિટનું પણ એક મુહૂર્ત થાય. નવ સમયથી માંડીને મહતમાં એક સમય ઓછો રહે ત્યાં સુધીના કાળને અંતમુહૂર્ત કહેવાય.
અહોરાત્ર-અહોરાત્ર એટલે રાત્રિ સહિતને દિવસ. ૩૦ મુહૂત અથવા ૬૦ ઘડી અથવા ૨૪ કલાકને એક અહોરાત્ર અર્થાત્ દિવસ કહેવાય.
પક્ષ- ૧૫ દિવસનું એક પક્ષ અર્થાત્ પખવાડિયું
થાય.
માસ–બે પક્ષને એક માસ થાય. ઋતુ-બે માસની એક ઋતુ થાય.

Page #52

૩૮
અયનત્રણ ઋતુનું અથવા છ માસનું એક અયન થાય. (દક્ષિણાયન અને ઉત્તરાયણ નામના એ અયન છે).
વર્ષ –એ અયનનુ અથવા ૧૨ માસનુ એક વર્ષ થાય. યુગ-પાંચ વના અથવા ૬૦ માસને અથવા ૧૮૩૦ દિવસના એક યુગ થાય.
પૂર્વાંગ-૮૪ લાખ વર્ષોંનુ એક પૂર્વાંગ થાય. પૂ−૮૪ લાખ પૂર્વાંગનું અથવા ૭૦૫૬૦ અબજ (૭૦૫૬૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦) વર્ષનુ એક પૂર્વ થાય.
પાપમ-પલ્ય એટલે કૂવા અને ઉપમા એટલે સરખામણી. કૂવાની ઉપમા દ્વારા સમજાવાતા કાળ તે પચેાપમ કાળ.
ઉત્સેધ આંગુલના માપથી એક યેાજન લાંબે, પહેાળા, ઊંડા ને ગાળાકાર કૂવા હાય, તેમાં સાત દિવસના જન્મેલા યુગલિક મનુષ્યના અથવા ઘેટાના અત્યંત પાતળા એવા વાળના સંખ્યાતા ટુકડા કરીને તેનાથી કૂવા એવા ખીચાખીચ ભર્યાં હાય, એવા ડાંસી ઠાંસીને ભર્યાં હાય કે તેના ઉપરથી ચક્રવતીની આખો સેના ચાલીને જવા છતાં તેમાંના વાળ તલમાત્ર પણ

Page #53

૩૯,
દબાય નહિ, એવા ને એવા જ નક્કર રહે. આવી રીતે વાળથી ઠાંસીને ભરેલા કૂવામાંથી દર સે વરસે એક ટુકડો કાઢતાં કૂવે જ્યારે સંપૂર્ણ ખાલી થાય ત્યારે બાદર અદ્ધા પાપમ કાળ થાય. સૂકમ અદ્ધા પલ્યોપમ કાળ તે તેનાથી ઘણું મટે છે. એ સૂમ અદ્ધા પલ્યોપમ કાળથી જેના આયુષ્યની ગણતરી થાય છે.
એક અંગુલ પ્રમાણ લંબાઈવાળા વાળના ૨૦ લાખ, ૯૭ હજાર, ૧પર ટુકડા થાય. તેને તેટલી જ સંખ્યા વડે એટલે ૨૦,૯૭,૧૫ર ની સંખ્યા વડે ગુણવાથી પ્રતર અંગુલ પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. તે સંખ્યાને પણ ૨૦,૯૭,૧૫ર વડે ગુણવાથી ઘન અંગુલ પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળને થાય. તેને ૯૬ વડે ગુણવાથી શ્રેણું ધનુષ્ય પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. તેને પણ ૯૬ વડે ગુણવાથી પ્રતર ધનુષ્ય પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. તેને પણ ૯૬ વડે ગુણવાથી ઘન ધનુષ્ય પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. એને ૨૦૦૦ વડે ગુણવાથી શ્રેણિ ગાઉ

Page #54

પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. એને ૨૦૦૦ વડે ગુણવાથી પ્રતર ગાઉ પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. એને પણ ૨૦૦૦ વડે ગુણવાથી ઘન ગાઉ પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. એને ચાર વડે ગુણવાથી શ્રેણું જન પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. એને પણ ચાર વડે ગુણવાથી પ્રતર પેજન પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય. એને પણ ચાર વડે ગુણવાથી ઘન જન પ્રમાણ જગ્યામાં સમાય તેટલા ટુકડા વાળના થાય.
આ કો ગોળાકાર હોવાથી છેલ્લે જે અંકસંખ્યા આવે તેને ૧૯ વડે ગુણીને ૨૪ વડે ભાગવી. આ પ્રમાણે કરવાથી ૨૯ આંકડા ઉપર નવ મીંડાવાળી અંકસંખ્યા આવશે. આટલા વાળના ટુકડા એક એજન લાંબા, પહોળા ને ઊંડા કૂવામાં સમાય છે. આ કૂવાનું માપ ઉભેંધ આંગુલના જન પ્રમાણે સમજવું.
અસંખ્યાતા પૂર્વ અથવા અસંખ્યાતા વર્ષ એટલે એક પાપમ.

Page #55

સાગરોપમ - સાગરની સાથે જેની સરખામણી કરી શકાય અથવા સાગર જેટલે મેટો કાળ વિભાગ તે સાગરોપમ કાળ.
કરેડની સંખ્યાને કરડ વડે ગુણવાથી જે સંખ્યા આવે તેને કેડીકેડી કહેવાય. આવા દશ કે ડાકડી પાપમને એક સાગરેપમ થાય.
અવસર્પિણી – દશ કડાકડી સાગરોપમની એક અવસર્પિણું થાય.
ઉત્સર્પિણ – તેવી જ રીતે ઉત્સર્પિણ પણ દશ કેડાછેડી સાગરોપમની થાય.
કાળચક– અવસર્પિણ અને ઉત્સર્પિણી બંને મળીને અર્થાત્ વીશ કેડાકોડી સાગરોપમનું એક કાળચક થાય.
પુદ્ગલપરાવર્ત – અનંત કાળચકે પસાર થાય ત્યારે એક પુદ્ગલ પરાવર્ત કાળ થાય. ભૂતકાળ – અનંતા પુદ્ગલ પરાવર્ત પ્રમાણ છે.
ભાવિકાળ - તે પણ અનંતા પુદ્ગલ પરાવર્તન પ્રમાણ છે.
સવકાળ – ભૂત, ભાવી અને વર્તમાન ત્રણેય કાળ મળીને સર્વોદ્ધા અર્થાત્ સર્વકાળ કહેવાય છે.

Page #56

એકથી બાર સુધીના આંકડા બતાવતા ઘડિયાળના ડાયલમાં જમણી બાજુ અને ડાબી બાજુ ૬/૬ આંકડાને એક એક વિભાગ પડે છે, તેમ કાળચક્રમાં પણ અવસર્પિણી અને ઉત્સપિણું રૂપ બે વિભાગ પડે છે. તે બંને વિભાગમાં ૬/૬ આરા હોય છે. “આરે એટલે કાળ વિભાગ.
અવસર્પિણી કાળ એટલે ઊતરતો અથવા પડત કાળ અને ઉત્સર્પિણી કાળ એટલે વૃદ્ધિ પામતે અથવા ચડતે કાળ. અવસર્પિણી કાળમાં દરેક વસ્તુની કેમે કમે હાનિ થાય છે અને ઉત્સપિણી કાળમાં દરેક વસ્તુની કેમે ક્રમે વૃદ્ધિ થાય છે.
અવસર્પિણી કાળના ૬ આરા ૧ – પહેલા આરે સુષમસુષમ નામને સુખ ભરપુર અને ચાર કેડીકેડી સાગરોપમને હોય છે. તેમાં મનુષ્યનું દેહપ્રમાણ ૩ ગાઉનું હોય છે, આયુષ્ય ૩ પલ્યોપમનું હોય છે અને શરીરમાં ૨૫૬ પાંસળીઓ હોય છે. મનુષ્ય વાઋષભનારાચ સંઘયણ અને સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનવાળા હોય છે. સ્ત્રી અને પુરૂષનું યુગલ સાથે જન્મે છે. તેઓ અપ ઈચ્છા અને અલ્પ કષાયવાળા હોય છે. દશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષે તેમની ઈચ્છાઓ પૂર્ણ કરે છે. તેમને જ નહિ પણ ત્રણ ત્રણ દિવસના અંતરે આહારની ઈચ્છા થાય છે.

Page #57

૪૩
કલ્પવૃક્ષનાં ફળ ખૂબ જ રસકસવાળાં હાવાથી તુવેરના દાણા પ્રમાણે આહાર કરવા માત્રથી તેમને તૃપ્તિ થઈ જાય છે. પેાતાના આયુષ્યના છ માસ બાકી રહે ત્યારે યુગલિની એક પુત્ર-પુત્રીરૂપ યુગલને જન્મ આપે છે અને ૪૯ દિવસ સુધી તેનુ` પાલન-પોષણ કરે છે. પછી નવુ` યુગલ સ્વાવલ'ખી થઇને સ્વતંત્રપણે વિચરે છે. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે માતાપિતા છીંક કે બગાસું આવતાં વિના કબ્જે દેહત્યાગ કરીને અલ્પ વિષય-કષાયને કારણે દેવગતિ પામે છે.
つ
૨ – ખીન્ને આરે પણ સુષમ નામના, સુખ ભરપૂર અને ત્રણ કાડાકોડી સાગરોપમના દ્વાય છે. દેહ, બુદ્ધિ, બળ, આયુષ્ય, પૃથ્વી વગેરેના રસકસ આદિ તથા સારભૂત પદાર્થોના ગુણામાં ઉત્તરાત્તર હાનિ થાય છે. આ બીજા આરામાં મનુષ્યનુ દેહપ્રમાણ ૨ ગાઉનુ હાય છે, આયુષ્ય ૨ પળ્યેાપમનુ હાય છે અને શરીરમાં પાંસળીએ ૧૨૮ હેાય છે. તેમને આહારની ઇચ્છા એ બે દિવસના આંતરે થાય છે અને ખેાર પ્રમાણુ આહાર કરવા માત્રથી તૃપ્તિ થઇ જાય છે. છ માસ આયુષ્ય બાકી હૈાય ત્યારે જન્મતાં પુત્ર-પુત્રીરૂપ યુગલનું પાલન ૬૪ દિવસ સુધી કરે છે. આયુષ્ય
"
પૂર્ણ થયે માતાપિતા વિના કષ્ટ દેહત્યાગ કરીને દેવગતિ પામે છે.

