Tattvarthadhigama Sutra

Author(s): Umaswati, Umaswami, Vijaydarshansuri, Yashovijay
Publisher: Motiji Kapurchand Tarachand

Page 394

: ३२८ : तत्वार्थविवरणलादीपिकी । पंचत्रिशतमनु० टी० पशुपदस्य विधेयालिङ्गव न तु विशेष्यलिझतेति स्मर्तव्यम् । चतुष्क संख्यादिसहितं त्रिकमित्यर्थः । पञ्चक कारकसहित चतुष्कमित्यर्थः । नन्वन्वयव्यतिरकाभ्यां प्रत्ययस्यैवे तद्वीच्यमरंतु, तत एवं लिमदीनामुपस्थितौ प्रकृतिवाच्यत्वे मानाभावादिति चेत्, सत्यम् , प्रत्ययवर्जिते दधि पश्येत्यादौ प्रत्ययमानतोऽपि बोधात् प्रकृतेरेव वाचकत्वं कल्प्यते, तथा लिहाधनुशासनाच, न वा लिादीनां प्रकृतिवाच्यत्वे निबन्धः, प्रत्ययस्यैव वाचताया युक्तत्वात् । " द्योतका वाचिका वा स्युत्विादीनां विभक्तय" इति बाक्यपदीयेऽपि पक्षद्वयव्युत्पादनात् । शब्देन सह पडपि नामार्थाः, तस्यापि नियतं शा०६वोधे भानात् , अन्यथा विष्णुमुच्चारयेत्यादावगतः, अर्थोचारणासम्मवात्, न च लक्षणया निर्वाहः, जबगडदशमुचारयेपशुशदस्य पुल्लिंगस्यैवाभिधानम् , यदि नित्यपुल्लिंगपशुशब्दो न भवेत्तदा विशेष्यवचिकपदसंमानलिङ्गत्वमेव विधेयपद स्पेति नियमतः स्त्रीलिङ्गत्वमेव स्यात्, न पुलिंगत्वम् , तथा च "सः" इति सूत्रेणोउिप्रत्यये सति परित्येवं प्रयुज्येत, अत: पुल्लिंगस्यैव पशुशदयात्र प्रयोगो न स्त्रीलिंगस्येति नित्यपुल्लिंग एव पशुशब्द इयर्थः । सङ्ख्यादिसहितमितिअत्र सङ्ख्यासहितमित्यपि पाठ। लिङ्गसङ्ख्याकारकाणां नामार्थत्वं साधयितुं शकते नन्विति । अन्वयव्यतिरेकाभ्यामिति टाबादिसमभिव्याहारे अश्वादिपदास्त्रीत्ववोधात्तदभावे च तदवोधादेवरूपाभ्यामित्यर्थः । एवमन्यत्राप्यूह्यम् । तथा च ताभ्यां लिादेः प्रत्ययार्थत्वावधारणान्न लिङ्गादित्रिकस्य प्रकृत्यर्थत्वामित्यर्थः । तत एवेति-प्रत्ययादेवेत्यर्थः । बोधादिति-कर्मत्यादिवोधादित्यर्थः । तथा चानेन व्यतिरेकव्यभिचारो दर्शित इति प्रत्ययस लिङ्गादित्रयवाचकत्वं नेति भावः। वक्ष्यमाणयुक्त्या संख्याकारकयोः प्रत्ययार्थत्वेऽपि लिङ्गस्य प्रकृत्यर्थत्वमेव युक्तमित्याशयेनाह तथा लिङ्गाधनुशासनाचेति--लिङ्गयोधकशास्त्राचेत्यर्थः। प्रकृतिप्रत्ययोरन्यतरस्य वाचकत्वे युक्त साम्यादाह-नवेति । निबन्ध इति- इदमेव मतं मुख्यमित्यभिनिवेश इत्यर्थः । युत्विादिति-अन तानां प्रकृतीनां वाचकत्वकल्पनापेक्षया कतिपयस्वादीनामेव तत्करपने लोपवादिति भावः। अस्मिन्नर्थे हरिसम्मतिमाह .. चोति का वाचिका वेति-प्रत्ययभागस्य संख्याकर्मादयो वाच्यत्वेन द्योत्यत्वेन वार्था इति भावः । “यद्वा सङ्खयावतोऽसि समुदायोऽभिधायक " इति त्वस्योत्तरार्द्धम् । प्रकृतिप्रत्ययसमुदाय एव संख्यादिविशिष्टस्यार्थस्य वाचक इति तदर्यः। “न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके, यः शब्दानुगभादते । अनुविद्धमिव ज्ञान, सर्व शब्देन भासते ॥१॥” इति हरिकीरिकॉमनुसृत्यौह-२०५न सहेति । तस्थापि-शस्यापि । अन्यथेति-शाबोधे शब्दभानानभ्युपगम इत्यर्थः। अर्थाचारणासम्भवादिति-तथा च विना शब्दविषयं शाब्दबोधानुपपत्ते शब्दोऽपि प्रातिपदिकार्थ इति भावः । न्याय मते विष्णुमित्युच्चारय इत्येवं तस्यार्थ इति शाब्दवीधे न शभानमिति । लक्षणया 'स्ववाच्यवाचकत्वसम्बन्धरूपया । निर्वाहा-शादयोधे विशेष्यतया शब्दभानोपपत्तिः । यद्यपि विष्णुपदं विष्णुपदार्थवाचकमेव तथापि विष्णुपदस्य रसवाच्यवाचके विष्णुशब्द लक्षणाश्रयणात्तया शब्द भानं स्यादेवेति भावः । तनिधेि हेतुभाह जगडदशमिति