Book Title: Tattvarthadhigama Sutra
Author(s): Umaswati, Umaswami, Vijaydarshansuri, Yashovijay
Publisher: Motiji Kapurchand Tarachand

View full book text
Previous | Next

Page 401
________________ तत्यार्थविवरणमूढार्थदीपिका । पञ्चाशत्तमसू० टी० :३३५: ताशान्यतस्त्वविशेपो वा नैगमनयलक्षण योध्यम् । एवमग्रेऽप्यध्यवसायविशेषान् परिगृह्य तवृत्तिजातिगर्माणि भेदगर्माणि वा लक्षणानि वाच्यानि ॥ संग्रहं लक्षयति-अर्थानामित्यादि । अर्थानां घटादानां सर्व देन समानाधिकरणयोरवच्छेयावच्छेद कभावः, नयनिरूपितयोश्च तयोरेकवस्तुविभिन्नांशमात्रगतयोनविच्छेयावच्छेदकभाव इति मियोऽबच्चाबच्छेदकभावानापन्नयोरेव सामान्यविशेषविषयत्वविशेषयोनिरुक्तनगमलक्षणे प्रवेशात् , तथापि-" धर्मयोधर्मिणोधर्म-धर्मिणोश्च विव. क्षणम् । गुणप्रधान भावन नैगमस्तद्विदा मतः ॥१॥” इत्युक्तलक्षणनगमस्य सचैतन्यमात्मनि १ वस्तु पर्यायवद्र०यम् २ क्षणमेकं सुखी विषयासक्तजीवः ३ इत्युदाहरणत्रयेवव्याप्तिस्स्यात् , तत्र प्रधानोपसर्जनभावविवक्षणादिति तद्वारणाय प्राधान्येन सामान्यविषयकाध्यवसायवृत्तित्वे सति प्राधान्येन विशेषविषयकाध्यवसायवृत्तिद्रव्यार्थिकत्वच्याप्यजातिमत्त्वमित्युक्तम् , तथा च धर्मद्वयविषयो धर्मियुग्मगोचरो धर्मधालम्बनश्चेति नेगमभेदत्रयेऽपि नैगमत्यजातिमादायोक्तलक्षणसमन्वयानाव्याप्तिः । एवञ्च घटोऽयं पटोऽयमित्याधेकैकधर्मभात्रावगाह्यध्यवसायेष्वपि तादृशाध्यवसायवृत्तिद्रव्यार्थिकत्वव्याप्यनगमत्यजातिवर्तत इति न तेष्वप्यव्याप्तिः । अत्राप्यन्यत्सर्वं पूर्ववदूधमिति “धर्मयोधर्मिणोधर्म-धर्मिणोश्च विवक्षणम् । गुणप्रथानभावेन, नैगमस्तद्विदा मतः ॥१॥" इति श्लोकेन "धर्मयोधर्मिणोधर्मधर्मिणोश्च प्रधानोपसभावेन यद्विवक्षणं स नैकगमो नैगम इति" १७-७॥ प्रमाणनयतत्वालोकालङ्कारसूत्रानुसारिणोक्तस नैगमनयलक्षणस्य पर्यवसानश्चैवं ज्ञेयम्पर्याययोव्यवस्तुनोः पर्यायव्ययोश्च मुख्यामुख्यरूपतया यो विवक्षात्मकाऽभिप्रायस्तवृत्तिद्रव्यार्थिकत्वव्याप्यजातिमा नैगमनयत्वमिति । अत्र नैगमस्य धर्मद्वयगोचरप्रथमभेदस्यो. दाहरणम्-"सचैतन्यमात्मनीति" तत्र चैतन्याख्यस्य व्यञ्जनपर्यायस्य विशेष्यतयामुख्यत्वेन सत्तास्यस्य च व्यञ्जनपर्यायस्य चैतन्यविशेषणत्वनामुख्यत्वेन विवक्षणम् । नैगमस्य धर्मियगोचरद्वितीय भेदस्योदाहरणम्-" वस्तु पर्यायवद्र्यमिति" अत्र पर्यायवद्र्व्यं वस्तु वर्तत इति विवक्षायां पर्यायवद्रव्याख्यस्य धर्मिण उद्देश्यतया विशेष्यत्वेन प्राधान्यम्, वस्त्वाख्यस तु धर्मिणो विधेयत्वेन प्रकारतया गौणत्वम् । यद्वा किं वस्तु पर्यायवद्र्व्यमिति विवक्षायां वस्तुनो विशेष्यत्वात्प्राधान्यं पर्यायवद्र०यस्य विधेयतया प्रकारत्वविवक्षणाद् गौणत्वम् । धर्मधर्मिगोचरतृतीयभेदस्योदाहरणम्-"क्षणमेकं सुखी विषयासक्तजीव इति" । अत्र विषयासक्तजीवाख्यस्य धर्मिणो मुख्यता, विशेष्यत्वात् , सुखलक्षणस्य तु धर्मस्याप्रधानता, तद्विशेषणत्वेनोपात्तत्वादिति । न चास्यवं प्रमाणत्वानुपङ्गः, धर्मधर्मिणोईयोः प्राधान्ये नात्र ज्ञप्तरसम्भवात्। तयोरन्यतरदेव हि नैगमनयेन प्रधानतयाऽनुभूयते, प्राधान्य द्रव्यपर्यायद्वयात्मकं चार्थमनुभवद्विज्ञानं प्रमाणं प्रति-पत्तव्यं नान्यदित्युक्तं प्रागेव । सङ्ग्रहादिनयचतुष्टयनिष्ठा पक्षा. तरेण सङ्ग्रहादिनयत्रयागतां यदि द्रव्यार्थिकत्वजाति कोऽपि नाभ्युपगच्छेत्तदाप्याह-तादृशान्यतरत्पविशेषो वेति । अध्यक्षसायविशेषाणां नैगमस्वरूपाणां नानात्वेऽप्यन्यतरत्वेन यत्तेषामुपादानं तदनेकभेदावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेद एवान्यतत्वमित्यभ्युप्रेत्य, न तु भेदद्वयावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदलक्षणम् । इत्थ

Loading...

Page Navigation
1 ... 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472