________________
૩૪
રહેલું છે, પણ બીજા કોઈના આધારે રહેલું નથી. એમાં જીનું પરિભ્રમણ અને પુગલોનું પરિવર્તન થયા કરે છે. ક્ષણે ક્ષણે નવાં નવાં રૂપ કરીને નાચતાં જીવો અને પુદ્ગલોરૂપી નટને નાચવાની રંગભૂમીરૂપ લોકાકાશ છે. લોકાકાશ નીચેથી પહેલું છે, વચમાં સાંકડું છે, ઉપર જતાં મધ્યમાં પહેલું છે અને છેવટે સાંકડું છે.
કાળ :- છ દ્રવ્યોની અપેક્ષાએ છઠું અને અરૂપી અજીવ દ્રવ્યોની અપેક્ષાએ ચોથું કાળ નામનું દ્રવ્ય છે. કાળમાં સમયનો સમુદાય નહિ હોવાથી તેને અસ્તિકાય કહેવાય નહિ. પૂર્વને એક સમય વીતી 'ગયા પછી બીજે સમય આવે. તેથી સમયનો સમૂહ ભેગે થઈ શકતું નથી. માટે એના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ વગેરે ભેદ પડતાં નથી. વર્તમાન જે એક સમય, તે એક સમયરૂપ જ કાળ દ્રવ્ય છે.
વતના, પરિણામ, કિયા અને પરાપરત્વ એ કાળનો ઉપકાર છે. વતન એટલે સર્વ પદાર્થોનું તે તે સમયે ઉત્તપત્તિ આદિ રૂપે તેવું તે. પરિણામ એટલે બાલ, યુવાન, વૃદ્ધ વગેરે ભિન્ન ભિન્ન અવરથાઓ. કિયા એટલે