Page #58

૩ – ત્રીજે આરે સુષમદુઃષમ નામને અને બે કેડીકેડી સાગરોપમને હોય છે. આમાં સુખ ઘણું હોય છે અને સાથે થોડું દુઃખ પણ હોય છે. આ ત્રીજા આરામાં મનુષ્યનું દેહપ્રમાણુ ૧ ગાઉનું હોય છે, આયુષ્ય ૧ પલ્યોપમનું હોય છે અને શરીરમાં પાંસળીઓ ૬૪ હોય છે. તેમને આહારની ઈચ્છા એક એક દિવસના અંતરે થાય છે અને આંબળા પ્રમાણ આહાર કરવા માત્રથી તૃપ્તિ થઈ જાય છે. છ માસ આયુષ્ય બાકી હોય ત્યારે જન્મતાં પુત્ર-પુત્રીરૂપ યુગલનું પાલન ૭૯ દિવસ સુધી કરે છે. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે માતાપિતા વિના કટે દેહત્યાગ કરીને દેવગતિ પામે છે.
૪– એથે આરે દુ:ષમસુષમ નામ અને ૪૨ હજાર વરસ જેમાં ઓછાં છે એવા એક કડાછેડી સાગરેપમનો હોય છે. આ ચોથા આરામાં દુઃખનું પ્રમાણ વધી જાય છે અને સુખનું પ્રમાણ ઘટી જાય છે.
ત્રીજા આરાના જ્યારે ૮૪ લાખ પૂર્વ, ત્રણ વર્ષ અને સાડા આઠ માસ બાકી રહે રહે છે ત્યારે પ્રથમ તીર્થકરનો જન્મ થાય છે. પડતા કાળના પ્રભાવે કલ્પવૃક્ષનો મહિમા ધીમે ધીમે નષ્ટ થતું જાય છે. ધાન્યની ઉત્પત્તિ તે ચાલુ જ હોય છે, પણ ક૫વૃક્ષનાં ફળ મળતાં હોય ત્યાં સુધી લેકે ધાન્ય ખાતાં

Page #59

નથી. જ્યારે કલ્પવૃક્ષનાં ફળ મળતાં બંધ થાય છે ત્યારે લોકે કાચું ધાન્ય ખાવા લાગે છે. અત્યંત સારા કાળમાં અને અત્યંત ખરાબ કાળમાં બ.દર અગ્નિનો અભાવ હોય છે. અવસપના જ આરાના છેડે તથા ચેથા અને પાંચમા આરામાં બાદર અનિ હોય છે. ઉત્સર્પિણીના બીજા અને ત્રીજા આરામાં તથા ચેથા આરાની શા આતમાં પોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ કાળ સુધી બાદર અગ્નિ હોય છે. બાકીના આરામાં બોદર અનિનો અભાવ હોય છે. અગ્નિના અભાવે લેકે કાચું ધાન્ય ખાવા લાગે છે. પણ તેનાથી તેમને અજીરણ થાય છે. પછી પ્રથમ તથ કરે બતાવેલા ઉપાય મુજબ, ધાન્યને મુઠ્ઠી અને બગલમાં રાખી શરીર્તી ગરમી આપવા દ્વારા તથા પાણીથી પલાળવા દ્વારા તેને સુપાચ્ય બનાવીને ખાય છે. આમ છતાં પણ તેમને અજીરણ થાય છે. છેવટે ત્રીજા આરાના અંત ભાગે જંગલમાં ઝાડની ડાળીઓ પરસ્પર ઘસાવાથી જ્યારે બાદર અગ્નિની ઉત્પત્તિ થાય છે, ત્યારે યુગલિક મનુષ્યની વિનંતિથી પ્રથમ તીર્થકર (સાધુ થવા પૂર્વે) પ્રથમ રાજા બને છે અને લેકેને કુંભકારનું પ્રથમ શિલ્પ શીખવે છે. તેથી લેકે માટીનાં વાસણો બનાવતાં શીખે છે અને તેમાં અગ્નિ દ્વારા ધાન્ય પકાવીને ખાય છે. ત્યાર પછી પ્રથમ રાજા (તીર્થકર પ્રજાના હિતને માટે તેમને લેહકાર વગેરેના બીજા શિપ પણ શીખવે છે. તેમજ સ્ત્રીઓની ૬૪ કળા

Page #60

૪૬
અને પુરુષાની ૭૨ કળાએ પણ શીખવે છે. તેન થી લેકે સારી રીતે જીવન જીવતાં થાય છે.
પ્રથમ તી કરના નિર્વાણ બાદ ત્રણ વર્ષ અને સાડા આઠ માસ વીત્યા પછી ચેાથા આરાની શરૂઆત થાય છે. પુત્ર-પુત્રૌરૂપ યુલિકાની ઉત્પત્તિ અધ થાય છે.
૨૪ તીર્થંકર, ૧૨ ચક્રવર્તી, ૯ વાસુદેવ, ૯ પ્રતિવાસુદેવ અને ૯ બળદેવ આ પ્રમાણે ૬૩ શલાકાપુરુષામાંથી પ્રથમ તીરુ અને પ્રથમ ચક્રવર્તી ત્રીજા આરાને અંતે થાય છે અને બાકીના શલાકા -પુરુષ! ચોથા આરામાં થાય છે.
-
ચોથા આરાના ત્રણ વર્ષ અને સાડા આર્ડ માસ આકી રડે ત્યારે ૨૪ મા અર્થાત્ છેલ્લા તીર્થંકરનુ નિર્વાણ (મેાગમન) થાય છે.
૫ – અંતિમ તીર્થંકરના નિર્વાણ બાદ ત્રણ વર્ષ અને સાડા આઠ માસ અર્થાત્ ૮૯ પખવાડિયા વીત્યા પછી ચેાથે આરે પૂર્ણ થાય છે અને દુઃખમ નામનો ૨૧ હજાર વરસનો પાંચમા આરે શરૂ થાય છે.
પાંચમા આરાની શરૂઆતમાં મનુષ્યના દેહનુ પ્રમાણુ છ હાથનુ હોય છે, આયુષ્ય ૧૨૫ વર્ષનુ હાય છે અને શરીરમાં પાંસળીએ ૧૬ હાય છે.

Page #61

૪૭
તેમનો આહાર અનિયત હોય છે. ધાન્યમાં રસકસની હાનિ થવાથી આહારનું પ્રમાણ ઘણું વધી જાય છે. - પાંચમા આરાના અંતપર્યત એટલે ૨૧ હજાર વર્ષ સુધી ભગવાન મહાવીરદેવનું શાસન ચાલવાનું છે. તેમાં અનેકવાર શાસનની ચડતી-પડતી થવાની છે. લોકેના હદયમાં ઉત્તરોત્તર કૅધ, માન, માયા, લોભ એ ચારેય કષાયની વૃદ્ધિ થશે. આહાર, નિદ્રા, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહ આદિ સંજ્ઞાઓનું જેર પણ ખૂબ વધતું જશે. લોકોમાં પરસ્પર કલેશ, કંકાસ, મારામારી આદિનું પ્રમાણ વધશે. વિષયાસક્તિ ખૂબ વધી જશે. કુલીન સ્ત્રીઓ પણ શિયળભ્રષ્ટ થશે. હીનકુળમાં જન્મેલા માણસે રાજા થશે ને ઉત્તમકુળમાં જન્મેલાઓને તેમનું દાસપણું કરવું પડશે. રાજાઓ યમ જેવા કર બનશે. ધમરસિક જીવને જન્મ હીનકુળમાં થશે. લોકે લોભી, લાલચૂ , કંજૂસ, અને નિર્દય થશે. હિંસાની વૃદ્ધિ થશે. શુદ્ર જતુઓની ઉત્પત્તિ દિનપ્રતિદિન વધતી જશે. દુઃકાળ ઘણું પડશે. મત-મતાંતરો અને મિથ્યામતો ફાલશે ફૂલશે. લોકે સત્વહીન બનશે સંયમીઓને કષ્ટ પડશે ને પાખંડીઓની પૂજા વધશે. વિનય, વિવેક, ક્ષમા, દયા, સરળતા, સદાચાર આદિ ગુણોની ઉત્તરોત્તર હાનિ થશે અને દેશની વૃદ્ધિ થશે. આવા કપરા કાળમાં પણ આરાધક આત્માઓ અનેક કષ્ટો વેઠીને જિનશાસનને ઠેઠ પાંચમા આરાના અંત સુધી જયવંતુ રાખશે.

Page #62

४८
પાંચમા આરાના અંતે જિનશાસનના અંતિમ આચાર્ય દુસહસૂરી થશે અને અંતિમ સાધ્વી ફશુશ્રી થશે. વિમલવાહન નામે અંતિમ રાજા થશે.
પાંચમા આરાના અંતે સાત જાતના ખરાબ પાણુંવાળા વરસાદ સાત સાત દિવસ સુધી એટલે કુલ ૪૯ દિવસ સુધી સાંબેલાની ધારે સતત વરસશે. તેનાથી પૃથ્વીના રસકસ નાશ પામી જશે. આખા ભરતક્ષેત્રની જમીન એવી ખરાબ થઈ જશે કે તેમાંથી ઘાસનું એક તણખલું પણ ઊગી શકે નહિ. શહેર, નગર, ગામ, ઝાડ-પાન, મકાનો વગેરે સંપૂર્ણ નાશ પામી જશે. બાદર અગ્નિ પણ નાશ પામી જશે. મોટા ભાગના માણસો અને પશુ-પંખીઓ મરણ પામશે. ગર્ભજ મનુગે અને ગભજ પશુ-પંખીઓ માત્ર બીજ રૂપે જીવંત રહેશે. શાશ્વત એ શંત્રુજય પર્વત પણ માત્ર સાત હાથ પ્રમાણ રહેશે.
– પાંચમો આરો પૂર્ણ થતાં ૨૧ હજાર વરસનો દુઃષમદુઃષમ નામનો છઠ્ઠો આરે શરૂ થશે. તે અત્યંત દુઃખદાયક હશે. તેમાં દિવસે જાને બાળી નાખે તેવો સખત તાપ પડશે અને રાત્રે પ્રાણીઓના ગાત્રને બરફની જેમ થીજાવી દે તેવી ભયંકર ઠંડી પડશે. ગામ, નગર, મકાન, કિલા વગેરેનો સર્વત્ર નાશ થયેલો હોવાથી, વૈતાદ્ય પર્વતથી ઉત્તર અને દક્ષિણે ગંગા અને સિંધુ નદીના સામસામા કિનારા ઉપર

