________________
૩૦
માછલીઓ તથા આકાશમાં રહેલાં પંખીઓ જ્યારે ચાલવું-ઊડવું હોય ત્યારે પાણીની અને હવાની સહાય લે છે, તેમ છે અને પુગલો ધર્માસ્તિકાયની સહાયથી જ ગતિ કરે છે.
ચૈદ રાજલોક વ્યાપી ધર્માસ્તિકાયને અંધ કહેવાય છે. એના નાના મેટા વિભાગને દેશ કહેવાય છે. અને કેવળજ્ઞાની ભગવતેની દૃષ્ટિએ જેના બે વિભાગ ન થઈ શકે તેવા સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ અંશને પ્રદેશ કહેવાય છે. ધર્માસ્તિકાયના આ દેશ અને પ્રદેશ હમેશાં સ્કંધની સાથે જ રહેલા હોય છે.
I
આ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાયને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ગુણ, સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ આ આઠ ભેદ છે.
અધર્માસ્તિકાય :-ચંદ રાજલોકમાં ધર્માસ્તિકાયની જેમ વ્યાપીને રડેલું અને ધર્માસ્તિકાય જેવડું જ બીજુ દ્રવ્ય અધર્માસ્તિકાય છે. તે પણ અરૂપી છે. દ્રવ્યથી એક છે. ક્ષેત્રથી લોકવ્યાપી છે. કાળથી અનાદિ-અનંત છે. ભાવથી રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ રહિત છે. અને ગુણથી સ્થિતિસહાયક છે. અર્થાત જીવ અને પુગલને સ્થિર રહેવામાં સહાય કરે છે.
