________________
વિનયદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-પ-૬
૧૩ ૧. હિતં ઘુવતઃ :- જે વચનપ્રયોગથી પરિણામ સુંદર આવે અર્થાત્ કોઈનું અહિત થાય નહિ અને યોગ્ય જીવને હિતની પ્રાપ્તિ થાય, એવું વચન બોલનારનો પ્રથમ વા વિનય છે અથવા કોઈક સ્થાને શંકા થઈ હોય અને યોગ્ય સ્થાને પૃચ્છા કરવાથી પરિણામ સુંદર આવે એવું જે બોલે, તેનો પ્રથમ વાવિનય છે.
૨. મિતં વૃવતઃ - પરિણામ સુંદર એવો વચનપ્રયોગ કરનાર પણ ઉપયોગી વચનથી વધારે વચનપ્રયોગો કરે તો તે કર્મબંધનું કારણ છે, પરંતુ ઉચિત વિનય નથી. તેથી હિતકારી વચન બોલનારે પણ ઉપયોગી એટલા પરિમિત શબ્દો જ બોલવા જોઈએ, જેથી વધારે પ્રમાણમાં વચનપ્રયોગ કરીને શક્તિનો વ્યય ન થાય અને નિરર્થક વચનપ્રયોગ કરવાની પ્રકૃતિ વધે નહિ. આ પ્રકારે પરિમિત શબ્દો બોલનારનો બીજા પ્રકારનો વાવિનય છે.
૩. અપરુષ ગ્રંવત :- વળી, બોલતી વખતે જેમ હિતકારી પરિમિત શબ્દો બોલવા આવશ્યક છે, તેમ કઠોરતાના પરિહારવાળા શબ્દો બોલવાથી કર્મોનું વિનયન થાય છે. તેથી અપરુષ વચન બોલનારનો ત્રીજા પ્રકારનો વાવિનય છે.
૪. મનુવિવિજ્ય વૃવતઃ :- વળી, જે કાંઈ બોલવાનું હોય તે વિચારીને અર્થાત્ આ બોલવા માટે ઉચિત છે કે મૌન લેવું ઉચિત છે, તેનો સમ્યક નિર્ણય કરીને બોલવામાં આવે, તે સુઆલોચન કરીને બોલનારનો ચોથા પ્રકારનો વાવિનય થાય છે. - વચનપ્રયોગની ક્રિયામાં આ ચારે પ્રકારનો ઉચિત વિવેક છે, અને ઉચિત વિવેકપૂર્વક બોલાયેલા પ્રયોગો કર્મનું વિનયન કરે છે. માટે આ ચાર પ્રકારના વચનપ્રયોગને વાકુ ઉપચારવિનયરૂપે કહેલ છે. આપણા અવતરણિકા :
શ્લોક-૩માં કહેલ કે પ્રતિરૂપ વિનય ત્રણ પ્રકારનો છે. તેથી હવે ક્રમ પ્રાપ્ત પ્રતિરૂપ વિનયના માનસયોગ ઉપચારવિનયના બે ભેદોને બતાવે છે – શ્લોક :
मानसश्च द्विधा शुद्धप्रवृत्त्याऽसनिरोधतः । छद्मस्थानामयं प्रायः सकलोऽन्यानुवृत्तितः ।।६।।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