Page #63

૪૯
૩૬-૩૬ મળીને જે ૭૨ ખીલા (ગુફા) છે, તેમાં જરૂપે અચેલા મનુષ્ય સ્ત્રી-પુરુષ! અને પશુઓ વસવાટ કરશે અને પખીએ વૈતાઢ્ય પર્વત ઉપર નિવાસ કરશે.
છઠ્ઠા આરામાં મનુષ્યના દેહનું પ્રમાણ ૧ હાથનું (બે વેંતનુ) હાય છે, આયુષ્ય ૨૦ વર્ષીનુ હાય છે અને શરીરમાં પાંસળીએ માત્ર આઠ જ હાય છે. તેમને આહારની ઈચ્છા અમર્યાદિત હૈાય છે. ઘણુ ખાવા છતાંય તૃપ્તિ થતી નથી. ધાન્યના અભાવે તેમને માછલાં ખાઇને જ જીવવુ પડશે. સૂર્ય અત્યંત તપતા હોવાને કારણે તેએ દિવસે ખીલની બહાર નીકળી શકશે નહિ. શાશ્વતી ગગા અને સિંધુ નદીના ગાડાના ચીલા પ્રમાણ પાણીના પ્રવાહમાંથી, ખીલવાસી મનુષ્યે રાત્રે માછલાં વગેરે જલચર જીવાને પકડીને કિનારાની રેતીમાં દાટશે. ત્યાં દિવસના પ્રચ’ડ તાપથી બફાઈ-શેકાઈ ગયા પછી બીજે દિવસે રાત્રે તેનુ ભક્ષણ કરશે. આમ તે માંસાહારી, રાત્રિèાજી, પરસ્પર કલેશ-કંકાસવાળાં, દીન, હીન, દુળ, દુર્વાધી, રાગથી ભરેલા, અપવિત્ર ને પશુઓની જેમ નગ્ન શરીરવાળા, તેમજ મા-મહેન-દીકરી પ્રત્યેના ઉચિત વિવેક વગરના થશે. માત્ર છ વર્ષોંની વયે જ ભૂંડણની જેમ સ્ત્રીએ ઘણાં બાળકોને જન્મ આપીને ઘણું કષ્ટ વેઠનારી થશે. ધ અને પુણ્ય રહિત

Page #64

૫૦
અત્યંત પાપી અને દુઃખી જીવન પૂર્ણ કરીને, પાપાનુબંધી પાપના પ્રભાવે, છઠ્ઠા આરાના જી પ્રાયઃ નરક કે તિર્યંચ ગતિમાં જનારા થશે.
છઠ્ઠા આરામાં આપણે જન્મ નિવારવા માટે જીવનપર્યત માંસાહાર, રાત્રિભોજન, કંદમૂળભક્ષણ, મહાઆરભસંમારંભ ઈત્યાદિ પાપોનો ત્યાગ અને ધર્મપરાયણ જીવન જીવવું જરૂરી છે. અન્યથા માંસાહાર, રાત્રિભેજન ઇત્યાદિ પાપના પ્રભાવે છઠ્ઠા આરામાં જન્મ્યા તે અનુબંધવાળા પાપ બંધાયે જશે અને નરક–તિર્યંચગતિના ભયંકર દુઃખની પરંપરા સજઈ જશે.
છઠ્ઠો આરે પૂર્ણ થતાં અવસર્પિણ કાળની સમાપ્તિ થાય છે અને ઉત્સર્પિણી કાળની શરૂઆત થાય છે.
ઉપણુકાળના છ આરે ૧ – ઉત્સર્પિણી કાળને પહેલો આ ૨૧ હજાર વરસને દુઃષમદુઃષમ નામને હેાય છે. તે અવસર્પિણુંકાળના છઠ્ઠા આરા સમાન જાણ. ફરક એટલે કે આમાં દુઃખની હાનિ તેમજ પ્રાણુઓના આયુષ્ય, દેહપ્રમાણ અને સારભૂત પદાર્થોના ગુણોની અને શુભ ભાવની ઉત્તરેત્તર વૃદ્ધિ થતી રહે છે.

Page #65

પ૧
૨ – બીજે આરે દુઃષમ નામને ૨૧ હજાર વરસને હોય છે. તેમાં સાત જાતના સારા પાણીવાળા વરસાદ સાત સાત દિવસ સુધી એટલે કુલ ૪૯ દિવસ સુધી સાંબેલાની ધારે સતત વરસે છે. તેનાથી ધરતીની ઉષ્ણતા અને દુર્ગધ દૂર થાય છે. તેમાં સ્નિગ્ધતા આવે છે અને રસકસ વધે છે. ૨૪ પ્રકારના ધાન્ય અને ઝાડ-પાન, ફળ-ફૂલ આદિ બીજી વનસ્પતિઓ ઊગવા લાગે છે. તેથી બીલવાસી લોકો ધીમે ધીમે ફળાદિકને આહાર કરતાં થાય છે. આ ખોરાક સારો ને સ્વાદિષ્ટ લાગવાથી તેઓ માંસાહારનો ત્યાગ કરે છે. તેમનાં હદય દયાળુ બને છે. દેષ અને દુઃખની હાનિ તેમજ ગુણ અને સુખની વૃદ્ધિ થતી રહે છે. અવસર્પિણી કાળના પાંચમા આરા જેવા રીત-રિવાજ થઈ જાય છે. - ૩ – ત્રીજો આરો દુઃષમસુષમ નામનો અને ૪૨ હજાર વરસ જેમાં ઓછા છે, એવા એક કેડીકેડી સાગરોપમ પ્રમાણુ કાળનો હોય છે. તે અવસર્પિણીકાળના ચોથા આરા સમાન જાણ. ત્રીજા આરાના ત્રણ વર્ષ અને સાડા આઠ માસ વીત્યા પછી પ્રથમ તીર્થકરનો જન્મ થાય છે. તેમનું આયુષ્ય, દેહમાન વગેરે અવસર્પિકાળના ૨૪ મા એટલે છેલ્લા તીર્થકરની સમાન હોય છે. છેલ્લા તીર્થકર અને છેલ્લા ચકવર્તી સિવાયના શલાકાપુરુષોનો જન્મ આ ત્રીજા આરામાં થાય છે. છેલ્લા તીર્થકર અને છેલ્લાં

Page #66

૫.
ચક્રવતી ચેથા આરાની શરૂઆતમાં થાય છે. છેલ્લા તીર્થકરનું આયુષ્ય, દેહમાન વગેરે અવસર્પિણી કાળના પ્રથમ તીર્થંકરની સમાન જાણવું.
આમાં ઉત્તરોત્તર દેષ અને દુઃખની હાનિ તેમજ ગુણ અને સુખની વૃદ્ધિ થતી રહે છે.
૪ – આરો સુષમદુઃષમ નામનો અને બે કેડીકેડી સાગરોપમ પ્રમાણ કાળને હોય છે. તે અવસર્પિણી કાળના ત્રીજા આરાસમાન જાણ. ચોથા આરાના ૮૪ લાખ પૂર્વ ઉપરાંત ત્રણ વર્ષ અને સાડા આઠ માસ વીત્યા બાદ ૨૪ મા તીર્થંકરનું નિર્વાણ (મોક્ષગમન) થાય છે. બારમા ચકવતી પણ આયુષ્ય પૂર્ણ કરે છે. ત્યાર પછી પાપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ કાળ વીત્યા બાદ દશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષની ઉત્પત્તિ થવા માંડે છે. તેનાથી મનુષ્યની અને પશુ–પંખીઓની ઈચ્છા પૂર્ણ થાય છે. લોકો કામધંધા છેડી દે છે. પુત્ર-પુત્રીના યુગલો ઉત્પન્ન થવા માંડે છે. બાદર અગ્નિ અને ધર્મને વિચછેદ થાય છે. તેથી યુગલિયા અકર્મભૂમીના યુગલિકે જેવા બની જાય છે.
૫ – પાંચમે આરે સુષમ નામનો અને ત્રણ કેડીકેડી સાગરોપમ પ્રમાણ કાળનો છે. તે અવસર્પિણકાળના બીજા આરા સમાન જાણે. આમાં વર્ણાદિ શુભ પર્યાની વૃદ્ધિ જાણવી.

Page #67

પ3
( ૬ – છઠ્ઠો આરે સુષમસુષમ નામને અને ચાર કેડીકેડી સાગરોપમ પ્રમાણ કાળને છે. તે અવસર્પિણીકાળના પ્રથમ આરા સમાન જાણ. આમાં વર્ણાદિ શુભ પર્યાયોની વૃદ્ધિ અનંતગુણી જાણવી.
આ પ્રમાણે છ આરાના મળીને દશ કેડીકેડી સાગરેપમ પૂર્ણ થતાં ઉત્સર્પિણીકાળ સમાપ્ત થાય છે.
નવ કેડીકેડી સાગરોપમ અવસર્પિણી કાળના અને નવ કેડીકેડી સાગરોપમ ઉત્સર્પિણી કાળના, બંને મળીને ૧૮ કેડીકેડી સાગરોપમ સુધી ભારત અને અરવતક્ષેત્રમાં ધર્મને અભાવ હોય છે.
પુદગલ-પરાવત કાળ અનંતા કાળચકાને એક પુલ પરાવત કાળ થાય. આ પુલ પરાવત કાળ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ એમ ચાર પ્રકારનો છે. તે દરેકના પણ સૂક્ષ્મ અને બાદર એમ બે ભેદ હોવાથી પગલપરાવર્ત– કાળના કુલ આઠ ભેદ થાય છે.
(૧) બાદર દ્રવ્યપુદ્ગલપરાવતકાળ :૧ – ઔદારિક, ૨ – વૈકિય, ૩ – તૈજસ, ૪ – ભાષા, ૫ – શ્વાસોશ્વાસ, ૬ – મન, ૭ – કામ ણ આ પ્રમાણે સાત પ્રકારના પગલોની વર્ગીણા જગતમાં રહેલી છે. આ સાત પ્રકારની વગણરૂપ બનીને રહેલા જગતના

Page #68

૫૪
મ પુદ્ગલોને, કેાઇ એક જીવ ગ્રહણ કરીને મૂકે, તેમાં જે કાળ જાય તેને ખાદર દ્રવ્યપુદ્ગલપરાવ કાળ કહેવાય.
(૨) સૂક્ષ્મ દ્રવ્યપુદ્ગલપરાવત કાળ :- જગતના સ પુદ્ગલોને સાતમાંની કાઇપણ એક પ્રકારની વણાના પુદ્ગલ રૂપે, કાઇ એક જીવ ગ્રહણ કરીને મૂકે, તેમાં જે કાળ જાય તેને સૂક્ષ્મ દ્રવ્યપુદ્ગલપરાવ – કાળ કહેવાય. આ સૂક્ષ્મ દ્રવ્યપુદ્ગલપરાવર્તી કાળના આ પ્રમાણે સાત ભેદ થાય છેઃ ૧ – ઔદારિક સૂક્ષ્મ દ્રવ્યપુદ્ગલપરાવત કાળ, ૨ – વૈક્રિયસૂક્ષ્મદ્રવ્યપુદ્દગલપરાવ કાળ, ૩ – તૈજસસૂમદ્રવ્યપુદ્ગલપરાવત કાળ, ૪ – કાણુસૂક્ષ્મદ્રવ્યપુદ્દગલપરાવત કાળ, ૫ – શ્વાસેાશ્વાસ સૂક્ષ્મદ્રવ્યપુગલપરાવ કાળ, ૬ – ભાષાસૂક્ષ્મદ્રવ્યપુદ્દગલપરાવ કાળ, ૭ – મનસૂક્ષ્મદ્રવ્યપુદ્ગલપરાવત કાળ.
ઔદ્યારિકસૂક્ષ્મદ્રવ્યપુદ્દગલપરાવ કાળ :- જગતમાં જેટલા પણ પુદ્દગલો છે તે બધાયને ઔદારિક વણા રૂપે જ કેાઇ એક જીવ ગ્રહણ કરીને મૂકે, એમાં જેટલેા કાળ જાય એટલા કાળને ઔદારિકસૂક્ષ્મદ્રવ્યપુદ્ગલપરાવત કાળ કહેવાય. અત્યારે સમસ્ત જગતમાં જેટલા પુદ્દગલો છે તે બધા ઉપરોક્ત સાત, ઉપરાંત આહારક વણા આમ આઠ વણારૂપે છે, તેમજ વણા વગરના પણ છે. આમ ઔદારિક

