________________
૩૬ કાળના છે, આમ બધા મળીને ચાર અરૂપી અજીવ દ્રવ્યના ત્રીસ ભેદ થાય છે.
કાળ એ દ્રવ્ય છે. નવું–જૂનું કરવારૂપ વતના એ એને ગુણ છે. વર્તમાનકાળ, ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ, સૂર્યોદયકાળ, બાલ્યકાળ, તરુણકાળ વગેરે એના પર્યાય છે. વસ્તુ કયારે બની, બને છે, કે બનશે એની ખબર કાળથી પડે છે. જેનશાસ્ત્રો પ્રમાણે કાળના માપ નીચે મુજબ છે.
કાળનું માપ સમયથી માંડીને પુદ્ગલ પરાવર્ત સુધી સમય–સૈથી જઘન્ય, સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષમ કાળ એટલે સમય. કોઈ યુવાન માણસ અત્યંત જીર્ણ વસ્ત્ર ફાડે ત્યારે એક તંતુથી બીજો તંતુ ફાટવામાં વચ્ચે અસંખ્ય સમય વીતી જાય છે. કેવળજ્ઞાનીની દૃષ્ટિએ પણ જેના બે વિભાગ ન થઈ શકે તેવા નાનામાં નાના કાળના વિભાગને સમય કહેવાય છે.
આવલિકા-આવા અસંખ્ય સમયની એક આવલિકા થાય છે. અત્યારના કાળના માપની સાથે સરખાવીએ તે એક મિનિટમાં ૩૪૯પ૨૫ ૩ આવલિકા થાય.
