________________
૧૫
વિનય દ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૬ જ વિનય છે; કેમ કે તે પ્રકારે જ=અપ્રતિરૂપ વિનયનું સેવન કરે તે પ્રકારે જ, તેમના કર્મના વિનયનની ઉપપત્તિ છે=કેવલીના કર્મના નાશની ઉપપત્તિ છે. તે કહેવાયું છે પૂર્વમાં કહ્યું કે પ્રાયઃ છદ્મસ્થોને આ સકલ વિનય અન્યની અનુવૃત્તિથી છે, અને કેવલીને અપ્રતિરૂપ વિનય છે, તે દશવૈકાલિકનિર્યુક્તિ ૯/૩૨૩માં કહેવાયું છે.
ખરેખર પ્રતિરૂપ વિનય પરની અનુવૃત્તિમય જાણવો. વળી કેવલીને અપ્રતિરૂપ વિનય જાણવો.” I૬ ભાવાર્થ :માનસ ઉપચાર વિનય -
માનસ ઉપચારવિનય બે પ્રકારનો છે : (૧) કોઈ સાધક આત્મા ધર્મધ્યાન આદિની પ્રવૃત્તિ કરવા અર્થે તીર્થકર આદિ પુરુષોનું અવલંબન લઈને ધ્યાન આદિમાં ઉદ્યમ કરતો હોય ત્યારે, આત્માથી વ્યતિરિક્ત એવા તીર્થકર આદિને આશ્રયીને શુદ્ધ પ્રવૃત્તિથી, માનસ ઉપચાર વિનય છે. (૨) વળી કોઈક સાધક આત્માને, કોઈક નિમિત્તને પામીને આર્તધ્યાન આદિ થતું હોય ત્યારે તેના નિરોધ માટે પૂર્વના ઉત્તમ પુરુષોના ચારિત્રનું અવલંબન લે, ત્યારે અસનિરોધથી તે સાધકનો માનસ ઉપચાર વિનય છે.
શ્લોક-૩માં બે પ્રકારના વિનય બતાવ્યા. તેમાં પ્રતિરૂપ યોગથી અને આશાતનાના પરિહારથી બે પ્રકારનો ઉપચારવિનય છે, તેમ બતાવ્યું. તે બે પ્રકારના ઉપચારવિનયમાંથી પ્રતિરૂપ યોગથી થતો ઉપચારવિનય, ત્રણ યોગોથી ત્રણ પ્રકારનો છે, એમ બતાવ્યું, અને તેના પેટા ભેદોથી કાયયોગથી આઠ પ્રકારનો, વાયોગથી ચાર પ્રકારનો અને મનોયોગથી બે પ્રકારનો છે, એમ બતાવ્યું. આ સકલ પ્રતિરૂ૫ વિનય છદ્મસ્થોને પોતાના આત્માથી ભિન્ન એવા તીર્થક્ટ આદિ પુરુષોને અવલંબીને થાય છે.
આનાથી એ ફલિત થાય કે તીર્થકર આદિને અવલંબીને જ્ઞાનવિનય, દર્શનવિનય, ચારિત્રવિનય કે તપવિનય થનારા નથી, પરંતુ આત્માના જ્ઞાનાદિ ભાવોને ફુરણ કરવાના યત્નથી કર્મોનું વિનયન થતું હોવાથી જ્ઞાનાદિ ભાવોના
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