Page #69

૫૫
સિવાયની અન્ય વણારૂપે રહેલા અને વર્ગના વગરને આ બધા પુદ્ગલે જ્યારે જ્યારે ઔદારિક પુદ્ગલ વર્ગણા રૂપે થાય, ત્યારે ત્યારે કે એક જીવ તે બધાને ઔદારિક પુદ્ગલરૂપે ગ્રહણ કરીને મૂકે, આવી રીતે જગતના સર્વ પુદગલોને ઔદ રિક પુદ્ગલરૂપે ગ્રહણ કરીને મૂકવાનું કામ પૂરું થાય ત્યારે ઔદારિકસૂકમ દ્રવ્ય પુદ્ગલ પરાવતકાળ થયો કહેવાય.
આવી જ રીતે વૈક્રિય, તેજસ આદિ બાકીની વગણ માટે પણ સમજી લેવું.
ઔદારિક વગણામાં જીવ ઓછા પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરતા હોવાથી, ઉપર જે સાત પ્રકારના કાળ બતાવ્યા, તેમાંથી ઔદારિક સૂક્ષ્મ દ્રવ્ય પુદ્ગલપરાવર્તનમાં કાળ સૌથી વધારે લાગે.
(૩) બાદર ક્ષેત્રપુગલપરાવર્તકાળ :- ચંદ રાજલકમાં રહેલા સર્વ આકાશ પ્રદેશોને, કમ વિના મરણ વડે સ્પર્શતાં એક જીવને જેટલે કાળ લાગે તેટલા કાળને બાદર ક્ષેત્રપુગલપરાવતકાળ કહેવાય.
(૪) સૂક્ષ્મ ક્ષેત્રપુદ્ગલપરાવર્તાકાળ :- ચાદ રાજકના સર્વ આકાશ પ્રદેશોને કમસર પ્રદેશ પ્રદેશે મરણ પામવા વડે કરીને સ્પર્શતાં એક જીવને એટલે કાળ લાગે તેટલા કાળને સૂમ ક્ષેત્રપુગલપરાવતકાળ કહેવાય સમકૃત્વની પ્રાપ્તિ પછી જીવને

Page #70

પ
મેક્ષમાં જવામાં જે ઉત્કૃષ્ટ કાળ લાગે, તે આ સૂક્ષ્મ ક્ષેત્રપુદ્ગલપરાવત કાળના કાંઈક ઊણા એવા અધ ભાગ સમજવા.
એક અંશુલ માત્ર આકાશ ક્ષેત્રના પ્રદેશેાને ખાલી કરતાં અસખ્યાતી ઉત્સર્પિણી—અવસર્પિણી જેટલા સમય લાગે છે.
(૫) આદર કાલપુદ્દગલપરાવત કાળ :- કાળચક્રના સવ સમયેાને ક્રમ વિના મરણથી સ્પર્શ કરતાં જેટલે કાળ લાગે તેટલા કાળને બાદર કાલપુદ્ગલપરાવત - કાળ કહેવાય.
(૬) સુક્ષ્મ કાલપુદ્ગલપરાવત કાળ :- કાળચક્રના સ સમયેાને ક્રમસર મરણથી સ્પર્શી કરતાં જેટલે કાળ લાગે તેટલા કાળને સૂક્ષ્મ કાલપુદ્ગલપરાવ - કાળ કહેવાય.
(૭) ખાદર ભાવપુદ્ગલપરાવત કાળ :– રસખ’ધના સર્વ અધ્યવસાય સ્થાનકાને ક્રમ વિના મરણથી સ્પેશી રહેવામાં જે કાળ લાગે, તે કાળને માદર ભાવપુર્દૂગલપરાવત કાળ કહેવાય.
(૮) સૂક્ષ્મ ભાવપુર્વાંગલપરાવત કાળ : રસબંધના સર્વ અધ્યવસાય સ્થાનકાને ક્રમસર મરણથી સ્પી રહેવામાં જે કાળ લાગે, તે કાળને સૂક્ષ્મ ભાવપુર્દૂગલપરાવત કાળ કહેવામ.

Page #71

૫૭
આજ સુધીમાં અનંતે કાળ આત્માની અજ્ઞાન દશાને કારણે સ`સારની રખડપટ્ટીમાં પસાર થઈ ગયે છે. હવે વિશુદ્ધ તત્ત્વજ્ઞાનના નિળ પ્રકાશ પામી, શ્રદ્ધાસ ́પન્ન, ચારિત્રવાન, આત્મજ્ઞાની બનીને, સંસારની રખડપટ્ટીને અત લાવીને આપણે શાશ્વતસુખને પામીએ.
[૬] પુદ્ગલ દ્રવ્ય :- પુદ્ગલ દ્રવ્ય એ અરૂપી અજીવ દ્રવ્ય છે. તે વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શી અને સંસ્થાન એટલે આકૃતિવાળું છે.
કૃષ્ણ-કાળા, નીલ-લીલા, રક્ત-રાતા, પીત-પીળે, શ્વેત-ધોળા એમ વણુ પાંચ પ્રકારે છે.
સુરભિ-સુગંધ,દુરભિ-દુર્ગં ધ એમ ગંધ એ પ્રકારે છે.
તિક્ત-કડવા, કટુ-તીખા, કષાય-તૂરા, આમ્લ --ાટા, મધુર-મીઠું એમ રસ પાંચ પ્રકારે છે.
શીત-ઠંડા, ઉષ્ણુ-ગરમ, ગુરુ-ભારે, લઘુ-હળવા, મૃદુ-કામળ, ખર-કઠોર, સ્નિગ્ધ-ચીકણા, રુક્ષ-લખેા અને સ્પર્શ આઠ પ્રકારે છે.
ચત્ર-ત્રણ ખૂણાવાળા, ચતુરસ ચાર ખૂણાવાળે, આયત-લાંબે, વૃત્ત થાળી જેવા ગાળ, પરિમ`ડલ -ચૂડી જેવા ગેાળ એમ સસ્થાન પાંચ પ્રકારે છે.

Page #72

આ પ્રમાણે વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને સંસ્થાનના મળીને ૨૫ ભેદ થાય છે. એ બધા પુદ્ગલ દ્રવ્યના ભેદ છે. એને કાંઈક વિસ્તારથી સમજાવવા માટે એના પ૩૦ ભેદ કહ્યા છે.
વર્ણના મુખ્ય ભેદ પાંચ કહ્યા. તે દરેકના અવાંતર ભેદ વીસ વીસ હોવાથી પાંચેય વર્ણના અવાંતર ભેદો મળીને એક સે ભેદ થાય છે.
ગંધના મુખ્ય ભેદ બે કહ્યા. તે દરેકના અવાંતર ભેદ ત્રેવીસ ત્રેવીસ હેવાથી કુલ છેતાલીસ ભેદ થાય છે.
રસના મુખ્ય ભેદ પાંચ કહ્યા. તે દરેકના અવાંતર ભેદ વીસ વીસ હોવાથી કુલ એક સે ભેદ થાય છે.
સ્પર્શના મુખ્ય ભેદ આઠ કહ્યા. તે દરેકના અવાંતર ભેદ ત્રેવીસ ત્રેવીસ હોવાથી કુલ એકસે ને ચેરાસી ભેદ થાય છે.
પાંચ પ્રકારના સંસ્થાનના વણું–ગંધ–રસ–સ્પર્શન વીસ વીસ અવાંતર ભેદો મળીને કુલ એક સે ભેદ થાય છે.
૧૦૦+૪૬+૧૦૦+૧૮૪+૧૦૦=૫૩૦ આમ પુદગલ સ્વરૂપ રૂપી અજીવના અવાંતર ભેદ સહિત કુલ પાંચસે ને ત્રીસ ભેદ થાય છે.

Page #73

૫૯
ચાર અરૂપી અજીવના ત્રીસ અને એક રૂપી અજવના પાંચસે ને ત્રીસ મળી, અજીવતવના કુલ પાંચસો ને સાઈઠ ભેદ શ્રી આગમાદિ શાસ્ત્રોમાં કહ્યા છે.
દ્રવ્યથી પગલ દ્રવ્યો અનંતા છે. શ્રેત્રથી સવલક વ્યાપી છે. કાળથી અનાદિ-અનંત છે. ભાવથી વર્ણ, ગંધ, રસ, પશુ સહિત છે. ગુણથી પુદ્ગલ દ્રવ્ય પૂરણ ગલન સ્વભાવવાળું છે. પૂરણ એટલે એકઠા થવું અને ગલન એટલે છૂટા પડવું અથવા વિખરાઈ જવું.
પુદ્ગલ દ્રવ્યના કંધ,, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ ચાર મુખ્ય ભેદ છે. લોકાકાશમાં પુદ્ગલના નમુદાયથી બનેલા અનંતા છે. કંપની સાથે હલા નાના નાના કાપિત વિભાગોને દેશ કહેવાય છે. કંપની સાથે રહેલા પુદ્ગલના નાના અંશને પ્રદેશ કહેવાય છે. છૂટા રહેલા અથવા છૂટી પડેલા પદ માલના અંશને પરમાણુ કહેવાય છે. શરીર, મન, વી, વસ્ત્ર, આભૂષણ, વાસણ, ખાવા-પીવાના પદાર્થો, ઘર, દુકાન, ખેતર, ટેબલ, ખુરસી, ગામ, નગર, ઝાડ, પાન, પર્વત, પથ્થર વગેરે સર્વ પુદ્ગલેના સમુદાયરૂપ કહે છે. સુખ-દુઃખનાં સર્વ સાધન પુલ
ધરૂપ છે. સુખ-દુઃખના મૂળભૂત અત્યંતર સાધન રૂપ જે કમ, તે પણ પુદ્ગલ સ્કને સમુદાય છે. પ્રકાશ, પ્રભા, છાયા, અંધકાર, શબ્દ વગેરે પુદ્ગલ

Page #74

૬૦
છે. જે કાંઈ નજરે દેખાય છે અને ઇન્દ્રિયેથી અનુભવાય છે, તે સર્વ પુદ્ગલ જ છે. - પાંચેય અજવના પાંચસે ને સાઈઠ ભેદ કહ્યા. સંક્ષેપથી એને સમાવેશ ચંદ ભેદમાં પણ કરવામાં આવ્યું છે.
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાયના પ્રત્યેકને સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદ છે અને કાલને સમયરૂપ એક ભેદ છે. એમ દસ ભેદ અરૂપી અજીવના કહ્યા છે. પુદ્ગલ, સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ એમ ચાર ભેદ રૂપી અજીવના મળીને ચંદ ભેદ અજીવના કહ્યા છે.
અજીવ, અચેતન, જડ વગેરે શબ્દ એક જ અર્થવાળા છે. આખું જગત ચેતન અને જડ એમ બે પદાર્થોમાં વહેચાયેલું છે. જડના અનાદિકાળના સગથી ચેતન એવા આત્માનું પરિભ્રમણ થયા કરે છે અને એનું જ નામ સંસાર છે.

Page #75

૧
જમૂદ્રીપ અને લવણુસમુદ્ર
જ
મધ્યલેાક અથવા તિર્થ્યલેકના કેન્દ્રમાં એક લાખ જોજન ઊંચા મેરુપર્યંત આવેલે છે. તેની આજુબાજુ એક લાખ યાજન પ્રમાણ વ્યાસ (પહેાળાઇ) વાળા થાળી જેવા ગાળ 'બુદ્વીપ નામના દ્વીપ આવેલે છે. જેની ચારે બાજુ સમુદ્રનું પાણી રહેલુ હાય તેને દ્વીપ કહેવામાં આવે છે. આ જ બુઢીપ પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાંબા એવા છ કુલિર એટલે મહાપતેથી સાત મહાક્ષેત્રમાં વહેંચાઇ જાય છે. જ્યાં મનુષ્યેાનાં જન્મ-મરણ થતાં હોય એવા રસ્થાનને ક્ષેત્ર કહેવાય છે.
સાત મહાક્ષેત્રો
(૧) ભરત ક્ષેત્ર-દક્ષિણ દિશા માજુ સૌથી છેડા ઉપર આવેલા ક્ષેત્રને ભરતક્ષેત્ર કહેવાય છે. આ ભરતક્ષેત્રની પૂર્વ, પશ્ચિમ અને દક્ષિણ આ ત્રણ દિશા તરફ બંગડી જેવા આકારવાળા લવણ સમુદ્ર આવેલે છે અને ઉત્તર દિશામાં ભરતક્ષેત્રની હદ પૂરી કરનારે એક સેા જોજન ઊંચા લઘુ હિમવંત નામના પત આવેલા છે. ભરતક્ષેત્રના મધ્ય ભાગમાં પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાંખે। અને પેચીસ જોજન ઊંચા એવા

Page #76

વૈતાદ્રય નામને પર્વત આવેલ છે. જેનાથી આખું ભરતક્ષેત્ર ઉત્તરાર્ધ અને દક્ષિણાઈ એમ બે વિભાગમાં વહેચાઈ જાય છે.
ભરતક્ષેત્રની હદ પૂરી કરનારા લઘુ હિમવંત પર્વત ઉપર બરાબર મધ્યભાગમાં પદ્દમસરોવર નામનું સરોવર આવેલું છે. તેમાંથી નીકળીને, પર્વત ઉપર થડે સુધી પૂર્વ દિશા બાજુ વહીને, પછી ઉત્તર તરફ નીચે પડતી એવી ગંગા નામની મહાનદી ઉત્તરાધ ભારતમાં થઈને, વૈતાદ્રય પર્વતની ગુફાની પડખેથી નીકળીને દક્ષિણાર્ધ ભારતમાં આવી, તેમાં થઈને પૂર્વ દિશા બાજુના લવણસમુદ્રમાં ભળે છે.
એવી જ રીતે પદ્મસરોવરમાંથી નીકળીને, પર્વત ઉપર થેડે સુધી પશ્ચિમ દિશા બાજુ વહીને, પછી ઉત્તર તરફ નીચે પડતી એવી સિંધુ નામની મહાનદી, ઉત્તરાઈ ભરતમાં થઈને, વૈતાદ્રય પર્વતની ગુફાની પડખેથી નીકળીને, દક્ષિણ ભારતમાં આવી, તેમાં થઈને પશ્ચિમ દિશા બાજુના લવણસમુદ્રમાં ભળે છે.
આ બંને મહાનદી વડે ઉત્તરાધ ભરત અને દક્ષિણાઈ ભરત ત્રણ ત્રણ ખંડમાં વહેચાઈ જાય છે. તેથી આખા ભરતક્ષેત્રના કુલ છ ખંડ થાય છે. ભરતક્ષેત્રમાં ૩૨ હજાર દેશો આવેલા છે. તેમાંથી સાડા પચીસ આર્યદેશે છે. બાકીના ૩૧ હજાર

Page #77

નવસે ને સાડા ચુમેતેર અનાર્ય દેશો છે. સાડા પચીસ આ દેશનાં નામ પન્નવણ, ક્ષેત્રસમાસ, લેક પ્રકાશ આદિ આગમાં મળે છે. ભરતક્ષેત્રમાં છએ આરાના ભાવ વતે છે.
(૨) હિમતક્ષેત્ર-લઘુ હિમવંત પર્વતની પાછળ ઉત્તર દિશા બાજુ હિમવંત નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે. તેના મધ્યભાગમાં શબ્દાપાતી નામને ગોળાકાર પર્વત આવેલ છે. અને ઉત્તર દિશામાં પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાંબે, બસે જે જન ઊંચે અને હિમવંત ક્ષેત્રની હદ પૂરી કરનાર મહાહિમવત નામને પર્વત આવેલ છે. ભરતક્ષેત્રની હદ પૂરી કરનારા લઘુહિમવંત પર્વતના પદ્દમસરેવરમાંથી ઉત્તરદિશા બાજુ રેહિતાંશા નામની નદી નીકળે છે. તે હિમવંત ક્ષેત્રની મધ્યમાં રડેલા શબ્દાપાતી પર્વત સુધી આવીને, પછી પશ્ચિમ દિશા તરફ વળી જઈને સીધેસીધી આગળ વધીને, પશ્ચિમ દિશા બાજુના, લવણસમુદ્રમાં ભળી જાય છે.
એવી જ રીતે હિમવંતક્ષેત્રની હદ પૂરી કરનારા મહાહિમવંત પર્વત ઉપર આવેલા મહાપમસરોવરમાંથી દક્ષિણ દિશા બાજુ રેહિતા નામની નદી નીકળે છે. તે શબ્દાપાતી પર્વત સુધી આવીને, પછી પૂર્વ દિશા તરફ વળી જઈને, સીધેસીધી આગળ વધીને પૂર્વ દિશા બાજુના લવણસમુદ્રમાં ભળી જાય છે.

Page #78

આ હિમવંતક્ષેત્રમાં, પિતાના જીવનના અંતિમ છ માસ બાકી રહે ત્યારે પુત્ર-પુત્રીરૂ યુગલને જન્મ આપનારા, એક ગાઉના શરીરવાળા, એક પાપમના આયુષ્યવાળા, એક એક દિવસના અંતરે આમળા પ્રમાણ આહાર કરનારા, કલ્પવૃક્ષો દ્વારા પિતાની સર્વ ઈચ્છા પૂર્ણ કરનારા, અલ્પ ઈચ્છા અને અલ્પ કષાયવાળા તથા મરીને નિયમા દેવલોકમાં જનારા યુગલિક મનુષ્ય વસે છે.
(૩) હરિવર્થક્ષેત્ર-મહાહિમવંત પર્વતની ઉત્તર દિશામાં હરિવર્ષ નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે. તેના મધ્યભાગમાં ગોળ આકારવાળે ગંધાપાતી નામને પર્વત આવે છે. મહાહિમવંત પર્વતના મહાપદ્મસરોવરમાંથી ઉત્તર દિશામાં હરિકાન્તા નામની નદી નીકળે છે. તે આ ગંધાપાતી પર્વત સુધી આવીને, પછી પશ્ચિમ દિશા તરફ વળી જઈને, સીધેસીધી આગળ વધીને, પશ્ચિમ દિશા બાજુના લવણસમુદ્રમાં ભળી જાય છે.' ' ' ' .
એવી જ રીતે હરિવર્ષક્ષેત્રની ઉત્તર દિશામાં આવેલા, પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાંબા અને હરિવર્ષ ક્ષેત્રની હદ પૂરી કરનારા, ૪૦૦ જેજન ઊંચા નિષધ નામના પર્વત ઉપર આવેલા તિથ્વિી નામના સરોવરમાંથી દક્ષિણ દિશા બાજુ હરિસલિલા નામની

Page #79

નદી નીકળે છે. તે ગંધાપાતી પર્વત સુધી આવીને, પછી પૂર્વ દિશા તરફ વળીને જઈને, સીધેસીધી આગળ વધીને, પૂર્વ દિશા બાજુના લવણસમુદ્રમાં ભળી જાય છે."
આ હરિવર્ષક્ષેત્રમાં બે ગાઉના શરીરવાળા, બે પોપમના આયુષ્યવાળા અને બે બે દિવસના આંતરે બેર પ્રમાણ આહાર કરનારા (બાકી ઉપર મુજબના વર્ણનવાળા) યુગલિક મનુષ્ય વસે છે. અહીં સદાકાળ અવસર્પિકાળના બીજા આરા જેવા ભાવ વતે છે.
(૪) મહાવિદેહક્ષેત્ર નિષધ પર્વતની ઉત્તરમાં ગોળાકાર મેરુ પર્વત છે. મેરુ પર્વતની પણ ઉત્તરમાં પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાંબો અને ૪૦૦ જેજન ઊંચા નીલવંત નામને પર્વત છે. આ નિષધ અને નીલવંત પર્વતની વચ્ચેના ગાળામાં મહાવિદેહ નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે. મહાવિદેહક્ષેત્ર વચમાં રહેલા મેરુ પર્વત અને ગજદંત પર્વત પર્વતોને કારણે મહાવિદેહક્ષેત્ર, પૂર્વ મહાવિદેહક્ષેત્ર અને પશ્ચિમમહાવિદેહક્ષેત્ર એમ બે વિળાગમાં વહેચાઈ જાય છે.
નિષધ પર્વત ઉપર આવેલા તિગિછી સરેવરમાંથી ઉત્તર દિશામાં સતેદા નામની મહા નદી નીકળે છે. તે મેરુ પર્વત પાસે પહોંચીને પશ્ચિમ તરફ વળી જઈને લવણસમુદ્રમાં ભળી જાય છે. એનાથી

Page #80

પશ્ચિમ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર બે વિભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે.
એવી જ રીતે નીલવંત પર્વત ઉપર આવેલા કેસરી, સરોવરમાંથી મેરુ પર્વતની દિશામાં સીતા નામની મહાનદી નીકળે છે. તે મેરુ પર્વત પાસે આવીને પૂર્વ તરફ વળી જઈને લવણું સમુદ્રમાં ભળી જાય છે. એનાથી પૂર્વ મહાવિદેહક્ષેત્ર પણ બે વિભાગમાં વહેચાઈ જાય છે.
સરોવરમાંથી નીકળીને મેરુ પર્વત તરફ જતી બંને મહાનદીની આજુબાજુ ગજદંતના આકારે બે બે પર્વતે આવેલા છે. તેમાં ઉત્તરાર્ધ મહાવિદેહમાં ગંધમાદન અને માલ્યવંત નામના બે પર્વતે આવેલા છે. અને દક્ષિણાર્ધ મહાવિદેહમાં વિદ્યુતપ્રભ અને સમનસ નામના બે પર્વતે આવેલા છે. આમ હાથીના દાંતના જેવા આકારવાળા ચાર ગજત પર્વત આવેલા છે.
વિદ્યુતપ્રભ અને એમનસ નામના બે ગજદંત પર્વ તેની વચમાં જે અર્ધ ગોળાકાર આકૃતિ બને છે, તેમાં દેવકુરુ નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે અને ગંધમાદન તથા માલ્યવરત નામના બે ગજદત પર્વતેની વચમાં જે અર્ધ ગોળાકાર આકૃતિ બને છે, તેમાં ઉત્તરકુરુ નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે.

Page #81

のど
આ બંને ક્ષેત્રામાં ત્રણ ગાઉના શરીરવાળા, ત્રણ પલ્ચાપમના આયુષ્યવાળા અને ત્રણ ત્રણ દિવસના આંતરે તુવેરના દાણા પ્રમાણ આહારથી તૃપ્તિ પામનારા(બાકી હિમવ‘તક્ષેત્રની સમાન વર્ણનવાળા) યુગલિક મનુષ્યે વસે છે. આ બંને ક્ષેત્રામાં સદાકાળ અવસર્પિણીકાળના પહેલા આરા જેવા ભાવ વર્તે છે.
પૂર્વ મહાવિદેહના દક્ષિણામાં સામનસ નામના ગજદ'તથી પૂર્વ દિશામાં, નિષધ પર્યંત અને સીતા નદીને જોડતાં ચાર પવ તા અને ત્રણ નદીઓ આંતરે આંતરે આવેલાં છે. તેનાથી મ`ગલાવતી વગેરે આઠ વિજયે (ક્ષેત્ર વિભાગે) બને છે.
એવી જ રીતે પૂર્વ મહાવિદેઢુના ઉત્તરાર્ધમાં માલ્યવંત નામના ગજદ'તથી પૂર્વ દિશામાં, નીલવ’ત પંત અને સીતા નદીને જોડતાં ચાર પત્ર તે અને ત્રણ નદીએ આંતરે આંતરે આવેલાં છે. તેનાથી કચ્છ વગેરે આઠ વિજયા બને છે.
એવી જ રીતે પશ્ચિમ મહુ વિદેહના દક્ષિણા માં વિદ્યુતપ્રભ નામના ગજદ તથી પશ્ચિમ દિશામાં નિષધ પત અને સીતાદા નદીને જોડતા ચાર પા અને ત્રણ નદીએ આંતરે આંતરે આવેલા છે. તેનાથી પમ વગેરે આઠ વિજયા અને છે.

Page #82

એવી જ રીતે પશ્ચિમ મહાવિદેહના ઉત્તરાર્ધમાં ગંધમાદન નામના ગજદતથી પશ્ચિમ દિશામાં નીલવંત પર્વત અને સતેદા નદીને જોડતા ચાર પર્વતો અને ત્રણ નદીઓ આંતરે આંતરે આવેલાં છે. તેનાથી ગધિલાવતી વગેરે આઠ વિજયે બને છે. આ પ્રમાણે સમસ્ત મહાવિદેહક્ષેત્રમાં વિજય નામના ૩૨ ક્ષેત્ર વિભગ બને છે.
નિષધ પર્વત ઉપર આવેલા નિમિચ્છી નામના સરોવરમાંથી સીતાદા નામની મહાનદી નીકળે છે. તે દેવકુરમાં ચિત્ર અને વિચિત્ર નામની બે પર્વતની વચ્ચેથી પસાર થઈ, પાંચ સરવરેને ભેદીને મેરુ પર્વત તરફ જાય છે.
. એવી જ રીતે નીલવંત પર્વત ઉપર આવેલા કેસરી નામના સરોવરમાંથી સીતા નામની મહાનદી નીકળે છે. તે ઉત્તરકુરમાં યમક અને સમક નામના બે પર્વતેની વચ્ચેથી પસાર થઈ પાંચ સરોવરને ભેદીને, મેરુ પર્વત તરફ જાય છે.
આઠ સાઠ વિજયના બંને છેડે કિલા જેવી એક એક દિલ આવેલી છે. આ બે વેદિકાની વચમાં આઠ વિજય, ચાર પર્વતે, અને ત્રણ નદીઓને સમાવેશ થાય છે.

Page #83

મહાવિદેહક્ષેત્રમાં સદાકાળ અવસર્પિણુકાળના ચેથા આરા જેવા ભાવ વતે છે. અહીં એાછામાં ઓછા ૪ અને વધુમાં વધુ ૩૨ તીર્થકરે ઠેય છે. હાલમાં ૮, ૯, ૨૪, ૨૫ આ ચાર વિજયમાં અનુક્રમે સીમંધર, બાહ, સુબાહુ અને યુગમંધર નામના ચાર તીર્થકરે વિચરી રહ્યા છે. જે વખતે બત્રીસેય વિજમાં ૩૨ તીર્થકરે વિચરતા હોય તે વખતે અઢીદ્વીપના બાકીના ચાર મહાવિદેહમાં તેમજ પાંચ ભરત અને પાંચ
રવતમાં પણ તીર્થકરે વિચરતા હોય છે. તેથી તે વખતે ઉત્કૃષ્ટા ૧૭૦ તીર્થકર હેય છે. મહાવિદેહક્ષેત્રમાં અમુક અમુક કાળે તીર્થકરે થયા જ કરે છે. (૫) રમ્ય ક્ષેત્ર–નીલવંત પર્વતની ઉત્તરમાં રમ્ય નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે. તેના મધ્યભાગમાં માલ્યવંત નામનો ગળાકાર પર્વત આવેલો છે. નીલવંત પર્વત પઉર આવેલા કેસરી નામના સરોવરમાંથી નીકળીને ઉત્તર દિશા તરફ વહેતી નારીકાંતા નામની મહાનદી માલ્યવંત પર્વત પાસેથી વળી જઈને, પશ્ચિમ દિશામાં લવણસમુદ્રને મળે છે. રમ્યકક્ષેત્રની ઉત્તરમાં, પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાં, બસ જોજન ઉંચે, રમ્યકક્ષેત્રની હદ પૂરી કરનાર, રુકમી નામને પર્વત આવેલ છે. તેની ઉપર આવેલા મહાપુંડરીક નામના સરેવરમાંથી દક્ષિણ દિશા સનમુખ

Page #84

૭૦
નરકાંતા નામની મહાનદી નીકળે છે. તે માલ્યવંત પર્વત પાસે આવીને, પૂર્વ દિશા તરફ વળી જઈ લવણસમુદ્રને મળે છે.
આ રમ્યકક્ષેત્રમાં બે ગાઉના શરીરવાળા, બે પપમના આયુષ્યવાળા અને બે બે દિવસના અંતરે બેર પ્રમાણ આહારથી તૃતિ પામનારા(બાકી હિમવંતક્ષેત્રની સમાન વર્ણનવાળા) યુગલિક મનુષ્ય વસે છે. અહીં પણ સદાકાળ અવસર્પિણ કાળના બી આર જેવા ભાવ વતે છે.
(૬) હૈરણ્યવતક્ષેત્ર–રુમી પર્વતની ઉત્તરમાં હૈરણ્યવંત નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે. તેના મધ્યભાગમાં વિટાપાતી નામને ગોળાકાર પર્વત આવેલ છે. રમી પર્વત ઉપર આવેલા મહાપુંડરીક નામના સરેવરમાંથી નીકળીને ઉત્તર દિશા તરફ વહેતી રૂકુલા નામની મહાનદી, વિટાપાતી પર્વત પાસેથી વળી જઈને, પશ્ચિમમાં લવણસમુદ્રને મળે છે.
હૈરણ્યવંતક્ષેત્રની ઉત્તરમાં પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાંબે, હૈરણ્યવંતક્ષેત્રની હદ પૂરી કરનારે, ૧૦૦ જેજન ઊંચે શિખરી નામને પર્વત આવેલ છે. તેની ઉપર આવેલા પુંડરીક નામના સરોવરમાંથી

Page #85

દક્ષિણ દિશા તરફ વહેતી સુવર્ણકુલા નામની મહાનદી વિટાપાતી પર્વત પાસેથી વળી જઈને, પૂર્વ દિશામ લવણસમુદ્રને મળે છે.
આ હૈરણ્યવંતક્ષેત્રમાં એક ગાઉના શરીરવાળા, એક પલ્યોપમના આયુષ્યવાળા અને એક એક દિવસના આંતરે આમળા પ્રમાણે આહારથી તૃપ્તિ પામનારા (બાકી હિમવંતક્ષેત્રની સમાન વર્ણનવાળા)યુગલિક મનુષ્ય વસે છે. અહીં પણ સદાકાળ અવસર્પિણી કાળના ત્રીજા આરા જેવા ભાવ વર્તે છે.
(૭) રવતક્ષેત્ર–શિખરી પર્વતની ઉત્તરમાં
વત નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે. જેની અન્ય ત્રણ દિશા ફરતે લવણસમુદ્ર આવેલો છે. આ અરવતક્ષેત્રના મધ્યભાગમાં પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ લાંબે, પચીસ જેજન ઊંચે વૈતાઢ્ય નામને પર્વત આવેલ છે. તેનાથી વિતક્ષેત્ર ઉત્તરાર્ધ અને દક્ષિણ એમ બે વિભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે.
શિખરી પર્વત ઉપર આવેલા પુંડરીક નામના સરોવરમાંથી નીકળીને, પર્વત ઉપર છેડે સુધી પૂર્વ દિશા બાજુ વહીને, ઉત્તર દિશા તરફ વળીને નીચે પડતી રક્તા નામની મહાનદી ઉત્તરાર્ધ રવતમાં

Page #86

૭ર
થઈને, વૈતાઢ્ય પર્વતની ગુફાની પડખેથી નીકળીને, દક્ષિણાર્ધ અરવતમાં આવી તેમાં થઈને, પૂર્વ દિશા બાજુના લવણ સમુદ્રમાં ભળે છે.
એવી જ રીતે પુંડરીક સરોવરમાંથી નીકળીને, પર્વત ઉપર થોડે સુધી પશ્ચિમ દિશા બાજુ વહીને, ઉત્તર દિશા તરફ વળીને નીચે પડતી રક્તવતી નામની મહાનદી ઉત્તરાર્ધ અરવતમાં થઈને, વૈતાઢય પર્વતની ગુફાની પડખેથી નીકળીને, દક્ષિણા અરવતમાં આવી તેમાં થઈને, પશ્ચિમ દિશા બાજુના લવણસમુદ્રમાં ભળે છે.
ભરતક્ષેત્રની જેમ અરવતક્ષેત્રમાં પણ આડે પર્વત અને ઊભી બે મહાનદીઓને કારણે છ ખંડ સજાથા છે. અહીં પણ ભરતક્ષેત્રની જેમ છએ આરાના ભાવ સદાકાળ વતે છે. તેમજ ૩૨ હજાર દેશે, તેમાં સાડા પચીસ આર્યદેશ વગેરે ભરતક્ષેત્રની જેમ જ અહીં પણ સમજી લેવું.
પ૬ અંતરદ્વીપ-લઘુહિમવંત અને શિખરી પવતના બંને બાજુના છેડે નીકળેલા બે બે ફાંટા (દાઢા) લવણસમુદ્રમાં જાય છે. કુલ આઠ ફાંટા થાય છે. દરેક ફાંટા ઉપર સાત સાત અંતરદ્વીપે આવેલા છે. તેથી કુલ પ૬ અંતરદ્વીપે લવણસમુદ્રમાં છે. તેમાં ૮૦૦ ધનુષ્યની કાયાવાળા, પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ આયુષ્યવાળા અને એક એક દિવસના અંતરે

Page #87

·
૭૩
આમળા પ્રમાણ આહારથી તૃપ્તિ પામનારા ( બાકી હિમવ’તક્ષેત્રના યુગલિકાની સમાન વર્ણનવાળા ) યુગલિક મનુષ્યા વસે છે. અડ્ડી' અવસર્પિણીકાળના ત્રીજા આરાને અંતે જેવા ભાવ હાય, તેવા ભાવ સદાકાળ વર્તે છે.
લઘુદ્ઘિમવ'ત, મહાહિમવત, નિષધ, નીલવંત, સી અને શિખરી આ છ મહાગિરિથી જ ભૂીપના ભરત, હિમવ ંત, હરિવ, મહાવિદેહ, રમ્યકુ, હૅરણ્યવત અને અરવત આ પ્રમાણે સાત ક્ષેત્રા ( વિભાગા) થાય છે.
લવણસમુદ્ર-લવસમુદ્ર જમૂદ્રીપની ફરતે વીટળાઈ ને રહેલા છે. તે બે લાખ જોજન પહાળે છે અને એક હજાર જોજન ઊડે છે. તેમાં ચારે ય ક્રિશાએના મધ્યકેન્દ્રમાં મેટા ઘડાના જેવા આકારવાળા એક એક કળશ છે. તેને પાતાળ કળશ કહેવાય છે. આ ચારેય દિશાએના ચારેય કળશેામાં ૪૨ ૧૪ મુત્ત એટલે ૧૧૫ કલાકે વાયુના પ્રકોપ થાય છે. તેથી આ સમુદ્રમાં પાણીની ભરતી આવ્યા કરે છે. લવણુસમુદ્ર સિવાયના બીજા સમુદ્રોમાં પાતાળ કળશે નથી, માટે ભરતી-ઓટ પણ નથી.
લવણુસમુદ્રની ચાર વિદિશાઓના મધ્યકેન્દ્રમાં અનુવેલ ધર નામના એક એક પર્વત આવેલે છે. તથા ચારેય પાતાલ કળશેાની ડાબી બાજુએ વેલ ધર નામના એક એક પર્વત આવેલા છે.

Page #88

૪૫ લાખ યોજન પ્રમાણુ
અઢીદ્વીપ–મનુષ્યલોક જબૂદ્વીપ, લવણસમુદ્ર, ધાતકીખંડદ્વીપ, કાલોદધિસમુદ્ર અને અડધા પુષ્કરવરદ્વીપને અઢીદ્વીપ અથવા મનુષ્યલક કહેવાય છે. તેમાં જંબુદ્વીપ અને લવણસમુદ્રનું વર્ણન આગળ કરી દેવાયું છે. બાકીને, દ્વીપ-સમુદ્રોનું વર્ણન હવે કરવામાં આવે છે. - ઘાતકીખંડદ્વીપ-લવણસમુદ્રની ચારે તરફ વીંટ. ળાઈને રહેલે, બંગડીના જેવા આકારવાળે અને ચાર લાખ જજન પહેળે ધાતકીખંડ નામને દ્વીપ છે. તેની મધ્યમાં ૫૦૦ જન ઊંચા, ધાતકીખંડદ્વિીપની પહેળાઇ જેટલા લાંબા, ઉત્તર-દક્ષિણ દ્વારથી નીકળેલા ઊભા બે ઇષકાર પર્વત છે. તેનાથી ધાતકીખંડદ્વીપ, પૂર્વધાતકીખંડ અને પશ્ચિમ ધાતકીખંડ એમ બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગયા છે. તે બંને ભાગમાં એક એક મેરુ પર્વત આવેલ છે. અને તે દરેકની આજુબાજુ જંબુદ્વિપ પ્રમાણે એક ક્ષેત્ર, એક પર્વત, એક ક્ષેત્ર, એક પર્વત એમ કમસર સાત સાત ક્ષેત્રો અને છ છ પર્વતે આવેલા છે. પૂર્વ અને પશ્ચિમ એમ બંને બાજુના ગણતાં ૨ ભક્ત, ૨ હિમવંત, ૨ હરિવર્ષ, ૨ મહાવિદેહ, ૨ સમ્યફ,

Page #89

૭૫
૨ હિરણ્યવંત અને ૨ એરવત એમ કુલ ૧૪ ક્ષેત્રે અને પર્વતેમાં ૨ લઘુહિમવંત, ૨ મહાહિમવંત, ૨ નિષધ, ૨ નીલવંત, ૨૨મી, અને ૨ શિખરી એમ કુલ ૧૨ પર્વતેથી સંપૂર્ણ ધાતકીખંડદ્વીપની ભૂમી આવાયેલી છે. નદીઓ, કહે, વક્ષરકાર પર્વત વગેરે પણ જંબુદ્વિપ પ્રમાણે પૂર્વધાતકીખંડ અને પશ્ચિમ ધાતકીખંડના થઈને બમણાં જાણવાં, ધાતકીખંડની ચારે બાજુ પઘવર વેદિકા યુક્ત જગતી છે.
કાલેદધિસમુદ-ધાતકીખંડદ્વીપની ચારે તરફ વીંટળાયેલે, આઠ લાખ જેજન પહા, એક હજાર જેજન ઊડે અને બંગડીના જેવા આકારવાળો કાલેદધિ નામને સમુદ્ર છે. તેના પાણીમાં ભરતી કે ઓટ આવતી નથી. તેમાં કાલ અને મહાકાલ નામના બે દેવેને રહેવા ચગ્ય પૂર્વ-પશ્ચિમ ગોમતીપ સરખા બે દ્વીપ છે. પૂર્વ દિશામાં ધાતકીખંહદ્વીપના. ૧૨ ચંદ્રોના ૧૨ દ્વીપ અને કલાદધિ સમુદ્રના ૪૨ ચંદ્રોના ૪૨ પિ આવેલા છે. તેમજ પશ્ચિમ દિશામાં ધાતકીખંડદ્વીપના ૧૨ સુના ૧૨ દ્વીપ અને કાલેદધિ સમુદ્રના ૪૨ સૂના ૪૨ દ્વીપે આવેલા છે. તે સર્વ ધ પાણીની સપાટીથી બેકેશ જંચા છે. સમુદ્રની ચારે બાજુ જગતી છે.

Page #90

૭૬
પુષ્કરવારીપ–કાલેદધિસમુદ્રની ચારે તરફ ઘી ટળાયેલે અને ૧૬ લાખ જે જન પહોળે પુષ્કરવાર દ્વીપ છે. તેની મધ્યમાં ૧૭૨૧ જે જન ઊંચે અને ૧૦૨૨ જોજન પહોળે વલયાકારે માનુષેત્તર પર્વત આવેલ છે. તેનાથી પુષ્કરવરદ્વીપ બે વિભાગમાં વહેંચાઈ ગયું છે. મનુષ્યની વસતી આ પર્વતની અંદરના આઠ લાખ યજન સુધીમાં જ છે. એના પછીના દ્વીપ કે સમુદ્રોમાં મનુષ્યનાં જન્મમરણ થતાં નથી. તેથી જ બુદ્વીપ, ધાતકીખંડપ અને અડધા પુષ્કરવરદ્વીપ અને તેની અંતરાલના લવણસમુદ્ર અને કાલેદધિસમુદ્ર સહિત અઢીદ્વીપને ૪૫ લાખ એજન પ્રમાણુ મનુષ્યક્ષેત્ર કહેવાય છે. ધાતકીખંડદ્વીપની જેમ અહીં પણ બે ઈષકાર પર્વતને કારણે પૂર્વાર્ધ પુષ્કર વર અને પશ્ચિમાર્ધ પુષ્કરવર એમ બે વિભાગ પડે છે. બંનેમાં એક-એક મેરુ પર્વત, સાત-સાત ક્ષેત્રો અને છ-છ વર્ષધર પર્વતે છે. તેમનાં નામ ધાતકી ખંડપ પ્રમાણે અજાણવાં. આ સર્વને સરવાળે કરતાં અઢીદ્વીપમાં કુલ ૫ મે, ૩૫ ક્ષેત્ર, ૩૦ વર્ષધર પર્વત, ૫ દેવકુરુ અને ૫ ઉત્તસ્કુરુ આવેલાં છે. હિમવંત પર્વત અને શિખરી પર્વતમાંથી નીકળેલી અને લવણસમુદ્રમાં ફેલાયેલી આઠ દાઢાએમાં ૫૬ અંતરઢપિ આવેલા છે. તે સિવાય પણ અનેક નાના

Page #91

૭૭
મેટા દ્વીપા, ષવતા, નદીઓ, દૂહા વગેરે અહી દ્વીપના નકશામાં બતાવ્યા મુજબ આવેલાં છે. તેનુ વણુન ક્ષેત્રલેાકપ્રકાશ, બૃહત્ ક્ષેત્રસમાસ વગેરે ગ્રન્થીમાંથી જાણવા ચેાગ્ય છે.
૪૫ લાખ યોજનની ગણતરી-જખૂદ્વીપના એક લાખ ચેાજન, તેની પૂર્વ-પશ્ચિમ અને બાજુ લવણુ. સમુદ્રના એ—એ લાખ યેાજન મળી ચાર લાખ યોજન, ત્યાર પછી ધાતકીખડદ્વીપના અને ખાજુના ચાર—ચાર લાખ યેજન મળી આઠ લાખ ચેાજન, ત્યાર પછી કાલેાધિસમુદ્રના અને બાજુના આઠ આઠ લાખ ચેાજન મળી સેાળ લાખ ચેાજન, આ બધાના સરવાળા કરતાં ૪૫ લાખ યેાજનનુ' મનુષ્યક્ષેત્ર જાણ્યું, ઉપર લાકના 'તે, પાંચ અનુત્તર વિમાનની ઉપર ૪૫ લાખ ચેાજન પ્રમાણ સિદ્ધશિલા આવેલી છે. મનુષ્યાનુ મેક્ષગમન પણ ૪૫ લાખ ચેાજનના ક્ષેત્રમાં જ થાય. તિય ચ જવાને વાસ અઢીદ્વીપની બહારના દરેક દ્વીપ-સમુદ્રમાં પણ છે.
અહીદ્વીપની બહાર મનુષ્યાનું ગમનાગમન થાય છે. વિદ્યાધર મનુષ્ય અને ચારણ મુનિએ આઠમા નંદીશ્વરદ્વીપ સુધી જાય છે. દેવા દ્વારા અપહરણ કરીને લઈ જવાયેલા મનુષ્યા અઢીદ્વીપની મહાર પણ હાઈ

Page #92

શકે છે. આમ છતાં ત્યાં કોઇ પણ મનુષ્યનાં જન્મમરણ તે થતાં જ નથી. આ જ કારણથી પુરવરદ્વીપના અડધા ભાગ પછી આવેલા વલયાકાર પર્વતનું નામ માનુષેત્તર પર્વત છે. તદુપરાંત વ્યવહારસિદ્ધ કાળ, અગ્નિ, ચંદ્ર-સૂર્ય આદિના તિષ્ક વિમાનેનું પરિભ્રમણ, ઉત્પાતસૂચક ગાંધર્વનગર વગેરે ચિહ્નો આ બધું અઢીદ્વીપની બહાર રહેતું નથી. અઢીદ્વીપની બહાર ચંદ્ર-સૂર્યગ્રહ-નક્ષત્રતારા સ્થિર હોય છે.

Page #93

મેરુ પર્વત અને તેની ફરતું
જ્યોતિષચક્ર
જંબુદ્વીપની મધ્યમાં આવેલ મેરુપર્વત મૂળ સ્તંભના આકારે ગેળ છે. તે નીચેથી પહોળે છે અને ઉપર ઉપર અનુક્રમે સાંકડે થતું જાય છે. તેની 'ઊંચાઈ મૂળથી ટોચ સુધી એક લાખ જેજનની છે. મૂળમાં એક હજાર જોજન રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં દટાયેલે છે. ૯ હજાર જોજન બહાર છે. તે મૂળમાં ૧૦,૦૯૦ જન પહેળે છે. પ્રવીની સપાટી ઉપર તેની પહોળાઈ ૧૦ હજાર જનની છે અને અનુક્રમે ઘટતાં ઘટતાં ઉપરના છેડે એક હજાર એજન પહોળા છે. ચૂલિકા સિવાય મેરુ પર્વતના ત્રણ વિભાગ છે: (૧) પૃથ્વીની અંદર ૧૦૦૦ એજનને પ્રથમ કાંડ (૨) પૃથ્વી ઉપર ૬૩૦૦૦ એજનને બીજે કાંડ (૩) તેની ઉપર ૩૬૦૦૦ જનને ત્રીજો કાંડ છે.
મેરુ પર્વતની તળેટીમાં એક અને મેરુ પર્વત ઉપર ચાર વનખંડે છે. (૧) જમીન ઉપર તળેટીમાં ભદ્રશાલવન (૨) ૫૦૦ જેજન ઊંચે નંદનવન (૩) નંદનવનથી ૬૨,૫૦૦ એજન ઉપર મનસવન (૪)
મનસવનથી ૩૬૦૦૦ એજન ઉપર પંડકવન છે.

Page #94

૨૦
પડકવનમાં ચારેય દિશામાં આવેલી ચાર શિયા ઉપર છ સિંહાસન આવેલાં છે. પૂર્વ દિશામાં અને પશ્ચિમ દિશામાં આવેલી શિલા ઉપર એ-એ સિ'હાસન છે. દક્ષિણ દિશામાં અને ઉત્તર દિશામાં આવેલી શિલા ઉપર એક-એક સિંહાસન છે. પૂર્વ-પશ્ચિમ દિશાની શિલાનાં સ`હાસન ઉપર મહાવિદેહ ક્ષેત્રના તીર્થંકરના જન્માભિષેક થાય છે, ઉત્તર-દક્ષિણ દિશાની શિલાનાં સિંહાસન ઉપર ભરત અને અરવત ક્ષેત્રના તીકરાના જન્માભિષેક થાય છે. એક સાથે છએ સિંહાસન ઉપર છ તીર્થકરાના જન્માભિષેક થતાં હોય એવું બનતું નથી. તેનું કારણ એ છે કે.. પૂર્વ-પશ્ચિમ દિશામાં જ્યારે રાત્રિ હાય છે, ત્યારે ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં દિવસ હેાય છે. ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં જ્યારે રાત્રિ હોય છે, ત્યારે પૂર્વ-પશ્ચિમ દિશામાં દિવસ હૈાય છે. તીર્થંકરાનાં જન્મ મધ્ય રાત્રિએ જ થાય છે.
પડકવનની મધ્યમાં શિખા સમાન અને રત્નમય એવી એક ટેકરી છે, તેને ચૂલિકા કહેવાય છે.
મેરુ પર્વતના મૂળ ભાગમાં જે આઠ ટુચક પ્રદેશો છે, તેને સમભૂતલા પૃથ્વી કહેવાય છે. સમભૂતલા પૃથ્વીથી ૭૯૦ ચેાજન ઉપર જતાં જ્યાતિષ ચક્રની શરૂઆત થાય છે. તે ઉપર ૧૧૦ ચાજન

Page #95

સુધીમાં પથરાયેલું છે. સૌથી પ્રથમ ૭૦ પેજને તારામંડળ છે. તેનાથી ૧૦ એજન ઊંચે સૂર્ય છે. તેની ઉપર ૮૦ પેજને ચંદ્ર છે. ત્યાર પછી ૪ ચેજન ઊંચે ૨૮ નક્ષત્રો છે. તેમાં ભરણી નક્ષત્ર સૌથી નીચે, સ્વાતિ નક્ષત્ર સૌથી ઉપર, મૂળ નક્ષત્ર સૌથી બહારના મંડળમાં અને અભિજિત નક્ષત્ર સૌથી અંદરના મંડળમાં ચાલે છે. નક્ષત્રો પછી ૪ એજન ઊંચે બુધ ગ્રહ છે. પછી ૩ એજન ઊંચે શુક્ર છે. પછી ૩ એજન ઊંચે બૃહસ્પતિ–ગુરુ છે. પછી ૩
જન ઊંચે મંગળ છે. પછી ૩ એજન ઊંચે શનિગ્રહ છે.
મનુષ્યક્ષેત્રમાં પ્રકાશ કરતાં ૧૩૨ સૂર્યો અને ૧૩૨ ચંદ્રો મેરુ પર્વતની આસપાસ સતત પરિભ્રમણ કરી રહ્યા છે. ૨ ચંદ્ર અને ૨ સૂર્ય જબૂદ્વીપમાં, ૪ ચંદ્ર અને ૪ સૂર્ય લવણ સમુદ્રમાં, ૧૨ ચંદ્ર અને ૧૨ સૂર્ય ધાતકીખંડદ્વીપમાં, કર ચંદ્ર અને ૪૨ સૂર્ય કલાદધિ સમુદ્રમાં, ૭ર ચંદ્ર અને ૭૨ સૂર્ય અર્ધપુષ્કરવરદ્વીપમાં છે.
આ પ્રમાણે છ૯૦ થી ૯૦૦ સુધીના ૧૧૦ જનમાં સમગ્ર ચર જોતિષચક મેરુ પર્વતથી ૧૧૨૧ રોજન દર “ રહીને અઢીદ્વીપ-મનુષ્યક્ષેત્રમાં ગતિ કરે છે. ત્યાર પછી સ્થિર જ્યોતિષચક્રે લેકના

Page #96

૮૨
છેડાથી ૧૧૧૧ યાજન અંદર ચારેય દિશાઓની કારે લાકની અબાધાએ સ્થિર છે.
a:
આ બધાં જ્યાતિષચક્ર દેવાનાં વિમાને છે. અડધા કોઠાના ફળના આકારવાળા, સ્ફટિકરત્નમય, રમણીય અને તેજથી ઝળહળતાં છે. વ્યંતરદેવાનાં નગરી થકી સખ્યાતગુણાં મોટાં છે. લવણુસમુદ્રમાં રહેલાં જ્યાતિષ્ક વિમાનેા ઉત્તકસ્ફટિકમય છે. તે લવણુસમુદ્રની ૧૬૦૦૦ ચેાજન ઊ’ચી અને ૧૦,૦૦૦ચેાજન પહાળી પાણીની શિખામાંથી આરપાર ચાલે છે. સ્ફટિકરત્નના પ્રભાવથી પાણી ફાટીને માગ કરી આપે છે. પાણીથી વિમાનેાને બાધા થતી નથી અને તેમાં પાણી પણ ભરાતું નથી તથા વિમાનાના તેજની કે ક્રાંતિની પણ હાનિ થતી નથી. વિશેષ વિગત બૃહત સંગ્રહણી તથા ક્ષેત્ર સમાસથી જાણવા ચેાગ્ય છે.
સમાપ્ત

Page #97

તમારે શું જોઈએ ?
જે આપણે બીજાને આપીએ તે જ આપણને મળે.
!
સુખ આપીએ તેા સુખ ! દુ:ખ આપીએ તેા દુ:ખ જીવન આપીએ તેા જીવન ! માત આપીએ તા માત !
તમે પાતે જીવા અને પ્રાણ સહિત સર્વરવના ભાગે ય અન્યને જીવાડા !
આ છે જૈન-દર્શન બતાવેલી સાચી અને સર્વશ્રેષ્ઠ યા !

Page #98
હસ્તગિરિ મહાતીર્થની યાત્રાએ પધારો પાલિતાણાથી 14 કિ. મિ. દૂર છે. ડામરની પાકી સડક છે. દિવસમાં ચાર વાર બસ મળે છે. યાત્રિકો માટે બધી જ જાતની સગવડ છે. | લિ. ચંદ્રોદય ચેરીટીઝ C/o. હસ્તગિરિ તીર્થોદ્ધાર કાર્યાલય છે મુ. જાળિયા (અમરાજી) (વાયા પાલિતાણા) (સૌરાષ્ટ્ર) પિન-૩૬૪ 270. આવરણ : નટવર સ્મૃતિ પ્રિટસ - અમદાવાદ